jajaja si erdhen ne shqiperi. dokumentet e …...qiptare”, dt. 27 prill 2008). thua-jse i gjithë...

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:13 E diel, 1 prill 2012E diel, 1 prill 2012E diel, 1 prill 2012E diel, 1 prill 2012E diel, 1 prill 2012

JAJAJAJAJA SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET SI ERDHEN NE SHQIPERI. DOKUMENTET E E E E E ARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINENARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINENARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINENARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINENARKIVIT TE SHTETIT ZBULOJNE ORIGJINEN

ZBULOHEN RELIKET SHEKULLOREDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “Vatra”atra”atra”atra”atra”

Dranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeDranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeDranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeDranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeDranja, ethet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipe

Dramaticiteti i pjesës së dytëtë romanit, kthehet tek i fun-

dit me nëntitull “Fryma e ngu-lueme në asht” në tragjedi. Vde-kja e Dranjes e rrethon autorin

“Shqipëria e 1901“Shqipëria e 1901“Shqipëria e 1901“Shqipëria e 1901“Shqipëria e 1901mollë sherri mesmollë sherri mesmollë sherri mesmollë sherri mesmollë sherri mes

Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”SHTYPI SHTYPI SHTYPI SHTYPI SHTYPI AMERIKAN/AMERIKAN/AMERIKAN/AMERIKAN/AMERIKAN/ ÇÇÇÇÇfarë amanetifarë amanetifarë amanetifarë amanetifarë amaneti

kishte lënë Garibaldi në lidhje mekishte lënë Garibaldi në lidhje mekishte lënë Garibaldi në lidhje mekishte lënë Garibaldi në lidhje mekishte lënë Garibaldi në lidhje meshqiptarët...? Janë plot gjysëm milionëshqiptarët...? Janë plot gjysëm milionëshqiptarët...? Janë plot gjysëm milionëshqiptarët...? Janë plot gjysëm milionëshqiptarët...? Janë plot gjysëm milionë

shqiptarë në Itali, pra më shumë seshqiptarë në Itali, pra më shumë seshqiptarë në Itali, pra më shumë seshqiptarë në Itali, pra më shumë seshqiptarë në Itali, pra më shumë seç`ka kretanë në Kretë, Greqi.ç`ka kretanë në Kretë, Greqi.ç`ka kretanë në Kretë, Greqi.ç`ka kretanë në Kretë, Greqi.ç`ka kretanë në Kretë, Greqi.

tashmë me vetminë kulmore. Potë përjetohet me ndjenjë të hapur,fundi i saj ishte fillimi i tragjedisë.Jashtë natyrës së kësaj kafshe,Dranja mbaroi në tokë, “pa qenë ezonja më gërrye cipën e dheut përt’i çelë vorrin vetes (fq. 72). Shkaku

Një foto mbreslënëse eNjë foto mbreslënëse eNjë foto mbreslënëse eNjë foto mbreslënëse eNjë foto mbreslënëse egruas së Eqrem Bej Vlorësgruas së Eqrem Bej Vlorësgruas së Eqrem Bej Vlorësgruas së Eqrem Bej Vlorësgruas së Eqrem Bej Vlorës

Kjo foto është shkrepur gjatë njëKjo foto është shkrepur gjatë njëKjo foto është shkrepur gjatë njëKjo foto është shkrepur gjatë njëKjo foto është shkrepur gjatë njëdarke aristokratësh në Vjenë, ku Hedijadarke aristokratësh në Vjenë, ku Hedijadarke aristokratësh në Vjenë, ku Hedijadarke aristokratësh në Vjenë, ku Hedijadarke aristokratësh në Vjenë, ku Hedija

u shpall si më e bukura e mbrëmjes...u shpall si më e bukura e mbrëmjes...u shpall si më e bukura e mbrëmjes...u shpall si më e bukura e mbrëmjes...u shpall si më e bukura e mbrëmjes...

Në asnjë moment qyshprej formimit të saj,

Aleanca Treshe nuk ështëkërcënuar më seriozishtpër ekzistencën e saj se satani”. Pak a shumë ky ësh-të mesazhi që përcjell njëartikull mbi fatet e prit-shme të Shqipërisë, në atëvit të largët akoma njëprovincë otomane. Bëhetfjalë për njërën ndër alean-cat më të forta të kohës,mes Gjermanisë, Austro-Hungarisë dhe Italisë,ngjizur qysh në vitin 1882(si kundërthënie ndaj ini-ciativës së ngjashme -Antantës Treshe- mes Bri-tanisë së Madhe, Francësdhe Rusisë ) e cila zgjatideri në vitin 1914, kurshpërtheu edhe Lufta eParë Botërore. Artikulli i

amerikanes “New York Tri-bune”, në qershor 1901, nasjell në vetvete shumëfakte që lidhen direkt menjë pjesë të historisë sëShqipërisë, në një periudhëjo fort të trajtuar, kur kish-in nisur të ravijëzoheshinmë qartë përpjekjet përpavarësi dhe çka është mëe rëndësishmja; fati i Sh-qipërisë nis të bëhet faktorpër të cilin interesoheshindirekt fuqi të mëdha dhemadje edhe aleate, të cilatishin të gatshme që të hy-nin edhe në konflikt të ar-matosur, nëse fati i saj dotë merrte një rrugë, jashtëkëndvështrimeve të tyre.Shqipëria në këtë kohë ish-te bërë një mollë e vërtetësherri mes Italisë dhe Aus-tro-Hungarisë, të cilës, tëpaktën në këtë fazë që poflasim...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: [email protected]

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19 ○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka Salajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin Salihu

Mbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincës, (Po)etika eincës, (Po)etika eincës, (Po)etika eincës, (Po)etika eincës, (Po)etika efjalës, Tfjalës, Tfjalës, Tfjalës, Tfjalës, Tetovë, 201etovë, 201etovë, 201etovë, 201etovë, 2011, ku përfshihen1, ku përfshihen1, ku përfshihen1, ku përfshihen1, ku përfshihenintervistat, fjalë rastet, kumtesat,intervistat, fjalë rastet, kumtesat,intervistat, fjalë rastet, kumtesat,intervistat, fjalë rastet, kumtesat,intervistat, fjalë rastet, kumtesat,

vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,letrat dhe kujtimet e poetit...letrat dhe kujtimet e poetit...letrat dhe kujtimet e poetit...letrat dhe kujtimet e poetit...letrat dhe kujtimet e poetit...

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

është se ajo nuk pranoi të var-rosej në dheun e huaj. Ashtën esaj ajo e la kështu në duart e sh-krimtarit. Amaneti ishte qërrashta t’i varrosej një ditë nëDheun e vet. Kjo rrethanë krijonnjë gjendje...

○ ○ ○ ○

faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17

Kush e di historinë e BandësKombëtare “Vatra” me siguri që do të provonte nxit-

jet e papërmbajtura të pasionitpër të ndjerë në shpirt flladin im-presionues të famës së saj… Thu-het se ajo u formua më 17 dhje-tor të vitit 1916, në qytetin e Us-terit të Amerikës. Mirëpo ka di«kaqë nuk shkon, sepse vula ka datën11. Por kjo është një «ështje që nuki takon këtij shkrimi, prandajedhe nuk do ta shtjellojmë. “FaikKonica dha mendimin që ajo tëquhej Banda Kombëtare “Vatra”e që kjo bandë të kthehej në Sh-qipëri”, të merrte pjesë në «lirimine saj dhe menjëherë mbas «lirim-it të shpërndahej.“Banda Kombëtare “Vatra”! His-toria i dha fatin e legjendës; rep-utacioni i saj ishte legjendar. Ajou projektua si një gonxhe shpirti.Këtë mund ta bënte vetëm gjeniae Faik Konicës. Lulja do të «elte

dhe kjo lule nuk do të lihej të vy-shkej, do të këputej në kulmin esaj. Kështu do të mbetej në kujtesëe freskët, e bukur në përjetësi…Zor se mund të ishte projektuarnjë trajektore me një apogje mëmbresëlënëse!...”(Marrë nga: “Fl-amuri i Bandës “Vatra”, Suple-menti “Milosao” i “Gazeta sh-qiptare”, dt. 27 prill 2008). Thua-jse i gjithë shekulli i kaluar, sido-mos nga fillimi i tij, ka qenë vetëmnjë kushtrim trumpete lufte saushtarak, aq edhe policor. Njerëz-it shtynin njëri-tjetrin në radhëte historisë dhe vetëm ata më paktahmaqarë, por më shumë spiri-tual, vëzhgonin të kaluarën përtë parë të ardhmen. Këta ishinpak, konsideroheshin si jashtëkohës, si edhe sot xhanëm, e përta nuk e «ante kokën njeri. Si përinat të neglizhencës pikërishtkëta pak njerëz që njohën ligjës-inë e ecurisë së shoqërisë njerë-zore menduan për vulën historiketë kombit të tyre. Kështu ata për-jetësuan fakte materiale, pra ob-jekte, për...

Gjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj FrashëriGjergj Frashëri

Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vinca, dije einca, dije einca, dije einca, dije einca, dije ethellë, shije e hollëthellë, shije e hollëthellë, shije e hollëthellë, shije e hollëthellë, shije e hollëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtë

Do ta filloj me një reminishencë. S’e kam

moshën për evokim kuj-timesh, por fatkeqësishtjam pjesëtar i brezit tëudhëkryqit që ka plot kuj-time të hidhura. Osesikurse thoshte Bodleri:“Kam kujtime më shumëse sa të isha një mijëvjeç”…

Si të rinj i lexonim mekënaqësi poezitë e AgimVincës, shumë prej tëcilave ishin dritare për tëparë reflektimin e lirisësë munguar; na flisninheshtazi nëpërmjet njëgjuhe të harruar, për diç-ka që na e heshtnin tëtjerë me gjuhën e zakon-shme dhe denoncuese. Enjihnim Poetin pa etakuar, por e kishim një

ëndërr: t’ia shprehnimnderimin tonë deri nëpërkulje për vargjetmbresëlënëse dhe për gux-imin intelektual që kishte.

I lexonim poezitë eVincës sepse të joshnin be-fas me thjeshtësinëmadhështore. Kjo thjeshtë-si madhështore (nuk ka gjëmë të komplikuar se thjesh-tësia) e bënte poezinë eVincës të veçantë, të ad-miruar, të lexuar.

Krahas poezisë, Augurimjekërbardhë, siç ishteatëherë dhe sikurse ështëtani, kishte guximin intele-ktual të thoshte të vërtetën,që për atë kohë ishte ebarasvlershme me njëvjedhje shkëndije zjarri,ashtu siç bëri Prometheu iEskilit. Vinca fliste atëherëkur shumica kishin frikëdhe të...

Frederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Ariola PriftiAriola PriftiAriola PriftiAriola PriftiAriola PriftiNë foto:1. Trumpetae përdorurga banda“Vatra2. Xhaketae plotë edëmtuar3. Kasketae një prejkostumeveku duketlogoja ebandës“Vatra”

11111 22222 33333

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 1 prill 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ARKIV

OOOOOBJEKTETBJEKTETBJEKTETBJEKTETBJEKTET EEEEE RRALLARRALLARRALLARRALLARRALLA

ZBULOHEN RELIKET SHEKULLOREDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “VDaullja, trumpeta, një xhaketë dhe një kasketë e bandës “Vatra”atra”atra”atra”atra”

Historia e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetitHistoria e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetitHistoria e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetitHistoria e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetitHistoria e plotë e mbërritjes së tyre në Shqipëri, dokumentet e arkivit të shtetitqë e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rëndaqë e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rëndaqë e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rëndaqë e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rëndaqë e vërtetojnë autenticitetin dhe fotot e rralla që dëshmojnë dëmtimet e rënda

Frederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik StamatiFrederik Stamati

Ariola PriftiAriola PriftiAriola PriftiAriola PriftiAriola Prifti

vijon nga faqja 13

Në foto: Dy pamje nga trumpeta e përdorur nga banda “Vatra”.Objekti është mjaft i dëmtuar ekspozohet për herë të parë

Në foto: Daullja e përdorur nga banda “Vatra”, duken ende gjurmëte stampës. Objekti është mjaft i dëmtuar ekspozohet për herë të parë

Në foto:Anëtarët ebandës“Vatra” nëAmerikë,rreth vitit1916 dukepozuar mekostumet dheveglat e tyremuzikore. Nëfoto dukendaullja dhetamburizbuluar sëfundmi nëShqipëri

...të cilat sot ne, që merremi me muzeologjinë e qëkonsiderohemi po aq kot apo të tepërt, i falenderojmë.

Sot nuk ka më nostalgjikë të asaj periudhe, por kavlerësues maksimalë, ka nga ata kuq e zinj, sublimatëtë ndritur të atdhetarisë. Këta dhe të tjerë që do të dëshi-ronin të preknin apo të ndjenin Bandën Kombëtare“Vatra” do të mund ta bënin atë vetëm në dy mënyra:duke dëgjuar të regjistruar në disqe muzikën e reali-zuar nga ajo ose duke parë instrumentet me të cilatështë luajtur ajo muzikë, partiturat, uniformat e in-strumentistëve dhe gjith«ka tjetër të orkestrimit.

Në Fondin ertnografik janë zbuluar herë mbas hererelike të saj. I pari ka qenë flamuri i bandës. Vite tëtëra e patëm enigmë historinë sesi u bë pjesë e këtijfondi, por ja, erdhi një ditë dhe fare rastësisht gjetëmnë Arkivin e Shtetit disa dokumente që na ngritënmendjen. Ato mund të kërkohen në AQSH, Fondi 295,Viti 1939, Dosja 272 (450). Po i botojmë për herë të parë:

Dokumenti i parë:MBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJA SHQIPT SHQIPT SHQIPT SHQIPT SHQIPTAREAREAREAREAREMINISTRIJAMINISTRIJAMINISTRIJAMINISTRIJAMINISTRIJA’’’’’ E E E E E ARSIMITARSIMITARSIMITARSIMITARSIMITNr 2351Tiranë, më 13/6/1939Drejtoris së Bibliotekës KombëtareKëtuShkurtim:Autorizoheni me marrë në dorëzim nga P.T. Koman-

da e Mbrojtjes Kombëtare nji gran cassa (daulle e mad-he) e nji tambure (daullkë) t’ish Bandës Kombëtare“Vatra” si edhe nji Flamur i dhuruem Bandës në fjalëprej Shoqnisë Drenovare t’Amerikës në vjetin 1918 përt’i ruejt si vlera historike.

Ministri

Dokumenti i dytë është ai i datës 3/VII/1939, me Nr.Prot 1461 që Biblioteka dhe Muzeu Kombëtar i dër-gonte Ministrisë së Arsimit:

Ministrisë së Ministrisë së Ministrisë së Ministrisë së Ministrisë së ArësimitArësimitArësimitArësimitArësimitTTTTTiranëiranëiranëiranëiranëNë lidhje me shkresën Nr 2351 dt. 13/VI/1939 të së

Shkëlq. Ministri, kemi nderin t’ju bëjmë të njohur se tëPremten më 30 Qershor 1939 na u dorëzuan për t’uruajtur si vlera historike, prej Kapterit Aleks Lubonja,sekretar i Bandës Ushtarake, një flamur, një gran cas-sa dhe një tambure, pronë të ish Bandës Kombëtare

“Vatra”. Me rastin e dorëzimit të tyre u nënshkrua njëproces-verbal, dy kopje prej të cilave u «këmbyen dhenjëra ju përcjellet bashkë me këtë shkresë.

Drejtori

Dokumenti i tretë është procesverbali përkatës:MBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJAMBRETNIJASHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTSHQIPTAREAREAREAREARETiranë, më 3/VII/1939BIBLIOTEKA DHE MUZEU KOMBETARPROCES –VERBALSot, më tridhjetë Qershor një mijë e nëntëqint e tridh-

jetë e nëntë, në selinë e Bibliotekës dhe Muzeut Ko-mbëtar, në praninë e Kapterit Zotit Aleks Lubonja, Sek-retar i Bandës Ushtarake, në vështrim të shkresës Nr2351 dt 13/VI/1939 të Ministrisë së Arësimit, iu dorzuaBibliotekës dhe Muzeut Kombëtar, në praninë e Drej-torit të saj Zotit A. Tasi, për t’u ruajtur si vlera his-torike, sendet që vijojnë:

1)Një flamur i vjetër me shkronjat:BANDAKOMBETAREVATRA

DHURATENGA SHOQERIADRENOVAREBASHKIMI19182)Një Gran Cassa3)Një Tamburozv. Drejtor i Bandës UshtarakeDrejtori i BibliotekësKapiten. II

Kështu u zgjidh enigma e pazbuluar e dorëzimit tëflamurit të Bandës Kombëtare”Vatra” dhe e trashëgimisësë tij në Fondin etnografik që na ngacmonte që nga viti1999. Mirëpo aq sa na qetësoi nga ana “muzeore”, po aqna trubulloi mendjen enigma e ekzistencës së dy instru-menteve të tjerë, e trumpetës dhe e daulles së madhe qënë gjuhën e specialistëve të muzikës quhet “gran cassa”.Jemi të sigurtë se shumë lexues që nuk e dinë historinëe Bandës Kombëtare “Vatra” do të «uditen për shqetë-simin tonë, do ta quajnë të kotë, madje edhe të «udit-shëm dhe kanë të drejtë. Po ju lutemi, mos u ngutni nëmendimet tuaja. Rilexojeni paragrafin e parë të këtij

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 1 prill 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI ARKIVJa dokumentet e Arkivit të Shtetit që zbulojnë origjinën e relikeve

shkrimi, mundohuni të gjeni botime të tjera për BandënKombëtare “Vatra” dhe atëherë do ta kuptonipërkujdesjen tonë dhe përpjekjen e vazhduar për zbu-limin e enigmave tunduese. Gjith«ka lidhet me ata in-strumentistë në mos virtuozë, patjetër për«ues të entu-ziazmit të lirisë. Deri më sot janë shkruar disa artikujstudimorë ose përkujtimorë për këtë bandë, por ka ako-ma aromë për të thithur nga ajo lule. Në rolin e konser-vuesit kemi detyrën e trashëgimisë së relikeve të saj, tëgjith«kaje, sado të vogël të ardhur deri në ditët e sotme,pasojë e një neglizhence të pashpjegueshme jo nga ataqë nuk lidhen me botën e muzeumeve, por nga ata qëduhej ta kishin bërë këtë dhe ndoshta të larguar ngapadija apo prirja e kufizuar nga atraksioni për profe-sionin e ngushtë: se kush ka thënë që po të jesh në fushënuk sheh dot përtej kilometrit të nëntë. Gjetja në nën-torin e vitit të kaluar e disa prej flamujve më të fam-shëm historikë të Shqipërisë na bëri të ndjejmëdrithërimën shtytëse për të zgjidhur enigmat e tjera qëflenë në fondin etnografik. Të gjithë punonjësit u bënërobër të interesit që imponon zbulimi. Kurrë ndonjëherëmë parë nuk ishte parë një këmbëngulje aq e shqetë-suar, një shqetësim përpara dëshirës së papërmbajtur.U bë temë e ditës, e «do dite. U kërkua në të gjithamënyrat. E në këtë rast duhet të përmendim patjetërtë dyja punonjëset e Fondit etnografik, Vilma Nallba-nin dhe Violeta Malokun. Ethim Dodona na dha një fo-tografi të bandës. Ajo është kopjuar nga kalendari i“Vatrës” i vitit 1918. I ati i Ethimit, Petro Themistokli(Dodona), ka qenë klarinetist në atë bandë. Ethimi e dihistorinë e saj ashtu si nxënësi di mësimin. Në fotografiduket edhe trumpeta dhe daullja me një shkrim rre-thor.

E në këtë moment njëri nga autotët e këtij shkrimi,F. Stamati, shprehet:

“Dhe atëherë kujtesa e fjetur nga vitet e kaluara filloitë riprodhojë trubullt ngjarje të dyzet vjetëve më parë…Sapo kisha filluar punën…Detyra ime ishte arkeome-tria dhe jo trashëgimia. Po kaloja nëpër korridor… Nganjë derë e hapur pashë në gjysmë errësirën e dhomës njëdaulle të madhe… Në të ishte shkruar në formë rrethoredi«ka e palexueshme nga larg…Shkrimi ishte i kuq dheblu…Lëkura në mes të daulles ishte e «arë…

I telefonova menjëherë Pandora Plakut, njërës ngapunonjëset më të para të fondit etnografik. Nuk e mban-te mend një daulle të tillë. Mbas dy javëve i telefonovapërsëri. Si është njeriu! Pandora ka më shumë se tridh-jetë vjet që ka dalë në pension. E megjithatë gjatë aty-re dy javëve ishte përqendruar në kujtimet e më-parshme. Po, i kujtohej di«ka e tillë…

U zhyta më tepër në kujtime…Atëherë bëhej një fes-tival apo një konkurs midis grupeve amatore të shtëpivetë kulturës. Grupi i Tiranës nuk kishte daulle. Nuk e disesi iu drejtuan për ndihmë Institutit tonë. Me fondinetnografik merrej i ndjeri Abaz Dojaka. Më pyeti nësemund të rregullohej ajo daulle e të bëhej për t’i rënë. Ithashë se jo…Dikush u shpreh se ajo daulle nuk duhejpër gjë…Atëherë shfaqën mendimin për t’i vënë njëlëkurë të re…Nuk e di sesi shkuan punët më tej…

I shkruajta këto tre paragrafë jo vetëm për kuriozitet,por për të parë se «farë ndodhi…”

Ethimi na tregoi se tamburisti i bandës kishte qenëbabai i Aneta Takes. U lidhëm në telefon. Emocione ngatë dy receptorët…

Ndërkohë vazhdonte kërkimi intensiv, ndonjëherëedhe me deziluzion. Pastaj përsëri, përsëri. Dhe ja, er-dhi një ditë kur u zbulua trumpeta. Është po ajo qëshihet në fotografinë e bandës. Lëkura e njërës anë është«arë nga rrudhosja e tharjes së përtejme, kurse nga anatjetër sapo ka marrë ndonja dy dëmtime të vogla. Kuri-oziteti na shtyu t’i biem. Tingulli i saj të kujton akordete baterisë: ai vjen i thellë, i thellë… Apo është vetëmnjë iluzion psikik i shkaktuar nga hershmëria e ko-hërave nga ku vjen? Trokitëm më fort: thirrje luftar-ake! “Tamburxhi, tamburxhi, thirrja jote ushton…”

Si shuam kuriozitetin muzikal u përqendruam në tëtjera kuriozitete. Brenda tambures është ngjitur stampae firmës prodhuese; ruhet shumë mirë. Në të lexohet:

ËALBERG & AUGEËORCESTER . MASS USATë nesërmen u zbulua daullja. Ajo kishte patur fatin

e transformimit shfytyrues…apo të një restaurimi prim-itiv, jo muzeal, i cili i kishte hequr përgjithmonë ndjes-inë e të qenit të atyre kohërave aq emocionuese. Lëku-ra origjinale ishte zëvendësuar me një të re, që ta bëntedaullen të binte në konkurrimin amator. Cili vallë kaqenë ai daullexhi fshatar që ka patur fatin të luajë menjë instrument historik? Edhe lëkura e re, e vënë nëfillimvitet e shtatëdhjeta që lamë pas, është «arë në të

metalike, prej bronzi të nikeluar, e punishtes së pro-dhimit. Në të shkruhet:

MADE BYC. G. CONN LTD9563ELKHART-INDPra kjo është «farë ka mbetur nga daullja e fo-

tografisë së vitit 1918, ndoshta pranë së cilës qëndronPetro Bexho, ai “i daullkave”, apo në një gjuhë më “ak-ademike” instrumentisti i perkursionit, gjë që duhetpërcaktuar më mirë. Dhe me siguri dikush po punon.

Të gjitha veglat muzikore u blenë në Amerikë, tëreja dhe nga më të mirat, sipas udhëzimeve që u dhainstrumentistëve Thoma Nashi. Ja përshembull të dyrastet. C. G. Conn LTD , (Charles Gerard Conn), ishtefabrika më e madhe dhe më e mirë në botë për pro-dhimin e instrumenteve muzikorë, të cilët njiheshin siinstrumenta “kon”. Kaq të famshëm ishin, sa që pr-onari i ri, Diamond Greenleaf, që e bleu në vitin 1915,vazhdoi të mbante të njëjtën markë tregëtare, pra C.G. Conn LTD. Ndërsa Ëalberg & Auge ka qenë një ngafirmat më të famëshme të shekullit të njëzetë për pro-dhimin e instrumentave muzikore të perkursionit. Dukei parë me kujdes këto dy instrumente vërejmë se atojanë shumë të dëmtuar, gjë e shkaktuar nga përdorimidhe koha. Trumpeta është prekur edhe nga insektet qësulmojnë drurin. Disa pjesë mungojnë apo janë dëmtu-ar. Daullja ka edhe arna prej sholle, të mbërthyeranallban«e. Restaurimi do të jetë një brazdë mëdyshjejemidis teorisë së rikthimit të funksionit dhe këshillës sëurtë të Kongresit të Berlinit, në mos gabojmë, e vitit1990, për të mos ndërhyrë në instrumentet muzikore,por vetëm për t’u krijuar kushte të mira ruajtjeje, dukei mbajtur të mbyllura nëpër kutitë e tyre. Bandat ve-projnë si një e tërë. Kanë një harmoni të përgjithshme,edhe në paraqitje. Nuk besoj se mund të ketë njeri qëta parafytyrojë një bandë pa uniformën e saj. Edhe Ban-da Kombëtare “Vatra” e kishte uniformën e vet: njëkostum të zi dhe kasketë me stemë. Prej kohe ëndër-ronim të kishim në koleksionet tona muzeale një kos-tum përfaqësues. Por ja, e pamundur!

Dhe pikërisht kur i kishim humbur të gjitha shpre-sat gjetëm në Fondin Etnografik të QSA një xhaketë tëzezë të uniformës. Gjoksi dhe mëngët janë mbushur medekoracionet standarde të zbukurimit të uniformave cer-emoniale, të realizuara me shirita kuq e zi. E ka grirëmola! Në kopsat e verdha është stampuar lira. Gjetëmedhe një kasketë po të bandës. Ajo ka të qëndisur me filltë verdhë shqiponjën me krahët e ngritur përpjetë: mbishqiponjë shkruhet VATRA. Edhe kasketa është shumëe dëmtuar. Madje kësaj i mungon edhe shiriti mbi stre-hë. Rrethi prej lëkure sintetike në pjesën e brëndshmetë saj është thërrmuar keq. Megjithatë u kënaqëm mefatin: ai na dha një «ek kulture. Restaurimi i të gjithakëtyre sendeve, duke përfshirë edhe flamurin, do të jetënjë punë që do ta dinë vetëm ata që do të merren me të!

Kurioziteti na shtyu të interesohemi më tej për re-like të mbetura nga kjo bandë. Takuam z. Ilia Terpini.Babi i tij, Petroja apo Peti, ka qenë flautist në bandën“Vatra”. Ilia e ruan me kujdes të rrallë instrumentin etrashëguar. Madje një herë e mori në Amerikë. ªfarënuk i ofruan për shkëmbim! Por jo! Besojmë se ai do tabotojë vetë me hollësi historinë e tij. Kurse Ethim Do-dona na premtoi se do të na dhurojë di«ka nga ajo bandë.Sado që u munduam nuk arritëm ta mësonim me sak-tësi se «farë: ai e ruan surprizën për ndonjë rast më tëshënuar. Mësuam se zoti Kristaq Jorgji i ka dhënë zotitPandi Bello një fotografi të bandës, së bashku me em-rat e instrumentistëve. Por ka edhe një rast të cilinnuk duam ta besojmë: zoti Vaskë Morcka thotë se vël-lai i tij, Roberti, ka dorëzuar në Muzeun Historik tëKor«ës, natyrisht në kohën kur ai muze funksiononte,një uniformë të plotë të njërit prej instrumentistëve tëbandës. Sot ajo uniformë nuk gjëndet më. Aktualishtmuzeu është i mbyllur dhe materialet e tij ndodhen dikunë ruajtje. Kërkuam informacionin që ka Qendra Ko-mbëtare e Inventarizimit të Pasuriveve Kulturore. Nëinventarin e muzeut nuk figuron një uniformë e tillë…Ndoshta është harruar diku…Duhet kërkuar!

Disa vite më parë Muzeu Historik Kombëtar bleu ngaZonja Krisidha Rali një instrument frymor, i cili quhetkorno, e që sipas saj ishte i një instrumentisti të BandësKombëtare “Vatra”. Por në kartelën përkatëse nuk mundtë lexosh asnjë hollësi më tepër. Duke e shqyrtuar mekujdes instrumentin pamë stampën në të cilën shkru-het se është e prodhuar në Milano. Me sa duket ky in-strument duhet të lidhet me një kohë të mëvonshme,ndoshta mbas dy-tre viteve, kur Banda Kombëtare“Vatra” u përfshi në Bandën Presidenciale.

dyja anët. Si lëkurë përdoret lëkura e kecit. Sa më imadh instrumenti, aq më i madh duhet të jetë keci qëtheret. Lëkura pastaj përpunohet, rregjet dhe monto-het. Me sa duket kecat e therur nuk kanë qenë aq tëmëdhej, prandaj kanë therur katër për të plotësuardaullen. Pastaj dy lëkurat janë ngjitur bashkarisht merripa lëkure. Ata rripa lëkure ishin prerë nga lëkuraorigjionale; në ta dalloheshin disa gërma blu dhe kuq,që po t’i shikoje me kujdes dalloje fjalët ALBAN dheBAND dhe disa të tjera të cunguara më keq. Nuk gje-jmë dot fjalë për të përshkruar këtë punë xherahu!

Në faqen e përparme të daulles ka qenë shkruar nëformë rrethore me gërma të mëdha blu e me hije tëkuqe

ALBANIAN NATIONAL BAND VATRAORGANIZED DECEMBER 11 1916ËORCESTER. MASSQë përkëthehet:BANDA KOMBËTARE SHQIPTARE VATRAORGANIZUAR MË 11 DHJËETOR 1916USTER.MASSNë mes ishte pikturuar lira.Në trupin e daulles është montuar edhe një pafte

Në foto:1. Fragmenti mëngës sëxhaketës sënjë prejkostumevetë bandës“Vatra”2. Xhaketae plotë edëmtuar3. Kasketae një prejkostumeveku duketlogoja ebandës“Vatra”

11111

22222

33333


SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom STUDIMI

IIIIIDEJADEJADEJADEJADEJA PPPPPERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHIERSONAZHI

DRANJAEthet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeEthet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeEthet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeEthet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipeEthet e Camajt për të dëgjuar gjuhën shqipe

Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Pas botimit të shkrimit “Mynihu dhe Albanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim iAlbanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim iAlbanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim iAlbanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim iAlbanologu Shqiptar” kushtuar Martin Camajt, një studim i shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë shkruar nga Gjergj Frashri në vitin 1991 në Mynih të Gjermanisë, RILINDASI sjell këtë herë

për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...për lexuesit pjesën e dytë e të fundit të një studimi të gjatë të tij mbi romanin “DRANJA”...

Dramaticiteti i pjesës së dytë të romanit, kthehet tek i fundit me nëntitull“Fryma e ngulueme në asht” në

tragjedi. Vdekja e Dranjes e rrethon autorintashmë me vetminë kulmore. Po të përjeto-het me ndjenjë të hapur, fundi i saj ishte filli-mi i tragjedisë. Jashtë natyrës së kësaj kaf-she, Dranja mbaroi në tokë, “pa qenë e zonjamë gërrye cipën e dheut për t’i çelë vorrinvetes (fq. 72). Shkaku është se ajo nuk pra-noi të varrosej në dheun e huaj. Ashtën e sajajo e la kështu në duart e shkrimtarit.Amaneti ishte që rrashta t’i varrosej një ditënë Dheun e vet.

Kjo rrethanë krijon një gjendje të tension-uar shpirtërore. Vetmia e plotë dhe amanetipër të çuar një ditë “frymën e Dranjes të ngu-juar në asht” në trojet e tyre të përbashkëta,i sensibilizojnë në ekstrem ndjenjat e shkrim-tarit. Tashmë malli për vendin përmesamanetit rritet me përmasa groteske. Porvitet ikin njëri pas tjetrit dhe shpresa se njëditë do të kthehet në viset e veta, vjen përherëduke u tretur. Pritje dhe durim i pafund, igjatë sa një jetë njeriu! Mundim shpirtrashkombëtare pse “dyert e hekurta” rrinë tëmbyllura për ta, po aq kohë, sa jeta e njeri-ut! S’morën përgjigje as trokitjet e Dranjes,as trokitjet e mërgimtarit (Dera e mbyllun,fq. 48). Por kur pritja dhe durimi, lypet tëkalojnë caqet e kësaj jete, ato bëhen vetëvdekja. Dhe vazhdon historia e vdekjes sëpavarrosur, frymë e ngujuar në eshtra, frymëe përjetshme dashurie në vetminë e largët.Zhgënjimi prej kësaj dashurie sublime ësh-të tragjedia më e rëndë në jetën e secilit prejnesh në veçanti dhe të kombit në përgjithë-si. “Kur kujtoj këtë jerm, nuk lyp shpjegimtë një andrre, por më jepet me rrënue mbisende e frymore të mbrumë me tharmin egjakut tim” (Parandjenjë largimi, fq. 29).Natyrisht autori nuk mund të shkojë i qetëme këmbët e veta drejt këtij fundi tragjik,pa protestuar. Së fundi nuk shihen arsye psedyert e trojeve të të parëve të mbyllen përdekada, si për mallin e tij ashtu edhe përfatin e të shumtëve. Përpara parandjenjavetë liga, protesta është kontribut përshpëtimin prej fundit tragjik. Ajo është e drej-ta e ligjshme e çdo shqiptari, aq më tepërpër atë që ndjen se e ka nderuar vendin memundimet e vuajtjet e jetës së tij.

Protesta e Camajt buron nga parandjen-ja e tragjedisë. Duhet kujtuar se vepra ështëshkruar në vitet 1975 – 1979 dhe kjo parand-jenjë, na vë përpara një “pasqyrë të gërrisunplot me njolla” për realitetin e sotëm shqiptar(Pasqyrë e gërrisun, fq. 75). Kjo nuk mundtë jetë rastësi, kur kemi parasysh kapacite-tin intelektual të tij, si njohës i thellë i his-torisë dhe traditës kulturore të vendit të vet,i asaj të Kosovës, lidhjen e ngushtë me di-asporën dhe mërgimin, por edhe gjurmët espektrit të shkollave perëndimore. Kjo për-vojë teorike dhe e jetës, nuk ka se si të mosmeditojë me seriozitet për fatin kombëtar. Nëkëtë kontekst, protesta e tij vjen nga një këndkrejt origjinal dhe nga një drejtim po aq ipapritur deri më sot – prej gjendjesshpirtërore të diasporës shqiptare.

Dranja ka të njëjtin fat kudo dhe ky ështëthelbi i protestës së tij. Ashtin e saj të pavar-rosur Camaj e gjen në tërë hapësirën e kësajdiaspore. Së fundi, ai e gjen atë edhe në fs-hatrat arbëreshe të Italisë së Jugut dhe kjobëhet ekstremi i tragjikes, rezultati i vetmisëshekullore të një pjesë të kombit, i privuarnga kontakti me atdheun. “Ikën mote. Një

ditë ndëgjova befas mbi katundin arbnor njëfishkëllimë fryme ndër shkurre e gjineshtra:ndër fletëza e çdo bishtajze tringëllonte njëshpirt i thamë. Mbrendë, ndër rranjë të ngër-thyeme sa llana e krahut, zbulova ashtin eDranjes” (Qindresa, fq. 77).

Dranja arbërore kthehet te Camaj nëtragjedi shekspiriane, sepse ajo është shem-bëlltyra më ekstreme e fatit të tjetërsuar nëlimitin e kohës. Madje, sikur dihej prej sh-

krimtarit se do të përjetonim kohët e funditrifillimin e kësaj tragjedie me ngjyra bash-këkohore, protesta është lënë e hapur,domethënë e pambaruar… . Por thelbi i sajkthjellohet krejtësisht në një vepër tjetër tëtij, në novelën “Katundi me gjuhë të fshe-htë” (botuar në librin Shkundullima), kuçmimi i qëndresës së shqiptarëve të mërguarsjell drejt nesh të gjithëve pa përjashtim –akuzën e vetëvrasjes kombëtare. Novela për-shkruan një udhëtim të autorit në këto ka-tunde arbëreshe, në lartësinë e maleve për-ballë detit Jon, të fshehur mes currave e sh-

këmbinjve, si botë më vete, si Dranja. Ethjapër të dëgjuar gjuhën e tij të veçantë e tëmagjishme prej banorëve të tyre, e ngrepeshë atë duke i përngjarë jermit. Gjuhaamtare për Camajn “është pak me thanë edjepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-het si nëpër tejza të një athtie magjepse nëveshë dhe më zgjon në qenien time ndija kup-timi të vetvetes e të botës mbarë. Nuk mazën besë?” (Shkundullima, fq. 187). Dëshirapër ta shijuar përsëri atë ëmbëlsi i përngjan

mallit të vjetër përnjë të dashur qës’mund të harrohetkurrë. Kësaj radheai ka shpresë të dëg-jojë ata tinguj ashtusiç kanë kumbuarprej gojëve të tëparëve, të virgjër e tëpastër si dashuria eparë. Por nga goja ekësaj të dashure aidëgjon vetëm „njëvarg tingujsh që nuki kishte dëgjue kur-rë në jetë, sadopak

askurrë në atë bashkërenditje”, një gjuhëmetamorfoze, pasojë e izolimit shekullor tëkëtyre banorëve, si të dënuar të përjetshëm.Dhe kjo është vdekja larg Dheut. Vetë gjuhae Vdekjes është e pakuptueshme edhe pse ajoka marrë fytyrën e gruas së dashur të dikur-shme.

Zhgënjimi prej metamorfozës së gjuhësnuk është e tëra. Ai kërkon një katund, të ci-lin qytetarët e racës tjetër e njohin si katun-din ku flitet një gjuhë e huaj e panjohur dhe efshehtë. Mbërritja atje, sjell zhgënjimin më

të madh. Asnjë shtëpi dhe asnjë banor i ka-tundit nuk ekzistonte më. Në vend të tyre,shtrihej një varrezë e vjetër dhe e gjerë, mendryshkun ndër hekurat e varreve. Varrezae përbashkët e tërë katundeve jetëshuar ar-bëreshe, përreth asaj maje! Popullatë e vet-muar, krejt e tretur! Dhe ky është fati i ush-trisë së madhe të shqiptarëve të mërguar ndërvise të botës. Ushtri e panumërt dhe përherënë shtim! Ushtri e fshehtë dhe e panjohur prejnesh, pse na tregohet kahja e kundërt që tëmos e shohim hijen e saj dhe vdekjen tonë.Ushtri e helmuar me dyer të mbyllura! Kjoështë tragjedia e ushtrisë së panumërt sh-qiptare e humbur në troje të huaja dhe “fry-ma jonë” e varrosur në të katër anët e rruzu-llit. Lëngimi ynë i lënë pas dore! Ky është fatiynë i papërsosur, i së djeshmes, i të sotmes,por të mos mbetet edhe i të nesërmes – kjoështë akuza e Camajt në romanin “Dranja”.

Në këtë tragjedi kombëtare autori shehedhe vetveten, por ai nuk mund t’i bindetkëtij fundi pa e shlyer më parë ndërgjegjene tij të ngarkuar, njëherazi me amanetin eDranjes që mban në gji (kthimi në trojet e tëparëve) dhe me ndjenjat e tij të lidhura tërëjetën pas fatit të saj (dashuria humane,njerëzore). Por si mund të qetësohet kjondërgjegje kur kufijtë e Dheut të Dranjesmbetën të mbylluara me dyer hekuri? Protes-ta e Camajt nuk është as juridike, as diplo-matike dhe aq më pak politike. Madje nukshoqërohet as me gjeste e fjalime, por bëhetkrejt në heshtje sublime, në koherencëpsikologjike me ndrydhjen shpirtërore që tëjep vetmia e gjatë. Ajo zhvillohet e tëra nëbotën e brendshme shpirtërore të shkrim-tarit. Ashti i Dranjes kthehet tashmë në du-art e tij në relike, të cilën ai duhet ta lërë

“Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë“Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë“Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë“Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanë“Gjuha amtare për Camajn “është pak me thanëe djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-e djepit: e tamblit të gjiut! Çdo fjalë e saj përço-het si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshëhet si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshëhet si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshëhet si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshëhet si nëpër tejza të një athtie magjepse në veshëdhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi tëdhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi tëdhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi tëdhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi tëdhe më zgjon në qenien time ndija kuptimi tëvetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?”vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?”vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?”vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?”vetvetes e të botës mbarë. Nuk ma zën besë?”(Shkundullima, fq. 187).(Shkundullima, fq. 187).(Shkundullima, fq. 187).(Shkundullima, fq. 187).(Shkundullima, fq. 187).

Në foto: Poeti Martin Cami

Në foto: Kopertina e veprës“Dranja” e botuar sëfundmi nga “Onufri”

Nga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj FrashëriNga Gjergj Frashëri

...vijon nga numri i kaluar


RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI FOTO

Bashkëshortja e Eqrem bejBashkëshortja e Eqrem bejBashkëshortja e Eqrem bejBashkëshortja e Eqrem bejBashkëshortja e Eqrem bejVlorës, një foto mbresëlënëseVlorës, një foto mbresëlënëseVlorës, një foto mbresëlënëseVlorës, një foto mbresëlënëseVlorës, një foto mbresëlënëse

Kjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh nëKjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh nëKjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh nëKjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh nëKjo foto është shkrepur gjatë një darke aristokratësh nëVjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...Vjenë, ku Hedija u shpall si më e bukura e mbrëmjes...

Kjo grua e pashme, me sharm teveçantë e hije aristokrateje, quhet

Hedije Vrioni. Ajo ishte bashkëshortjae Eqrem bej Vlorës, e cila edhe pse joshumë e famshme për shqiptarët, kish-te një prezencë të pazakontë. Kjo fo-tografi është realizuar në një mbrëmjearistokratësh në Vjenë ku ajo u zgjodhsi më e bukura.

Kjo foto është nga të rrallat që sjelledhe një dëshmi nga jeta thuajse epanjohur e Eqrem bej Vlorës.

Ndërkohë një tjetër grua pati njëpeshë të pazakontë në jetën e Eqrembej Vlorës. Kjo qe Amelia Von Godi.

Ndërsa jeta e tij martesore meHedije Vrionin, jepet vetëm në disaaspekte në “Kujtimet” e tij, historia etij e bujshme me Amelian, që po ashtuzë vend te “Kujtimet” është më e njo-hur për publikun. Kjo mbase për fak-tin se historia e tyre e dashurisë edhepse mori famë në atë kohë nuk ukurorëzua me martesë.

Edhe pse ishte ndër aristokratët mëtë shquar të kohës nuk e lejuan të mar-tohej me gruan që desh. Detajet i rrëfenvetë beu aristokrat në kujtimet e tij.

Amali von Godin lindi në 7 mars 1882në Bavari dhe ishte pinjolle e një famil-je aristokrate. Ajo erdhi në Shqipëri nëvitin 1908 dhe u njoh me Eqerem bejVlorën me të cilin ajo ra në dashuri dhedo të ishte martuar po mos e pengontefeja myslimane e Vlorajve. Amelie vonGodin ju kushtua gjuhës dhe traditavetë Shqipërisë, por kurrë nuk arriti tëmartohej me njeriun që dashuronte.

Martesën, Eqerem bej Vlora e reali-zoi në vitin 1925 me Hedijen, e bija eSalih pashë Vrionit. “Ishte një martesëme mendje dhe jo me dashuri, por njëzgjedhje e qëlluar dhe fatlume”, shkru-an në kujtimet e tij Eqerem bej Vlora.Sipas “Kujtimeve” të Eqrem Vlorës,Hedija kishte lindur me 1904. Ajo ishtembesë e Kahreman Pashë Vrionit(themelues i qytetit të Fierit). Hedijandërroi jetë në 1984 në Kavaje, ku kaloiedhe vitet e fundit të jetës së saj në in-ternim. Dy motrat e saj u martuan poashtu në derë beu.

Ruhije Vrioni, u martua me vëllanëe Eqrem bej Vlorës, Safa bej Vlora, ndër-sa motra e vogël Adivija, ishte gruaja eAli Këlcyrës.

trashëgim siç kanë bërë edhe të parët eDheut, në shenjë dashurie dhe qëndrese ko-mbëtare. Zakoni tradicional i amanetit e çonatë me “Dranjen në strajcë” në viset sh-qiptare, por natyrisht jo brenda kufijve tësotëm të “statujës së grues me gjymtyrë fosh-nje”, çka simbolizon Shqipërinë (Dhe e shti-na në strajcë, fq. 99). Por diku, “aty mbi kry-et e saj, nën tjegullat me lëmashk” ai arrintë gjejë një vend për të fshehur rrashtën esfilitur të Dranjes. Autori ndjehet për një çasti lehtësuar pasi e shleu ndërgjegjen prejnjërës brengë. “Fryma e ngujueme në asht”e Dranjes ndoshta nuk mbërriti deri në tro-jet e “fisit”, por ajo u qetësua së fundi në tro-jet e racës së vet, çka ishte në të vërtetëamaneti i saj. Po fati i autorit? Përgjigja është“krisma ndër veshë të dyerve hekuri”, që dëg-johen pas shpinës së tij në kthimin e detyru-ar përsëri ndër viset e huaja, të cilit nuk imbetet gjë tjetër, veçse të përjetojë deri nëfund, tashmë i mbetur fillikat” vetminë egjanë e të hapun nëkrah me det” (fq.99). Fati i përfun-dimit të ashtës sëDranjes ështëtragjedia e veprës –realiteti i sotëmshpirtëror i ekz-ilantëve shqiptarë,të cilët ndoshta i“shpëtuan Drinit tëdalun mendësh!Por, akullit, jo!” (fq.42).

* * *“Dranja – histo-

ria e një frymori tëpapërsosur”, romanme strukturën emadrigales, përbënnjë arritje me vleratë veçanta në kr-ijimtarinë e shkrim-tarit shqiptar Mar-tin Camaj. Formandërtimore origjina-le është vetëm njëra cilësi e pasurisë së ve-prës. Siç dihet, struktura origjinale e një ve-pre letrare (qoftë edhe rezultati i kombinim-it të formave të njohura) kërkon mundimine veçantë për të gjetur dhe përshtatur ele-mentet stilistike të njohura, si lënda që rrëfe-het, natyra e figuracionit artistik të përdorur,gjuha e zgjedhur letrare, etj, dhe deri te per-ceptimi i komunikimit me lexuesin. Më tepërpër harmonizimin e këtij kompleksiteti, tëformës artistike të veprës me elementët etjerë të stilit, n‘a bën që t‘a ndjejmë autorine Dranjes, një mjeshtër të letërsisë sonëbashkëkohore.

Në krijimtarinë letrare Camaj ështëpikësëpari – poet. Madje, i tillë mbetet edhenë këtë vepër. Dranja, është si një Poemë eshtrirë në prozë për të thënë diçka më të për-caktuar. Në këtë rast, forma e adaptuar emadrigales vjen si rezultat i kërkimeve tëndërgjegjshme të shkrimtarit, në përputhjeme mundësitë dhe prirjet artistike tëvetvetes. Zgjedhja apo gjetja e një strukturetë përshtatshme për idetë e veprës së tij, nukështë vetëm pjesë e talentit të shkrimtarit,por edhe i punës studimore e kërkimore vet-jake. Romani Dranja më dukshëm ndoshtase veprat e tjera, sinkronizon poetin e talen-tuar, me studiuesin e mirënjohur të historisësë letërsisë shqipe.

Në përmbyllje: Vepra përshkohet prej dyideve kryesore – prej shqetësimit për fatin etrojeve të copëtuara të atdheut, dhe ironisëndaj fatit të njeriut shqiptar në kontekstin erealitetit të sotëm. Përmes botës shqiptareqë ai përpunon, nga pozitat e rilindësit mod-

ern, kërkon të lërë gjithashtu si mesazheaktuale – ringjalljen e ndjenjës së përjetshmetë trojeve, dhe pajtimin e shqiptarëve të ku-dondodhur, si mësim i traditës historike përshpëtimin e tyre nga tragjedia, por edhe sikusht për përparimin e tyre. Përveç të tjer-ave, vepra sjell një rrymë të ngrohtëshpirtërore, tashmë e ndërprerë prej deka-dash në mjedisin tonë social, ndjenjën hu-mane tradicionale të vëllazërimit tonë. Dran-ja vjen kështu në çastin e duhur, me një nd-jenjë të thellë kombëtare për të sotmen.

Por Dranja përshkohet edhe prej një formeartistike moderne. Për rastin konkret, sure-alizmi i Camajt, është një formë e goditur dhee ngre peshë veprën. Për autorin kjo duhet tëketë dy prejardhje të natyrshme: fondin e tijtë trashëguar nga psikologjia ende mitike, qëekzistoi deri në shekullin XX ndër viset tona;dhe malli i gjatë per vendin, i cili kur mbeteti pashlyer në kohë, priret si zbrazëti

shpirtërore, tëmbushet me ëndërr.Vetmia shpesh tëçon në ëndërrime tëforta. Por ëndrra eCamajt mbi his-torinë e Dranjes ësh-të tokësore. Prandajsurealizmi i saj pre-cipiton përherë mbitokë, ndoshta, sepseai kërkon të flutur-ojë larg nëpërmjetsimbolizmit dheprimitivizmit, tëcilat gjithashtu kar-akterizojnë natyrëne zhargonit percep-tues e shprehës tëbanorëve të këtyreviseve. Nuk mund tëgjesh provë më tip-ike, sesa fakti, që nëtë njëjtat përfun-dime dhe pas fatit tëngjashëm në jetë meatë të Camajt, ka

ardhur edhe vepra e piktorit shqiptar nga Ko-sova, Gjelosh Gjokaj, që jeton ne Augsburg tëGjermanisë. Piktura e tij simbolike bashkëko-hore, është një refleks i drejtpërdrejtë inatyrës surrealiste të Camajt. Ky konvergimkrijues në të njëjtën pikë, si të veprës letrareashtu dhe asaj artistike, konfirmon formënartistike si mbërritje logjike e dy përvojave,kur ato mbështeten mbi të njëjtën bazë: fon-din e njëjtë tradicional dhe pasojat e vetmisësë gjatë larg vendit të tyre.

Mbi të gjitha është gjuha e veprës. Në rre-thin e poezisë së Camajt, gjuha e Dranjes,megjithëse në prozë, përbën një kulminacion.Duket se ajo vjen pas një filtrimishumëvjeçar të gegërishtes të bërë nga dorae mjeshtrit gjuhëtar. Por edhe prej shtimittë fjalëve të reja të nxjerra e të përpunuaranga shqipja e materialeve dokumentare tëshekujve të kaluar dhe asaj të folur sot nëpërgjithësi. Gjuha e romanit Dranja ka fa-tin të jetë skalitur në çdo fjali, madje në çdofjalë, duke na dhënë një shqipe me tingullmuzikor të veçantë, me ritëm elegant, pafjalë të tepërt, përherë koncize, në përshtatjeme figuracionin simbolik. Dukuri në vepërështë se gjuha e saj të jep kënaqësi duke elexuar edhe me zë. Shihet gjithashtu, se vetëvepra përshkohet nga dashuria e madhe eCamajt për të eksperimentuar një koloritorigjinal të gjuhës shqipe në letërsi. Dukeecur përmes shqetësimeve të realitetit tonëtë sotëm dhe duke komunikuar me gjuhëartistike moderne, romani “Dranja” bëhet njëvepër e rilindjes sonë të re qytetare.

Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991Munchen 18.4. 1991


SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom ARKIV

SSSSSHTYPIHTYPIHTYPIHTYPIHTYPI PERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMORPERËNDIMOR

AMERIKANËT NË 1901“E ardhmja e Shqipërisë mollë“E ardhmja e Shqipërisë mollë“E ardhmja e Shqipërisë mollë“E ardhmja e Shqipërisë mollë“E ardhmja e Shqipërisë mollësherri mes sherri mes sherri mes sherri mes sherri mes Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”Austrisë dhe Italisë”

Duke parë me kujdes përmbajtjen eartikujve, lehtësisht gjen të renditu-ra fakte me shumë relevancë his-torike, të tilla si: sa ishte numri i sh-qiptarëve në Itali, çfarë peshe kishinata realisht, si operonin komitetet eçlirimit kombëtar në Itali dhe në saqytete e ushtronin veprimtarinë etyre, cilat ishin figurat më të famshmenga ky komunitet dhe cilat ishin ven-dimet që kishte marrë një kongres ipërfaqësuesve shqiptarë në Napoli,rezultatet e të cilit i komentonte gjerë-sisht edhe shtypi përtej Atlantikut.Por mëson edhe se çfarë amanetikishte lënë Garibaldi në lidhje me sh-qiptarët, sa ishte prezenca e ital-ianëve në Shqipëri në atë kohë dheç´rol kishin, me çfarë merreshim eplot të tjera.

Në asnjë moment qysh prej formimittë saj, Aleanca Treshe nuk ështëkërcënuar më seriozisht për ekzis-

tencën e saj se sa tani”. Pak a shumë kyështë mesazhi që përcjell një artikull mbifatet e pritshme të Shqipërisë, në atë vit tëlargët akoma një provincë otomane. Bëhetfjalë për njërën ndër aleancat më të forta tëkohës, mes Gjermanisë, Austro-Hungarisëdhe Italisë, ngjizur qysh në vitin 1882 (sikundërthënie ndaj iniciativës së ngjashme- Antantës Treshe- mes Britanisë së Mad-he, Francës dhe Rusisë ) e cila zgjati derinë vitin 1914, kur shpërtheu edhe Lufta eParë Botërore. Artikulli i amerikanes “NewYork Tribune”, në qershor 1901, na sjell nëvetvete shumë fakte që lidhen direkt me njëpjesë të historisë së Shqipërisë, në një peri-udhë jo fort të trajtuar, kur kishin nisur tëravijëzoheshin më qartë përpjekjet për pa-varësi dhe çka është më e rëndësishmja; fatii Shqipërisë nis të bëhet faktor për të cilininteresoheshin direkt fuqi të mëdha dhemadje edhe aleate, të cilat ishin të gatshmeqë të hynin edhe në konflikt të armatosur,nëse fati i saj do të merrte një rrugë, jashtëkëndvështrimeve të tyre.

Shqipëria në këtë kohë ishte bërë njëmollë e vërtetë sherri mes Italisë dhe Aus-tro-Hungarisë, të cilës, të paktën në këtëfazë që po flasim, i leverdiste statuskuoja eShqipërisë nën varësinë turke. Njëndërthurje interesash mes Italisë dhevendeve sllave - tradicionalisht kundërsh-tarë të fateve të Shqipërisë së pavarur -duket se në një moment njohin përputhje,duke konkluduar në nxitjen dhe përkrahjene veprimeve që çonin drejt pavarësisë sëShqipërisë, çka parë nga perspektiva e sot-me, duket një stisje jo realiste. Pretendimete fundmit na i dëshmon më qartësisht nëfakt një pjesë e shkëputur nga artikulltjetër, i ardhur pak më vonë (shih: “NewYork Daily Tribune”, e diel, 1 dhjetor 1901,fq. 1 ) po nga arkiva e shtypit amerikan tëkohës, i cili, ndërsa i bën një skanim profil-it politik dhe misionit që kishte marrëasokohe përsipër të përmbushte Mbretëre-sha Helena e Italisë, i bën një analizë nëfakt edhe çështjes shqiptare, duke na rrë-fyer shumë fakte interesante.

Duke parë me kujdes përmbajtjen e ar-tikujve, lehtësisht gjen të renditura fakteme shumë relevancë historike, të tilla si: saishte numri i shqiptarëve në Itali, çfarëpeshe kishin ata realisht, si operonin ko-mitetet e çlirimit kombëtar në Itali dhe nësa qytete e ushtronin veprimtarinë e tyre,cilat ishin figurat më të famshme nga kykomunitet dhe cilat ishin vendimet që kish-te marrë një kongres i përfaqësuesve sh-qiptarë në Napoli, rezultatet e të cilit i ko-

Nga Nga Nga Nga Nga Armand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand PlakaArmand Plaka

mentonte gjerësisht edhe shtypi përtej At-lantikut. Por mëson edhe se çfarë amanetikishte lënë Garibaldi në lidhje me sh-qiptarët, sa ishte prezenca e italianëve nëShqipëri në atë kohë dhe ç´rol kishin, meçfarë merreshim e plot të tjera. Po ashtukupton më qartësisht se pse zënka mes Ital-isë dhe Austrisë, sidomos për këtë të fun-

Komitetet shqiptare, pasojë e propagandësKomitetet shqiptare, pasojë e propagandësKomitetet shqiptare, pasojë e propagandësKomitetet shqiptare, pasojë e propagandësKomitetet shqiptare, pasojë e propagandës

Mes elementëve të propagandëssllave në Itali është edhe formimi

në thuajse të gjitha qytetet më të rëndë-sishme të saj, të komiteteve të ngriturapër, siç thuhet, “çlirimin e Shqipërisënga tirania turke”. Është plotësisht evërtetë se ka shumë lidhje race mes Ital-isë dhe Shqipërisë. Një numër shteta-rësh në Itali, siç ishte së fundmi edheish-kryeministri Crispi, kanë qenë meorigjinë shqiptare, ndërsa përsa i për-ket tregtisë, në shumicën e saj, ajo ësh-

Në foto:1. Gazeta amerikane, “New York Tribune”, 23 qershor1901, fq.12.Analiza rreth të ardhmes së Shqipërisë, në gazetënamerikane, “New York Tribune”, 23 qershor 1901, fq.1

11111 22222

dit, kishte një bazë të fortë arsyetimi dhegjithashtu ndjen edhe keqardhje që fati iShqipërisë në një farë mënyre, mbeti pengpikërisht i këtyre mosmarrëveshjeve mes dyfuqive aleate të kohës, interesat e të cilëve,nëse do kishin konverguar në kohë e hapë-sirë, do të kishin sjellë padyshim, përshpe-jtim të përmbushjes së objektivave madhore

të shqiptarëve.Sjellja në shqip për herë të parë për lex-

uesin e gjerë të këtyre artikujve me vlerareale e konkrete për kompletimin e një pe-riudhe të rëndësishme të historisë së Sh-qipërisë në këtë vit jubilar të 100 vjetorit tëPavarësisë, është ajo çka më shtyu të botojpërmbajtjen e tyre.

të në duart e italianëve. Agjentët pansllavënë Shqipëri dhe malazezët, të cilët thjeshtu duhet të kalojnë kufirin, vazhdimisht poi nxisin shqiptarët drejt revoltës ndajturqve, të cilët si zakonisht, do të rezer-vojnë shumë gjakderdhje e tmerre për sh-typjen e saj. Në këtë mënyrë, një pretekstkërkohet për të ngacmuar simpatitë ital-iane në Shqipëri. Qeveria austriake, gjith-sesi, me anë të një fjalimi të një delegacio-ni parlamentar, cituar nga Ministri i Jas-htëm, Konti Goluçovski, i ka dhënë Italisë

të kuptojë qartë se ajo nuk do të tolerojëndonjë ndërhyrje italiane në Shqipëri, osepushtim të saj, dhe se çdo përpjekje për tëturbulluar rrethanat aktuale në atë vend,do të kundërshtohen e do të rezistohen fortnga Austro-Hungaria në kufinj që shkojnëderi në luftë. Perandoria dualiste nukmund të tolerojë në asnjë momentmbajtjen e Shqipërisë nga një fuqi e tillësi Italia, hap i cili do t´i mundësonte kësajtë fundit kontrollin absolut të hyrjes nëAdriatik dhe kësisoj të këpuste aksesin e

Mbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me RusinëMbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me RusinëMbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me RusinëMbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me RusinëMbretëresha e re e Italisë, tenton ta çojë Italinë në aleancë me Rusinë

Në Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në ItaliNë Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në ItaliNë Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në ItaliNë Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në ItaliNë Itali më shumë shqiptarë se ç`ka kretanë në Kretë, Greqi. Janë plot gjysëm milionë shqiptarë në Itali


RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI ARKIV

antiaustriake e pro-sllaveantiaustriake e pro-sllaveantiaustriake e pro-sllaveantiaustriake e pro-sllaveantiaustriake e pro-sllaveAustrisë në ato ujëra, për të mbërriturportet e saj të vetme dhe arsenalet usht-arake që mbart. Çështja shqiptare, përkëtë arsye, e cila po bëhet gjithnjë e mëakute falë intrigave të “Caprari”-t, apo tëthemi më mirë, partisë së Mbretëreshës,po shërben për të nxitur Italinë kundëraleatëve të saj në Vjenë dhe për të shkak-tuar shkëputjen e saj prej tyre, për tëmarrë drejtimin drejt Rusisë. Nuk duhetharruar se Mbretëresha Helena e Italisë,jo vetëm që është sllave me origjinë që ngalindja, porse madje është pagëzuar nënritin greko-orthodoks dhe është rriturduke shkelur shpesh në pallatet e Shën

Petërburgut nën përkujdesjen eCareshës së ve, djali i të cilës, Peran-dori aktual, i përgatiti asaj prikën kuru martua me Mbretin aktual të Ital-isë. Ajo, për këtë arsye është plotësishtmoskovite në simpatitë që ushqen, sh-tuar këtu edhe devocionin e saj ndajMalit të Zi, vendit të lindjes dhe të ba-bait të vet, monarkut të tij dhe nd-jekësit e vasalit më të devotshëm e mëenergjik të Rusisë në rajonin e Eu-ropës Juglindore.

ShkëpuShkëpuShkëpuShkëpuShkëputur nga: “New tur nga: “New tur nga: “New tur nga: “New tur nga: “New YYYYYork Dailyork Dailyork Dailyork Dailyork DailyTTTTTribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1ribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1ribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1ribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1ribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901, fq. 1

Në foto:3.Artikulli me titull “La Capraia”( “New York Daily Tribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901), i cili në një pjesë të konsiderueshme flet për objektivat e Rusisë për të depërtuarnë Ballkan, falë një aleance të mundshme me Italinë, ku shqiptarët nën nxitjen emalazezëve, do të mund të përdoreshin provizorisht për të përmbushur këtëqëllim 4.Faqja 1 e gazetës amerikane, “New York Daily Tribune”, e dielë, 1 dhjetor 1901

33333

44444

VVVVVendi pakëz i njohurendi pakëz i njohurendi pakëz i njohurendi pakëz i njohurendi pakëz i njohur, një kockë në fyt, një kockë në fyt, një kockë në fyt, një kockë në fyt, një kockë në fytpër zënkat mes Italisë dhe për zënkat mes Italisë dhe për zënkat mes Italisë dhe për zënkat mes Italisë dhe për zënkat mes Italisë dhe AustrisëAustrisëAustrisëAustrisëAustrisë

E ardhmja e Shqipërisë

Në asnjë moment qysh prej formimittë saj, Aleanca Treshe nuk është

kërcënuar më seriozisht për ekzistencëne saj se sa tani. Në fakt është vështirë tëthuhet se si përballë deklaratave, të cilatsapo janë bërë tashmë nga Konti Goluçovs-ki për delegacionet e parlamenteve të Aus-trisë dhe Hungarisë - dhe nga Konti Pri-netti në Romë - Italia mund të vijojë mëtë renditet si aleate e Perandorisë dual-iste. Në adresë të kancelarit austriak, nënjë fjalim që nuk ishte thjesht i nxitur ngatone të nxehta në një debat parlamentar,porse një ekspoze e mirëpërgatitur në qetë-si e gjak të ftohtë e opinioneve dhe pikë-pamjeve të kurorës perandorake dhe eqeverisë, ai theksoi me këtë rast dy pikame karakter shumë të rëndësishëm.

Njëra ishte lajmërimi në distancë i pikë-pamjes se Austro-Hungaria do të refuzonteqë Italia të kishte avantazhin që ajo aktual-isht e gëzon sipas marrëveshjeve tregtareekzistuese, kur ato të rinegociohen, dhe de-noncimi i tij ndaj doktrinës që parasheh sealeancat politike duhet të krijohen „ plotë-sisht në varësi të kushteve e diferencave qëpërcaktojnë termat tregtarë”.

Çështja tjetër me rëndësi ishte deklara-ta e tij në lidhje me faktin se statuskuojadhe mbajtja e kushteve aktuale në Gad-ishullin Ballkanik, ishte e një rëndësie aqtë madhe për qeverinë italiane dhe për tëcilën asaj i lindnin pretendime më shumëse çdo fuqi tjetër në kontinent.

Ka një numër më të madh shqiptarëshnë Itali, sa ç´ka kretanë në Kretë, në Gre-qi. Në fakt, numri i tyre është vlerësuartë kapë shifrën e një gjysëm milioni. Përtejkësaj, numri i burrave me influencë nëItali, të cilët s´pushojnë së mburruri përorigjinën e tyre shqiptare, përfshin edhenga më të famshmit, siç është ish-Kryem-inistri Crispi, i cili figuron si PresidentNderi i Kongresit Shqiptar, mbajtur njëditë më parë në Napoli, në të cilin kishinardhur përfaqësues nga çdo qytet, rajon efis nga Shqipëria, si dhe përfaqësues tëkomiteteve kombëtare shqiptare, në jo mëpak se 32 qytete italiane.

Kongresi hartoi një rezolutë që i bëntethirrje qeverisë italiane, që në emër të „vël-lazërisë latine”, t í jepte fund „skllavërisëdhe shtypjes së shqiptarëve nga turqit”, ecila, sidomos kohët e fundit, ishte bërë „epatolerueshme”, dhe se duke ndihmuar sh-qiptarët të merrnin lirinë, u bënin kësisojballë edhe „ambicieve të Austrisë për tëkontrolluar Adriatikun”. Kongresi, nënkëtë frymë solli në vëmendje edhe fjalët eGaribaldit, i cili disa vjet para se të jepteshpirt, kishte shkruar një letër në të cilënai u bënte vend edhe këtyre fjalëve: Çësht-ja e shqiptarëve është çështja jonë dhe unëdo të isha shumë i lumtur të bëja aq samundem me ditët që më kanë mbetur përtë jetuar, në favor të atyre njerëzve trima”.

Dhe këto rezoluta të dala nga Kongresii Shqiptarëve, nuk duhet të merren thjeshtsi rezultate të një diskutimi të thjeshtëmbushur me fjalime pompoze. PërtejCrispit, ka pasur edhe politikanë e burratë tjerë me peshë nga Italia që morën pjesëatje dhe të cilët kanë ambicie të hedhinkandidaturat për të pasur një vend nëSenat apo Parlament, për të mbrojturçështjen e Shqipërisë.

Që ata tashmë kanë mundur të sig-urojnë presion mbi qeverinë, kjo duketsheshit, duke parë shprehjen e simpatisësë Ministrit të Jashtëm për Shqipërinë nëfjalimin e tij të javës që shkoi dhe në

emërimin prej tij të një numri të madhkonsujsh shtesë dhe nënkonsujsh, të cak-tuar në dukje për të mbikqyrur e mbroj-tur së pari interesat e një popullsie të kon-siderueshme në numër italianësh në Sh-qipëri, por që në fakt do të duhej të vepro-nin si agjentë të policisë së fshehtë ital-iane në këtë vend, ku një rebelim kundërsundimit turk, tashmë ka shpërthyer,duke i detyruar autoritetet otomane tëNovi Pazarit të marrin arratinë ngakërcënimi i rebelëve.

Është pikërisht ky shpërthim i revolu-cionit në Shqipëri kundër tiranisë otomane,i cili përbën edhe elementin më të rëndë-sishëm në këtë situatë dhe që është i des-tinuar t´i thellojë telashet mes Austro-Hun-garisë dhe Italisë deri në pikën e një krizetë mirëfilltë. Nuk ka dyshim se kjo lëvizjekryengritëse në Shqipëri, do të gëzojë jovetëm simpatinë e qeverisë, por siç merretme mend edhe mbështetjen e fortë materi-ale të popullit italian, i cili do të jetë idetyruar të derdhë para, të dërgojë armë enjerëz: dhe nëse qeveria turke ndërmerrndonjë hap për të shtypur revoltën me me-todat me të cilat ajo ka operuar në Bull-gari, para Luftës me Rusinë në vitin 1877,nuk ka dyshim se qeveria italiane do të jetëe detyruar, nisur nga ndjenjat popullore nëItali, të ndërhyjë në emër të shqiptarëve,në të njejtën mënyrë siç bëri edhe Car Ale-ksandri II - megjithëse një autokrat - dukendërhyrë në emër të bullgarëve dhe dukee përfshirë perandorinë e e tij në një luftëtë tmerrshme e të kushtueshme nga kënd-vështrimi rus, fare joproduktive me Portëne Lartë.

Siç u theksua më lart, ka një numër tëmadh italianësh në Shqipëri, të cilët, sig-urisht se duke simpatizuar lëvizjet nacio-naliste shqiptare, pritet të ekspozohen kë-sisoj direkt përballë autoritetit zyrtar turknë vend, duke u bërë objekt i një dhune eraprezaljesh nga Sulltani, i cili do të hid-hej me hordhitë e tij të egra; kurde, bash-ibozuke e trupash paraushtarake të insta-luara në Shqipëri, siç bëri në Bullgari 24vjet më parë, në një masë aq të madhe,saqë qeveria italiane do të ishte më nëfund e detyruar të ndërhynte, për asgjëmë shumë se sa për të mbrojtur „subjek-tet” e saj.

Sidoqoftë, nga momenti që Italia lëviznjë gisht në Shqipëri, Austro-Hungaria,sipas atyre që rezultojnë nga fjalimi i Min-istrit të saj të Jashtëm një ditë më parë,do të ndërhynte edhe ajo, ose për të ruaj-tur statuskuonë, dmth. zgjedhën turke nëShqipëri, ose ta merrte këtë provincë përvete, siç ka bërë fundja edhe me Bosnje-Hercegovinën.

Tashmë, Italia fare pak mund të ofrojëqë të lejojë Austrinë të vendoset vetë nëkrye të punëve të Shqipërisë, po në të nje-jtën masë sa ç´është e gatshme Austria tëlejojë kontrollin e Italisë mbi Shqipërinë,si fuqi e civilizuar që kontrollon Kanaline Otrantos dhe portat e Adriatikut.

Në fakt, Austria ka një interes edhe mëtë madh për t´u përfshirë në këtë meselese sa Italia, duke e pasur Shqipërinë si tëvetmen pikë portuale e çelës në Adriatik,ndërkohë që rivalja e saj, Italia ka aksestë gjerë mbi gjithë Adriatikun me portet esaj më të rëndësishëm që shtrihen në vijënbregdetare perëndimore dhe veriperëndi-more të Gadishullit Apenin.

Marrë nga: “New Marrë nga: “New Marrë nga: “New Marrë nga: “New Marrë nga: “New YYYYYork Tork Tork Tork Tork Tribune”, 23 qerribune”, 23 qerribune”, 23 qerribune”, 23 qerribune”, 23 qer-----shor 1901shor 1901shor 1901shor 1901shor 1901


SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom LIBRI

KKKKKULULULULULTURATURATURATURATURA T T T T TRANZICIONIRANZICIONIRANZICIONIRANZICIONIRANZICIONI

AGIM VINCAMbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Mbi librin e Agim VAgim VAgim VAgim VAgim Vincës, (Po)etika e fjalës, Tincës, (Po)etika e fjalës, Tincës, (Po)etika e fjalës, Tincës, (Po)etika e fjalës, Tincës, (Po)etika e fjalës, Tetovë, 201etovë, 201etovë, 201etovë, 201etovë, 2011, ku1, ku1, ku1, ku1, kupërfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet,përfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet,përfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet,përfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet,përfshihen intervistat, fjalë rastet, kumtesat, vështrimet,esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...esetë, reagimet, polemikat, letrat dhe kujtimet e poetit...

Salajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin SalihuSalajdin Salihu

Dije e thellë, shije e hollëDije e thellë, shije e hollëDije e thellë, shije e hollëDije e thellë, shije e hollëDije e thellë, shije e hollëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtëdhe penë e mprehtë

Do ta filloj me një reminishencë. S’ekam moshën për evokim kujtimesh,por fatkeqësisht jam pjesëtar i brez-

it të udhëkryqit që ka plot kujtime të hidhu-ra. Ose sikurse thoshte Bodleri: “Kam kuj-time më shumë se sa të isha një mijë vjeç”…

Si të rinj i lexonim me kënaqësi poezitëe Agim Vincës, shumë prej të cilave ishindritare për të parë reflektimin e lirisë sëmunguar; na flisnin heshtazi nëpërmjet njëgjuhe të harruar, për diçka që na e hesht-nin të tjerë me gjuhën e zakonshme dhe de-noncuese. E njihnim Poetin pa e takuar, pore kishim një ëndërr: t’ia shprehnim nder-imin tonë deri në përkulje për vargjetmbresëlënëse dhe për guximin intelektualqë kishte.

I lexonim poezitë e Vincës sepse të josh-nin befas me thjeshtësinë madhështore. Kjothjeshtësi madhështore (nuk ka gjë më tëkomplikuar se thjeshtësia) e bënte poezinëe Vincës të veçantë, të admiruar, të lexuar.

Krahas poezisë, Auguri mjekërbardhë,siç ishte atëherë dhe sikurse është tani,kishte guximin intelektual të thoshte tëvërtetën, që për atë kohë ishte e barasvler-shme me një vjedhje shkëndije zjarri, ash-tu siç bëri Prometheu i Eskilit. Vinca flisteatëherë kur shumica kishin frikë dhe tëheshtnin. Ai thoshte të vërtetën kur tento-hej që shoqëria e tërë të futej në dimensio-nin e rrenës, të hipokrizisë dhe ketmaniz-imit kolektiv. Prandaj admirohej nga lex-uesit dhe urrehej nga pushtetet.

Nxënësit e gjeneratës time e kanë fiksuarnë kujtesë detyrimin për të dëgjuar në orëte klasës ose në korridorin e shkollës fletëakuzat më të tmerrshme kundër emrit tëAgim Vincës dhe disa intelektualëve të tjerëshqiptarë që guxonin të ishin të mençur, qëguxonin të ishin të ndershëm dhe që ishintë bindur se “vetëm e vërteta na bën të lirë”,

sikurse thuhet në librin e shenjtë. Kritikaideologjike gjithmonë në thelb është denon-cuese.

Duke qenë se shkroi dhe foli guximshëme me urtësi atëherë kur e vërteta rreziko-hej si kurrë më parë, ai ka të drejtën mo-rale të flas dhe të jetë i respektuar dhe tani.Ai e ka jo vetëm të drejtën morale, por kadhe dijen e thellë, shijen e hollë dhe penëne mprehtë, për të paraqitur saktësisht at-mosferën mbizotëruese që ndodh në hapë-sirën kulturore shqiptare. Këtë gjë bënAgim Vinca edhe nëpërmjet librit (Po)etikae fjalës, që flet për plagët tona dhe shkaqete tyre, sepse pa u njohur shkaqet as nukmund që të shërohen.

Për intervistat, fjalë rastet, kumtesat,

vështrimet, esetë, reagimet, polemikat,letrat e kujtimet e përfshirë në këtë libër,korrespondon thënia e Mit’hat Frashëritdedikuar lexuesve: senuk janë shkruar “as përata që ankohen dhe men-dojnë se qarja shëronlëngatën…as për ata qënuk mendojnë dhe asnuk shohin”…, por “përata që shikojnë dhe dëg-jojnë, që duan të lodhendhe të kuptojnëpërgjegjësitë personale”.

***Libri (Po)etika e

fjalës, me shkrime mbifenomenologjinë kultur-ore të një kohe në tran-zicion, i poetit, studiues-it dhe intelektualit tëmirënjohur shqiptarAgim Vinca, karakteri-zohet për qartësinë easaj që thuhet e shkru-het, për erudicionin e thellë, precizitetin sh-kencor dhe guximin intelektual. Edhe kurbashkëbisedon, kur evokon, kur polemizon

apo kur analizon Vinca flet me diskursin enjë shkrimtari dhe intelektuali. Nëpërmjetkëtij diskursi joshës afirmon vlerat dhe sfi-

don antivlerat në sistem-in tonë kulturor. I tillë kaqenë dhe si i tillë inevojitet botës kulturoredhe letrare. I nevojitetkësaj bote veçanërisht nëkëtë kohë tronditjesh tësistemit të vlerave; nëkëtë kohë kur endemi pasynim. Një njeri apokomb është i çoroditurkur nuk ka synim të cak-tuar, kur nuk ka një ide-al. Pikërisht për këtë sh-kak Vinca, si përherë,angazhohet për krijimine një fuqie morale, përnjë sistem të qën-drueshëm vlerash, ështëkundër ndasive provin-ciale, fetare, rajonale.Ndjeshmëritë e ndry-

shme brenda kulturës shqiptare i sheh sipërparësi dhe jo si rrezik dhe u kundërvi-het tezave antihistorike të të eturve sa për

protagonizëm e mbase edhe për qëllime tëtjera që nuk e kuptojnë (ose nuk duan) sekultura është vazhdimësi dhe shpirt krijuesdhe jo produkt i një çasti apo i një periudhetë caktuar kohore – se kultura shqiptareështë një dhe e pandashme, apo, sikurse eciton me të drejtë Çabejin, është njësi dhejo mozaik. Ai i trajton drejtë problemet iden-titare – se identiteti kolektiv, sikurse thu-het, ndërtohet në bazë të ngjashmërisë qëkanë pjesëtarët e një grupi, kurse identite-tet individuale krijohen në bazë të dallimevepërkundrejt kodeve ekzistuese identitare tëkolektivitetit.

Ky libër, sikurse thotë dhe autori, ka jovetëm mision estetik, por edhe etik. Në këtëlibër flitet jo vetëm për të bukurën dhe kat-egoritë tjera estetike, por edhe për të vërtetënapo ndershmërinë si kategori etike. Nëpërm-jet një gjuhe të rrjedhshme autori i kundërvi-het gjuhëresë së Oruellit, që shumëfishon tëpavërtetat kontaminuese dhe uniformizue-se të të menduarit dhe mendësisë shqiptarenë mbarë sistemin kulturor.

Me shkrimet e profesor Vincës mundedhe mos të pajtohesh, të kesh dallime kon-ceptuale për fenomene të ndryshme socio-kulturore, por nuk mund të thuash se nukjanë shkruar bukur, se nuk janë shkruarme kompetencë. Vinca studion, mendon,analizon, sintetizon dhe pastaj shkruan. Nëkëto shkrime kemi mendimin e thellë, gju-hën e këndshme, referencat e shumta. Edhekur janë si biseda të lira, ese, apo të shkrimepër ngjarje të caktuara, sërishmi i nënsh-trohen asaj që Eko e quan përvujtnia sh-kencore. Shkrimet janë jo vetëm produkt ipërvojës jetësore, por edhe i përvojës së lex-imit. Gjykoj se librat e këtillë janë të do-mosdoshëm për një sistem kulturor, në njëkohë kur kemi cenim flagrant të sistemit tëvlerave dhe kur shfaqen ballina me portreteartistike politikanësh, të cilët politikën nuke konceptojnë si “princip organizmi” dhe si etillë e përhershme dhe e domosdoshme, porvetëm si “luftë për pushtet”, që, sikurse thu-het, paradoksalisht është e përkohshme…

Sikur gjërat të ndodhnin ashtu sikurse idëshiron poeti dhe intelektuali ynë i nderu-ar atëherë shqiptarët do të ishin faktorqytetërimi në Ballkan dhe do ta bënin tëlulëzuar tokën e tyre. Do ta pasuronin mor-alisht e ekonomikisht. Do ta përmendninkombin e tyre me nderim e lëvdatë. Do tëkishin ndjenjën për jetë të përbashkët dhenuk do të iknin nga përgjegjësia personale.Sikurse e thotë M. Frashëri, i dituri do tëlodhej për të paditurin dhe i lumturi për fat-ziun. Do të angazhoheshin për krijimin ezotësisë mendore dhe fuqisë morale dhe nukdo të merreshin vetëm me fitimet materi-ale. Do të çmonin skajshmërish faktorët evlerës shqiptare, në mesin e të cilëve bënpjesë edhe profesor Agim Vinca…

***Poetin dhe intelektualin e mirënjohur

Agim Vinca e kam takuar kushedi sa herëdhe ndjej kënaqësi sa herë që e takoj. Në se-cilin takim heshtazi i shpreh nderimin timpër vargjet mbresëlënëse dhe për guximinintelektual që pati dhe vazhdon që ta ketë.E admiroj për mungesën e kompromisit ndajantivlerave… E admiroj për dijen që ka dhepër vargjet që shkruan. E admiroj për libratqë ka botuar dhe i dëshiroj shumë e shumëlibra të tjerë.

Në foto: Autori ilibrit “Arti i

reagimit”Agim Vinca

Në foto: Kopertina elibrit “Arti i reagimit”

Vinca studion, mendon,analizon, sintetizon dhepastaj shkruan. Në këtoshkrime kemi mendimin ethellë, gjuhën e këndshme,referencat e shumta

jajaja si erdhen ne shqiperi. dokumentet e …...qiptare”, dt. 27 prill 2008). thua-jse i gjithë...

Documents