jerzy klechta: ich troje

8/8/2019 Jerzy Klechta: Ich troje

1/23

1

Jerzy Klechta

ICH TROJEICH TROJEICH TROJEICH TROJE: CAMUS,: CAMUS,: CAMUS,: CAMUS,DBROWSKA, MROEKDBROWSKA, MROEKDBROWSKA, MROEKDBROWSKA, MROEK

o czy Mari Dbrowsk autork Nocy i dni, Alberta Camusa Noblist, autora Dumy i

Sawomira Mroka autora sztuk teatralnych? Dbrowska i Camus nie yj od wielu lat, rozkwit

twrczoci Dbrowskiej przypad na ostatnie lata II Rzeczpospolitej, Camusa na koniec II wojny

wiatowej i lata powojenne. Mroek niedawno wyda prowadzony przez wiele lat Dziennik, staro

spdza w Nicei. Camus by po Kiplingu najmodszym literackim Noblist i najwybitniejszym pisarzem

francuskim po wojnie. Dbrowska zostaa krlow polskiej literatury XX wieku. Utwory Mroka grano na

scenach teatralnych caej Europy. Byli pisarzami, ktrzy odnieli w yciu sukces, przeszli do historii.

Tych troje wybitnych ludzi pira czy jedno. Wraliwo na otaczajcy ich wiat. A za tym sza otwarto,

uczciwo, nie sprzeniewierzanie si sobie. Jeli za bdzili, dopuszczali si faszu, choby drobnego, przez

innych nawet niezauwaalnego, stawao si to obszarem ich gbszych trosk i przemyleniem.

Cho niewtpliwie kade z nich pragno wejcia na twrczy Olimp, to w tym marszu nie szukali wsparcia z

zewntrz, wiedzieli, e wszystko zaley od nich samych. Dzi w dobie Internetu o sukcesie decyduj media

i marketing. Pisarzem zostaje si bardzo atwo. Reklama czyni cuda. Tyle, e s to cuda, przynoszce

efekty, co najwyej na przysowiowy jeden sezon. Stosy wydanych ksiek, po kilku latach, nikt nie czyta i

poza autorem mao kto o nich pamita.

Jak bohaterowie tej ksieczki yli, jak dawali sobie rad z codziennoci, rzeczywistoci , wojn,

reimami, z wasnymi sabociami, chorobami? Co znaczya dla nich mio w yciu? Mieli serce gbokie

jak studnia. O tym pisz w tych trzech esejach. Esej o Camusie przygotowaem z okazji 60 lecie jego

mierci. Teksty o Dbrowskiej i Mroku napisaem korzystajc z dziennikw zapisywanych przez dziesitki

lat, ktre pozostawili po sobie. Eseje o trojgu wybitnych pisarzy minionego stulecia zamieszczaem w

pismach o tematyce kulturalnej.

BUNT, WOLNO, ABSURD YCIA

60 lat temu umar Albert Camus pisarz i moralista. W 1957 roku, w wieku 44 lat otrzyma literack

Nagrod Nobla. W Polsce, dla pokolenia Padziernika 56 by ikon, duchowym guru. Jego twrczo

literacka i filozoficzna, cile z sob zespolone nadal pozostaje drogowskazem jak y godnie, jak y

zgodnie ze swoim sumieniem, jak buntujc si zdobywa wolno, jak wobec czy raczej mimo absurdu

ludzkiej egzystencji zachowa si, nadziej i by konsekwentnym w tym uciliwym, ale przecie

koniecznym marszu na szczyt gry. Najpierw zosta nauczycielem, by zaangaowanym dziennikarzem,pasjonowa si pik non (grulica nie pozwalaa mu na fizyczny wysiek), kocha kobiety, teatr, morze,

C


2/23

2

na pytanie o dziesi najwaniejszych sw wymieni: wiat, cierpienie, ziemia, matka, ludzie, pustynia,

honor, bieda, lato, morze.

Urodzi siw biednej dzielnicy Algieru, w jednopitrowym domu w Belcourt, mieszka z pguch i

upoledzon w mowie matk, babk, starszym bratem i wujem. Na jednej z ksiek podarowanej matce

zadedykowa: Tobie, ktra nigdy nie bdziesz moga przeczyta tej ksiki. Bya analfabetk. Ojciec rannyw bitwie nad Marn podczas I wojny wiatowej, wkrtce zmar (pomiertnie odznaczony). Albert i ojciec

wsplnie przeyli osiem miesicy. Matka pracowaa jako suca. Dziecistwo przey w biedzie i chorobie.

Chorowa zreszt cae ycie. W ubogich dzielnicach grulica bya plag. Przykuty do szpitalnego ka ( jako

syn bohatera wojennego mia prawo do bezpatnego leczenia) duo czyta, za lat kilka wyzna, e choroba

jest lekiem przeciwko mierci, przygotowujc na ni czowieka. Choroba to prawdziwa nauka, ktrej

pierwszym etapem jest rozczulanie si nad sob. Wspiera ona czowieka w wysikach zmierzajcych do

odrzucenia od siebie myli, e mier oznacza koniec wszystkiego.

Z przyczyn finansowych nie mia szans na nauk w gimnazjum. Rk poda mu Louis Germain nauczyciel.

Camus po przyznaniu mu Nagrody Nobla napisze do niego: Bez pana, bez czuej rki wycignitej do

biednego dziecka, ktrym byem, bez pana nauki, pana przykadu do niczego by nie doszo. Choroba i biedawzmacniay go: Bieda nigdy nie bya dla mnie nieszczciem: wiato wypeniao j swoim bogactwem.

Nawet moje bunty znay jej blask. Byy one niemal zawsze, i myl, e mog to powiedzie uczciwie,

buntem w obronie wszystkich i po to, by ycie wszystkich zaznao wiata. Biblioteka publiczna miaa

wystarczajco bogaty ksigozbir. Tak wybucha pierwsza mio. Do ksiek. Drug na tym samym

poziomie uczu bya gra w pik non. Gra na pozycji bramkarza, na ktrej nie musia biega,

wystpowa w reprezentacji szkolnej, potem uniwersyteckiej, o grze w pik non napisze, e jest to

najwiksza wsplnota, bowiem wszyscy jej uczestnicy, z widowni wcznie, pragn tego samego.

Rado ycia, jego penia! Jednoczenie rodzi si bunt i pragnienie wolnoci. Bunt nie przeciwko yciu.

Przeciwko ludzkiej krzywdzie, nieprawoci, niesprawiedliwoci. Szukanie prawdy, prawd jak mwiCamus i reagowanie na zo. Milczenie wobec za jest rwnie grzechem. Dwa lata po dojciu Hitlera do

wadzy wstpi (potajemnie) do partii komunistycznej. To bya jego odpowied na narodziny nazizmu.

Wojna domowa w Hiszpanii utwierdzia go w susznoci wyboru, na krtko. Gdy tylko dotary do Camusa

wiadomoci o stalinowskich czystkach, zerwa z parti. adnych serwitutw, adnych ustpstw. Pisarz

pisa - nie moe mie nadziei, e pozostanie na boku, oddajc si mylom i obrazom, ktre s mu drogie.

Dotychczas taka powcigliwo w ten czy inny sposb bya moliwa. Kto, kto si zgadza, czsto mg

milcze albo mwi o czym innym. Dzi wszystko si zmienio i nawet milczenie nabiera niebezpiecznych

znacze. Odkd powcigliwo uwaana jest za rodzaj wyboru i karana lub chwalona jako wybr, artysta,

czy chce tego, czy nie chce, jest powoany. Powoany wydaje mi si tu waciwszym sowem ni

zaangaowany. Nie chodzi bowiem o zaangaowanie dobrowolne, lecz raczej o przymusow sub

wojskow. Kady artysta znajduje si dzi na galerze epoki.

Albert ukoczy renomowane gimnazjum o profilu filozoficznym. Pan Germain zaj si nie tylko

finansowaniem nauki. Otworzy przed uczniem drog do problemw, ktrymi Camus bdzie sobie

zaprzta gow przez cae ycie. Zaleci lektur Pascala. Bg filozofw wyda si Albertowi daleki od Boga

Ewangelii. Zaczy si rodzi pierwsze wtpliwoci, pierwsze pytania, na ktre nie ma odpowiedzi, prawie

nigdy nie ma, jeli si jaka znajdzie, powstaje nastpna, i potem jeszcze inna, waniejsza, bardzo wana,

im gbszy umys, tym trudniej o pewno. Ludziom upionego rozumu lej, s pewni swego od urodzenia

do mierci. Wewntrzny niepokj nigdy nie opuci Camusa. Chon staroytnych filozofw, coraz czciej

siga za piro. Pierwszy wierszyk znalaz si w miesiczniku literackim Sud:


3/23

3

Soce ju si znia

Nocy czas si zblia

Ptak kajcy czule

Por t zwiastuje

ycia krtka chwila

Jak marzenie mija

Na uniwersytecie podj rwnie studia filozoficzne. Po uzyskaniu licencjatu, aby zosta nauczycielem, co

zamierza, musia przygotowa agrgation. Temat pracy dyplomowej: Metafizyka chrzecijaska a

neoplatonizm; Plotyn i wity Augustyn (Albert wwczas by jeszcze czonkiem partii komunistycznej).

Rozprawa napisana wedug klasycznych wymogw warsztatu naukowego - zostaa przygotowana w

katedrze filozofii w Algierze. Ale jednoczenie nie bya prac wbrew sobie, wbrew wasnym pogldom.

Autor zaakcentowa w niej swj ateizm. I zarazami przyzna si do przymierza, jakie zawar z witym

Augustynem. Pozostanie mu wierny. Albert Camus pisze Olivier Todd , autor monumentalnej biografii

pisarza -przejawia zainteresowanie chrystianizmem pozbawionymBoga.

Nie by marksist. Zapisa si do partii z innych powodw. Niewiadomo nawet czy czyta Marksa i Engelsa.Ksig Lenina nie zna. Stalina pozna od jak najgorszej strony, pozna si na nim wczeniej od wszystkich,

nawet najbardziej przemdrzaych filozofw lewicy francuskiej, z Sartrem na czele. Natomiast prace

Plotyna i w. Augustyna systematycznie zgbia. Skd si u niego wzio to zainteresowanie Plotynem i

w. Augustynem? W gruncie rzeczy mia przecie powierzchown wiedz religijn, greki nie zna i jej nie

studiowa. Czyby jak chc niektrzy badacze i krytycy czu wi z mdrcami, tak jak on sam,

pochodzcymi z Afryki? Plotyn, w. Augustyn i Camus byli dziemi wiata rdziemnomorskiego. Todd

pisze: Intryguj go postacie pokroju Plotyna i witego Augustyna. S oni blisi jego sercu, umysowi i ciaa

ni Kartezjusz, Kant lub Hegel. Plotyn, zwiastujcy zmierzch hellenizmu i pocztek chrzecijastwa,

kontempluje wiekuisty wiat dobroci i pikna. Owo poszukiwanie Plotyna to rozrachunki z mistycznym

deniem do absolutu, co dla chrzecijan oznacza wiat pozaziemski, Krlestwo Boe. Camus pragnie gona ziemi. Plotyn reprezentuje neoplatonizm, a dla platonikw wiat realny to wiat idei. Camus chciaby

pogodzi to, co realne i nierealne, wiat zmysw i wiat rozumu.

Camus ma zreszt co wsplnego z witym Augustynem. Autor Wyzna by nie tylko akademickim

mylicielem. Camus rwnie. w. Augustyn by przede wszystkim moralist. Camus rwnie. w. Augustyn

pozna gorycz (smak) grzechu. Camus poznawa go bezustannie. Obaj dowiadczali mioci kobiet.

wity Augustyn prosi Boga: spraw, bym y w czystoci i nie uleg pokusie. Camus mioci i seksu nie

porzuci do koca ycia. Dobro i zo to problem nadrzdny i dla w. Augustyna, i dla Alberta Camusa. Gdy

jednak autor Dumy wysoko ocenia pasj w. Augustyna w jego poszukiwaniu cnoty i mioci, to nie

mg da sobie rady z jego koncepcj grzechu

(zwaszcza pierworodnego). Grzech w nauczaniu Kocioa by dla Camusa czym niepojtym. Tak jak

niepojtym dla pisarza by sam Bg. Dlatego nie mg zgodzi si z w. Augustynem, gdy ten uczy, e

czowiek staje si wolny, zaznajc aski Boga. Camus pragn, by system sprawiedliwoci na tym wiecie

stworzy religi, ale bez Boga. Chrystianizmem studiujc dziea w. Augustyna interesowa si i

poznawa go, ale mia to by chrystianizm wykluczajcy Boga. Camus wyklucza Boga, poniewa w niego

nie wierzy. Jednak cigle y w nim pisa w Notatnikach- ten religijny niepokj. Nie widzia potrzeby,

aby si nawraca. Co nie przeszkadzao mu, w latach modzieczych, widzie w chrzecijastwie , to co

widzia w nim w. Augustyn. Gosi pochwa chrzecijastwa, ktre byo jedyn wspln nadziej i

jedynym skutecznym puklerzem chronicym Zachd od nieszcz, jakie na czyhay.


4/23

4

Moe dziwi, e w tym samym czasie, gdy zajmowa si, poznawa, zgbia nauki i myli w. Augustyna,

nalea do partii. Camus zapisa si do partii komunistycznej nie z mioci do Marksa i Lenina. Widzia w

niej co innego. Dla niego rewolucja oznaczaa zmartwychwstanie, proletariat - lud wybrany, buruazja to

potpieni, ukaranie kapitalistw to pieko, partia to Koci. Opuci jej szeregi, gdy zamiast braterstwa

zobaczy zbrodnicz krew na jej rkach. Podobnie jak autor Folwarku zwierzcego George Orwell,

przejrza na oczy, gdy dowiedzia si o sowieckich prowokacjach i zbrodniach w wojnie domowej wHiszpanii ( jej problemy byy mu zawsze bliskie, nie kry powinowactwa z republikanami, bdzie dziaa

przeciwko frankistom, od demokratycznego rzdu hiszpaskiego na emigracji otrzyma wysokie

odznaczenie).

Gdy zerwa z komunizmem, odrzuci tkwice w nim aknienie nicoci, odda si mioci ycia ( tytu jednej z

jego noweli). Pozosta wierny w. Augustynowi, gdy pisa : kada napotkana istota, kady zapach tej ulicy,

wszystko to jest dla mnie pretekstem, by kocha bez granic. Od polityki uwolnia go literatura, w

Notatnikach zapisa: ci, co maj w sobie wielko, nie zajmuj si polityk. Nigdy nie opuci czowieka,

Camus chcia chroni kadego czowieka przed fatalizmem historii. We wrogim wiecie czowiek dziaa

samotnie i jest sam wobec losu, ktry tylko on tworzy i ktry odnajduje. Jednostka potrzebuje obrony

przed wiatem politykw, przed ich knowaniami, wciganiem w idiotyczne gry i zabawy.

Polem, na ktrym uprawia swoj polityk byo dziennikarstwo. Do pracy w ambitnym,

niekonformistycznym, nisko nakadowym dzienniku Alger rpublicain, wcign go dziennikarz, poeta,

przyjaciel Pascal Pia (zadedykowa mu Mit Syzyfa). By rok 1937. W Hiszpanii trwaa wojna domowa, nad

Europ zawisa brunatna ideologia nazizmu, w Algierii, ktrej los by tak bliski Camusowi, coraz czciej

dochodzio do ucisku i przeladowa, na farmach bogatych Francuzw w nieludzkich warunkach pracowali

algierscy robotnicy rolni. Camus uzna, e na dziennikarskich polu bdzie mg skutecznie walczy o

czowieka, o jego prawa i godno. Ulubionym jego gatunkiem byo publikowanie listw otwartych. W ten

sposb z draliwymi, konkretnym sprawami dociera bezporednio do przedstawicieli wadzy i opinii

publicznej. Niekiedy przynosio to efekty. Pracowa w kilku czasopismach. Najwaniejsza bya praca wCombat, pismo docierao do rodowisk intelektualnych i studenckich. Pierwszy artyku ogosi w nim

Camus kilka dni po wybuchu paryskiego zrywu antyhitlerowskiego, w sierpniu 1944 roku: W sierpniowej

nocy Pary bije ze wszystkiej broni. W ogromniej dekoracji z kamienia i wody, wok rzeki, ktrej fale

cikie s od historii, raz jeszcze wzniesiono barykady wolnoci. Raz jeszcze sprawiedliwo trzeba okupi

krwi ludzi. Artykuy wstpne w Combat publikowa do 1948 r. Jego walczce teksty zauwaa Joanna

Guze mwi o przeszoci, dajcej wiadectwa, teraniejszoci i o przyszoci, ktra wynika z

przeszoci i dnia dzisiejszego.

Camus pisa: Nie wystarczy zabi sprawiedliwego, trzeba zabi jego ducha, aby przykad sprawiedliwego,

ktry wyrzeka si godnoci, zniechci wszystkich sprawiedliwych i sam sprawiedliwoJest moe

sprawiedliwoci odwieczn i wit przebacza za tych wszystkich, ktrzy umarli, milczc, we wzniosym

spokoju serca, co nigdy nie zdradzio; lecz uderzy trzeba straszliwie za najbardziej odwanych spord

nas, ktrych upodlono, poniajc ich dusze i ktrzy umarli w rozpaczy, unoszc w sercu, na zawsze

spustoszonym, nienawi do innych i pogard dla siebie samych. We wszystkim co robi, czy wwczas, gdy

para si dziennikarstwem, teatrem, czy literatur, godno czowieka miaa dla niego miar najwysz.

y godnie! Oto sens ycia! Nawet tak zwana postawa patriotyczna, nie wiele znaczy. Samo

wymachiwanie szabelk nie wystarcza. Trzeba byo jeszcze owej delikatnoci serca, w ktrym wstrt

budzi wszelkie paktowanie, i dumy, ktra jest wad w pojciu mieszczaskim; wreszcie zdolnoci

powiedzenia: nie.

Pasj Alberta Camusa by teatr. W 1936 roku zaoy Thtre de Travail, w ktrym peni wszystkie funkcje,od reysera, autora po aktora. By to teatr modych intelektualistw, jak on zapalecw. Ten zapa nigdy


5/23

5

nie opuci autora Dumy. Dlaczego teatr? pisa na rok przed mierci - Sam siebie czsto o to

zapytywaem. I jedyna moja odpowied, a po dzi, jest zniechcajco banalna: po prostu dlatego, e

teatralna scena to jedno z tych miejsc wiata, gdzie jestem szczliwy. Aktorce Catherinie Sellers

tumaczy, e teatr jest najbardziej uniwersaln form literatury, najbardziej wznios. Lubi ten zawd

mwi o reyserii zmusza mnie nie tylko analizy psychologii bohaterw, lecz rwnie do podjcia decyzji,

w jakim miejscu ustawi lamp lub doniczk z pelargoni, jaki powinien by stopie chropowatoci tkaninyczy te ciar i wzr kasetonu, ktry ma by umocowany nad scento wyjtkowa sztuka majca swoje

prawa, cechy i niepowtarzalny gos. Kiedy indziej wyzna, e teatr pomaga mi rwnie uciec od abstrakcji

zagraajcej kademu pisarzowi. Podobnie jak dawniej, gdy parajc si dziennikarstwem, wolaem

amanie numeru ni pisanie tych kaza, zwanych artykuami redakcyjnymi, tak teraz lubi w teatrze, jak

rodzi si spektakl w caej tej gmatwaninie dekoracji, projektorw, te, kurtyn i najrozmaitszych.

Na krtko przed mierci podj si adaptacji Requiem dla zakonnicy Williama Faulknera. Stylem

amerykaskiego pisarza by zachwycony: to styl pulsujcy, to pulsujce cierpienie w najczystszej postaci.

W bohaterach Requiem dla zakonnicy Camus widzia ludzi rozdartych midzy odpowiedzialnoci a

przeznaczeniem. W przedstawieniu uwypukli aspekty religijne. Skd u tego niedowiarka te religijne

cigoty?. Podkrela, e jest niewierzcy, lecz wany by dla niego dialog midzy ateistami a ludmi

wierzcymi. Aby dyskutowa o Bogu, wierze i religii zaprasza do siebie ksidza Altermanna, znanego

teologa, dziaacza stowarzysze katolickich, umocowanych przy arcybiskupstwie paryskim. Albert Camus:

To prawda, nie wierz w Boga. Ale te nie jestem ateist. Bybym nawet skonny zgodzi si z Benjaminem

Constantem, ktry uwaa brak religii za co prostackiego. Gdy zajmowa si egzystencjalizmem

(aczkolwiek odegnywa si od przynalenoci do tego nurtu), dostrzeg w nim pierwiastki religijne, nie w

egzystencjalizmie ateistycznym Heideggera, Husserla i Sartre`a, lecz u Japsersa i Kierkegaarda obaj

odrzucajc racjonalizm, oparli si na idei Boga. Jego najgoniejsza powie - Duma, uwaana bya

przez wielu za niechrzecijask. A przecie to nie kto inny, lecz jezuita Paneloux zabiera w niej tak

znaczcy gos. Paneloux zna w. Augustyna. Camus nadal nie kry fascynacji nim. W Notatnikach pisa:

jedyny wielki umys chrzecijaski, ktry potrafi spojrze w twarz problemowi za, to wity Augustyn.

Wywid std swoje straszliwe nemo bonus. Odtd chrystianizm dawa tylko prowizoryczne rozwizania.

Po studiach filozoficznych, po krciutkim stau nauczycielskim, po epizodzie z parti, po dowiadczeniach

dziennikarskich, pierwszym flircie z teatrem, Albert Camus coraz czciej zacz siga po piro to

literackie. Narzuci sobie dyscyplin, wasn koncepcj ascezy, precyzyjn, od witu do zmierzchu. Jest

niezbdna, jeli chce si co osign w pracy twrczej. Nie chcia by niewolnikiem rodowiskowych

zalenoci, niewolnikiem kogokolwiek i czegokolwiek. W Notatnikach czytamy: Std absolutna

konieczno zoenia dowodu czystoci m i e s i c ascezy we wszystkich rozumieniach.

Czysto seksualna. Czysto myli nie pozwoli pragnieniom si bka, myli rozprasza. Jeden temat stay medytacji odrzuci reszt. Praca o okrelonych godzinach, cigle, bez sabni, itd. itd. (asceza moralna rwnie).

W kodeksie Camusa czytamy: naley dziaa, pisa iy! Gdy wybucha wojna natychmiast stan, ze

swoimi chorymi pucami, przed wojskow komisj lekarsk. Mia nadziej, e w obliczu hitlerowskiego

zagroenia, kady onierz bdzie na wag zota i e zostanie przyjty do armii. Nic z tego. Ponawia prby

bezskutecznie kilka razy, zabiega o przyjcie choby do oddziaw pomocniczych. Odmowy bardzo go

bolay. Francja w pierwszych miesicach II wojny wiatowej czua si po prostu silna i chuderlakw nie


6/23

6

potrzebowaa. Camus zacz wic dziaa w podziemnym ruchu oporu, niemniej wojn zawsze uwaa za

absurdaln.

Do Francine Faule (pobrali si w 1940 r.) sa dugie listy: Nie wierz, bym tylko ja na tym wiecie y ze

wiadomoci, e ycie to absurd. Wrcz przeciwnie. Wedug mnie prawda ta dotyczy kadego. Mnie

jednak interesuj konsekwencje tego stanu rzeczyLudzie powiadaj: to absurdalne. Po czym pacpodatki albo oddaj crki do instytucji religijnych. Poniewa sdz, e gdy mwi si: to absurdalne,

wszystko jest ju skoczone, podczas gdy w istocie wszystko si dopiero zaczynaAbsurd ludzkiej

egzystencji to wrak na uytek powojennych intelektualistw. Myl filozoficzna rodzi si wwczas, gdy

mamy odwag rzuci wyzwanie logice komunaw. Mgbym na przykad wyj od tak wywiechtanych

prawd, jak przemijanie czasu albo wszyscy ludzie s miertelnie. Liczy si to, jakie wnioski z tego

wycigam. A pragn wydoby pewn ide, jasn i uchwytn, ograniczon w czasie pewien rodzaj

zachowa, jakie dyktuje samo ycie, a nie jakie mrzonki czy pobone yczenia. Postawa taka jest nie tyle

sposobem ycia (poniewa wartoci moralne nie maj tu znaczenia), ile raczej sposobem, w jaki czowiek

wyraa swoj osobowo.

W pierwszych miesicach wojny Camus pracowa w redakcji Le soirrpublicain, walczy z cenzur, nawojskow przystawa, na cenzur umysw nie zgodzi si nigdy. Francuscy intelektualici i dziennikarze

mdrkowali, Camus pisa wprost: naley uchroni wiat przed nazizmem oraz uwolni Niemcy od tej plagi.

I woa: Pierwsz rzecz jest nie rozpacza. Nie suchajmy tych, co mwi o kocu wiata. Gdy wybucha

wojna mia 26 lat. Zaledwie tyle, czy a tyle, skoro jak mdrzec nakaza sobie: Poprzysic, by w tym, co

najmniej szlachetne, postpowa najbardziej szlachetnie. Wojenna rzeczywisto narzucaa jednak

uciliwe rygory. Aby si z nich wyzwoli Camus wkroczy w wiat egzystencjalnych refleksji. Koncepcja

najwaniejszego eseju w jego twrczoci - Mit Syzyfa, dojrzewaa cztery lata. Skoczy go w 1940 r.

Analizuje w nim absurd w rnych odcieniach, na rnych paszczyznach. Absurd nas otacza, atakuje,

pojawia si w rnych sytuacjach, w banalnych i ostatecznych. Jest cznikiem midzy wiatem adeniami czowieka. Pojawia si, gdy dostrzegamy nieuchronno upywajcego czasu, gdy dotyka nas

wiadomo przemijania, gdy zdajemy sobie spraw z koniecznoci, nieuchronnoci mierci. Czy wiat jest

absurdalny? Czy ycie ma sens? Wierzcy maj Ewangeli i Chrystusa, maj swj kodeks, drogowskaz. A

inni?

W kocowych zdaniach Mitu Syzyfa znajdujemy camusowski klucz do zrozumienia losu czowieka:

Przewiadczony o ludzkim pocztku wszystkiego, co ludzkie, lepiec, ktry chce widzie, a wie, e nie ma

koca ciemnociom, nie ustaje nigdy. Kamie toczy si znowu. Zostawiam Syzyfa u stp gry. Czowiek

zawsze odnajdzie swj ciar. Syzyf uczy go wiernoci wyszej, tej ktra neguje bogw i podnosi kamienie.

On take mwi, e wszystko jest dobre. wiat bez wadcy nie wydaje mu si ani jaowy, ani przemijajcy.

Kada z czstek kamienia, kady poblask minerau w tej grze penej nocy same w sobie tworz wiat. Abywypeni ludzkie serce, wystarczy walka prowadzca ku szczytom. Trzeba wyobraa sobie Syzyfa

szczliwym.

W Obcym rwnie absurd rzdzi wiatem. W tej powieci wida wpywy Kafki, zwaszcza w drugiej

czci: ledztwo, proces, cela wizienia to precyzyjnie dziaajcy mechanizm absurdu. Wydawca Pascal

Pia i pisarz Andr Malraux nie kryli zachwytu. Pia po lekturze Obcego, ktrego czyta jako pierwszy, w

rkopisie, tak zdefiniowa etyk Camusa: Dla osoby, ktra wie, e analizowa Pan absurd z filozoficznego

punktu widzenia, obrana przez Pana droga jest oczywista. Niestety rzadko si zdarza, by na studia na

Sorbonie czy innym uniwersytecie zaowocoway wielkim dzieemSzczerze podziwiam Paskie

mistrzostwo. Celujc recenzj ( cho z drobnymi uwagami) napisa Andr Malraux, rekomendujc

konieczno jednoczesnego wydania Obcego i Mitu Syzyfa, w licie do Camusa pisa: Dziki tym dwm


7/23

7

ksikom zalicza si Pan bdzie do wspczesnych pisarzy, ktrzy maj co do powiedzeniatakich pisarzy

nie ma zbyt wieluuprawia Pan co w rodzaju etyki absurdu. Pozostaje stworzy tego psychologi. Camus

nie kry , jak wysoko sobie ceni zdanie Malraux, nie zmienio to jednak jego stanu ducha, nie sab, cigle

w nim obecny w wewntrzny niepokj, skary si na samotno, w Notatnikach czytamy: Szalestwo

zatracenia si i zaprzeczenia wszystkiemu nie by podobnym do czegokolwiek, zama na zawsze to, co

nas okrela, teraniejszoci ofiarowa samotno i nico, odnale jedyne miejsce, gdzie losy mog naglezacz si od nowa. Pokusa jest nieustajca. By jej posusznym czy odrzuci j? Czy optanie dzieem

mona wtoczy w to szemrzce ycie, czy te, na odwrt, trzeba, by ycie mu dorwnao, sucha

byskawicy? Pikno, moja trosko najgorsza razem z wolnoci.

Obcy i Mit Syzyfa ukazay si, gdy Europa znajdowaa si w mrokach wojennego okruciestwa. By rok

1942. XX wiek stawa si wiekiem totalitaryzmw. Tym ywiej bio jego serce. Nie byo w nim miejsca na

monotoni, na bezruch. Najwiksi tworzyli najwiksze dziea, gdy w si roso zo, gdy ludzi ogarnia

niepokj, strach, narody si wyrzynay i wydawao si, e to ju koniec wiata. Na najbliszej pce lektur

Camusa lea Hamlet Szekspira, Montaigne, Pascal, Nietzsche, biblijne proroctwa, ksigi hinduskie,

Budda i Koran. Przez dugi czas nie mg odaowa, e na skutek czstych przeprowadzek,

zdekompletowana zostaa seria dwunastu tomw pism w. Tomasza z Akwinu. W kolaboranckim,

antysemickim reimie Vichy widzia podo, czeka na moment, aby winnych sprawiedliwie osdzi bez

przebaczania. Na tchrzostwo patrzy z pogard.Zawsze znajdzie si jaka filozofia, by usprawiedliwi brak

odwagi. Gdy goci u jednego z przyjaci, jego syn zapiewa hymn rzdu kolaboranckiego, obowizujcy

w szkoach:

Marszaku, zbawco Francji

Twe zuchy staj przed tob

Przysigamy ci suy

I poda tw drog

Skarci modzieca, po czym zacz si mia z tego przypadkowego, kolejnego absurdu.

Nawet w naszym wygnaniu pisa Camus -jest wiato. Zachca umys, by nie odrzuca wszystkich swych

sprzecznoci i negacji, lecz uczyni z nich zasad postpu. Camus cigle przypomina, e istniej takie

wartoci, jak wierno i zaufanie. W notatkach, w listach do bliskich pisa o sobie, e popenia wiele

gupstw, ktre nikogo nie uszczliwiaj, ani innych, ani mniejednak dochowuj wiernoci

przyjacioomto jedyny luksus, na jaki mona sobie obecnie pozwoli.

Obcy ukaza si przed Mitem Syzyfa. Pierwszy nakad Obcego liczy 4400 egzemplarzy. Camus sta

si uznanym pisarzem. Pragn, aby go czytano, to jest zrozumiae, jednak waha si, czy powinien

publikowa, skoro w Francji gen. Ptaina, niektrzy pisarze, gwnie ydzi byli zakazani. Ataki grulicywracay z coraz wiksz si. Nieraz tygodniami lea w ku. Mia wiadomo przemijania, mierci. Nigdy

nie dawa za wygran. To byo jego credo. Nie popada w zwtpienie, w nico, nijako. W Notatnikach

czytamy: Nie ma wolnoci dla czowieka, jak dugo nie pokona strachu przed mierci. Ale nie przed

samobjstwem. Zwyciy to nie znaczy usta. Mc umrze z podniesionym czoem, bez goryczy.

Zosta ju uznanym pisarzem, by moralist. Po wydaniu Mitu Syzyfa i Obcego zaczto uwaa go za

twrc poematw filozoficznych. Czy Camus by filozofem? Unika zakwalifikowania do jakiejkolwiek

formacji. Aczkolwiek jego tezy i pogldy na dobre zadomowiy si w filozofii politycznej. Wydaje mi si

pisa e pisarz nie powinien przymyka oczu na dramaty jego czasw i e gdy tylko moe, powinien w

sprawach tego wiata zajmowa wyrane stanowisko. Czasami jednak winien rwnie zachowa pewien

dystans w stosunku do rozgrywajcej si na naszych oczach historii.


8/23

8

Filozofem w rozumieniu Platona, Kanta czy Hegla nie by. By pisarzem moralist, w ktrym etyka

zajmowaa wan pozycj. Zdaniem jego biografa Oliviera Tooda, pragn zlaicyzowa nakazy

ewangeliczne. Nie wierzc w Boga, adaptowa, odczyta Ewangeli po swojemu. Kodeks postpowania

przedstawia w utworach. Jednak nie uzurpowa sobie roli przewodnika. Nie z braku pewnoci. Raczej z

pokory, ktr nosz w sobie najwiksi. Uwaa, e pisarz moe ludziom pomaga jedynie poprzez swoje

utwory. Nie ma prawa uwaa si za przewodnika sumie. Nie jest to kapitulacja, lecz raczej realna ocenawasnych moliwoci.

W 1945 r. Camus zosta ojcem blinit Catherine i Jeana. Pracowa nad Dum, ktra ukazaa si w

1947 r. Jest to powie moralitet, przyniosa mu wiatow saw. Wszystko bywa absurdalne, wiat staje

do gry nogami, wszystko si wali, wszyscy umieraj bez wyjtku: dzieci, starcy, zbrodniarze, bohaterowie.

Jak si broni przed absurdem? Obrona nie ma sensu, gdy jestemy skazani na absurd. Absurd to nie zo.

To konieczno. Ale nie wolno godzi si na zo. Nie wolno godzi si na aden jego przejaw, nawet

najdrobniejszy. Czy zo mona pokona? Ludzie pisa Camus w Notatnikach s wyczerpani zem albo

zrezygnowani, co na jedno wychodzi. Tyle tylko, e nie mog ju znie kamstw na ten temat. Za niczym

nie mona usprawiedliwi. Ani rozumem, ani sercem. Nawet jeli dumy nie da pokona, nawet jeli nie da

si zwyciy w ludoerczej wojnie, nie znaczy, e naley przysta do wroga. Na naszym wiecie s zarazy i

ofiary. W miar moliwoci nie naley by po stronie zarazy. To wszystko, a wszystko.

Camus wygosi prelekcj dla dominikanw (grudzie 1946). By na niej obecny amerykaski pisarz Julien

Green- katolik. Da nastpujce wiadectwo o Camusie: Mimo, e chory i wyranie zmczony, sposb, w

jaki przemawia, porusza mnie do gbi. Mwi o tym, czego oczekuje si od francuskich katolikw w 1946

roku. Jest wzruszajcy, przy czym wcale nie sili si na elokwencj. Sprawia to jego szczero. Mwi szybko,

prostymi zdaniami, zaglda do notatek. Ma blad twarz, smutne spojrzenie, smutny jest te jego umiech.

Po skoczonej prelekcji ojciec Maydieu pyta mnie, czy chciabym co powiedzie. Daj znak, e nieKilku

suchaczy zadaje pytania, czynic to tak niezrcznie, e lepiej by ju byo, aby si w ogle nie odzywali.

Jeden z nich, byy rewolucjonista o naiwnym spojrzeniu, stwierdza co, co wprawia wszystkich wosupienie: Panie Camus, ja doznaem aski, a pan nie mwi to z ca pokor. Jedyn odpowiedzi

Camusa by ten jego smutny umiechcho pniej owiadczy: Jestem paskim witym Augustynem

przed nawrceniem si. Walcz z problemem za, nie mogc sobie z tym poradzi.

Duma ukazaa si po wojnie, pracowa nad ni, gdy przebywa w okupowanej Francji (1942-1943).

Duma to nie tylko obraz okruciestwa nazistowskiego. Duma moe by wszdzie. Tam, gdzie terror,

wygnanie, lochy wizienne, cierpienie, mier, tam, gdzie gr obejmuje zo. Camus w licie do pani Rioux:

Dum mona interpretowa na trzy sposoby. Jest ona jednoczenie relacj o epidemii, symbolem

okupacji nazistowskiej (nawizuje zreszt do wszelkich reimw totalitarnych), wreszcie konkretn

ilustracj pewnego problemu filozoficznego, a mianowicie za. Camusa przestao interesowa bohaterstwo

i wito. Camus chcia wiedzie wicej: jak by czowiekiem? W yciu wiata nie da si zrozumie. Trzeba

si zatem zaj czowiekiem.

Dziaajc w ruchu oporu, Camus otrzyma faszywe papiery na nazwisko Albert Math. W Dumie, ci co

walcz z zaraz nie s przedstawiani jako bohaterzy. Oni tylko walcz. Camus swojego udzia w

podziemiu nie wynosi do bohaterskiego wyczynu. Nie uczestniczy w akcjach bojowych, peni rol

skrzynki kontaktowej, ale i tak spord innych pisarzy i intelektualistw zapisa najbardziej aktywn kart.

Rwa si do dziaania, robi to, na co mu pozwalano. W Dumie, gdy zaraza si skoczya, ci ktrzy j

przeyli, wrcili do swoich zaj. Tum wyszed na ulic witowa koniec nieszczcia i wyzwolenie.

Francuzi podczas wojny nie umniejszajc postawy czonkw ruchu oporu na og kryli si po ktach.

Gdy gen. Charles de Gaulle wkracza do wyzwolonego Parya witano go kwiatami i owacyjnie. Paryanieczuli si zwycizcami. Camus zachowywa si jak narrator, doktor Rieux z jego ksiki: Rado jest zawsze


9/23

9

zagroona. Wiedzia bowiem to, czego nie wiedzia ten radosny tum i co mona przeczyta w ksikach, e

bakcyl dumy nigdy nie umiera i nie znika, e moe przez dziesitki lat pozosta upiony w meblach i

bielinie, e czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustach i w papierach, i e nadejdzie

by moe dzie, kiedy na nieszczcie ludzi i dla ich nauki duma obudzi swe szczury i pole je, by umieray

w szczliwym miecie.

Camus by mczyzn przystojnym, o smutnym spojrzeniu, tajemniczym gosie, podoba si kobietom. W

Notatnikach znajdujemy taki zapis: Seks prowadzi do nikd. Nie chodzi o moralno, ale o

nieproduktywno. Mona mu ulega, porzucajc twrczo. Tylko z czystoci czy si rozwj osobisty.

Seks daje zwycistwo, ale tylko wolny od imperatyww moralnych. Rycho jednak staje si klsk i

jedynym zwycistwem jest kolejne zwycistwo nad nim: czystoRozkiezany seksualizm prowadzi do

filozofii nieznaczenia. Czysto, na odwrt, przywraca wiatu sens. Nie jedyne to jego notatki o seksie. Czy

dlatego tyle uwagi mu powica, e by jego niewolnikiem? Bdc w zwizku z jedn kobiet, pisa do

drugiej: Nawet jeli nie mam racji i nawet jeli cierpisz, c obchodzi Ci caa reszta. Nie widz w tej

sytuacji niczego uwaczajcego, poniewa ani Ty, ani ja nie zachowywalimy si niestosownie. Zreszt

nawet gdyby ludzie tak uwaali, doskonale wiemy, e tak nie byo. Wiesz rwnie to, e jeli o nas chodzi,

niczego nie zdylimy zepsu. Nie widz w tym adnego absurdu, by do mnie pisaa, odwiedzia mnie,

zadzwonia do mnie czy spojrzaa na mnie czuleNie mam niezachwianej pewnoci co do Twojej osoby.

Moe si myl albo nie, wierz jednak rwnie mocno jak Ty, e poczya nas osobliwa wi, silniejsza ni

wszystko inne, silniejsza od nas samych, dziki czemu zawsze bdziemy mogli do siebie powraca. O to

wanie Ci prosz, jeli nie moesz mi da reszty. To samo rwnie ja Ci ofiaruj, poniewa to wszystko, co

dzi posiadam.

Ju sama rozmowa z kobiet sprawiaa mu przyjemno. Wola rozmawia z kobietami ni z mczyznami.

Matka bya dla niego caym wiatem. Ojca nie zna. Cho moe si to wyda mao prawdopodobne, kilka

kobiet, w tym samym czasie, kocha do koca ycia. Nie by wiernym kochankiem, sam za wyrzuca im

niewierno, nawet wwczas, jeli si zaledwie zdrady domyla. Pisa o zagroeniach seksu dla pisarza, dlatwrcy, dla rozwoju osobistego, ktry czy si tylko z czystoci, jednoczenie sam stosunki seksualne z

kobietami traktowa do nonszalancko. Przyjaciele uwaali, e kolekcjonuje kobiety. Pikna Simone Hi ,

obracajca si w rodowisku artystycznym, dugo opieraa si urokowi Camusa. Zostaa jego pierwsz

on. arliwy zwizek przerwao jej uzalenienie od morfiny. Akurat na Pary spaday bomby, wkrtce do

stolicy Francji wkroczya armia III Rzeszy (Camus zanotowa: umr modo), gdy targay nim uczucia do

dwch kobiet, do Yvonne i Francine. W licie do Yvonne pisa do niej czule i zarazem nie kry, e myli o

Francine: Prawdopodobnie zmarnuj sobie ycie, jeli rozumie je w potocznym tego sowa znaczeniu.

Mam na myli ewentualny oenek z F., chyba e ona si na to nie zgodzi. Ju od dawna nie dostaj od niej

adnych wiadomocitak bardzo chciabym Ci pocaowa, a rwnoczenie odejbd igra z losem, by

ponie porak: to wanie usiowaem Ci powiedzie. Camus nikogo nie oszukiwa. Z jego uczu dodrugiej kobiety, Francine Faure (druga ona) zdawaa sobie spraw. Nie potrafi oprze si nadchodzcej,

nowej mioci. Camus: Pozwlmy dziaa absurdalnemu bokowi, ktry jest dokadny i elegancki, nieco

ironiczny i strasznie szybki, kiedy uderza. Jego religia polega na tym, by nie stara si unika ciosw, lecz

umie je przyjmowa. Camus jako mczyzna nie zawsze dawa sobie rad z yciem. Natomiast w

umiejtno t uzbraja bohaterw swych powieci.

Camus w sferach paryskich intelektualistw by postaci powszechnie znan. Po II wojnie wiatowej, Pary

jeszcze przez kilka lat, kontynuowa przedwojenny status kulturalnej stolicy wiata. Kawiarnie zamieniy

si w miejsce gorcych dysput. Prowadzili je Albert Camus, Jean Paul Sartre i jego towarzyszka ycia

Simone de Beauvoir. Jadali wsplnie obiady, pili wino do pnych godzin nocnych, w la Rose rouge suchali

piewu Juliette Grco. Sceptycyzm Camusa odbierali jako cynizm. Rnili si w pogldach na wiele

tematw. Sartre i Simone de Beauvoir wyznawali radosny ateizm. Camusowska niewiara bya wyrazem


10/23

10

niepokoju i bezradnoci. Sartre powiedzie mona by prostackim ateist, odrzuca Boga jako przeytek

i buruazyjny skansen. Camus toczy cigy spr z Bogiem, czy raczej o Boga, albo przeciwko Niemu. Da

tego wyraz Dumie, w postaciach doktora i jezuity. Camusa interesuje cierpienie czowieka. Ono jest

odbiciem jego stosunku do Boga. W Notatnikach: Sens mojego dziea: tylu ludzi jest pozbawionych aski.

Jak y bez aski? Trzeba na to przysta i uczyni, czego nie uczyni chrystianizm: zaj si potpionymi.

Ostatecznie Camusa i Sartre porni stosunek do stalinizmu. Sartre uwaa, e kto z jakiegokolwiek

powodu nie popiera Zwizku Sowieckiego, nie moe zasiada w gronie ludzi postpowych. Camus zatem

zosta wykluczony. Sartre nie przebiera w sowach, uchodzi za krla intelektualistw, z jego opini liczya

si intelektualna stolica wiata. Sartre w czasie wojny, w ruchu oporu si nie pojawi. Natomiast po wojnie

nalea do najbardziej arliwych lustratorw. Poniewa wrd francuskich literatw i artystw przewaali

kolaboranci, Sartre mia pole do popisu. Camus, ktry dziaa w ruchu oporu, by ostrony w ferowaniu

wyrokw.

Gdy wybucha II wojna wiatowa i po zawarciu paktu Ribbentrop Mootow doszo do IV rozbioru Polski,

Camus uzna to wydarzenie za mao wane. Przypuszcza, e Zwizek Sowiecki jedynie prowadzi jak gr i

wkrtce ruszy Polsce z pomoc. Deklarowa si przy tym jako pacyfista, bomby za ju zdyy spa naWarszaw. Franois Mauriac ( rwnie dziaa w ruchu oporu) po wojnie gosi haso pojednania

Francuzw. Tych, ktrzy kolaborowali z hitlerowcami z tymi, ktrzy dziaali w podziemiu. Jako

chrzecijanin domaga si przebaczenia kolaborantom. Camus przeciwstawi si miosierdziu, apelujc o

sprawiedliwo. Odrzuca miosierdzie na tamtym, dla niego jako niewierzcego, nieistniejcym wiecie.

Domaga si sprawiedliwoci tu, na ziemi. Polemika wierzcego z ateist rozgorzaa na amach powojennej

prasy francuskiej. Camus opowiedzia si nawet za kar mierci. Jednak, gdy przyszo do konkretnych

dziaa podpisa si pod listem o uaskawienie pisarza Roberta Brasillacha ( nie kryjc przy tym odrazy do

zdrajcy; ostatecznie Brasillach zosta stracony, by to we Francji jedyny wyrok mierci na pisarzu, wicej

wyrokw wykonano na dziennikarzach). Spr midzy Camusem a Mauriaciem by sporem midzy

czonkami ruchu oporu, kady z nich prawo do gosu, takiego prawa moralnego Sartre nie mia awypowiada si najgoniej i najbardziej radykalnie.

Sartre wobec Camusa zaskoczy wszystkich wspomnieniem pomiertnym, penym peanw na cze

Camusa. W jednym z wywiadw owiadczy, e czyo ich wiele, za Camus nigdy nie robi mi wistw i ja

rwnie mu nie robiem, co jak wiadomo, w odniesieniu do autora Muru byo nieprawd. Sartre by

doktrynerem. Camus wraliwym na cierpienia czowieka mylicielem. Autorowi Dumy przypisywano

pesymizm. Przypisywali mu go chrzecijanie i komunici. Camus: Powiedziabym, e na ludzki los patrz

pesymistycznie, natomiast jestem optymist, co si tyczy czowieka. Nie kry, e wierzcym zazdroci

wiary. Sam musia si zadowoli tym, co wzgldne. Zasady moralne, tak jak wiedz trzeba zdobywa

samemu. Camus aujc, e nie wierzy w Boga pisa: Bg by i jak sdz jest jedn z szans czowieka, a

tym wszystkim, ktrzy si od niego odwrcili, pozostaje odnalezienie innej drogi, jednake bez zbytniej

pychy i bez zbytnich zudze.

Albert Camus by coraz bardziej osamotniony. Zabra si do pisania jednej z najciekawszej ksiki. Podj

w niej temat, ktry zbulwersowa opini. Czowiek zbuntowany

(ukazaa si w 1951 r.) uwaa Joanna Guze to analiza buntu w jego postaci metafizycznej i historycznej,

plus relacja: bunt sztuka. To dzieo w penym tego sowa znaczeniu filozoficzne. Camus odegnywa si

od bycia filozofem, siga do refleksji literackich, spoecznych i politycznych. W Czowieku zbuntowanych

przekroczy granice, w ktrych dotd si obraca, przekroczy granic absurdu. Camus: W obliczu za i

mierci czowiek ca swoj istot woa o sprawiedliwo. Chrystianizm historyczny odpowiedzia na to

woanie ogoszeniem krlestwa i ycia wiecznego, w ktre trzeba uwierzy. Cierpienie zuywa nadziej i


11/23

11

wiar; po czym trwa dalej, bez adnych ju wytumacze. Tote ludzie pracy, ten tum, ktry cierpi i

umiera, nie ma boga. Nasze miejsce jest u jego boku, z dala od dawnych i nowych doktorw. Chrystianizm

historyczny uleczy od za i zbrodni poza histori; ale za i zbrodni dowiadcza si w historii. Materializm

wspczesny, ze swej strony, wyobraa sobie, e daje odpowied na wszystkie pytania; ale suc historii

powiksza zbrodni, wszelkie usprawiedliwienie pozostawiajc przyszoci, co take wymaga wiary. W obu

przypadkach trzeba czeka, gdy niewinny wci umiera. Od dwudziestu wiekw suma za nie zmniejszyasi na wiecie.

Ani Marks, ani Biblia tak lakonicznie i troch na skrty moe by skomentowana moralistyka Camusa. A

co pozostaje w zamian? Bunt! Problematyka buntu interesowaa Camusa gdzie od 1943 roku. W 1945 r.

napisa artyku (liczcy 15 stron) dla L`Existence pt. Uwagi na temat buntu. Pyta w nim, kim jest

czowiek zbuntowany? Jest nim przede wszystkim czowiek, ktry potrafi powiedzie: nie. Ktry si nie

lka. Nie jest jednak przy tym czowiekiem, ktry rezygnuje, zatem umie powiedzie: tak. Jeli czowiek

buntuje si przeciwko temu, e czeka go mier, jest to naturalne, zrozumiae. ycie czowieka zawsze

wydaje si mu niespenione, a niemiertelno zudna. Wszelk negacj naley jednak przeku w afirmacj

wolnoci i sprawiedliwoci. Ziemski los wzbogaci o bunt. Buntuj si, wic jestem. Camus swoj yciow

postaw i w swojej twrczoci siga do rde wartoci ludzkiej egzystencji. Wyraa sprzeciw wobec

nieposzanowania godnoci czowieka. Poniewa czowiek jest skazany na umieranie i nie moe odwrci

swojego losu, poniewa wiat jest absurdalny i czowiek jest w absurdzie zanurzony, poniewa trucizna

zaraa ludzko, czowiekowi pozostaje by absolutem. Nicola Chiaromonte, po tragicznej mierci

Camusa, tak o nim pisa (Tempo Presente, stycze 1960):Zwyciyzdoa bowiem powiedzie na swj

gorczkowy sposb, w ostrych, wci jak struna napitych rozwaaniach, dlaczego pomimo przemocy i

grozy historii czowiek pozostaje absolutem; zdoa take precyzyjnie wskaza gdzie, jego zdaniem, mona

ten absolut odnale: wic w wiadomoci, nawet kiedy jest uwiziona i niema, w dochowaniu wiernoci

samemu sobie, nawet kiedy zostao si skazanym przez bogw na nieskoczone powtarzanie tego samego

daremnego trudu.

Camus nie proponowa buntu dla samego buntu. Camus proponowa bunt twrczy, ozdrowieczy, bunt,

ktry nie niszczy, bunt nie potrafi obej si bez pewnego rodzaju mioci. Camus w Czowieku

zbuntowanym: Ci, co nie znajduj odpoczynku ani w Bogu, ani w historii, chc y dla innych, ktrym

rwnie jest trudno jak im samym, to znaczy dla upokorzonychI tak skazacy katoliccy w wizieniach

Hiszpanii odmawiaj przyjcia komunii, poniewa ksia reimu w pewnych wizieniach wprowadzili

przymus komunii. Oni take, opowiadajc si z ukrzyowan niewinnoci, odrzucaj zbawienie, jeli cen

za nie ma by niesprawiedliwo i uciska. Ta szalona wielkoduszno jest wielkodusznoci buntu, ktry

darzy si mioci i odrzuca niesprawiedliwo. Bunt, i w tym jego honor, odrzuca wyrachowanie i wszystko

podporzdkowuje yciu i yjcym braciom. Oto jego dar dla tych, ktrzy przyjd: prawdziwa

wielkoduszno wobec przyszoci polega na oddaniu wszystkiego teraniejszoci.

W 1956 r. pojawi si, do nieoczekiwanie Upadek obszerne opowiadanie, ukazujce czowieka w

jego dwoistoci, zakamaniu, faszu. Mczyzna z nieposzlakowan opini, szlachetny, wspierajcy

potrzebujcych, sowem: idea, pewnej nocy wracajc od przyjaciki, idc jednym z mostw nad

Sekwan, dostrzeg sylwetk dziewczyny przechylon przez balustrad. Ten pod kadym wzgldem dobry,

porzdny czowiek, niewiadomo czemu min desperatk szykujc si do samobjczego czynu. Min j

bez sowa, nawet nie odwrci gowy. Za chwil usysza krzyk. A potem zaczo si dla niego cakiem inne

ycie. Zobaczy siebie, jakim by w rzeczywistoci. Prys wizerunek czowieka sukcesu, jakbymy dzi

powiedzieli. Skoczyo si harmonijne, chlubne ycie. Zakoczyo si klsk. Zacz oskara siebie i

innych, wszystko, wszystkich.adnych usprawiedliwie, nigdy i dla nikogo nie uznaj dobrej intencji,

szacownej pomyki, niechcianego kroku, agodzcej okolicznoci. U mnie nie bogosawi si, nie rozdaje

rozgrzesze. Robi si rachunek, zwyczajnie, i potem: Tyle i tyle. Jest pan czowiekiem zepsutym,


12/23

12

lubienikiem, mitomanem, pederast, artyst etc. Tak. Zwile i krtko. W filozofii i polityce jestem wic za

kad teori, ktra odmawia czowiekowi niewinnoci, i za kad praktyk, ktra traktuje go jak winnego.

Jednak Camus rzuci czowiekowi koo ratunkowe. Woy mu do ust sowa o aknieniu, pragnieniu aski: O

dziewczyno, skocz raz jeszcze do wody, ebym po raz drugi mia szans uratowa nas oboje!

W padzierniku 1957 roku, Alfred Camus otrzyma literack Nagrod Nobla. By najmodszym laureatemNobla, po Kiplingu (42 lata). Znajdujemy dwa zapisy w Notatnikach. Pierwszy: Nobel. Dziwne uczucie

przygnbienia i melancholii. Dwudziestoletni, ubogi, nagi, znaem prawdziw chwa. Moja matka.

Drugi zapis: Poraony tym, co mnie spotyka i o co si nie ubiegaem. I na domiar jeszcze wszystkie te ataki

tak pode, e mam serce cinite. Rebatet( Lucie Rebatet dziennikarz, kolaborowa z hitlerowcami, w

czasie wojny Algierii z Francj by autorem oszczerczych artykuw o Camusie - JK) omiela si mwi o

moim pragnieniu dowodzenie plutonem egzekucyjnym, gdy razem z innymi pisarzami z Ruchu Oporu

daem uaskawienia dla niego (i innych) skazanych na mier. Zosta uaskawiony, ale dla mnie nie ma

aski. Znowu ch opuszczenia tego kraju. Ale dokd?...Pogardza jest ponad moje siy. Tak czy inaczej,

musz sobie poradzi ze strachem i niepojt panik w jakie mnie wtrcia ta niespodziewana nowina.

Do matki, przebywajcej w Algierii wysa telegram: Mamo, nigdy mi Ciebie tak bardzo nie brakowao.

W Polsce, jego triumf zbieg si z odwil Padziernika 56`. Na pkach ksigarskich znalazy si dotd

niedostpne pozycje. Polski bunt padziernikowy by rozumiany nieco inaczej od camusowskiego, jednak

pozostawa buntem, wic w gronie gimnazjalnym i studenckim utosamialimy si z autorem Upadku. W

padzierniku 1957 r. rozpoczem studia uniwersyteckie na KUL-u. Na jednych z pierwszych zaj z etyki,

filozof, humanista, wwczas jeszcze mody asystent, wiziony w okresie stalinowskim, Adam Stanowski

zada temat: sprawiedliwo i wolno w twrczoci wybranego pisarza. Pierwszym utworem Camusa

przetumaczonym w Polsce by dramat Kaligula. Byem pod wpywem Camusa. Nie wiem, czy to, co

napisaem o autorze Obcego miao jakkolwiek warto, natomiast z Adamem Stanowskim (pniej

dziaaczem Solidarnoci w Lublinie i senatorem III RP) znalazem wsplnot myli. Do zbuntowanegocamusowskiego grona doczy poeta Edward Stachura. Sted rozpocz na KUL-u studia na romanistyce,

jego rodzina wrcia po latach z emigracji z Francji, zna utwory Camusa jeszcze z pobytu we Francji.

Kocz ten esej, jednak w istocie chyba nawet nie dotknem sedna camusowskich myli. Nie ukazaem

bohatera absurdalnego, jakim jest Syzyf. Jest nim, czy moe by nim kady z nas. Syzyf napina ciao i

zaczyna dwiga kamie , pcha go w gr po stoku, na twarzy Syzyfa wida bl i wysiek. Donie obejmuj

gaz, paznokcie zdaj si wbija w kamie, palce krwawi. Naley zrobi wszystko, aby si nie wymkn. I

wreszcie cel zosta osignity. Alleluja! zawoaj jedni. Hurra ! krzycz drudzy. Ale jest to jedynie zuda

nie zwycistwo. Syzyf za chwil zobaczy jak kamie runie w d. Syzyf yje w absurdzie. W absurdalnym

marszu przez ycie. W zmczonym skupieniu schodzi wic na rwnin. Tam, gdzie gaz spad z gry i juczeka na niego. Gaz-kamie. ycie w radoci i udrce. Syzyf zbiera w sobie resztki si i resztki nadziei -

stan przy kamieniu. Bdzie prbowa jeszcze raz, potem kolejny raz, i jeszcze jeden raz. Nabiera

powietrza w puca, kilka ykw wody dla orzewienia, poyka lekarstwo, aby wrcia sprawno. A do blu

spina minie. Znowu zmierzy si z gr. Cho ju teraz wiadomo, wie o tym Syzyf, wiemy o tym my

wszyscy, jaki bdzie fina. Syzyf stojc na rwninie, jeszcze przed startem jest wiadom klski. Wic cierpi.

Cierpienie i myli o samobjstwie towarzysz nam przez cae ycie. Ale mimo to Syzyf nie odpuszcza, nie

poddaje si, nie tchrzy. Cho przecie wie, e kamie znowu spadnie. Nie liczy si to, co bdzie, wane

jest to, co teraz. Wic teraz trzeba pcha kamie, aby wynie go na gr. Ju stan przy nim, uj go,

zapar si nogami, pcha gaz na szczyt, po raz kolejny rozpoczyna ycie przez mk. Absurdalny sens

egzystencji. Szczyt przed nami! Szczyt nie do zdobycia!


13/23

13

Alfred Camus zgin 4 stycznia 1960 roku, w wypadku samochodowym, cztery kilometry za Sens, midzy

Champigny-sur-Yonne a Villeneuve-la-Guayard. Samochd wpad w polizg i uderzy w drzewo. Samochd

prowadzi przyjaciel Camusa, jego wydawca Michel Gallimard. Z czworga pasaerw na miejscu zgin

tylko Camus. Jadcy z nimi pies zagin. Gallimard umar w szpitalu pi dni pniej. Na adres Camusa, 4

stycznia 1960 r. przyszo pismo z ministerstwa przyznajce mu subwencje na zaoenie i prowadzenie

wasnego teatru. Miao si speni marzenie jego ycia.

Przy pisaniu eseju o Camusie korzystaem z pracy Oliviera Todda,Albert Camus, 1999, str. 854 i ksiki

Joanny Guze,Albert Camus: Los i lekcja, 2004, str. 70 oraz utworw Alberta Camusa: Notatniki (1935-

1959); Dwie strony tego samego; Obcy; Mit Syzyfa; Duma; Czowiek zbuntowany; Upadek; Pierwszy

czowiek

2. MARIA DBROWSKA W LATACH STALINIZMU

Trzynacie tomw Dziennikw Marii Dbrowskiej po wielu latach ujrzay wiato dzienne. Wydanie

caoci Dziennikw to zasuga Tadeusza Drewnowskiego i transformacji ustrojowej 1989 roku; po

upadku PRL przestaa istnie cenzura polityczna. Tadeusz Drewnowski, ongi publicysta i krytyk, obecnie

profesor Polskiej Akademii Nauk,zajmowa si twrczoci autorki Nocy i dni od zawsze. Pierwszym

miejscem, w ktrym opublikowa skromne ich fragmenty bya Literatura, redagowana w czasach PRL

przez Gustawa Gottesmana (za miae redagowanie tygodnika zosta z fotela redaktora naczelnego

usunity, jego miejsce zaj Jerzy Putrament). Jednoczenie zostao zapowiedziane wydanie

piciotomowego wyboru Dziennikw w Czytelniku, ktry tradycyjnie wydawa dziea Dbrowskiej.

wczeni dyrektorzy Czytelnika przedstawili ok. 250 zastrzee cenzuralnych i nastpnie w gorliwoci

partyjnej przesali je do KC. Jeden z liderw PZPR, odpowiedzialny za pras i wydawnictwa, Jan Szydlak nie

pozostawi zudze co do losw Dziennikw. Nie tylko zakaza druku przekazanej mu wersji, zabroni

nawet na jakiekolwiek wzmianki o Dziennikach, sowem skaza je na nie-byt, na mier. To, co mona

zrobi z czowiekiem, nie da si jednak uczyni z ksik, nawet jeli si j spali.

Tadeusz Drewnowski czeka na stosown sytuacj polityczn, aby ponowi starania o wydanie

Dziennikw. Karuzele personalne na najwyszych szczytach wadzy w PRL zwykle albo zaostrzay albo

luzoway polityk centralnie sterowan. Starania o wydanie piciotomowego wyboru Dziennikw podj

w pocztkach lat osiemdziesitych. Dyrektorem Czytelnika by wwczas Stanisaw Bbenek. Zapisa si

rozsdkiem i czsto odwag w podejmowaniu decyzji wydawniczych. Pi tomw - nieco okrojonych przez

cenzur ukazao si w 1988 r.

W pierwszych latach III Rzeczpospolitej wyszy kolejne tomy. Wkrtce mona byo przystpi do wydania

caoci Dziennikw. Pojawia si jednak przeszkoda cakiem innej natury. Miejsce cenzora zaj pienidz,

zysk finansowy sta si dla wydawcw spraw nadrzdn. Z pewnymi wyjtkami. Tadeusz Drewnowski

doprowadzi dzieo do zaszczytnego koca. Dzienniki wydaa Polska Akademia Nauk, w sprzeday

dostpne byy w poowie 2010 roku. Co prawda nakad liczy zaledwie 300 egzemplarzy !!!, jednak

najwaniejsze, e Dzienniki Marii Dbrowskiej si ukazay!

Niezwyko Dziennikw polega na tym, e autorka prowadzia je przez dziesitki lat, od I wojny

wiatowej do czasw Wadysawa Gomuki w PRL. Nie brak w nich szczegw z ycia intymnego,

codziennego, politycznego itd. Maria Dbrowska przebywaa w wielkim wiecie. ya przy tym sprawami

codziennymi ludzi przecitnych. Najbogatszy by jednak jej wiat wewntrzny. Nic nie umykao przed jej

pirem. Ani marna kolacja na przyjciu u pastwa Parandowskich, ani nie najlepsza rola teatralna wielkiejaktorki i jej przyjaciki Elbiety Barszczewskiej. Nie zajmowaa si plotkarstwem, po prostu zapisywaa


14/23

14

wydarzenia mijajcych dni, nawet takie, ktre dotyczyy blu zba czy kupna intymnych czci garderoby.

A nade wszystko Dzienniki s gbok refleksj nad wasnym yciem i Polsk. Otrzymalimy dzieo wolne

od jakichkolwiek ci cenzorskich (wszak poza polityczn cenzur istnieje wiele innych, np. kocielna,

obyczajowa, podejmowana przez rodzin, spadkobiercw). W natoku dominujcej obecnie, banalnej

codziennoci medialnej, Dzienniki przez krytykw zostay prawie niezauwaone. Ale i tak trwale

pozostan w historii.

Lektura Dziennikw jest podr po najwaniejszych wydarzeniach od 1914 do 1965 r. Nasz, na tych

amach, wdrwk ograniczymy do czasw stalinowskich, Dbrowska powicia im najwicej uwagi. By

to najbardziej dramatyczny okres w dziejach Polski w XX wieku, nie liczc oczywicie okupacji

hitlerowskiej. Gdy jednak czasom II wojny wiatowej pisarka powica niewiele ponad 200 stron (1 tom),

to lata stalinowskie w Polsce zamyka na przeszo 900 stronach (4 tomy).

Dbrowska z systemem stalinowskim, pierwszy raz zetkna si we Lwowie. Przybya tu, w pierwszych

dniach wrzenia, z zamiarem wyjazdu na Zachd, wraz z wieloletnim towarzyszem ycia, Stanisawem

Stempowskim. By on w II Rzeczpospolitej by dziaaczem spoecznym i politycznym, wolnomularzem

wielkim mistrzem Wielkiej Loy Narodowej Polski, pamitnikarzem, tumaczem, z Dbrowsk zwiza si1926 roku, by ojcem Jerzego Stempowskiego - wybitnego intelektualisty, wsppracownika paryskiej

Kultury, w 2010 r. ukazay si, w trzech tomach, listy pisane midzy Dbrowsk a Jerzym Stempowskim.

Wkrtce po przybyciu Dbrowskiej i S. Stempowskiego do Lwowa, wkroczyli Sowieci. Do szybko udao

im si wydosta ze Lwowa, powrcili do Warszawy, gdzie autorka Nocy i dni zacza dziaa w

konspiracji. W Dziennikach nie znajdujemy zapisw z tych miesicy. Nie wspomniaa o pakcie

Ribbentrop Mootow i agresji sowieckiej 17 wrzenia 1939 r. Pisarka zawiesia prowadzenie

Dziennikw na ponad 10 miesicy.

Chronia Dzienniki, draa o nie, take w PRL. Nie wiemy kogo wtajemniczya w ich pisanie,

prawdopodobnie Stanisawa Stempowskiego i pisark Ann Kowalsk. Wiadomo, e lkaa si o nie, pisaaje rcznie, w zeszytach, nie na maszynie, z ktrej korzystaa przy innych pracach twrczych. Pisaa w

Dziennikach prawd i tylko prawd. Miaa pen jasno tego, co mogo j czeka, gdyby dostay si w

niepowoane rce.

W spojrzeniu na 45 lat Polski Ludowej popeniany jest pewien bd. Jest nim zrwnywanie lat

stalinowskich z innymi okresami. Stalinizm w Polsce obejmuje lata 1948-1955. Nigdy potem nie zapanowa

w Polsce tak nieludzki system. Towarzyszom radzieckim dosyano na Syberi oficerw AK i armii gen.

Andersa. Tysice grnikw ze lska wywoono w gb Rosji, pod pretekstem ich sympatii proniemieckich.

Warto przytoczy dramatyczne wydarzenie, nie z Polski co prawda, lecz stalinizm by wszdzie nieludzki.

Poeta rosyjski Osip Mandelsztam ( urodzony w Warszawie) napisa wiersz o Stalinie, nie by drukowany,

skde, jednak agenci NKWD kryli w otoczeniu poety, wiersz znalaz si na biurku dyktatora. Oto jegofragment:

A w pswkach, prozmwkach naszych

Cie grala kremlowskiego straszy.

Palce, tuste jak czerwie, w grub pi ukada,

Sowo mu z ust pudowym ciarem upada.

miej si karalusze wsiska

I cholewa jak soce rozbyska

Mandelsztam nie zosta zabity kul w ty gowy, to byoby zbyt humanitarne. Stalin nadzorowa, aby

poeta umiera latami, wolno zamczano go na mier. Dbrowska podobnego wiersza nie napisaa, lecz w


15/23

15

Dzienniku nie krya obrzydzenia i nienawici do chorego pokoju ( takie byo jedno z pokojowych

funkcji zbrodniarza). W Dziennikach przytoczya nastpujcy ustpowy wierszyk:

Sraj na trumn Lenina,

sraj na trumn Stalina,

sraj na cay ten rzd pieski,ale nie sraj na te deski.

Polaku, sraj spokojnie, czuwa nad tob wielki Stalin.

Dbrowska w Dziennikach stpaa po bardzo grzskim gruncie i zdawaa sobie z tego spraw. Za

powiedzenie dowcipu antyrzdowego szo si w na 5 lat wizienia. Za cytowane przez pisark wierszyki

zsyano tam, gdzie znalaz si poeta Mandelsztam. Dbrowska piszc Dzienniki baa si. O siebie i

najbliszych. Groz zbliajcego si do Polski stalinizmu obrazuje nastpujce wydarzenie: W Olsztynie

dwaj Rosjanie z NKWD przyszli do szkoy podstawowej, dajc wydania troje dzieci (rodzestwa)

aresztowanej przedtem nauczycielki. Gdy obecna nauczycielka nie chciaa, powoujc si na brak rozkazu

polskich wadz, wykpili j mwic: Czy ty udajesz gupi (duraka odstawlajesz), czy nie wiesz, e my tu

rzdzimyOkazao si, e sprawa jest uzgodniona przez sprzymierzone czynniki najwysze. Dziecizabrano i wywieziono. Byy to dzieci matki aresztowanej za rzekomo- dziaalno antysowieckDawniej

wywozio si biskupw i panw, teraz w czasie demokracji mae dzieci szk powszechnych.

Notatki Marii Dbrowskiej o terrorze stalinowskim w Polsce s jednym z najcenniejszych wiadectw

epoki. Byy to rwnie czasy cikie i wane w yciu osobistym autorki Nocy i dni. Kochaa dwie osoby,

powanie schorowanego Stanisawa Stempowskiego oraz Ann Kowalsk. Zmagaa si ze swoimi

sabociami fizycznymi i moralnymi. Gdzie przebiegaa granica, ktrej nie wolno byo przekroczy w

kontaktach z reimem? O umiejtnoci i koniecznoci zachowania moralnej busoli pisa socjolog Jan

Strzelecki (zgin w stanie wojennym, w wypadku samochodowym, w niejasnych okolicznociach,).

Dbrowska z pewnoci busol t posiadaa, moe z jednym powanym wyjtkiem i kilkoma mniejszejrangi.

31 grudnia 1944 r. Dbrowska zanotowaa: Dzi odbyo si w Lublinie proklamowanie Komitetu

Lubelskiego jako tymczasowego rzdu Polski. Rzd nowej Targowicy siewca rozamu i niezgody w

narodzie. Z 15 ministerstw wrd nich oczywicie Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego polskie

NKWD. To wszystko te mnie szalenie zgryzo Usankcjonowanie dawnych rozamw Polski, a w kadym

razie dawnych rozbiorw Rosji-

W nastpnych dniach pisarka nie krya radoci, spotykaa si z bliskimi, zapraszaa, zachowywaa si jakby

chciaa wszystkich, umczonych hitlerowsk okupacj, przygarn i wesprze. Zblia si dzie kapitulacji

III Rzeszy. Jednak ju w pierwszych dniach 1945 roku Dbrowska nie miaa zudze, w Moskalach widziaadrugiego okupanta: O w jake rozpaczliwie smutnych okolicznociach przychodzi ta chwila, wyzwolenie od

Niemcw. Pomyle dzi rano jeszcze byli tu Niemcy a wieczorem jestemy ju pod okupacj

bolszewikwTo co teraz zrobiono z Polsk przechodzi wszystko, co znane jest w dziejach jako cynizm i

narzucenie narodowi obcej woli przemoc I pomyle, e ten nieszczsny nard po piciu latach tak

straszliwych ofiar, takiej niezomnej walki i pracy podziemnej przeciwko Niemcom niema nawet tej

satysfakcji, eby historj t cudown walki i pracy i ofiar i laurem uwieczy. Bo t nasz krew i walk

opluto, zbeszczeszczono, przekrelono. Zaistnia cudowny fakt skupienia si caego narodu pod rzdem

londyskim.

Po Jacie, gdzie prezydent USA Franklin D. Roosevelt i premier W. Brytanii sir Winston Churchill ulegajc

presji Stalina, oddali Polsk w stref wpyww Rosji Sowieckiej, Dbrowska nie krya oburzenia: jak monabyo tak z Polsk postpi? Potem jednak prbowaa dostrzec janiejsze punkty rodzcej si nowej


16/23

16

rzeczywistoci, mona odnie wraenie jakby ich celowo szukaa, jakby chciaa si, na si, uspokoi. Gdy

dostrzega jak jaskk wiosny, unosia j ch do ycia. W maju 1945 r. notuje: Na halach odkrywam

zabawn rzecz improwizowane uliczne restauracyjki. Kobiety w saganach doskonale opakowanych

gaganami i papierem w rodzaju dogrzewaczy sprzedaj pyzy (kluski ze surowych kartofli), fasole z

sosem, zupy, a na deser przecierany kompot rabarbarowyPyzy byy wietne; okraszone i gorce. To

bdzie moja stowka. Krtko przed grudniem 1948 r., gdy w Polsce usankcjonowany zosta stalinizm: Nakoncercie dla przodownikw pracy w Romie, grano Symf. de- dur, nr 10 Haydna bardzo pikn. I z

ktrej wida, jak nie tylko z Bacha ale i z Haydna wyszed Beethoven. Potem Tarantela Szymanowskiego w

orkiestrowej instrumentacji Fitelberga, bardzo mi si od pocztku do koca podobaa. Ale co najciekawsze

na owacje i dania robotniczej publicznoci bya dwa razy powtarzana. To s jednak nowe rzeczy

pozytywne.

Polacy byli zmczeni okupacj niemieck i coraz bardziej przestraszeni komunistycznymi porzdkami. Ale

przy tym nie tracili nadziei. Humor w narodzie nie zgin. W tym czasie, mimo strachu przed ich

opowiadaniem, rodziy si, niczym grzyby po deszczu, polityczne dowcipy i anegdoty. Z upywem czasu

inna bya ich tonacja. Wiele z nich Dbrowska przytacza, oto niektre:

Zmieniono dekretem godo pastwowe. Zamiast ora w czerwonym polu bdzie w czerwonym polu

zielona lipa.

Syszaam now anegdotk, e UB ogasza konkurs na najlepszy dowcip polityczny, a jako pierwsz

nagrod wyznacza 15 lat wizienia.

Nieprzyzwoite anegdotki w zwizku z poczeniem PPR i PPS. Nowa nazwa ma brzmie: Demokratyczna

Unia Partii Antyfaszystowskich, w skrcie DUPA. I druga: jak si razem zleli, niech si razem zesraj.

W ogonku stoi moda kobieta ze sfer robotniczych. Podchodzi do niej m czy brat i pyta: No, co? Jest

miso? Kobieta odpowiada: No nic, stoj. Podobno jest, ale ile to jeszcze godzin czeka? Chyba si niedoczekam. Robotnik na to: Tak. Jednym sowem sytuacja jest, tylko wyjcia nie ma.

Ucznia pytaj na egzaminie z tzw. zagadnie. W jakiej Polsce yjemy? Ucze odpowiada: - W

Ludowej. A do jakiej Polski dymy? Do socjalistycznej. Dobrze, bardzo dobrze. A w jakiej

Polsce ylimy przed wojn? Ucze odpowiada bez namysu: W niepodlegej.

Na meczach sportowych z druynami sowieckimi tumy z reguy demonstruj przeciw protegowanym przez

sdziw zawodnikom sowieckim. Nie rzadkie s okrzyki: Bij go za Katy! A bij go, dobij tego gobka

pokoju

W Polsce maj zosta zlikwidowane wszystkie wytwrnie ek i tapczanw do spania, jako zbdnych ju

mebli. Bo reakcja nie pi, partyjni i UB czuwaj, a reszta siedzi.

Co to jest myl? Chwila wytchnienia midzy sloganami. Co to jest komunizm? Okrutna zemsta buruazji

nad proletariatem.

Dbrowsk zapraszano na narady i wiece, piszc o tym w Dziennikach nie kryje wstydu, czsto nie bya

do koca zorientowana, czego agitka dotyczy, z tego powodu, pewnego razu wynik nastpujcy

kalambur: propos nazw ulicznych, niedawno syszaam anegdotk w zwizku z ow komisj do zmiany

nazw ulicznych w Warszawie. e mianowicie Komisja ta wysaa do Stalina depesz z prob, aby zmieni

nazwisko na Ujazdowski. Zabawne, e gdy zaczto opowiada t anegdotk i doszo do sw: depesz do

Stalina, ja mylc, e to mowa serio, przerwaam mwic: Ja nie byam na tym posiedzeniu.


17/23

17

W Dziennikach znajdujemy opisy wydarze, ktre same w sobie s anegdotami, najczciej nie wiele w

nich do miechu, ukazuj rozmiar beznadziei, gupoty, skali totalitaryzmu:

Oto w kopalni Silesia zwoano wielki wiec robotnikw dla wypowiedzenia si przeciw cudowi

lubelskiemu. Prowadzcy zebranie agenci UB i komunici przeczytali rezolucj do uchwalenia.

Przewodniczcy zapyta: Kto jest za rezolucj? Odpowiedziao guche milczenie, mwice: Nikt! Potempytanie: Kto jest przeciw rezolucji? Oczywicie, znowu guche milczenie. Pody strach spta ju przecie

wszystkie duszeWobec tego przewodniczcy ogosi: Rezolucja zostaa uchwalona. Potem wsta

robotnik, jakoby partyjny komunista i powiedzia: Nie wierz w cuda. Byem w Dachau, cierpiaem

przeladowanie, widziaem jak mczono ludzi. adna Matka Boska nie wystpia wtedy z cudem, co by nas

uratowa. Ale oto w tej chwili byem wiadkiem cudu. Byo gosowanie. Za rezolucj nie gosowa nikt, a

rezolucja zostaa uchwalona. Podobno nazajutrz aresztowano tego miaka.

Pisarka pena obaw stwierdza: chc nas upolityczni, a pisarzy przeszkoli ideowo. Odrzuca ycie na

emigracji, odrzuca emigracj wewntrzn, przy tym stale zabiega, aby wydawano jej ksiki. Tumaczy si

przed sam sob:przecie Polski nie mona bojkotowa. I tak niepostrzeenie dla samej siebie, aczkolwiek

jestprzeciwko, to jednak pewnej formy kolaboracjinie odrzuca. Przez wszystkie lata bdzie toczywewntrzn walk. Nie ona jedna. Tyle, e inni przekroczyli granic przyzwoitoci, ow - jak napisze za

lat kilkanacie Zbigniew Herbert granic dobrego smaku. W sierpniu 1945 r. woa w Dziennikach

rozpaczliwie: O ile nie zajd jakie wielkie wydarzenia i przeobraenia duchowe ludzkoci pogrymy si

w nowy okres rosncej (jak po 1815 r.) niewoli Smutek tego wszystkiego jest tak rcy i deprymujcy, e

coraz czciej y si nie chce. Coraz czciej co odnotowuje siga po szklank wdki. Alkohol pozwala

jej szybciej zasn. Jednak wicej jest nocy bezsennych. Z jednej strony zdaje sobie spraw co si wici,

z drugiej nie chce znale si na marginesie, pragnie by czytana i podziwiana.

Od pierwszych dni po zakoczeniu wojny wzia si za tumaczenie Dziennika Samuela Pepysa. W tych

czasach, wielu pisarzy, ograniczanych zakazami i rygorem cenzuralnymi, uciekaa do tumacze.Najbezpieczniejsze byo siganie po poetw i pisarzy rosyjskich, cenzura wwczas wstrzymywaa si od

ingerencji. Pepys aczkolwiek y w odlegym, siedemnastym stuleciu, z racji, e by przedstawicielem

wrogiej literatury anglosaskiej, poddawany by bacznej analizie. Ju po przetumaczeniu Pepysa,

Dbrowska borykaa si z cenzur duszy czas, zanim wydane w 1952 r. dwa tomy jego Dziennika stay

si bestsellerem. Pisarka wyrzucaa sobie zapnienie w robocie ktremu doprawdy nie ja sama jestem

winna, ale ta atmosfera kamstwa zatruwajca mierdzcym jadem same korzenie twrczoci. Kamstwa,

w ktrym nie tylko pracowa, ale y nie potrafi, dusz si, a si zadusz.

Prominentny wczesny wydawca partyjny Jerzy Borejsza sprzyja pisarce. Wysya po ni samochd, aby

skorzystaa z zaproszenia na jakie spotkanie lub przyjcie. Jechaa w zym humorze. Zawsze gdy mam si

zetkn z tymi ludmi, uprzytamniam sobie, ilu najszlachetniejszych ludzi unurzali mod rosyjsk w kale,zrobili szpiclami, obcymi agentamimcz si w tej chwili w wizieniach, gdy ci tu uzurpatorzy prosperuj,

gdy ja nawet prosperuj. Jake ciska rce tyl krwi bratobjczej zmazane, rozmawia z ludmi, ktrych

usta tyle kami. Borejsz cenia za pomysy wydawnicze, nawet martwia si, e le wyglda: a jeli

umrze, bdzie to le, bo na jego miejsce moe przyj tylko kto znacznie gorszy, kto w rodzaju

Kormanowej, ktra jest jawnym wrogiem wszelkiej polskoci. Jerzy Borejsza by oczytany, zna jzyki obce,

Dbrowska dostrzega jednak, e i on jest ulepiony z tej samej gliny, co inni: ciekawa jestem, ile wyrokw

na bardziej znanych ludzi, ktrzy majc nazwiska z jakim takim autorytetem, nie rzucali ich na szal

Moskwy, ma w zanadrzu liberalny pyknik Borejsza i jego braciszek Raski, pukownik i oprawca UB?

Kiedy myl o tym przypomina mi si czasem, jak dawniej miewaam czsto sny, e skazana zostaam na

mier, e mnie prowadz na egzekucj. Ot jeli kiedy istniaaby moliwo takiej mojej mieci, to tylko


18/23

18

w tych ustrojach totalistycznych (wypaczajcych socjalizm), w ktrych wszyscy ludzie niekamani musz

zgin.

Reim stalinowski umizgiwa si do pisarzy, artystw, intelektualistw. Ich obecno na pastwowych

uroczystociach legitymizowaa wadz. Jedni dali si uwie idei, drudzy ustpowali na wier, na p

kroku, Dbrowska nie miaa zudze. W maju 1948 r. zanotowaa: Poeraj mnie myli i rozdzieraj mniemyli. Trway przygotowania do wiatowego Kongresu Intelektualistw we Wrocawiu. Na sowieck agitk

przyjedzie Picasso i wielu wybitnych zachodnich twrcw. Bierut przez wysannika zapyta pisark,

dlaczegojest z nas niezadowolona. W rezultacie na Kongres, jak wielu innych pisarzy, pojechaa. A potem

jak inni, cho nie wszyscy bdzie toczy walk z sob, chce lad honoru wasnego ocali. W

Dziennikach: Chwiejno i ugodowo warstw tzw. elity duchowej, ktra w imi rozwagi chce co ocali

na podstawie kompromisu, istniaa ju w okresie upadku Grecji. Znakomici pisarze greccy zlecali ulego

Grecji wobec Rzymu. Wielcy mwcy nakazywali oprze si na Persach lub na Macedoczykach. Byli agenci

Kserksesw i agenci Filipw, jak dzi s agenci Moskwy i agenci Waszyngtonu czy Londynu.

Nieprzejednany i nieugity w oporze a te do rozumnych kompromisw niezdolny bywa tylko lud.

Kompromis jest spraw intelektu, jest przygod czowieka mylcego. Ale tragedia jego jest, jeli nie

rozpozna, gdzie si koczy kompromis godziwy, a zaczyna zdrada. Kiedy zaczyna si zdrada? W ktrym

momencie? Gdy wstpie do partii czy dopiero wtedy, gdy zostae donosicielem UB? A moe nawet

wtedy, gdy zginae kark na widok zbliajcego si prezydenta oprawcy? Dbrowska po premierze

Fantazego, poczonej z jubileuszem teatru Polskiego: Uroczyste przedstawienie z Prezydentem i

rzdem. Pierwszy raz byam na takim w obecnej Polsce. Przyjechalimy wczenie i widzielimy, jak cay

skad teatru z Szyfmanem na czele biegnie kusem (dosownie) na powitanie Bieruta. Nawet osoby

skdind zasuone (jak Szyfman dla teatru) , wobec systemu, jego wszechwadzy, tchrzyy, traciy ludzkie

cechy. Zaoyciel i wieloletni dyrektor Teatru Polskiego w Warszawie, Arnold Szyfman w czasie okupacji

uratowany zosta dziki rodzinie Tarnowskich w okolicach Sandomierza. Dbrowska:przez dwa przeszo

lata u nich si na wsi chowa. Ot jaki chopak, Akowiec, ktry wwczas tam z lasu bywa i by mu znany,

teraz wpad w rce UB. Powoa si m.in. na Szyfmana. Szyfman zawiadczy o jego dobrej konduicie za

okupacji, ale podkreli, e za czas obecny nie moe rczy. Oto wspaniaomylno uratowanych

Stalinizm w Polsce usankcjonowany zosta w 1948 r., jego zmierzch przypad w 1955 r., co ukoronowaa

odwil w Padzierniku 1956. Byy to dugie lata ludzkich nieszcz, represji na skal cikiej okupacji. W

grudniu 1948 r. odby si zjazd zjednoczeniowy - PPR wchona PPS. Dbrowska, jak wielu innych pisarzy i

poetw, z Tuwimem i Iwaszkiewiczem, uwietnia zjazd swoj obecnoci. Zanotowaa: Po pewnym

wahaniu i namyle postanowiam pj. St., ktry znw ley chory, powiedzia i a mn to wstrzsno,

bo mwi z kaniem w gosie: Trzeba, eby kto tam poszed i przey, i zobaczy tragedi gincego narodu.

Przecie to jest nowy sejm grodzieski. Nie wiem dlaczego, poczuam wtedy w caej sobie jakby gorcy

protest i odpowiedziaam do ostro.- Ot ja nie uwaam narodu za gincy i nie uwaam, aby to byatragedia narodu gincego. Gdybym tak mylaa to bym nie posza. To bym w ogle nigdzie nie posza, tylko

skoczya z yciem.

Przeraaa pisark sowietyzacja kraju: 10.IV.1950. Poniedziaek Wielkanocny. Wczoraj rano, kiedy

otworzyam radjo, rozlegy si pieni rosyjskie. Znw ta mapia zoliwo pokazujca tyek pawian tam,

gdzie ludzie przywykli obcowa z Bogiem? Czy tak si wychowuje nowego czowieka? Dbrowska

dowodzia, e komunizm rosyjski jest chyba ju i ostatnim na wiecie, wstecznym, tyraskim

imperializmem. Odwoaa si do Marksa, ktry w 1848 r. pisa do Engelsa, e jego noga nigdy nie stanie w

kraju Hercena, nie wierz bowiem pisa autor Kapitau- aby rosyjska krew moga odrodzi star

Europ. Pisark irytowaa ulego, czoobitno kolegw-literatw wobec towarzyszy radzieckich. Nie

krya cierpkich sw pod ich adresem, wymienia ich po nazwisku, dla pisarzy i poetw, ktrych uksio

do stalinizmu, nie znajduje usprawiedliwienia. Sama jednak sza na koniunkturalne ustpstwa, a to


19/23

19

napisaa jakie opowiadanko o onierzach Armii Czerwonej, na cze przyjani polsko radzieckiej. A to

korzystaa z rzdowej limuzyny. A to nie odmwia udziau w partyjnym capstrzyku. Doszo nawet do tego,

e otrzymaa tajemnicz legitymacj: wczoraj niespodzianie dostaam list podpisany przez Janin

Broniewsk (pierwsz on poety) i zaczon przy nimlegitymacj czonka Klubu Literatw PZPR. List

zawiadamia po prostu, e mi przesya ow legitymacj, donoszc ile wynosi wpisowe, skadka . List

zignorowaa. Przyja rwnie zaproszenie na uroczysto z okazji 60 rocznicy urodzin Bieruta.

Przyjcie byo przygotowane z bizantyjsko-stalinowskim rozmachem. Bierut krlowa w sali wystrojonej na

biao-czerwono, czego tam nie byo! Szynki, ososiezakski a do kawioru wcznie, stosy pomaracz,

ktrych na miecie ju dawno niema. Autorka Nocy i dni staa si gwiazd wieczoru: Gdymy wreszcie do

niego dotarli, zanim jeszcze zdyam usta otworzy, zacz mwi trzymajc moj rk w swojej,

ogromnej jak narzdzie: Bardzo si ciesz, e mog odnowi z pani znajomo z przed czterdziestu lat.

Wiedzc, e za modu wychowywa si u Papieskich w Lublinie, bknam: Chyba w Lublinie?. Tak, pani

mnie nie pamita, ale ja pani dobrze pamitam. Ja znowu: To tak dawno i bylimy tacy modzi ( a w

istocie rzeczy nigdy adnego Bieruta w Lublinie nie poznaam). Na co Bierut: Tak, pani bya moda.

Oczkami strzelaa pani do chopcw. Tu ju wpadam w ten ton i mwi: No i chopcy do mnie. Tak,

tak, ja si te podsuwaem, ale pani bya tak otoczona, wic bez powodzenia. A od tego czasu znaem ju

pani tylko z ksiek

Kady flirt z reimem odchorowywaa, wyrzucaa sobie ulego, atwo, z jak przyjmowaa

zaproszenie, czua do siebie niesmak i jednoczenie szukajc usprawiedliwienia tumaczya naiwnie, e

przecie warto zobaczy, jak to wszystko wyglda z bliska. Co kierowao pisark, e gocia na

stalinowskich salonach? Czy rzeczywicie ciekawo wielkiego, peerelowskiego wiata? Moe powodowaa

ni kobieca prno synnej pisarki, dbao o popularno? A moe raczej lk, strach, obawa przed

niewiadom, co si stanie, gdy rzdzce czynniki odnotuj jej nieobecno. Zlekcewaenie jednego czy

drugiego zaproszenia, mogoby przecie by uznane za wrogi akt polityczny. Musiaaby za to zapaci a

przecie bardzo pragna, aby wydawano jej ksiki, chciaa otrzyma bardziej przestronne mieszkanie.Czy to wystarczajce usprawiedliwienie? Znaa granice przyzwoitoci, na ile je przekraczaa? Miaa wysokie

dochody, dziki ktrym utrzymywaa wiele osb, pomagaa rodzinie, znajomym, tym, ktrzy byli

represjonowani i pozostawali bez rodkw do ycia. Jak y godziwie w systemie totalitarnym?

Zanotowaa w Dziennikach:

Jakiekolwiek s ze strony obecnej rzeczywistoci cel moe by tylko jeden: wykorzysta w takim stopniu,

jak tylko to jest moliwe, kad pozytywn szans, jak ta rzeczywisto daje. A nie istnieje rzeczywisto,

ktra nie daje adnej pozytywnej szansy. To ju mwic najskromniej, bo prawd powiedziawszy, nasza

obecna rzeczywisto daje Polsce w wielu rzeczach szanse ogromne. Jeli o czym rozpaczam, to o tym, e

Rosja i ustroje jej w tej chwili podlegajce popeniaj tak przeraliwe zbrodnie i takie kretyskie bdy, i e

wskutek tego ten eksperyment moe si nie uda. A czsto dowiadczam pewnoci, e przy tych bdach i

zbrodniach nie moe si uda. Stwarza bowiem atmosfer nieoddychaln tak mczc i nudn, e ludzie

tego nie bd w stanie wytrzyma. Czowiek z natury rzeczy nie znosi takiego trybu ycia, jaki mu Rosja

zaaplikowaa.

W marcu 1955 r. umar Stalin. Polakom narzucono oglnonarodow, kilkudniow aob. Z gonikw,

zainstalowanych w miastach, miasteczkach i wsiach , od rana do wieczora grano Marsza aobnego

Chopina ( jakby nie wiedzc, e kompozytor z caego serca nienawidzi braci-Moskali). Dbrowska

opisuje reakcj ulicy, tumion rado, ktra tu i wdzie, wybuchaa z okrzykiem: zdech pies. Po takim

zawoaniu natychmiast nastpoway aresztowania. Kto nie demonstrowa smutku po mierci zbrodniarza,

tego zaliczano do wroga, stawa si przestpc. Czy to obawa przed represjami sprawia, e pisarka uleganamowom wadz i zgodzia si na pisemn wypowied o mierci Jzefa Stalina? A moe nie chciaa znale


20/23

20

si na marginesie wydarze? Wypowied ukazaa si w yciu, druga, liczca 20 wierszy w Nowej

Kulturze. W Dziennikach tumaczc si przed sob, e ulega interwencji i dodaa do tekstu, ju po jego

przesaniu do redakcji, jedno, czy drugie sowo o chorym pokoju, ktre przynioso jej tak z saw,

broni si mao przekonywajco: ulegam i dodaam to zdanie, mylc sobie, e wszystko nie wane skoro

ju umar ten straszliwy despota. Ostatecznie to te prawda obiektywna, e by oficjalnie przywdc

owego ruchu pokoju. Wypowied zapamitali jej czytelnicy, otrzymywaa obraliwe anonimy i listy odznajomych, w ktrych wyraano zdumienie i dezaprobat. Przez pewien czas obj j towarzyski bojkot. Z

polecenia Komitetu Centralnego PZPR wzia udzia w akademii aobnej w warszawskiej Hali Mirowskiej.

Ten fakt uszed uwadze opinii publicznej, pisze o nim w Dziennikach, ale wypowied ku czci, pamita

jej bd dugo. Jerzy Zawieyski ( pisarz katolicki, przez osiem lat nie podejmowa adnej pracy, nie

drukowano go, y w biedzie) w dzienniku zapisa: Lay si panegiryki, hymny, elegie. Nawet Dbrowska,

wielka pisarka, splamia swoje piro aobnym artykuem o Stalinie. Czytao si to ze wstydem i zgroz.

Napisaa tekst plamicy jej imi a przecie nienawidzia i systemu, i Stalina, i tego upadlania czowieka, i

tej powszechnej rusyfikacji Polski i Polakw, sowem tego wszystkiego, co przynis okres stalinowski.

Niezbadane s ludzkie kroki. Niezrozumiae jest skd si bierze jeden zy czyn, na tysic chwalebnych.

Czsto do historii przechodzi ten jeden. W przypadku Marii Dbrowskiej do historii przeszy jej ksiki. Z

satysfakcj odnotowywaa zblianie si politycznej odwily. Sygnaem pyncym z Moskwy bya kara

mierci na gwnym wykonawcy zbrodniczych decyzji Stalina, szefie NKWD Berii. Pisarka z radoci

odnotowaa nadawanie w radiu kold w okresie wit: Ostatnimi laty w wili nadawano ostentacyjnie

muzyk rosyjsk i taneczn. Nawet mnie wzruszyo uaskawienie kolend, jakby kto najbliszy wrci z

zesania.

Stalin umar, ale stalinizm w Polsce trzyma si jeszcze przez dwa lata cakiem dobrze, nawet si nasili.

Prymas Tysiclecia Stefan Wyszyski zaaresztowany zosta p roku po mierci Stalina. Odby si pokazowy

proces biskupa kieleckiego Czesawa Karczmarka, ktrego oskarono o zdrad. Odwil zacza si dopiero

po nagej mierci Bieruta w Moskwie, w 1955 r.

Pisarka zacza dostrzega oscho przywdcw partii do swych wiernych towarzyszy pisarzy i

kokietowanie dotychczasowych oponentw. Niektrzy pisarze stalinowcy robili rachunek sumienia,

oddawali legitymacje partyjne. Twrcy zawsze byli bardziej ulegli od narodu. Dbrowska: W narodzie, a

zwaszcza w prostym narodzie nic si nie zmienio, jeli idzie o stosunek do rzdu. Inteligencja

wsppracuje pena wewntrznych albo jawnych zastrzee, nard w olbrzymiej wikszoci wci mwi i

myli nie! Wielka pisarka tego nie, nie potrafia powiedzie. Niejako w zamian drukowano jej utwory,

otrzymaa nowe, przestronne mieszkanie. 22 lipca przyja krzy komandorski z gwiazd orderu

Odrodzenia Polski, z ludzi wybitniejszych byli chyba tylko Wnuk i Sonimski. Kilka dni pniej, przy pisaniu

Dziennikwwyrzuca z siebie ca prawd: Powietrze w Polsce jest zatrute. Zatrute Rosj, tym

bazyliszkiem narodw. Na kim spoczn oczy Rosji, na tym wyrok konania. Powietrze jest te zatrute

nienawici, jak ywi 95 % pracujcego ludu Polski do Rosji i do ustroju. Przez blisko 10 lat nie spotkaam

czowieka, co by by nie ju zachwycony, ale choby zadowolony. Nawet ci, co przyznaj pozytywne

znaczenie wielu dzisiejszych osigni, czuj e cen ich jest obroa. I to deprymujce, duszne kamstwo,

przecie wszyscy kami, a ja sama nie wiem ju, co si ze mn dzieje, co myl, co czuj. Ja, prawdziwa,

le zdeptana moimi wasnymi stopami. I nigdzie nic, adnej przeciwwagi niema nigdzie wiata, dla

ktrego warto byoby y. Doprowadzi do takiego stanu mnie, co tak uwielbiam ycie, e zdawao si nic

nie moe mi go obrzydzi to co mwi o naszej rzeczywistoci.

Koczymy wdrwk po kilku zaledwie tomachDziennikwMarii Dbrowskiej, przybliylimy zaledwie

jedn trzeci cz, bogatego 13- tomowego zapisu. Ta jedna trzecia cz Dziennikw jest jednaknadzwyczaj cenna. Pisarka ukazaa potworny czas stalinizmu bez retuszu. Ukazaa cierpienie swoje i


21/23

21

innych. A take wiar, si czowieka w jego walce ze zem, cho nie tylko w jej przypadku o wiar i

moraln si byo bardzo trudno. Dziennikiwydaa Polska Akademia Nauk, Wydzia I Nauk Spoecznych

Komitet Nauk o Literaturze.W cytatach fragmentwDziennikwzachowana zostaa pisownia oryginalna,

w niektrych przypadkach odbiega od obowizujcej obecnie.

3. SPOWIED MROKA

Sawomir Mroek skoczy w 2010 roku 80 lat i zaskoczy Dziennikiem, ktry pisa od dziesicioleci, jak

twierdzi, bez zamiaru publikowania, w co naley wierzy, gdy mao kto, moe nikt, nie zdobyby si na

tak szczero, na jak zdoby si autor Tanga. Szczero graniczy momentami z kiczem. Przede

wszystkim filozoficznym ( bo Mroek filozofem nie jest), a nawet literackim (cho Mroek jest wybitnym

autorem sztuk teatralnych). Lecz w kicz, z ktrego, ten i w krytyk pokpiwa, jest szczeglnej

proweniencji.

Sawomir Mroek nie pisze kiczowato, natomiast momentami siga do kiczu, jako formy zapisu, zdaje si

za nim chowa, kryje si, aby tym brutalniej uderza w samego siebie. W swoj przeszo, ycie i

twrczo. Jest to w istocie poszukanie odpowiedzi na pytanie o sens ycia. Nie znajdzie jej. Do poraki

przyzna si (ju poza stronicami Dziennika), jako osiemdziesiciolatek, w jednej z nielicznych

wypowiedzi. A skoro nie znalaz odpowiedzi na to kardynalne w yciu pytanie:jak y,to jak zatem

postpowa? Mroek odpowiada: naley y swobodnie. Wiele powiedziane i prawie nic. Jest to jedno z

najtrudniejszych pytanie w yciu. Kady musi na nie sam znale odpowied. Mroek szuka je przez dugie

lata. Niewykluczone, e w tym celu prowadzi Dziennik.

Jeli w ogle mwi o kiczowatoci w wydaniu Mroka, to jest ona tarcz ochronn. Po to midzy

innymi, aby zapisu - spowiedzi ( bo Dzienniki s spowiedzi) nie brano jednak zbyt powanie. Mroek

bawi si sob, jednak jest to zabawa przez zy. Bawi si swoim yciem opowiadajc o sabostkach isabociach, zwaszcza tych ukrytych, skrywanych przed wiatem. Trzeba mie wiele odwagi cywilnej, aby

zdecydowa si na opublikowanie takiego wanie wieloletniego zapisu. U Mroka nie ma cienia

ekshibicjonizmu, nie ma adnej prby epatowania, fascynowania innych sob. Ani siebie nie wybiela, ani

nie upiksza, ani nie przemilcza tego, co zazwyczaj pamitnikarze, za ycia, nie przekazuj do publicznej

wiadomoci.

Dziennik to naga prawda o zmaganiach Mroka z samym sob. Katolicy prbuj dokona tego przed

kapanem w konfesjonale. Mroek nie utrzymuje kontraktw religijnych z Kocioem. Wybra pisanie

Dziennika. Liczy ponad 4 tysicy stron ( w maszynopisie i odrcznych notatkach). Pierwszy tom obejmuje

lata 1962-1969, dwa nastpne: lata 1970-1979 i 1980-1989. Zapiski prowadzi przez prawie 27 lat, na

trzech kontynentach, pisa by poliglot po polsku (wikszo), po angielsku, francusku i hiszpasku,

najczciej w jzyku, w ktrego kraju akurat przebywa.

Pierwsze strony powstay w padzierniku 1962 r., gdy Mroek mieszka jeszcze w kraju. Jednak do

pierwszych zapisw doszo nawet wczeniej, gdy mia 17 lat, jak to okreli, dla wprawy, pocztkowo dla

wprawy, pisaem, pisaem... Te pierwociny zniszczy po wamaniu do jego mieszkania, prawdopodobnie

byo to dzieo bezpieki. Nie chcia, aby co takiego si powtrzyo, wic pierwsze zapisane tomy spali.

Przez cae pniejsze ycie chroni Dziennik, jak najwikszy skarb, zapisane zeszyty wozi z sob, zjecha z

nimi p wiata. Znamy rozterki i strach Marii Dbrowskiej. Miaa o co dre. W 13-tomowych

Dziennikach pisaa z obrzydzeniem o Stalinie, gdyby jej zapiski dostay si w niepowoane rce, mogoby

si to skoczy wizieniem. Autorka Nocy i dni wiedziaa o losie los poety rosyjskiego Osipa


22/23

22

Mandelsztama, ktry za przemiewczy wiersz o Stalinie zostazamczony na mier. O potdze sub

bezpieczestwa w PRL-u, jak kady mylcy czowiek w tamtych czasach, wiedzia rwnie Mroek.

Autor Policjantw Tanga i Emigrantw zdecydowa si na pokazanie wiatu zapisu caego swojego

ycia. Uwaam to za czyn bohaterski. Dlatego, e w tym zapisie Mroek si nie cacka si z sob, nie skreli

tego, co wcale go w dobrym wietle nie stawia. Mroek jest jak bokser, ktry wyszed na ring, aby walczy,nie wiadomo czemu, z opuszczon gard, bez najmniejszej chci do obrony.

W naszych czasach dominuje wizerunek czowieka sukcesu, ktry adnym kulom si nie kania. Jest dobry,

silny, najlepszy, od koyski do trumny. Kto taki jak Mroek, ktry pisze o sobie, e by gnojem, to miczak,

facet niespena rozumu. Wszyscy widzimy i czujemy si gwiazdami. Od urzdniczki w gminie, przez

trzeciorzdnego aktora, po partyjnego lidera. Kady chce by najlepszy i za takiego si uwaa. Kto wtpi w

siebie, przegra ju na starcie. Specjalici od wizerunku maj pole do popisu. Media kreuj wasn

rzeczywisto. Std tylu ludzi gotowych jest sprzeda nawet wasn matk, aby tylko zobaczono jego

twarz w okienku telewizyjnym.

Mroek nie dba o tani popularno. Ale przy tym wcale nie buntuje si przeciwko rzeczywistoci, jeli siprzeciwko czemu czy komu buntuje, to przeciwko sobie. Prowadzc Dziennik zapisywa niespenione

pragnienia, uomnoci, potknicia. Co prawda Mroek odnis w yciu sukces, zapisa si na trwae w

europejskiej literaturze, jednak sam sobie za bardzo si nie spodoba.

Dziennik nie jest rozrachunkiem z przeszoci, jest spisywanym prawie kadego dnia tego wszystkiego,

co go bolao, mczyo, zastanawiao, a take zadawalao, aczkolwiek na spontaniczn rado, cho

sukcesw twrczych mu nie brakowao, zdobywa si z trudem. Lektura Dziennika wprowadza nas w

wiat egzystencji, bogatej w artystyczne przeycia i cenne przyjani, autor zapisuje trudne dni w yciu po

mierci ony, ucieczk w alkohol, nie ma kompleksw, patrzy na ludzi i wiat bez nienawici, ale i bez

zachwytu.

700 stronicowy, pierwszy tom Dziennika powsta w bardzo wanym okresie ycia Mroka. W 1963 r.

podj decyzj o emigracji. W Le Monde, w 1968 r., wydrukowa list przeciwko udziaowi wojsk PRL w

inwazji na Czechosowacj, zamkno mu to drog do kraju. Po 18- dniowej chorobie zmara jego pierwsza

ona, malarka Maria Obremba. Znamienne, e ani niej, ani o innych kochanych osobach, pisze nie wiele,

prawie, e nic, jakby to byy wity obszar, ktrego nawet pisaniem nie naley zakca

W czasach PRL twrczo Mroka by podmuchem wolnego sowa, ukrytego za ironi i sarkazmem. Dzi

sztuki jego grane s w Polsce rzadko, jedna z modych, znanych pani reyser, na pytanie dlaczego unika

Mroka, odpowiedziaa, e nie lubi skomplikowanej budowy zdania (wystarczy zdanie nadrzdne, bez

adnych podrzdnie zoonych, prosto, opatologicznie, dla panalfabetw).

Autor Tanga w swoich utworach drwi z rzeczywistoci i z Polakw. Mao kto ma odwag pokpiwa z

rodakw, wypomina im wady, zapieko, gupot i zaciankowo. Naleeli do nich Witold Gombrowicz i

Czesaw Miosz, duo wczeniej Juliusz Sowacki, Cyprian Kamil Norwid, Bolesaw Prus. W tym gronie

znalaz si rwnie Mroek. WDzienniku nie oszczdza ojczystego gniazda. U nas, jeli kto rzuca

swoim w twarz sowa gorzkiej prawdy, musi by przygotowany na to, e rusz na niego zwarte, bojowe

szeregi.

Mroek w jakim sensie poda cho inna jest to jego ranga poetycka, nie jest adnym Wieszczem

ladami wielkiego Norwida. Wieszcz Norwid, ten Polak nad Polakami, do blu kochajcy Ojczyzn, pisa

gorzkie strofy o rodakach. Cenny zapis o nim pozostawi przyjaciel poety, Fryderyk Chopin. W licie do

Delfiny Potockiej pisa o Wieszczu: Norwid znowu by u mnie, kocham go i bardzo szanujmidzy

innymi dowodzi mi gorco, e tak jak czowiek, to i nard nigdy si nie zmienia, zawsze ma te same wady


23/23

i zaletyi my swoich zalet i wad nie stracimy warcholstwo, brak, zgody, prywata, co nas w niewol

strciy, jeli si cudem dwigniemy, gotowe strci znowu. Suchaem go jak ponurego proroka i suszno

mu przyzna musiaem.

Ponure proroctwo poety

jerzy klechta: ich troje

Documents