JĘZYKI ŚWIATA

DR KONRAD JUSZCZYK SEMESTR LETNI 2014

KOGNITYWISTYKA II !

JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE WYKŁAD TRZECI

Języki świata: zróżnicowanie

•Ile  języków  jest  dziś  na  świecie?  

•Jakie  jest  ich  rozmieszczenie?    

•Jaka  jest  ich  sytuacja?    

•żywe,  zagrożone,  martwe,  wkrzeszane  

•pidginy  i  kreole  

•trzy  historie  językowe  

•Jak  klasyfikuje  się  języki?  

•Co  wiemy  o  pochodzeniu  języka?

7 miliardów ludzi mówi 7 tysiącami j ę z y k ó w

Około 400 języków jest opisanych dokładnie, a prawie 3000 częściowo

(World Atlas of Language Structures: http://wals.info/)

Co  3  tygodnie  ginie  jeden  język!  

W  ciągu  XXI  wieku   zginie  90%  języków.

10 języków mających największą liczbę

mówców rodzimych w milonach i polski!

!

!hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs/size

hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs/size

!!S u m a r o d z i m y c h mówców 14 języków równa się połowie liczby ludzi na świecie. !Połowa ludzi na świecie używa pozostałych 7091 języków! !3 3 40 n a j r z a d s z y c h języków jest używanych przez małe społeczności: do 10000 ludzi, które stanowią 0.3% ludności !!!

hBp://www.redlinels.com/2014/01/10/most-­‐widely-­‐spoken-­‐languages/

hBp://www.ethnologue.com/staFsFcs

• Nasza   wiedza   o   językach   świata   opiera   się   na   danych  dotyczących  paruset  z  nich,  języków:  

• najbardziej   rozpowszechnionych,   czyli   używanych   na  wszystkich  zamieszkanych  kontynentach;  

• używanych  przez  największą  liczbę  mówców,  czyli  parę  miliardów  ludzi;  

• posiadających   system   pisma,   co   pośrednio   wpływa   na  ujednolicenie  odmian  języka.  

• używanych   przez   te   grupy   etniczne,   które   w   danym  państwie  dominują  politycznie  i  kulturowo.  

• Teorie   językoznawcze   opisują   więc   język   ogólnie,   jako  naturalny   system   komunikacji   międzyludzkiej   i    skonstruowany  system  uspołecznionych  reguł.  

Współczesne badania językoznawcze obejmują także mniej znane języki.

hBp://www.mpi.nl/insFtute/research-­‐departments-­‐groups/language-­‐and-­‐cogniFon-­‐dep/fieldsites/yeli-­‐dnye/yeli-­‐dnye

STEPHEN  C.  LEVINSON

Ò Ratunek  języków  przez  dokumentację  i  edukację:  Ò nagrywanie,  póki  żyją  ostatni  mówcy  Ò tworzenie  gramatyk,  słowników,  podręczników  Ò opracowanie  systemów  pisma  dla  języków  bez  pisma  Ò rozpowszechnianie  wiedzy  o  językach  za  pomocą  książek,  gazet,  tv,  radia  i  internetu  oraz  projektów  naukowych  

ÒPrzykładowe  projekty  ratowania  języków:  ÒINNET:  hBp://inne-­‐jezyki.amu.edu.pl  ÒSIL:  Summer  InsFtute  of  LinguisFcs  ÒNG:  Enduring  voices  

CO JEST ZADANIEM JĘZYKOZNAWCÓW?

hBp://www.redlinels.com/2014/02/06/how-­‐many-­‐languages-­‐are-­‐spoken-­‐in-­‐the-­‐us/

ENDURING VOICES

Języki: żywe, ginące i martwe

• Języki   są   uznawane   za   żywe,   gdy   są   przekazywane   przez   ich  mówców  z  pokolenia  na  pokolenie,  poprzez  przekaz  kulturowy.  

• Języki  są  uznawane  za  ginące,  gdy  są  w  użyciu,  ale  nie  u  najmłodszych  pokoleń!  

• Eyak:  1  mówca  w  2006,  Pirahã:  150  mówców  w  2004;    

• Ainu:  paręset  w  Japonii  (badacze:  Piłsudski/Majewicz),  

• Susuami:  płn-­‐wsch.  Nowa  Gwinea  (Comrie:  109)  

• Języki  są  uznawane  za  martwe,  gdy   umierają  ostatni  jego  użytkownicy!  

• sumeryjski,  dalmatyński,  ubyski,  catawba,  słowiński…        

hBp://www.geocurrents.info/cultural-­‐geography/linguisFc-­‐geography/piraha-­‐allow-­‐recursion

Pirahã: kilkaset mówców

hBp://photoshd.wordpress.com/2010/03/23/piraha-­‐happy-­‐brasilian-­‐tribe/

Co wiemy o Pirahã?Dan  EvereB

Co wiemy o Pirahã?• Badaczem   Pirahã   jest   Dan   EvereB,   lingwista,   a  

kiedyś  misjonarz  żył  parę  lat  wśród  indian  Pirahã.  

• Jeden  ze  skromniejszych  systemów  dźwiękowych:    

• 8  spółgłosek:  p  t  k  x  [ʔ]  b  g  s  h  i  3  samogłoski:  a  i  o.  

• dodatkowo  wyróżnia  się  dwa  tony:  wysoki  i  niski  

• Język  posiada  też  odmianę  gwizdaną.  

• Dwa  liczebniki:  hoi  -­‐  mało  i  baagiso  -­‐  dużo  

• brak   zdań   złożonych   i   wielokrotnego   dopełniacza  (czubek  ogona  psa),  czyli  tzw.  rekursji  (uniwersalnej;)

Ajnowie

Grupa  ajnuska  –  zdjęcie  z  lat  1863-­‐1870  (WIKIPEDIA)  http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bjs48_02_Ainu.jpg

Językiem Ajnów posługuje się dziś co najwyżej paręset osób.

Obszary  zamieszkiwane  przez  Ajnów:   japońska  wyspa  Hokkaido  i  rosyjski  Sachalin  

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Carte_ainu.JPG&filetimestamp=20061226105440

Co wiemy o Ajnuskim?• Znanym  badaczem  Ajnów  był  etnograf  i  językoznawca  

–   Bronisław   Piłsudski   –   brat   Marszałka,   który   trafił  tam  na  początku  XXw.  na  skutek  zesłania.  Zamieszkał  tam  na  kilkanaście  lat,  a  jego  potomkowie  żyją  do  dziś  w   Japonii.   Udało   mu   się   nagrać   mowę   Ajnów   na  wałkach   woskowych,   stworzył   wiele   słowników   i  opisów  Ajnów.    

• Język   Ajnów   jest   językiem   typu   SOV,   czyli   zdania  składają  się  z  podmiotu,  dopełnienia  i  orzeczenia.  

• Jest   to   język   typu   polisyntetycznego,   czyli   zdania   to  długie  słowa,  złożone  z  wielu  morfemów.

W 1789 roku część zbuntowanych anglojęzycznych marynarzy zostaje…

hBp://commons.wikimedia.org/wiki/File:StateLibQld_1_146923_Pitcairn_Island_(ship).jpg

hBp://www.tourist-­‐desFnaFons.com/2013/07/pitcairn-­‐island-­‐travel-­‐guide.html

…na wyspie Pitcairn, gdzie wraz z 19 Tahitańczyków osiedla się na stałe.

hBp://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Pitcairn.png

Język Pitcairn• Anglojęzyczni   marynarze   i   Tahitańczycy  

stworzyli  mieszaną  odmianę  języka.  

• Dziś  używany  jest  na  Pitcairn  i  Norfolk.  

• Występują   w   nim   m.in.   zaimki   liczby  podwójnej   dem   tu   -­‐   oni   dwaj,   co   stanowi  cechę  polinezyjską  (pewnie  z  TahiF).  

• Wyraz  donne  pochdodzi  od  szkockiego  dinna.

Języki ożywiane, wskrzeszane

• Przykład  języków  wskrzeszonych:  

• hebrajski  (3mln  mówców  w  Izraelu)  

• Nauczany  w  szkołach  po  II  wojnie  światowej  wyparł    

• germański  jidysz  (używany  w  Europie  środkowo-­‐wschodniej)    

• romański  ladino  (używany  w  Hiszpanii  w  średniowieczu)  

• walijski:  książki,  telewizja,  radio,  BBC,  sądy,  szkoły…   Walijski  zna  ponad  pół  mln.  osób  -­‐  45%  Walijczyków!  

• mański  i  korniński  (patrz  Comrie:  213/5)

hBp://www.bbc.co.uk/cymru/

Przykłady kontrowersji językowych

• Chiński:  najwięcej  mówców  ma  mandaryński,  

ale  w  całych  Chinach  jest  około  200  języków!  

• Języki  chińskie  albo  zespół  dialektów  Chin  

• Kaszubski  (kiedyś  dialekt)  w  Polsce  to  język  uczony  w  szkole  

• Serbsko-­‐chorwacki:   wspólny   w   XIX   i   XX   w.   w   Jugosławii,   teraz  

odróżniany  w  Serbii  i  Chorwacji  na  skutek  różnicy  religii  i  pisma:  

• Serbski  zapisywany  jest  alfabetem  łacińskim  i  cyrylicą  

• Chorwacki  zapisywany  jest  tylko  alfabetem  łacińskim  

Pidżyny a kreole• Pidgin   to   język   powstały   z   dwu   języków   przez   zespolenie   się   systemów  

językowych,  leksyki  i  gramatyki,  wymowy  i  innych  cech  tych  języków.  

• Kreol   to   pidgin,   który   wyparł   język   etniczny   i   jest   przekazywany   naturalnie  

jako  język  rodzimy.  Grupa  etniczna  przyjmuje  kreol  jako  główny.  

• Pidżyny   i   kreole   powstają   głównie   na   obrzeżach   kontynentów,  wyspach,   bo  

tam   najczęściej   dochodzi   do   kontaktów   międzykulturowych   i  

międzyjęzykowych.  (COMRIE:  mapa  154/5)  

• Rozmieszczenie  pidginów  i  kreoli  opartych  na  językach  europejskich  to  skutek  

szlaków  handlowych  i  podróży  i  ekspansji  kolonialnej  ostatnich  wieków.

Językoznaw

stwo  –  wykład  drugi  –  przygotow

ał:  d

r  Kon

rad  Juszczyk

Przykłady pidżynów i kreolów• jidysz  i  ladino  (język  Żydów)  (na  niemieckim  i  hiszpańskim)  

• oficjalne  języki  Papui  Nowej  Gwinei  (na  angielskim):  

• tok  pisin  (pidgin  melanezyjski)  i  hiri-­‐motu  

• pijin  (Wyspy  Salomona),  bislama  (Vanuatu),    

• kreolski  z  Zielonego  Przylądka  (na  portugalskim)  

• Inglés-­‐de-­‐escalerilla  (na  hiszpańskim),    

• pidgin  afrykanerski  (na  holenderskim),    

• Michif  -­‐  język  Metysów  kanadyjskich    

• russenorsk  -­‐  wśród  rybaków  Arktyki,    

• spanglish  -­‐  północny  Meksyk  i  USA

Typologia klasyfikacji języków…

• Języki  są  analizowane  w  świetle  cech:  

• Genetycznych:  pokrewieństwo  i  pochodzenie    

• rodziny  językowe,  gałęzie  i  fyle  oraz  prajęzyki  

• Geograficznych:  rozmieszczenie  na  świecie  

• patrz  ETHNOLOGUE.org  

• Ligi  i  cykle  językowe  obejmują  całe  kontynenty(szczegółowy  opis  u  Majewicza)    

• Strukturalnych,  czyli  systemowych  niezależnie  od  powiązań  geograficznych  czy  genetycznych  

• Typologia  morfologiczna,szyku,  morfo-­‐syntaktyczna

IZOLATY czyli IZOLOWANE

•Wśród  tysięcy  języków  o  ustalonych   związkach  genetycznych  pozostaje  parędziesiąt  „osieroconych”  języków.  

• Pokrewne  izolatom  języki  wymarły,  a  zostały  np.:  

• baskijski  (4  dialekty  w  Hiszpanii  i  4  we  Francji)  

• ajnuski  (wymarły?  16  pamięta  w  1981)  Sachalin/Japonia  

• niwchijski:  używany  na  Sachalinie,  łączony  z  Ajnuskim  

• porome:  1000  ludzi  w  zach.  Papui  (Comrie:  107)  

• Proszę  nie  mylić  izolowanych  z  językiami  izolującymi  !!!  

• Izolujące  to  inaczej  języki  pozycyjne,  bądź  analityczne,  gdzie  gramatyka  zależy  od  szyku  zdania  tak  jak  w  angielskim  czy  szczególnie  w  chińskich.

Science  Magazine    20  November  1998    Holden  ,  pp.  1455

DO POSŁUGIWANIA SIĘ JĘZYKIEM GOTOWI BYLIŚMY OKOŁO 150.000 LAT TEMU, ALE MÓWIMY OD OKOŁO 40.000 LAT!

Zróżnicowanie głosek maleje wraz z oddalaniem się od

kolebki ludzkości! !!

Phonemic Diversity Supports a Serial Founder Effect Model of Language

Expansion from Africa !

Science 15 April 2011: Vol. 332 no. 6027 pp.

346-349 DOI: 10.1126/science.1199295

!https://

www.sciencemag.org/content/332/6027/346

jeszcze o językach

• biliografia, filmy, linki itd:

• http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/36777625/9%20Języki%20świata