kako prevazici govor mrznje

http://slidepdf.com/reader/full/kako-prevazici-govor-mrznje 1/422
politika, ekonomska, socijalna, bezbjednosna,
sociološka i kriminološka istraivanja
Zbornik radova je štampan zahvaljuju i finansijskoj pomo i Ambasade Kraljevine Norveške uBosni i Hercegovini. Stavovi iznešeni u Zborniku radova su stavovi autora i ne izraavaju stavove Ambasade Kraljevine Norveške u Bosni i Hercegovini i Evropskog defendologija centra.
8/20/2019 Kako Prevazici Govor Mrznje
ZA IZDAVA A prof. dr Duško Vejnovi
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK prof. dr Duško Vejnovi
UREDNIK mr Velibor Lali
PO ASNI ODBOR prof. dr Duško Vejnovi, prof. dr Vaso Bojani, prof. dr Neven Brandt, (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Miodrag Simovi, prof. dr Dragan Kokovi (Novi Sad - Srbija), dr Siniša Marii, dr Mile Šikman, mr Velibor Lali, prof. dr elimir Kešetovi (Beograd - Srbija), prof. dr Dilip Das (SAD), prof. dr Laurence Armand French (SAD), dr Dominique Wisler (Švicarska).
PROGRAMSKI I UREIVA KI ODBOR akademik prof. dr Dragoljub Mirjani, predsjednik, prof. dr uro Šušnji (Beograd - Srbija), prof. dr Stanko Stani, prof. dr Nenad Suzi, akademik prof. dr Drago Brankovi, Ranko Preradovi, knjievnik, prof. dr Braco Kovaevi, prof. dr Vitomir Popovi, prof. dr Ekatarina Stepanova (Moskva – Rusija), prof. dr Lazo Risti, prof. dr Seema Shekhawat (Mumbaji - Indija), prof. dr Ostoja uki, prof. dr Miodrag ivanovi, prof. dr Ivan Šijakovi, prof. dr Rade Tanjga, prof. dr Petar Kuni, prof. dr Boro Tramošljanin, prof. dr Miodrag Romi, prof. dr Zoran Govedar, doc. dr Slobodan Simovi, prof. dr Peter Stoett (Montreal - Kanada), dr Darko Matijaševi, mr Slavko Mili (Nikši - Crna Gora), Miodrag Serdar, profesor, (Minhen), dipl. soc. Vedran Francuz.
RECENZENTSKI ODBOR prof. dr uro Šušnji (Beograd - Srbija), prof. dr Mile Dmii, prof. Dr Levi Kreft (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Mile Raki (Beograd - Srbija), dr Dragan Radiši (Sarajevo), prof. dr Victor Nemuann, (Rumunija), prof. dr Siniša Tatalovi (Zagreb – Hrvatska), prof. dr David Last (Kanada), mr Vladimir Karajica, dr Ostoja Barašin, dr Nedeljko Debeljak, dr Slobodan Simi, dr Boško uki, prof. dr Nedad Baši, prof. dr Ari Hello (Finska), prof. dr Dennis J.D. Sandole (SAD), prof. dr Dane Suboši (Beograd - Srbija), doc. dr Zoran urevi (Beograd - Srbija), doc. dr Nenad Radovi (Beograd - Srbija), prof. dr Ljubiša Mitrovi (Niš - Srbija), prof. dr Zoran Miloševi (Beograd - Srbija), mr Slavko Mili (Nikši - Crna Gora), mr Haris Pešto, prof. dr Vladimir Stojanovi (Beograd - Srbija), prof. dr Radoslav Gainovi (Beograd - Srbija), doc. dr Tatjana Duronji, doc. dr Nevzet Veladi, doc. dr Slobodan Simovi, prof. dr Radoja Radi, prof dr. Gordana Ili, prof. dr Saša Mijalkovi, doc. dr Saše Gerasimoski.
ŠTAMPA Grafopapir d.o.o.
UREDNIŠTVO I ADMINISTRACIJA Srpska ulica 63, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska - Bosna i Hercegovina Telefon/faks: 051/309-470 Veb stranica: www.defendologija.com e-mail: [email protected] iro raun: 562 099 0000236689
LEKTOR mr Tatjana Ponorac, prof.
KOREKTOR Tin Vejnovi, dipl. ecc.
PREVOD mr Tatjana Ponorac, prof.
TIRA
KAKO PREVAZIIGOVOR MRNJE...? – –
sa meunarodnog naunog skupa na temu „Kako prevazii govor mrnje (nacionalne, vjerske, rasne, politike)
i netoleranciju u interesu što boljeg etnikog pomirenja, dijaloga i tolerancije u Bosni i Hercegovini?” odranog 19.10.2013. godine
u Banjoj Luci
KAKO PREVAZII GOVOR MRNJE OTVORIMO SE ZA RAZLIITOSTI
Poštovani itaoci, pred Vama je Zbornik radova Kako prevazii govor mrnje,
koji je rezultat Projekta, meunarodnog-naunog skupa odranog u Banjoj Luci19. 10. 2013. godine. Zbornik je izašao iz štampe zahvaljujui podršci Projektu od strane Ambasade Kraljevine Norveške u Bosni i Hercegovini.
U rezultat Projekta i naunog skupa uvedena je potreba prevazilaenja govora mrnje svagdje, na svakom mjestu, pa i u svim politikim kampanjama, u svim izborima, kao kolektivna misao narodnog, graanskog stava i naela. Mnoge poznate narodne poslovice i izreke su misaona armatura radova u ovom Zborni- ku. Ali, uvaeni autri su iskovali mnoge sentence i izreke koje su dosegle, a po- negdje i premašile one iz narodne riznice. Autorove naune mudrosti pomalo ulaze u narod, njihove keri i sinove, ulaze u javni ivot, njihove poruke, misli
esto e se citirati u vezi sa raznim ivotnim prilikama... pa ak i u kontekstu krupnih pitanja iz nauke, filozofi je, sociologije... itd. Sa jakom misaonom svjei- nom vjerujemo da e radovi u ovom Zborniku i on kao cjelina biti potezani i ci- tirani u raznim situacijama kao silan peat vjene istine. Blago tome ko dovjek ivi, imao se rašta i roditi! Pojedine misli naših i vaših autora, naših mudraca su snagom svoje svevremenske istine i univerzalne filozofinosti postupno ,, napu- stile glave svojih kazivaa i preselile se u podru je opštenaune, filozofske mudrosti.
Govoru mrnje neophodno je posvetiti dunu panju naprosto iz razloga po- što on stalno moe da zaprijeti nacionalnoj bezbjednosti, ali da i izazove konflik- te. U govoru mrnje koriste se rijei ili simboli koji vrijeaju pojedince, lidere, jednoetniku, religioznu, nacionalnu, ili rasnu grupu u cjelini, ili koje vrijeaju pojedince pravljenjem aluzije na njihovo stvarno ili pretpostavljeno pripadništvo jednoj etnikoj, vjerskoj, nacionalnoj ili rasnoj grupi. Imajui u vidu injenicu da su banalnosti i prizemnosti preplavile našu javnu scenu moe se konstatovati da govor mrnje direktno vodi u politiko nasilje. On je danas sofisticiraniji i kamufliraniji. Njega uzrokuje neznanje koje je bitan determinator netolerancije. Mrnja je negativna emocija. Govor mrnje je u suštini – antikomunikacija. Antipod mrnje je tolerancija. Na prostorima Bosne i Hercegovine etno–naci-
onalizam je dominannta politika ideologija. Rije je ubojitija od maa, a solo-
6
boda govora podrazumijeva odgovornost. U vremenu predizborne kampanje nesmije se stvoriti klima antiintelektualnog stanja. Ako politikoj kampanji i parlamentarnim izborima u Bosni i Hercegovini budemo prilazili na isti nain kao i do sada (npr. od 1990. godine do danas) moemo oekivati da emo dobiti isti rezultat kao i ranije. Na graanima je da ocijene da li su izborni rezultati u prethodnih 24 godine bili dobri ili loši, pa u ovoj politikoj kampanji i na parlamentarnim izborima treba da odlue odgovorno, moralno, kome e dati povjerenje i da li treba da mijenjaju pristup. Ako graani nee mijenjati pristup, ne treba da se ale na rezultate izbora na kojima e glasati. Ekonomski, politiki, kulturološki, socijalno i moralno, svima je jasno, nema dileme, da treba redefini- sati pojedinani ali i opštegraanski odnos prema sebi i prema svom okruenju, prema izborima analizom trendova koji se dogaaju u Evropi i svijetu. Graane na izborima ne interesuju sve namjere politikih partija i njihovih lidera, ve ih interesuju posljedice koje e te namjere ostvariti u praksi. U principu svako ima
dobre namjere i mislimo da je to stvar pristojnosti. Dosadašnja iskustva su poka-zala da obeanja u predizbornim kampanjama uglavnom se ne realizuju poslije izbora, te da poslije izbora imamo permanentno loše posljedice. Ako poslije izbora imamo permanentno loše posljedice, svejedno je što je to zasnovano na dobrim namjerama, jer na kraju dovodi do propasti te zajednice, koja treba da uspije. Problem kod politikih kampanja i komunikacije u njima, te izbora kod nas je u tome što su naši lideri suviše egocentrini i samozaljubljeni i oni misle da sve postoji samo zbog njih. U modernim razvijenim društvima i dravama lider je inovnik naroda i nacije i on je odriv samo ukoliko vodi naprijed i u onoj mjeri u kojoj daje neki plan gdje narod i nacija mogu da uspiju na tom putu. Li-
deri mogu da pogriješe, ali onog trenutka kada oni neki svoj interes stave iznadinteresa nacije i naroda i kau: Mada sam postao problem, ja neu da se sklonim, jer eto, ljudi me podravaju – tog trenutka on gubi kredibilitet. Bolna tema za nas u Bosni i Hercegovini, uopšte na Balkanu, je i u tome što je politika mitolo- gizovana mnogo više nego u „Modernoj Evropi“. To je iz razloga jer smo mi isto- rijski gledano imali problem sa nacionalnim dravama. Mi smo bili praktino narodi u stranim dravama. Imali smo Austrougarsku i Tursku imperiju i u tim imperijama, koje su bile drave, mi smo imali neki svoj poloaj, ali nismo imali svoju dravu. Naš kolektivni identitet se ostvarivao kroz etniki identitet, nije mogao da se ostvaruje kroz politike institucije, jer ih nije bilo i nije bilo mogue
da ih bude. Pošto kolektivni identitet postoji, on se izraavao kroz jezik, kulturu i vjeru, jer su to bili jedini atributi za prepoznavanje zajednice. Dakle, nije bilo drave, nego je bila zajednica. U našim politikama, politikim kampanjama više ima propovjedi nego realnih politikih programa. Dre se zapaljivi govori i obra- a se emocijama, a treba planirati jednu ozbiljnu dravnu politiku. Ako u Bosni i Hercegovini hoemo cilj, moramo da hoemo i sredstva koja vode do tog cilja. Treba da odrastemo jednom kao narod i kao ljudi, treba da prihvatimo cijenu za ciljeve koje smo prihvatili. Akademska zajednica, nauni radnici hoe, mogu i znaju da se filozofsko- sociološkim i drugim multidisciplinarnim pristupom bave problemima, društvenog raslojavanja jezika, odnosno jezikih i društvenih
7
struktura, odnosom varijacija u jezikoj upotrebi (line i kontekstualne okolno- sti). Jezik je apstraktan, a govor je konkretan. Govor je jezik u realizaciji. Govor je skup svih pojedinanih ostvarenja jezika. Bez govora nebi bilo ljudske zajednice, a upravo je raznovrsnost i raznolikost jezika najozbiljnija prepreka takvom zajedništvu; jezik homogenizuje i diferencira. Jezik kodira, klasifikuje i rangira ljudsko ponašanje, koje je uvijek nabijeno emocijama. On je temeljni medij so- cijalizacije i nain na koji se kulturna informacija prenosi. Jedna od kljunih dilema jeste na koji nain odrediti granicu izmeu slobode govora i govora mrnje kojim se poziva na netoleranciju i nasilje. Za uspješnu komunika- ciju kljuno je razumijevanje kulture, jer je njome odreen kontekst komunikacije. Jezik je sredstvo komuniciranja, a jezikim konstrukcijama se izraavajau odreeni socijalni odnosi i socijalne situacije. On je sredstvo izraavanja misli, sibolika kristalizacija istorijskog i duhovnog naslijea. Ljudski govor neispu- njava samo univerzalne logike zadatke, nego i društvene, koji zavise od speci- fi
nih uslova grupe ili govorne zajednice. Protivrje nost jezika je u tome što jenjegov zadatak da povezuje i ujedinjuje ljude; ali to ujedinjavanje jezik ne moe
izvesti, a da istovremeno ne odvaja ljude. Naše zateeno stanje je takvo da se moramo buditi nasuprot apatiji i rezignaciji i monetarnoj Evropi suprotstaviti socijalnu Bosnu i Hercegovinu. Na ovom putu trebamo stvoriti osnovu jednog novog internacionalizma, na sindikalnom, intelektualnom i narodnom nivou. Istorija sveopšteg bešaša i konformizma – kada mnogi, nasuprot naunoj etici, etici poziva, rado plivaju niz struju „pod bijelom ili utom zastavom predaje i prostitucije svoje savjesti“, svojim bogatim dijelom i asnim intelektualnim an- gamanom ostavila je primjer kakva treba da bude uloga intelektualaca u obnovi
humanistike nauke i njene emancipatorske funcije u savremenosti. Mnogi inte-lektualci su produena ruka vladajuih snaga društvenog ininjeringa – u funk- ciji status quoa. Intelektualci treba da vode misaoni proces koji je temelj formi- ranja javnog mnijenja o odreenim spornim pitanjima, pa tako i o pitanjima kako prevazii govor mrnje. Javno mnijjenje je površno, lako promjenjivo, esto zasnovano na zabludama i predrasudama, nepouzdano i subjektivno. Javnost ine ljudi koji su suoeni sa problemima govora mrnje i raspravljaju o mogu- nosti njegovor rješavanja. Mi smo aktivna javnost i pokušavamo uticati na javno mnijenje. Impliciramo hipotezu da postoji neki konsenzus o problemima ili drukije reeno, da postoji neka saglasnost o pitanjima koja zasluuju da budu
postavljena. Javnost je otvorena i u suprotnosti je sa birokratskom organizaci- jom. Treba razgovarati, a to znai graditi mostove, povezujui suprotne obale. Previše se brblja, a premalo se misli. Samo kao linost mi smo moralne osobe, jer odgovornost se vee za linu savjest: zato masa, institucija ne moe biti odgovorna. Svako nacionalno bie mora se osloniti na „vlastite snage“, uz duno poštovanje ostalih nacija, ono mora postati duhovna zajednica slobodnih i odgovornih ljudi, u kojoj svako treba da bude ono što jeste, da sa puno strasti, ljubavi i obzira brani svoj lini stav i da otvorena duha prima od drugih i ono što se razlikuje od njegovog, da prui ruku drugom i drukijem. Govor mrnje je esto sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih, naješe nezakoni-
8
tih interesa i nepravednih ciljeva. Razgovor je tihi poziv na put do istine i smisla, on je nain na koji se svaki problem moe riješiti, govorom mrnje i nasiljem se ništa ne rješava. U našim uslovima uvijek ispadne loše kad pojmove dubokog znaenja tumae plitke glave, koje za njih nisu dozrele. Bodler je kazivao da su itaoci u odnosu na pisca satovi koji kasne. Protagonisti govora mrnje danas stvaraju velike probleme zamišljenoj dravi Bosni i Hercegovini. Oni su opasnost po graane, po mir, po njihovu bezbjednost. Neki mrtvi su i danas ivi, više od mnogih ivih, ije prisustvo kao da i nije nuno, jer su prije teret, nego radost zajednice. U pustinji propagirane mrnje u Bosni i Hercegovi- ni duvaju razliiti vjetrovi, pa i vjetrovi zla. Rijei mudraca nemogu se uti od vike gomile. Javnost Bosne i Hercegovine treba lijeiti od zlog jezika i maa ljutog i uspostaviti odnos da istinita rije bude jedini ma. Mi kao sabesjednici na ovom naunom skupu zaloili smo se za javno djelovanje protiv govora mrnje, za etniko pomirenje, za razvoj politike kulture, dijaloga, tolerancije, de-
mokratije i odgovornosti uopšte, a posebno u Bosni i Hercegovini. Akademskiduh je oko koje vidi što drugi ne vide, i on ima u vidu da razgovor s prošlošu neprekidno traje, te da se svi trebamo otvoriti za bogatstvo razliitosti. Nunost i neophodnost je postizanje jedinstva razliitosti...
Glavni i odgovorni urednik
mr Velibor Lali prof. dr Duško Vejnovi IZAZOVI I DILEME GOVORA MRNJE SA OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU .........................................................13
Prof. dr Braco Kova evi MEDIJI, MRNJA I SUKOBI NA BALKANU .............................................................30
mr Damir Nadarevi TEHNOLOŠKOKOMUNIKACIJSKA PROGRESIJA UZROK MORALNE DEGRESIJE? GOVOR MRNJE NA INTERNETU I INTERNETSKIM DRUŠTVENIM MREAMA ............................................................................................43
Dr.sc. Azra Adajli -Dedovi Mr.sc. Edita Haskovi DUGI PUTEVI PRAVDE ..................................................................................................58
Doc. dr Radomir Neškovi MEUETNIKA MRNJA U KONTEKSTU DRAVE ..........................................75
Dr Mile Raki Dr Ljubo Pejanovi
IZGRADNJA KAPACITETA BEZBEDNOSTI U VIŠENACIONALNIMI MULTIKULTURALNIM DRAVAMA .....................................................................84
Prof. dr Mla en Mandi POJAM GOVORA MRNJE I NJEGOV UPOREDNOPRAVNI PRIKAZ SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU ..................................... 98
Mr Boško upanovi GOVOR MRNJE I JEZIKE MANIPULACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI ................................................................................................ 114
10
Mr sci. Zoran Peji i RA A LI GOVOR MRNJE U BIH DRUŠTVO UPLAŠENIH? ...........................124
Prof. dr Miodrag N. Simovi Doc. dr Milena Simovi PRAVO NA SLOBODU IZRAAVANJA IZ LANA II/3H USTAVA BOSNE I HERCEGOVINE I LANA 10 EVROPSKE KONVENCIJE I NOVIJA PRAKSA USTAVNOG SUDA BOSNE I HERCEGOVINE ....................133
Prof. dr Boro Tramošljanin Prof. dr Miodrag Romi NEMOGUNOST TOLERANCIJE I DIJALOGA U BOSNI I HERCEGOVIN .............................................................................................152
Berislavuri Vesna Mijatovi SOCIOEKONOMSKE I POLITIKE IMPLIKACIJE NETOLERANCIJE I GOVORA MRNJE U BIH ...................................................162
Stamenko Novakovi OPERACIJA „POMIRENJE“ ...........................................................................................185
mr. sci. Slavko Mili PREVENCIJA, PODRŠKA I ULOGA CIVILNOG DRUŠTVA
U SUZBIJANJU ZLO
Doc. dr Nebojša Macanovi ULOGA RELIGIJSKE PEDAGOGIJE U PREVAZILAENJU MEULJUDSKIH KONFLIKATA IZMEU OSUENIH LICA ......................224
Doc. dr Milenko Vojvodi Prof. dr Duško Vejnovi Prof. dr Vladimir Stojanovi ANALIZA STAVOVA SREDNJOŠKOLACA O GOVORU MRNJE NA SPORTSKIM TERENIMA ....................................................................235
Mr Edina Heldi -Smailagi Doc. dr Dalibor Kesi Mr Emir Muhi
KOMUNIKOLOŠKE I PSIHOLOŠKE DIMENZIJE GOVORA MRNJE .........251
11
mr Stevan Daki mr Predrag Obrenovi SPECIFINOSTI JEZIKA I GOVORA MRNJE U BOSNI I HERCEGOVINI ......................................................................................... 260
Dr Goran Maksimovi PSIHOLOŠKI ASPEKTI UGROAVANJA BEZBJEDNOSTI REPUBLIKE SRPSKE I GOVOR MRNJE ................................................................267
Doc. dr Mirko Stoj inovi DIJALOG, TOLERANCIJA I ETNIKO POMIRENJE U BIH ............................ 286
Prof. dr Duško Vejnovi Dragan Baši POLIETNINOST I UKLJUIVANJE .......................................................................292
Milenko Mrši , predava PRIMJERI NACIONALNIH MJERA I INICIJATIVA NEKIH EVROPSKIH ZEMALJA U BORBI PROTIV GOVORA MRNJE .......................301
Mr Dragana Milijevi KRIVINA DJELA POINJENA IZ MRNJE U KRIVINOM ZAKONODAVSTVU REPUBLIKE SRPSKE ..............................................................310
Mr Suzana Todorovi
ANTISEMITIZAMNAJDUI ZLOIN MRNJE ...................................................318
doc. dr sci. Idriz osi , dipl.ecc GOVOR MRNJE I MEDIJI ..........................................................................................332
mr ana Vru ini PSIHOLOŠKI ASPEKTI KOMUNIKACIJE ..............................................................340
Doc. dr Jagoda Petrovi
mr Biljana Kova evi GOVOR MRNJE ULOGA I ODGOVORNOST MEDIJA .................................369
Ljiljana Marinkovi , dipl.pravnik
ETNIKA I VJERSKA MRNJA I KULTURA DIJALOGA U BIH ......................377
Diplomirani sociolog, Gvozden Marijana Diplomirani sociolog, Francuz Vedran DISKRIMINACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI KAO TEMELJ GOVORA MRNJE ..............................................................................390
Aleksandar Miladinovi Vitomir Petri evi Milan Salamadija GOVOR MRNJE NA FEJSBUKU I NA VIKIPEDIJI ............................................397
Svetlana Krsti , dipl. politikolog – master GOVOR MRNJE KAO POSLJEDICA NEDOSTATKA ETIKIH I MORALNIH VRIJEDNOSTI ................................................................... 411
UPUTSTVO AUTORIMA ...............................................................................................421
13
IZAZOVI I DILEME GOVORA MRNJE SA OSVRTOM NA BOSNU I HERCEGOVINU
Pregledni rad
UDK 316.647:323.269.6(497.6)
mr Velibor Lali1 Evropski defendologija centar prof. dr Duško Vejnovi Univerzitet u Banjoj Luci
Apstrakt: U radu se govori o speci fi nostima Bosne i Hercegovine i društvenoj opravdanosti istraivanja i društvene kontrole govora mrnje. Zatim, navode se opšta konceptualno-metodološka pitanja u okviru ega je dat osvrt na pojmovno odre enje fenomena. Jedno od klju nih dilema jeste na koji na in odrediti granicu izme u slobode govora i govora mrnje. Imaju i navedeno u vidu, saeto su raz- motrena pitanja odre enja govora mrnje u praksi. Nakon toga, izvršena je analiza pravnih propisa kojima se reguliše ova materija. Pregled pravne literature obu- hvatio je me unarodne pravne instrumente te kra i osvrt na iskustva nekih evropskih zemalja. Nakon toga, izvršen je pregled zakonodavstva Bosne i Hercegovine.
Kljune rijei: govor mrnje, Bosna i Hercegovina, sukob, nacionalna i vjerska mrnja, zakonodavstvo.
UVOD2
Istraivanje raznih manifestacija mrnje i netrpeljivosti od posebnog je znaaja u politiki nestabilnim i podijeljenim društvima, kao što je Bosna i Hercego- vina, gdje je mrnja i netolerancija duboko ukorijenjena u istoriji pa sve do da- našnjih dana. Bosnu i Hercegovinu na politikom planu karakteriše autoritarni politiki sistem i graanski rat, kao politika prošlost, meunarodno prisustvo,
1 Korespondent: mr Velibor Lali, e-mail: [email protected]. 2 Napomena: U radu su korišteni odreeni segmenti iz istraivakog izvještaja „Politika kultura i
govor mrnje u Bosni i Hercegovini“, Evropskog defendologija centra iz 2011. godine.
14
kao politika sadašnjost, i evropski put, kao politika budunost. Te tri vremen- ske ravni mogu se dovesti u kontekst tumaenja stanja i perspektive politike kulture, mrnje i netolerancije na ovim prostorima. Dijalog i tolerancija, nacionalna i vjerska mrnja i netrpeljivost aktuelna su pitanja za mnoga društva savremenog – sve više nesigurnog svijeta. Poseban znaaj imaju u nacionalno i vjerski heterogenim, politiki polarizovanim i ekonomski nerazvijenim društvima. Bo- sna i Hercegovina je višenacionala i kulturno heterogena drava sa dugom isto- rijom nacionalnih i vjerskih antagonizama, netrpeljivosti, mrnje i sukoba. Isto- rijsko nasljee netolerancije i brojni politiki, ekonomski i socijalni problemi savremene Bosne i Hercegovine ine ovu temu vrlo aktuelnom. Stvaranje stabil- nih institucija, vladavina prava, poštovanje ljudskih prava i sloboda, poštovanje i prihvatanje kulturnih razliitosti drugog i druga ijeg temeljni su preduslovi za stvaranje stabilnog društva i dugoronog mira. Iako je rat u Bosni Hercegovini davno završen, latentni sukob je prisutan i on se manifestuje u nacionalno i vjer-
ski obojenom nasilju u vidu ošte ivanja vjerskih objekata, nadgrobnih spomeni-ka, napada na povratnike, uvrede i provokacije na pripadnike drugih etnikih i
vjerskih grupa, naroito za vrijeme vjerskih praznika. Poseban problem je govor mrnje koji se manifestuje ne samo u politikom ivotu i medijima, ve simbo- like – nacionalistike poruke mrnje vidljive su na javnim površinama, u urba- nim i ruralnim sredinama, stvarajui novu mrnju i produbljujui postojeu (Vejnovi et al., 2011). Sam pojam govora mrnje implicira odreena pitanja i dileme. Prvenstveno, radi se o pitanju slobode govora kao jednog od osnovnih ljudskih prava, s jedne strane, i o govoru mrnje koji vodi netoleranciji i nasilju u društvu, s druge strane. Na koji nain omoguiti slobodu govora i ograniiti
retoriku mrnje u javnosti kljuni je izazov za istraivae, zakonodavce i sve onekoji se bave ovim problemom.
1. GOVOR MRNJE OPŠTA KONCEPTUALNOMETODOLOŠKA RAZMATRANJA
Pojam govora mrnje je kompleksan i u našoj literaturi nije u dovoljnoj mjeri obraivan. Problem ini sloenijim injenica da se jedna ovako sloena pojava
mora posmatrati multidisciplinarno, što nuno name e potrebu nau
no uteme-ljenog pristupa ovom vanom društvenom pitanju. Jedan takav pristup zahtije-
vao bi dublju teorijsku analizu, meutim, mi emo se ovdje zadrati na kratkom prikazu osnovnih obiljeja i deskripciji pojma. Pitanje govora mrnje je vrlo osjetljivo zbog ograniavanja slobode govora, koji se smatra jednim od najvani- jih prava graana nunih za funkcionisanje svakog demokratskog društva. Pravo na slobodu govora predvieno je dokumentima Ujedinjenih nacija i Savjeta Evrope i ustavima i zakonima demokratskih zemalja. Meutim, ti dokumenti takoe predviaju odreene iznimke kada se zloupotreba slobode izraavanja moe ograniiti zbog moguih štetnih društvenih posljedica. Pitanje koje se na-
mee jeste koliko daleko ii sa restriktivnim mjerama protiv „govora mrnje“, a
15
da se pritom ne zadire u slobodu izraavanja kao jedne od temeljnih ljudskih prava (Erceg, 2004).
Prve rasprave na ovu temu nastale u Sjedinjenim Amerikim Dravama, oda- kle potiu prva tumaenja govora mrnje i njegovog odnosa sa slobodom govora. U skladu sa prvim amandmanom amerikog ustava garantuje se sloboda govora na nain da se zabranjuje zakonodavnoj vlasti donošenje zakona kojim se ovo demokratsko pravo uskrauje. U skladu sa tim ustavnim principom govor mrnje u Sjedinjenim Amerikim Dravama predmet je akademskih i širih društve- nih rasprava za razliku od prakse evropskih zemalja ije zakonodavstvo govor mrnje sankcioniše.
U terminološkom smislu u literaturi i svakodnevnom govoru upotrebljava se sintagma govor mrnje ili jezik mrnje, što namee pitanje da li se radi o sinoni- mima ili o pojmovima slinog ali ne i identinog znaenja. U jednoj radno-kolo- kvijalnoj terminologiji, govor ili jezik mrnje su sinonimi. Meutim, u strunoj i
nau no sociološkoj, antropološkoj, socijalno psihološkoj i komunikološkoj ela-boraciji, jezik mrnje se prvenstveno vezuje za ispoljavanje duha netolerancije
posredstvom medija, dok se govor mrnje vezuje za javne istupe u ostalim kana- lima komunikacija, formalnim i neformalnim. To ukljuuje kompletnu javnu sferu – politiku, kulturu, umjetnost, nauku obrazovanje, sport i dr. (Babi, 2004).
Govor mrnje moemo sagledati iz razliitih perspektiva. Sa lingvistikog aspekta, radi se o rijeima, izrazima i reenicama uvredljivog sadraja koje su upuene pojedincu ili grupi zbog pripadnosti odreenoj rasi, naciji, vjeri, ideo- logiji ili seksualnom opredjeljenju. Rijei koje se upuuju etiketiraju, kleveu ili ismijavaju odreenu društvenu grupu i poniavaju osobu koja pripada toj grupi.
Posebno je od znaaja društveni kontekst u kome se pogrdne poruke upuuju.Lingvistiki govor mrnje je dosta zanimljiva ali i neistraena oblast, naprosto zato što je znaenje komunikacijskih poruka uvijek vezano za kontekst, a savre- mena lingvistika uglavnom izbjegava raspravu o semantikoj vezi izmeu teksta i konteksta. Govor mrnje se mora posmatrati i sa komunikološkog aspekta koji pretpostavlja postojanje namjere govornika sadrane u poruci koju upuuje da stigmatizuje, povrijedi ili ponizi osobu na osnovu njene pripadnosti nekoj grupi, zajednici ili ideji onda se i takve poruke mogu smatrati jezikom mrnje (Škrbi, 2010). Govor mrnje uvijek proizvodi psihološke efekte na pojedinca i zajednicu kojoj je upuen, izazivajui strah, zebnju, nelagodu ili ljutnju. Dakle, psihološki
aspekt govora mrnje sadran je u emocionalnim posljedicama takvog govora. Takav govor stvara netrpeljivost i mrnju prema pojedincu ili grupi, a nekad je i poziv na osvetu i nasilje.
Pored navedenog, govor mrnje imanentno je sociološki fenomen. Svaki vid diskriminacije, netolerancije i nasilja motivisan rasnim, nacionalnim, vjerskim i drugim oblicima mrnje, ukljuujui i govor mrnje, posljedica su predrasuda i netrpeljivosti prema drugom i drugaijem. Ovde se radi o mehanizmima zastra- šivanja, potinjavanja i kontrole društvenih grupa koje poivaju na drugaijim kulturnim vrijednostima. Takav koncept društvenih podjela, zasnovanom na ne- kritikom odnosu prema sebi i drugome – kulturno drugaijem – i diskriminaci-
16
ji, netoleranciji i nasilju koji su rezultat takve percepcije stvarnosti, moe se na- zvati paradigmom razliitosti. Dihotomija grupnih podjela na mi vs. oni, mi naspram ili protiv njih, prisutna je u svim društvima, u svim istorijskim periodi- ma. Takva tribalistika polarizacija preivjela je sve oblike društvenih struktura, od roda i plemena, od naroda i drave, pa sve do današnjih dana (Lali, 2010). Dakle, „govor mrnje“ ne pripada oblasti meuindividualnih ve meugrupnih odnosa, izmeu velikih društvenih grupa poput rasa, nacija, klasa, velikih politikih grupacija, a ne svakodnevnih razmirica izmeu dva ili više pojedinaca. Za razliku od individualne mrnje u linim odnosima, govor mrnje nije determini- san linim karakteristikama aktera, ve njihovom pripadnošu razliitim druš- tvenim grupama (Vasovi, 2002:16).
Govor mrnje je esto sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih, naješe nezakonitih interesa i nepravednih ciljeva. Govorom mrnje se najviše manipu- liše neobrazovanim, neukim i neupuenim osobama, tako da se u tom smislu
moe posmatrati i kao propagandna tehnika. On nekad po inje i sa iznošenjempojedinih istinitih podataka, sa „djeliminom“ istinom ili iskrivljivanjem istine
(Škrbi, 2010). Manipulativna funkcija govora mrnje zauzima poseban znaaj u etniki heterogenim i podijeljenim društvima kao što je Bosna i Hercegovina.3 Da bi jasnije razumjeli manipulativnu funkciju govora mrnje, osvrnuemo se na teoriju manipulacije. uro Šušnji definiše manipulaciju kao „smišljen, siste- matski i kontrolisan postupak ili skup postupaka pomou kojih manipulator, koristei simbolika sredstva, u za njega pogodnim psihosocijalnim uslovima, odašilje u masu, preko sredstva komunikacije, odreene poruke, s namerom da utie na uverenja, stavove i ponašanje velikog broja ljudi, tako da bi se oni, u
stvarima o kojima ne postoji opšta saglasnost, a za koje su ivotno zainteresova-ni, usmerili prema ubeenju, stavovima i vrednostima manipilatora, a da toga nisu ni svesni.“ (Šušnji, 2004: 42) Iz ove definicije mogue je analizirati osnovne elemente koji ine pojam manipulacije u kontekstu govora mrnje. Manipulaci- ja nije mogua bez manipulatora, odnosno izvora ili odašiljaoca poruke – u ovom sluaju, poruka mrnje koja se odašilje u masu u odreenom sadraju, obliku i vremenu. Poruka mrnje nije upuena pojedincu, ve odreenoj društvenoj grupi koju karakterišu odreena obiljeja identiteta. Poruka se saopštava u odreenim socijalno-psihološkim uslovima, poput stanja poremeenih društvenih odnosa i društvenih napetosti. Naredni element definicije pojma manipulacije jesu
tehnika sredstva preko kojih se poruka prenosi. Ukoliko se prenosi pomou nekog uticajnog masovnog medija, njen efekat e biti vei. Naredno pitanje jeste postojanje problema o kojem ne postoji opšta saglasnost. Govor mrnje spada u oblast meugrupnih odnosa meu kojim ne postoji saglasnost oko bitnih druš- tvenih pitanja koja se odnose na raspodjelu moi i prava i privilegija. Pošto o problemu ne postoji saglasnost, s druge strane postoji zainteresovanost oko spornih pitanja. Poruke mrnje izazivaju znaajne posljedice na meugrupne
3 O nacionalnom nepovjerenju u Bosni i Hercegovini opširnije vidjeti: Šalaj, B., (2009), Socijalno povjerenje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung; Puhalo, S., (2009), Etni ka distanca i (auto)stereotipi gra ana Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung.
17
odnose, po elji manipulatora, a da masa toga nije ni svjesna. Teoriju manipulacije ine zakoniti odnosi izmeu elemenata koje sadri navedena definicija. Iz konteksta govora mrnje to bi bilo da postoji zakonita veza izmeu autoriteta manipulatora i efekta poruka mrnje, izmeu efekta poruke i socijalno-psiho- loških uslova u kojima se ona saopštava, poput izbora, društvenih skupova odreene društvene grupe, znaajnih datuma u kolektivnom pamenju odreene grupe, sportske manifestacije i sl.
Neke od definicija govora mrnje koje se sreu u literaturi jeste preporuka Savjeta Evrope o „govoru mrnje” No. R (97) 20) iz 1997. godine koja definiše „govor mrnje” kao „sve oblike izraavanja koji šire, potiu, promovišu ili oprav- davaju rasnu mrnju, ksenofobiju, antisemitizam i druge oblike mrnje temelje- ne na netoleranciji, ukljuujui i netoleranciju izraenu agresivnim nacionaliz- mom i etnocentrizmom, diskriminacijom ili neprijateljstvom prema manjinama, imigrantima ili ljudima imigrantskog porijekla“.
Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM u nacrtu metodologije i strategijeza borbu protiv govora mrnje i zloina mrnje nudi jednu opštu definiciju po kojoj govorom mrnje se smatra izraavanje koje sadri poruke mrnje ili netrpeljivosti prema nekoj rasnoj, nacionalnoj, etnikoj ili vjerskoj grupi ili njenim pripadnicima. U posljednje vrijeme, govor mrnje obuhvata i govor koji je usmjeren u cilju proizvoenja mrnje i netrpeljivosti prema polu i seksualnoj opredi- jeljenosti, a sve eše ovaj pojam obuhvata i netrpeljivost prema razliitom politikom i drugom mišljenju kao i nacionalnom i društvenom porijeklu. Kako se dalje navodi u dokumentu, suštinska prijetnja u izraavanju mišljenja sa elementima govora mrnje je u tome što poruka, koja se ovakvim izraavanjem šalje
graanima, ima za cilj da izazove odreene negativne posljedice za odreenolice, odnosno grupu lica u zavisnosti od njegovog/njihovog linog svojstva ili pripadnosti odreenoj grupi. Ovo se moe manifestovati kroz: stvaranje prezira prema odreenom licu ili grupi, stvaranje negativnog stereotipa prema odreenom licu odnosno grupi, podsticanje diskriminacije i neprijateljstva, osudu oko- line prema odreenom licu ili grupi, izazivanje osjeanja nesigurnosti i straha kod odreenog lica/ili pripadnika odreene grupe, nanošenje fizikih i psihikih bolova odreenom licu odnosno pripadniku odreene grupe, upuivanje prijet- nji odreenom licu odnosno grupi, podsticanje i izazivanje nasilja prema odreenom licu ili grupi, stvaranje osjeaja kod velikog broja graana da je takvo
ponašanje prema odreenom licu/grupi društveno poeljno i opravdano, te izazivanje osjeaja kod širokog kruga graana da e takvo ponašanje biti tolerisano i da nee biti predmet odgovornosti (Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM, 2007).
U jednom od istraivanja o govoru mrnje sprovedenih u Bosni i Hercegovini diskutuje se o govoru mrnje kao vidu simbolikog nasilja koji ne vodi nuno fizikom nasilju, ve o strategiji kojom se privilegovani i marginalizovani identi- teti konstruišu, odravaju i reafirmišu u skladu sa postojeim odnosima moi u odreenom društvu (Cvjetianin et al., 2010). Kljuni elementi govora mrnje su – identitet grupa koje postaju meta govora mrnje, zatim dodjeljivanje negativ-
nih karakteristika tim identitetima; smještanje identiteta u simboliki red unutar odreenog konteksta, te podsticanje ili širenje nasilja i netolerancije kao me- hanizma kojim se utvruje, odnosno dodjeljuje status odreenom identitetu. Na osnovu navedenog, Cvjetianin i saradnice nude definiciju govora mrnje kao diskurzivnog nasilja usmjerenog prema odreenim grupama/identitetima, koje funkcioniše kao strategija politike drugosti i identitetskih politika unutar diskursa moi u konkretnom društveno-politikom kontekstu (Cvjetianin et al., 2010).
2. Pitanje odreenja govora mrnje u praksi
Jedna od kljunih dilema jeste na koji nain odrediti granicu izmeu slobode govora i govora mrnje kojim se poziva na netoleranciju i nasilje. Organizacija za zaštitu ljudskih prava lan 19 iz Londona, Velika Britanija, sainila je grupu kriterijuma na osnovu kojih je mogue procjenjivati da li se radi o govoru mrnje ili o dozvoljenim formama govora koji se mogu tolerisati (ARTICLE 19, 29–39). Oni su sainili test od ukupno šest osnovnih kriterijuma koji moraju biti ispunjeni da bi se radilo o govoru mrnje, što ujedno predstavlja korisno analitiko sredstvo onima koji se bave ovom problematikom u odreivanju koje su forme govora dozvoljene a koje nisu. Radi se o sljedeim kriterijumima:
• Kontekst izraavanja; • Govornik / zagovornik izraavanja; • Namjera od govornika da potie na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje;
• Sadraj izraavanja;• Opseg i magnituda izraavanja (ukljuujui njegov znaaj u javnosti i sredstvo komuniciranja);
• Vjerovatnoa nastupanja eljene posljedice, ukljuujui i njegovu nemi- novnost
Što se tie konteksta izraavanja, mora se sagledati društveni i politiki am- bijent i kontekst u kom je govor nastao i u kom je dalje širen. Posebno je potrebno sagledati prirodu postojeih konflikta u društvu izmeu razliitih grupa. Za- tim mora se uzeti u obzir postojanje i istorija institucionalne diskriminacije pre-
ma odreenoj društvenoj grupi ili grupama, istoriju sukoba, pravni okvir, i nakraju stanje u medijima. Kada je rije o govorniku, tj. prenosiocu poruka mrnje, bitno je odrediti o
kome se radi, koji je njegov poloaj u društvu, njihov društveni ugled i uticaj na javnost. Primjera radi, ako se radi o uticajnim lanovima politikih stranaka, zvaninicima ili osobama slinog statusa. Posebno je bitno da li je osoba davala izjave mrnje u svoje lino ime ili tokom vršenja zvanine dunosti.
Potrebno je utvrditi namjeru osobe da svjesno sa namjerom širi mrnju. Tu je od znaaja jezik kojeg koristi u komunikaciji, ciljevi koje eli postii, te obim i ponavljanje uvredljivih sadraja.
19
Analiza uvredljivog sadraja je nuan uslova kojeg je potrebno utvrditi da bi se radilo o govoru mrnje. Posebno treba obratiti panju šta je reeno, kome je reeno, poput potencijalnim rtvama diskriminacije ili nasilja, kakvim tonom je reeno i sl.
Kod opsega i magnitude izraavanja treba uzeti u obzir da li su poruke mrnje reene u ogranienom okruenju ili su dostupni široj javnosti, zatim sredstvo kojim se poruke prenose i intenzitet izraavanja.
Što se tie vjerovatnoe nastupanja eljene posljedice potrebno je sagledati da li govor poziva na diskriminaciju, nasilje ili neprijateljstva, da li je govornik mogao da utie na javnost, da li je došlo do posljedica, tj. do diskriminacije i nasilja prema grupi na koju je govor mrnje usmjeren.
3. PRAVNI OKVIR GOVORA MRNJE
3.1. Me unarodni dokumenti
Ujedinjene nacije
Najznaajni dokument Ujedinjenih nacija jeste Povelja Ujedinjenih nacija (1945), koja u taki (c) lana 55 obavezuje sve lanice na „poštovanje ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlikovanja rase, pola, jezika ili vjere“.
Nadalje, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima UN u lanovima 1 i 2 svim ljudima garantuje slobodu i jednakost u dostojanstvu i pravima, bez obzira na bilo kakvu razliku kao što je rasa, boja koe, pol, jezik, vjera, politiko ili neko drugo opredjeljenje, nacionalno ili društveno porijeklo, vlasništvo, roenje ili neki drugi status.
Takoe, jedan od vanijih dokumenata je Pakt o graanskim i politikim pravima (1966) prema kojem drave danas imaju i zakonsku obavezu da sankcionišu govor mrnje. Ova obaveza proizilazi iz lana 20 stav 2 u kojem se navodi da e se zakonom zabraniti svako zagovaranje nacionalne, rasne ili vjerske mrnje koje
predstavlja podsticanje na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje. U Opštemkomentaru br. 11 koji se odnosi na lan 20 Pakta dodatno se pojašnjava da ovaj lan moe potpuno stupiti na snagu samo ako postoji nacionalni zakon iz kojeg je oito da su opisana propaganda i zagovaranje u suprotnosti sa javnom politikom, i ako postoje prikladne mjere sankcionisanja u sluaju kršenja tog zakona.5
Meunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije (1969) predstvalja vrhunac napora Ujedinjenih nacija na polju izjednaavanja ljudi razliite rasne i druge pripadnosti. Ova Konvencija predstavlja temeljni dokument
4 Opširnije vidjeti: (Jovanovi, & Nikolina Grbi Pavlovi, 2010). 5 CCPR General comment 11. 29/07/83
20
za borbu protiv rasizma i netolerancije. Konvencija predlae razliite konkretne mjere borbe protiv rasne diskriminacije i „govora mrnje”. Potpisivanjem ovog dokumenta drave lanice osuuju svaku propagandu i sve organizacije koje se rukovode idejama ili teorijama zasnovanim na superiornosti neke rase ili grupe lice izvjesne boje ili izvjesnog etnikog porijekla ili koje ele da opravdaju ili
podre svaki oblik rasne mrnje i diskriminacije. One se obavezuju da bez odla- ganja usvoje pozitivne mjere koje imaju za cilj da ukinu svako podsticanje na takvu diskriminaciju ili na svako djelo diskriminacije.
Drave se posebno obavezuju: a) da utvrde kao krivino djelo svako širenje ideja zasnovanih na superiornosti ili rasnoj mrnji, svako podsticanje na rasnu diskriminaciju, kao i sva djela nasilja ili izazivanja na takva nasilja, uperena protiv svih rasa ili pomoi rasistikim aktivnostima, podrazumijevajui tu i njihovo finansiranje; b) da izjave da su nezakonite i da zabrane organizacije i aktivnosti organizovane propagande i svaku drugu vrstu propagandnih aktivnosti koje podstiu na rasnu diskriminaciju, kao i da izjave da je ueše u ovim organizaci- jama ili u njihovim aktivnostima kanjivo djelo; v) da ne dozvole javnim vlastima niti javnim nacionalnim ili lokalnim ustanovama da podstiu na rasnu diskriminaciju ili da je pomau.6
U sklopu pozitivnih antidiskriminacijskih mjera, drave lanice moraju putem sudova i drugih dravnih institucija osigurati odštetu osobama koje su ošte- ene rasnom diskriminacijom (lan 6), dok obrazovne, informativne i kulturne institucije trebaju preduzeti mjere za borbu protiv predrasuda i promovisati razumijevanje, toleranciju i prijateljstvo meu narodima i rasnim i etnikim grupama (lan 7). Ove su mjere detaljno razraene u UNESKO Deklaraciji o rasi i rasnim predrasudama (1978) (Erceg, 2004).
Osim ovim dokumentima, prava, a samim tim i zaštita od svih oblika diskriminacije ena, nacionalnih ili etnikih, vjerskih, te jezikih manjina, starijih osoba, mentalno zaostalih osoba, invalida, izbjeglica, migranata i azilanata zaštie- na su posebnim dodatnim dokumentima i to: Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ena, Deklaracija o pravima osoba koje pripadaju nacionalnim ili etnikim, vjerskim i jezinim manjinama, Deklaracija o ukidanju svih oblika netolerancije i diskriminacije na temelju religije ili vjere, Principi Ujedinjenih naroda o starijim osobama, Deklaracija o pravima mentalno zaostalih osoba, Dekla- racija o pravima invalida, Konvencija o statusu izbjeglica, Meunarodna konven-
cija o zaštiti prava svih radnika migranata i lanova njihovih porodica, te Dekla-racija o ljudskim pravima osoba koje nisu dravljani zemlje u kojoj ive.
Savjet Evrope
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (1950) predstavlja osnovni dokument Savjeta Evrope kojim se zabranjuje diskriminacija. U lanu 10, koji nosi naziv „Sloboda izraavanja“, u stavu 1, prvo se ureuje sloboda izraavanja, da bi se potom u stavu 2, odredile odreene zabrane ove slobode. Nadalje, u lanu 14 Evropske konvencije definiše se: „...Uivanje prava i sloboda
6 Opširnije vidjeti: www.ohchr.org
21
predvienih u ovoj Konvenciji obezbjeuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja koe, jezik, vjeroispovjest, politiko i drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza s nekom nacionalnom manji- nom, imovno stanje ili drugi status.“ Koncept jednakosti i zabrane diskriminacije koja proizilazi iz ovog lana jedno je od najsloenijih pravnih naela. Protoko- lom 12 Evropske konvencije usvojenim 2000. godine, lanice su dodatno potvrdi- le potrebu „sveopšte zabrane diskriminacije”, a naroito od strane organa javnih vlasti.
Na samitu šefova drava i vlada drava lanica Savjeta Evrope, koji je odran u Beu oktobra 1993. godine, izraena je zabrinutost zbog ponovnog oivljavanja rasizma, ksenofobije i antisemitizma, razvoja klime netolerancije, porasta nasilja, naroito protiv migranata i osoba imigracionog porijekla, kao i razvoja novih vidova ksenofobije u obliku agresivnog nacionalizma i etnocentrizma. S obzirom na to, na Bekom samitu je usvojen i Plan akcije za borbu protiv rasizma,
ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. Jedan od sektora na koji se ovaj Planodnosio je i sektor medija. U lanu 5 Plana, od medija se zahtijeva da vjerno i odgovorno izvještavaju i komentarišu o aktima rasizma i netolerancije, kao i da nastave da razvijaju profesionalne i etike kodekse koje odraavaju ove zahtjeve.
Preporuka R (97) 20 dravama lanicama o govoru mrnje prvenstveno defi- niše govor, a zatim naroito nalae da vlade drava lanica treba da uspostave i odravaju cjelovit pravni okvir koji se sastoji od graanskih, krivinih i upravnih odredaba o govoru mrnje. U tom cilju, vlade drava lanica treba da razmotre naine i sredstva kako bi, izmeu ostalog, na listu moguih krivinih sankcija za govor mrnje dodale i nalog za obavljanje društveno korisnog rada, zatim pove-
ale mogunost za borbu protiv govora mrnje kroz graansko pravo, te da vladedrava lanica kao i organi uprave na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, ali i dravni slubenici, imaju posebnu odgovornost da se naroito u medijima uzdre od izjava koje mogu da se shvate kao govor mrnje ili kao govor koji bi mogao da proizvede efekte opravdavanja, širenja ili podsticanja rasne mrnje, ksenofobije i ostalih oblika diskriminacije zasnovane na netolernciji.
Preporuka R (97) 21 o medijima i promovisanju kulture tolerancije predvia da problem netolerancije zahtijeva razmatranje kako u javnosti, tako i unutar medijskih kua.
Veoma vano je napomenuti da je 1994. godine osnovana Evropska komisija
za borbu protiv rasizma i netolerancije Savjeta Evrope. Ova Komisija je osnovana s ciljem suzbijanja rasizma, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije koji ugro- avaju ljudska prava i demokratske vrijednosti u Evropi. Komisija donosi razliite preporuke kojima je cilj revizija zakonodavstva zemalja lanica. Preporuke nisu obavezujue, ali se u dravama lanicama ozbiljno razmatraju i uglavnom sprovode u djelo. Tako, na primjer, Opšta preporuka 2 savjetuje lanicama da uspostave specijalizovana tijela za borbu protiv rasizma i diskriminacije na dr- avnom nivou. Takoe, Preporuka 7 o nacionalnom zakonodavstvu za borbu protiv rasizma i diskriminacije daje smjernice dravama lanicama koje uopšte nemaju, ili imaju manjkave zakone za borbu protiv rasizma. U ovoj Preporuci
daju se definicije rasizma, direktne i indirektne diskriminacije, te prijedlozi za promjenu ustava, krivinog zakona, graanskog i upravnog prava.
Me unarodne sudske instance
Pod sudom meunarodna tijela podrazumijevaju organe kojima je povjereno vršenje sudske funkcije. Za pojam suda bitno je postojanje nadlenosti u odlui- vanju na osnovu zakonskih propisa, a u skladu sa postupkom koji je sproveden na propisan nain. U meunarodnim dokumentima o ljudskim pravima nezavi- snost sudstva je garantovana na dva naina: putem instrumenata „mekog prava“ i meunarodnim ugovorima.
Statutima ad hok Meunarodnih krivinih sudova za bivšu Jugoslaviju i Ru- andu, kao i Statutom stalnog Meunarodnog krivinog suda takoe se predvia zakonsko kanjavanje podsticanja – ukljuujui i verbalnog, na neki od zloina nad kojima sudovi imaju nadlenost. Tako se u lanu 4 Statuta Meunarodnog

3.2. Uporedno-pravno iskustvo evropskih zemalja
U razvijenim evropskim dravama mjere koje su usvojene u Savjetu Evrope sprovode se na nacionalnom nivou.
1) Njemaka: Njemaki krivini zakon sadri veoma precizne odredbe protiv govora mrnje pa je tako kanjivo svaka distribucija propagandnog materijala „neustavnih“ organizacija kao što su neonacistike stranke, upotreba simbola takvih organizacija, pozivanje na mrnju i nasilje protiv odreenih grupa, te odobravanje, negiranje ili umanjivanje genocida, skr- navljenje uspomena na mrtve. Vano je naglasiti da u Njemakoj postoji i stalna telefonska linija na koju graani mogu prijaviti napade neonaci- stikih grupa, te stalni nadzor nad Internet stranicama sa rasistikim sa- drajem (ECRI, 2001).
2) Velika Britanija: U Velikoj Britaniji postoji niz zakona kojima se reguliše i govor mrnje i rasizam. Public Order Act (Zakon o javnom redu) zabranjuje verbalno i svako drugo nasilje, štampanje i distribuciju materijala
koje podsti e na rasnu mrnju. Ovo se odnosi i na muziku i na
fi
23
Relations Act (Zakon o rasnim odnosima) zabranjuje i „svjesno ili nesvje- sno davanje rasistikih izjava kojima se opravdava diskriminacija“, dok Football Off ences Act (Zakon o nogometnim prekršajima) zabranjuje ra- sistiko navijanje (ECRI, 2002).
3) Italija: U Italiji je Ustavom zabranjena fašistika stranka, a u nekoliko zakona koji se odnose na ovu blast zabranjeno je širenje ideja koje se zasni- vaju na rasnoj mrnji i superiornosti, i pozivanju na rasnu pripadnost, etniko i drugo nasilje ili provokaciju, grupe ili organizacije sa takvim ci- ljevima, upotreba njihovih simbola na sportskim manifestacijama, kao i opravdavanje fašizma i genocida. Obzirom da i pored ovih zabrana neke stranke koriste rasistike poruke u javnoj komunikaciji. Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije (ECRI) je preporuila da se uvedu i neke ad hok mjere kojima bi se sprijeila upotreba govora mrnje (ECRI, 2002a).
4) Francuska: U Francuskoj su kanjivi diskriminacija, mrnja i nasilje naosnovu porjekla, pravdanje zloina protiv ovjenosti izvršenih u Drugom svjetskom ratu od strane sila Osovine, nošenje uniformi i amblema koji podseaju na linosti odgovorne za zloine protiv ovenosti. Francuska koja propisuje najstroije mjere protiv govora mrnje predvia ak i za- branu javnih podsticanja na diskriminaciju, mrnju ili rasno nasilje (ECRI, 2002).
3.3. Govor mrnje u zakonodavstvu Bosne i Hercegovine7
Krivi no zakonodavstvo
Krivini zakon Bosne i Hercegovine predvia u lanu 145a krivino djelo Iza- zivanje nacionalne, rasne i vjerske mrnje, razdora i netrpeljivosti koji glasi:
„(1) Ko javno izaziva ili raspiruje nacionalnu, rasnu ili vjersku mrnju, raz- dor ili netrpeljivost meu konstitutivnim narodima i ostalima, kao i drugima koji ive ili borave u Bosni i Hercegovini, kaznit e se kaznom zatvora od tri mjeseca do tri godine.
(2) Ko krivino djelo iz stava (1) ovog lana poini zloupotrebom svog polo- aja ili ovlaštenja kaznit e se kaznom zatvora od jedne do deset godina.”
Krivino djelo Izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mrnje, razdora i netrpeljivost predviena su i Krivinim zakonom Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06) (l. 390), Krivinim zakonom Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovi- ne, br. 36/03, 37/03 21/04, 69/04, 18/05) (l. 163) i Krivinim zakonom Brko Distrikta (Slubeni glasnik Brko Distrikta Bosne i Hercegovine, 10/03, 45/04, 06/05) (l. 160).
7 Opširnije vidjeti: Morait, 2010.
24
Krivini zakon Federacije Bosne i Hercegovine i Brko Distrikta sadre krivino djelo Neovlašeno posjedovanje ili ugroavanje javnog reda putem radio ili televizijske stanice (lan 363. stav 2 KZ FBiH, lan 357 stav 2 KZ BD BiH) koje glasi: (2) „Ko grubo kršei standarde profesionalnog ponašanja medija i novinara, koristi huškaki ili govor mrnje ili govor koji oito poziva ili potie na nasilje, narodnosne ili etnike sukobe i time dovede do ugroavanja javnog reda ili mira, kaznit e se nov anom kaznom ili kaznom zatvora do tri godine.“ Krivini zakon Republike Srpske ne predvia ovo krivino djelo.
Zakoni o javnom redu i miru
U odreenom segmentu ova problematika regulisana je i zakonima o javnom redu i miru Republika Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske 20/07) i Brko Distrikta Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH 2/02) kao i kantonalnim zakonima o javnom redu i miru u FBiH (Slubene novine Hercego-
vako-Neretvanskog Kantona 9/09; Slubene novine Hercegovako-Neretvan- skog Kantona 9/09; Slubene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02; Slubene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11). Ovi zakoni propisuju da odreeni oblici ponašanja kojima se vrijeaju nacionalni, vjerski ili rasni osjea- ji graana u javnosti predstavljaju prekršaj (Lui-ati & Bajri, 2013).
Zakon o javnom informisanju
Odredbom lana 41 stav 1 taka 2 Zakona o javnom informisanju (Slubeni glasnik Republike Srpske, 10/97) propisano je da e se „nov anom kaznom ili
zatvorom do 60 dana kazniti za prekršaj glavni i odgovorni urednik javnog glasi-la ako: ...ukupna programska orijentacija i ureivaka politika javnog glasila bude usmjerena na nasilno rušenje Ustavom utvrenog poretka, narušavanje te- ritorijalne cjelovitosti i nepovredivosti Republike, kršenje Ustavom garantova- nih prava i sloboda oveka i graanina ili na izazivanje i podsticanje nacionalne, vjerske i rasne mrnje“.
Kodeks o emitovanju radio-televizijskog programa
Kodeks o emitovanju radio-televizijskog programa koji je na osnovu odredbe lana 39, stav 1 Zakona o komunikacijama BiH (Slubeni glasnik Bosne i Herce-govine, 31/03) donijelo Vijee Regulatorne agencije za komunikacije u odredbi lana 2, stav 1, taka 4. definiše jezik mrnje kao „Jezik/govor koji ima namjeru da ponizi, zastraši ili podstakne na nasilje ili predrasude protiv osoba ili grupe na osnovu njihovog spola, rase, dobi, nacionalnosti, seksualnog opredjeljenja, hen- dikepiranosti, moralnih ili politikih ubjeenja, socijalno-ekonomskog statusa ili profesije.“
Odredbom lana 4 Kodeksa o emitovanju radio-televizijskog programa,8 koji nosi naslov „govor mrnje“ propisano je da:
8 Donijelo Vijee Regulatorne agencije za komunikacije na sjednici odranoj 31. januara 2008. godine.
25
„(1) Radio i televizijske stanice nee emitirati materijal koji svojim sadra- jem i tonom: a) prenosi jasan i neposredan rizik od podsticanja etnike ili vjerske
mrenje izmeu zajednica u Bosni i Hercegovini, ili koji od strane gledalaca moe biti protumaen u smislu poticanja na nasilje, nered
i nemire, ili koji bi mogao izazvati ili podsticati kriminal ili krimi- nalne radnje;
b) prenosi jasan i neposredan rizik od uzrokovanja negativnih posljedica koje ukljuuju, ali se ne ograniavaju na smrt, povrede, štetu nanesenu imovini ili drugu vrstu nasilja, ili skretanje policijskih aktivnosti i medicinskih usluga, ili aktivnosti drugih slubi za odrava- nje javnog reda sa njihovih uobiajenih dunosti.
(2) Programski sadraji RTV stanica nee biti usmjereni na kršenje zajam- enih sloboda i prava ovjeka i graanina ili izazivanje nacionalne, rasne, vjerske i spolne netrpeljivosti ili mrnje.
(3) U programima RTV stanica nee se emitovati programski sadraji koji sadre ili podstiu na diskriminaciju i /ili nasilje po osnovu pripadnosti etnikoj grupi, spola/roda, spolne i seksualne orijentacije, odnosno podstiu na uznemiravanje ili seksualno uznemiravanje.
(4) Emitovanje programskih sadraja u kojima se upotrebljavaju termini iz stavova 1– 4 ovog lana, dozvoljeno je iskljuivo ukoliko su dio naunog, autorskog ili dokumentarnog rada i/ili predstavljaju dio objektivnog novinarskog izvještaja i objavljeni su bez namjere da se podstiu radnje u gornjim stavovima, odnosno sa namjerom da se kritiki ukae na takve radnje“.
Izborni zakon Bosne i Hercegovine
Prema odredbi lana 1.1 Izbornog zakona Bosne i Hercegovine, „izborna kampanja“ podrazumijeva period utvren ovim zakonom u kojem politiki subjekt na zakonom utvren nain upoznaje birae i javnost sa svojim programom i kandidatima za predstojee izbore.
U poglavlju 7 Izbornog zakona BiH, u odredbi lana 7.3 stav (1) propisano je: „Kandidatima i pristalicama politikih stranaka, listi nezavisnih kandidata i koalicija, kao i nezavisnim kandidatima i njihovim pristalicama, te zaposlenima ili
na drugi nain angaovanim u izbornoj administraciji nije dozvoljeno: 7) koristiti se jezikom koji bi nekoga mogao navesti ili podstai na nasilje ili
širenje mrnje; ili objavljivati ili upotrebljavati slike, simbole, audio i vi- deo zapise, SMS poruke, internet komunikacije ili druge materijale koji mogu tako djelovati.“
Poglavlje 16 Izbornog zakona BiH posveeno je medijima u izbornoj kampanji. Odredbom lana 16.1 propisano je „Mediji u BiH e pravedno, profesionalno i struno pratiti izborne aktivnosti uz dosljedno poštivanje novinarskog kodeksa, te opšte prihvaenih demokratskih principa i pravila, posebno osnovnog
principa slobode izraavanja.
26
Odredbom lana 16.16 stav (1) Izbornog zakona BiH, „Organ za regulisanje rada elektronskih medija, nadlean za provoenje zakona i propisa o medijima, nadlean je u svim sluajevima povrede odredbi o medijima u vezi sa izborima koje su utvrene ovim zakonom i drugim zakonima koji regulišu rad medija.“
Pravilnikom o izmjeni Pravilnika o medijskom predstavljanju politikih su-
bjekata u periodu od dana raspisivanja izbora do dana odravanja izbora (Slu- beni Glasnik BiH, 65/08) propisano je da: „RAK, kao organ nadlean za praenje rada elektronskih medija, primjenjivae svoj Pravilnik o postupku rješavanja kr- šenja uslova, dozvola i propisa Regulatorne agencije za komunikacije (Slubeni Glasnik BiH, 18/05), u svim sluajevima nepridravanja odredbi Poglavlja 16 Iz- bornog zakona BiH i odredbi ovog pravilnika od strane elektronskih medija“
ZAKLJU AK
Politike (nacionalne) i kulturne (vjerske) podjele su prepoznatljiva obiljeja u Bosni i Hercegovini što predstavlja ozbiljan problem za stvaranje graanskog (civilnog) društva za dui vremenski period. Osnovna obiljeja politike kulture u Bosni i Hercegovini su provincijalizam, patrijarhalni mentalitet i nepovjerenja prema drugom i drugaijem. U Bosni i Hercegovini je niz generacija odrastalo i dozrelo u autoritarnoj politikoj kulturi, pa je zato teško oekivati da se one pre- orijentišu na demokratski nain mišljenja, vjerovanja i ponašanja, jer je rije o posve drugaijoj ljestvici vrijednosti i normi. Pred nama je u Bosni i Hercegovini veoma vaan i teak zadatak. Mi se moramo uiti dijalogu i toleranciji, jer sve
naše nevolje proistiu iz injenice što mi ne umijemo da komuniciramo jedni sadrugima. Drugim rijeima, vladavinu straha postepeno zamjenjuje vladavina prava. A to je veoma teak i dug proces, jer rodovsko-plemenska svijest i nain ivota na ovim prostorima teško se mogu uzdii na ravan univerzalnih vrijednosti, normi i pravila ponašanja. Govor mrnje je esto sredstvo manipulacije za ostvarenje skrivenih interesa i nepravednih ciljeva. Govor mrnje je i propagandna tehnika kojom se stvara klima netreljivosti i mrnje. Kljuno pitanje je na koji nain odrediti granicu izmeu slobode govora i govora mrnje kojim se poziva na netoleranciju i nasilje. Od posebnog je znaaja razumijeti društveno okruenje i kontekst u kome se govor mrnje ispoljava, kao i poziciju i status
onog ko govor mrnje širi, te njegovou namjeru, sadaj, dostupnost i posljedice poruka mrnje. Jaanje demokratskih vrijednosti i obrazaca ponašanja, dijalog i tolerancija i efikasan zakonski okvir i primjena normi nuni su uslovi za suprot- stavljanje govoru mrnje u Bosni i Hercegovini.
LITERATURA:
violence. Policy Brief. Preuzeto: 1.7.2013. http://www.article19.org/resources.
27
php/resource/3572/en/interdiction-de-l%E2%80%99incitation- %EF%BF%BD%C2%A0-la-discrimination, %EF%BF%BD%C2%A0l%E2%80 %99hostilit%EF%BF%BD%C2%A9-et-%EF%BF%BD%C2%A0-la-violence.
– Babi, D. (2004). Bosna i Hercegovina Jezik mrnje u javnoj sferi Fenomenološ- ko-tipološke naznake karakteristine za ove prostore. Regionalni glasnik za
promociju kulture, manjinskih prava i me uetni ke tolerancije, br. 2, str. 4–11. – Cvjetianin, T., Sevima Sali-Terzi, S., Deki, S. (2010). Strategije isklju iva-
nja: govor mrnje u BH javnosti. Sarajevo: Mediacentar. – Erceg, T. (2004). Rasna netrpeljivost i „govor mrnje“ – me unarodni i hrvat-
ski standardi i praksa. Zagreb: Centar za ljudska prava. – European Commission against Racism and Intolerance [ECRI]. (2001). Se-
cond Report on Germany, Strasbourg, 3 July 2001. – European Commission against Racism and Intolerance [ECRI]. (2002a). Se-
cond Report on Italy, Strasbourg, 23 April 2002.
– European Commission against Racism and Intolerance[ECRI]. (2002). LegalMeasures to Combat Racism and Intolerance in the Member States of the Council of Europe, Strasbourg, 2002.
– Jovanovi, C., & Nikolina Grbi Pavlovi, N. (2010). Meunarodnopravni aspekti govora mrnje. U: Govor mrnje (str.179 –191). Banja Luka: Defendolo- gija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraivanja.
– Lali, V. (2010). Paradigma razliitosti mi naspram oni – izmeu nasilja i tolerancije. U: Govor mrnje (str. 22–31). Banja Luka: Defendologija centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraivanja, Banja Luka.
– Lui-ati, M., Bajri, A. (2013). Sarajevo, Procesuiranje kaznenih djela po i-
njenih iz mrnje u Bosni i Hercegovini – Perspektiva tuitelja. Sarajevo: Anali-tika. – Morait, B. (2010). O potrebi definisanja i mjeri sankcionisanja govora mrnje
u izbornom procesu. U: Govor mrnje (str. 44–53). Banja Luka: Defendologi- ja centar za bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraivanja.
– Puhalo, S. (2009). Etni ka distanca i (auto)stereotipi gra ana Bosne i Herce- govine. Sarajevo: Friedrih Ebert Stiftung.
– Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 36/03, 37/03 21/04, 69/04, 18/05 (Krivini zakon Federacije Bosne i Hercegovine).
– Slubene novine Hercegovako-Neretvanskog Kantona 9/09 (Zakon o jav-
nom redu i miru Hercegovako-Neretvanskog Kantona). – Slubene novine Hercegovako-Neretvanskog Kantona 9/09 (Zakon o jav-
nom redu i miru Hercegovako-Neretvanskog Kantona). – Slubene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02 (Zakon o javnom redu i miru
Kantona Sarajevo). – Slubene novine Kantona Sarajevo 9/99 i 2/02 (Zakon o javnom redu i miru
Kantona Sarajevo). – Slubene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11 (Zakon o jav-
nom redu i miru Tuzlanskog Kantona)
28
– Slubene novine Tuzlanskog Kantona 9/01, 11/01, 11/07 i 14/11 (Zakon o javnom redu i miru Tuzlanskog Kantona).
– Slubeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04, 30/05, 53/06, 55/06, 32/07, 08/10 (Krivini zakon Bosne i Hercegovine).
– Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, 18/05 (Pravilnik o postupku rješavanja kršenja uslova, dozvola i propisa Regulatorne agencije za komunikacije).
– Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, 31/03 (Zakon o komunikacijama BiH). – Slubeni glasnik Bosne i Hercegovine, 65/08 (Pravilnik o izmjeni Pravilnika
o medijskom predstavljanju politikih subjekata u periodu od dana raspisivanja izbora do dana odravanja izbora).
– Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH (Zakon o javnom redu i miru Brko Distrikta BiH).
– Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH 2/02 (Zakon o javnom redu i miru Brko Distrikta BiH).
– Slubeni glasnik Br ko Distrikta Bosne i Hercegovine, 10/03, 45/04, 06/05(Krivini zakon Brko Distrikta Bosne i Hercegovine).
– Slubeni glasnik Republike Srpske 20/07 (Zakon o javnom redu i miru Repu- blike Srpske).
– Slubeni glasnik Republike Srpske 20/07 (Zakon o javnom redu i miru Repu- blike Srpske).
– Slubeni glasnik Republike Srpske, 10/97 (Zakon o javnom informisanju). – Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03, 108/04, 37/06, 70/06, (Krivini
zakon Republike Srpske). – Šalaj, B. (2009). Socijalno povjerenje u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Friedrih
Ebert Stiftung.– Škrbi, I. (2010). Govor mrnje: Intervju sa prof. dr Aleksandrom Bogdani- em, profesorom komunikologije na Komunikološkom koledu u Banjaluci. Buka – Online magazine. Objavljeno: 11.1.2010http://www.6yka.com/govor- mrznje. Veb sajt posjeen: 11.2.2010.
– Šušnji, . (2004). Ribari ljudskih duša. Beograd, igoja štampa. Komitet pravnika za ljudska prava YUCOM. Govor mrnje i zloin mrnje kao institu- ti meunarodnog i domaeg prava, Nacionalna koalicija za toleranciju protiv zloina mrnje, Beograd, 2007. http://www.yucom.org.rs/rest.php?tip=ve stgalerija&idSek=24&idSubSek=70&id=1&status=drugi.
– Vasovi, M. (2002). Govor mrnje. Fakultet politikih nauka, Beograd: Priz- ma, Mesene politike analize, Centar za liberalno-demokratske studije.
– Vejnovi D., Lali V., Grbi N., Pavlovi G., & Ponorac T. (2011). Politi ka kultura i govor mrnje u Bosni i Hercegovini. Banja Luka: Evropski defendologija centar.
CHALLENGES AND DILEMMAS OF HATE SPEECH WITH REFERENCE TO BOSNIA
AND HERZEGOVINA
Abstract
The paper discusses specificities in Bosnia and Herze- govina and social justifiability of studying and social control of hate speech. Furthermore, general conceptual-methodological issues are given with a view on conceptual definition of the phenomenon. One of the key dilemmas here is how to define the line be- tween freedom of speech and hate speech. Taking into account the aforementioned, a concise view on
the issues of the de fi
nition of hate speech is given.This is followed by an analysis of legal regulations that govern this matter. The legal references pointed out here include the international legal instruments and a short review of the experience of some of the European countries. In addition, there is an overview of legislation of Bosnia and Herzegovina. Keywords: hate speech, Bosnia and Herzegovina, conflict, national and religious hatred, legislation.
Pregledni rad
Fakultet politi kih naukaUniverzitet u Banjoj Luci
Apstrakt: Uloga i zna aj medija su veoma veliki kako u svakodnevnom ivotu , tako i u kulturnom, duhovnom i politi kom ivotu savremenog ovjeka. Njiho- va mo u pogledu politi kog oblikovanja ljudi i oblikovanja javnog mnjenja je veoma izraajna. U postupku propagandnog uticaja na javno mnjenje koriste razne manipulativne postupke kako bi ostvarili odre ene interese i ciljeve. Putem medi-
ja politika ostvaruje svoje ekonomske, ideološke, politi ke pa i vojne akcije. Rat u
bivšoj Jugoslaviji i bivšoj Bosni i Hercegovini vo en je i putem medija. Medijski rat još uvijek širi govor mrnje ime i dalje izaziva sukobe i dezintegracione procese na prostoru Balkana.
Kljune rijei: mediji, propaganda, mrnja, sukobi, Balkan, novi svjetski poredak
UVOD
Ne treba posebno napominjati da je, u pogledu politikog oblikovanja ljudi,mo „masovnih medija“ veoma velika. „Kada bih morao da odluim da li da imamo vladu a da nemamo novine, ili da imamo novine ali ne i vladu, bez oklijevanja bih se opredijelio za ovo drugo“, napisao je Tomas Deferson 1787. godine, kada je ameriku štampu inilo svega tridesetak kratkih nedjeljnika koji su zauzimali izrazito stranake interese. Šta bi tek danas rekao, dva vijeka nakon ovih rijei, kada su sredstva informisanja postala trea industrijska grana u Americi sa hilja- dama dnevnih i nedjeljnih listova, specijalizovanim asopisima i radio stanica- ma, izdavakim kuama, televizijom i Internetom?
Senator Vilijam Fulbrajt je, u povodu rasprave o odnosu izmeu vlade i medi-
ja na jednoj sjednici Senata 1966. Godine, rekao: „veoma je zanimljivo da se toli-
31
ki broj naših uglednih novina pretvorio gotovo u agenciju ili dodatak vlasti; da ne dovode u pitanje ili ak ne preispituju vladinu politiku“. Naravno, mediji nisu smjeli dovoditi u pitanje i preispitivati vladinu politiku jer predstavljaju cjelinu u kojoj dolaze do izraaja zajedniki dravni i korporativni interesi; mediji nisu ništa drugo nego dadatak vlasti i instrument preko kojeg se vlast opravdava.
Promjena mišljenja kod ljudi zahtijeva suptilno korištenje raznih sredstava u postupku tzv. „ispiranja mozga“. U manipulativnom postupku oblikovanja mi- šljenja javnosti zajedno sa svojim saveznicima SAD koriste razliita sredstva ime se pokazuje da „demokratija nije nuno vezana za slobodu“ (omski), te da su „nune iluzije“ dio zapadne kulture koje podrazumjevaju „kontrolu uma“, tj. kontrolu proizvoenja razliitih oblika „istine” koje odgovaraju korporacijama i politikim elitama. Nije uloga novinara i medija da stvaraju javno mnjenje, nego da se bespogovorno priklone vladajuem mišljenju, a oni koji pokušavaju bivaju od- stranjeni poznatim sredstvima. Model korporativnog oligopolizma podrazumi-
jeva dravnu kontrolu medija koja je svoj najviši stepen dostigla upravo u visoko-razvijenim zemljama i posebno u SAD gdje kontrolu medija ostvaruju oni koji kontrolišu dravu, odnosno oni koji imaju mo da dravom vladaju i koji nastoje da ostvare jedan globalni sistem kojim bi Sjedinjene Drave dominirale i unutar kojeg bi se interesi amerikog biznisa ostvarivali. Najvei dio svijeta sainjavao bi jednu „Veliku oblast” koja bi iskljuivo bila potinjena interesima amerike eko- nomije: drugim kapitalistikim dravama bio bi dozvoljen ulazak u tu oblast, ali pod uslovom da taj ulazak ne ugrozi amerike interese. Tako bi SAD ostvarivale svoju kontrolu na globalnom nivou i ovim „novim poretkom“ - upravljale.
SVJETSKA VLADA NOVOG SVJETSKOG PORETKA
Takozvani „novi svjetski poredak“, podrazumijeva uspostavljanje tzv. „nadnacionalne drave“ oemu je govorio bankar Dejvid Rokfeler, mentor „Savjeta vanj- skih odnosa“ i predsjednik Trilateralne komisije, 1991. godine na zasjedanju te „nadnacionalne vlade“ svijeta: ‹›Savremeni svijet e biti savršeniji i uravnotee- niji ako uspostavimo jednu svjetsku vladu. Nadnacionalna vlast svjetskih banka- ra i intelektualnih elita ima prvenstvo nad pravom naroda na samoopredjeljenje
a to je na elo koje smo slijedili tokom vjekova“.Iz prethodne definicije jasno proizilaze dvije bitne komponente:
1. „novi svjetski poredak“ se temelji na uspostavljanju „svjetske vlade“ ( „elite vlati“) koju ine bankari i intelektualci (novinari, intelektualci, politiari, diplomate, korporativne elite); time se ostvaruje zahtjev koji je u knjizi De iure et pacis (O pravu rata i mira) iznio Grocius raspravljajui o meunarod- nom pravu istiui da je istomišljenstvo (npr. danas efektirano djelovanjem Savjeta bezbjednosti OUN pod uticajem SAD) o bitnim elementima meunarodne politike osnova i jedina nada za budui mir ovjeanstva;
2. iz pomenute definicije se vidi da se vlast „svjetske vlade“, tj. „nadnacionalne
vlade“, „meta“ ili „supra vlade“, izdie iznad nivoa nacionalnih vlada, odno-
sno iznad nivoa meunarodnog „ prava“ naroda na samoopredjeljenje; drugim rijeima, zagovornici uspostavljanja „svjetske vlade“ i „novog svjetskog poretka“ stoje na stajalištu tzv. „teorije ograni enog suvereniteta“: „svjetska vlada“ ima transnacionalnu, nadnacionalnu, meta ili supra suverenost (dok graanske, nacionalne drave imaju ogranieni suverenitet).
„Svjetska vlada“ ima razliite institucije dominacije preko kojih ostvaruje svoju globalnu ekonomsku, politiku, vojnu, diplomatsku, informativnu i kulturu mo, odnosno ima razliite institucije realizacije koncepta globalnog neokoloni- jalizma i neoimperijalizma: represivne (NATO, Svjetski sud, MMF, itd.), i ne represivne („ne vladine“ i vladine meunarodne organizacije, razliite medije).
U spisu pod nazivom Trnovit put u novi svjetski poredak (1974) Riard Gar- dner kae: „Ako odmah ne stvorimo svjetsku vladu, ne izvršimo reviziju Povelje OUN i ne opunomoimo Svjetski sud da ima najveu vlast - nee biti progresa.
Jednom rije ju dom svjetskog poretka treba dizati od temelja, a ne od krova. Jošneposrednije reeno, oko pojma nacionalne suverenosti treba stvoriti obru dje-
limine ali stalne erozije, ime e se postii mnogo više nego zastarjelom tehni- kom frontalnog napada. Neophodno je proširiti domen djelovanja oruanih snaga OUN na sve sektore globalnih ratnih arišta... u kojima e takve snage imati zadatak patroliranja internacionalnim graninim i ostalim demarkacionim lini- jama, uz nadzor slobodnih demokratskih izbora u svim zemljama i uz verifikaci- ju sprovoenja politike oruanog nemiješanja“.
Iz navedene definicije je jasno da njen autor insistira na stvaranju „svjetske vlade“ i „svjetskog suda“ koji e imati apsolutnu vlast i ije e postojanje nuno
dovesti u pitanje nacionalne suverenosti pa i tako što e voluntaristiki subjektsvjetske moi preko tzv. „demokratskih izbora“ (ili postavljanjem pitanja tzv. „demokratije“ i „ljudskih prava“) stalno dovoditi u pitanje nacionalni suverenitet. I mada je apologeta i jedan od kreatora „novog svjetskog poretka“, bivši predsjednik Dord Buš u svom govoru u OUN 1. oktobra 1990. godine uvjeravao svijet govorei o „novom svjetskom poretku kao eri mira“, pokazalo se i još se uvijek pokazuje da se utemeljenje „novog svjetskog poretka“ kao legalnog poretka sile, odvija i ratom, kršenjem meunarodnog prava, ograniavanjem suverenosti drava, podgrijavanjem politikih, etnikih i vjerskih nemira i sukoba, mi- ješanjem u „unutrašnje stvari“ drava emu se dovodi u pitanje i ograniava nji-
hova sloboda. Balkan, kao i mnoga druga neuralgina podru ja svijeta, upravo potvruju ovaj stav.
MEDIJI, PROPAGANDA I JAVNO MNJENJE
Kao što dobro znamo, mediji igraju ogromnu ulogu u svakodnevnom kulturnom, duhovnom i politikom ivotu savremenog Amerikanca snano oblikujui njegovu svijest, stavove, mišljenje i ponašanje. Danas su Sjedinjene Drave ne-
sumnjivo prva zemlja informisanja u svijetu. I to nije nimalo sluajno, jer ulogu
33
i znaaj medija moramo dovesti u vezu sa ulogom i znaajem amerike politike i amerikih interesa u svijetu, a oni se odnose na ameriku projekciju izgradnje - novog svjetskog poretka.
Mediji su veoma mona sredstva uticaja. U multietnikim zajednicama mogu doprinijeti širenju ideja mira, povjerenja i tolerancije, ali isto tako mogu propagandno širiti i netoleranciju, stereotipe i govor mrnje. U proteklom ratu na globalnom, kao i regionalnom podru ju Balkana, bivše Jugoslavije i BiH, mediji su bili podstrekai mrnje jer su u balkanskom sukobu „postali jedna od zarae- nih strana koja se više nije prikazivala kao neutralna i nepristrasna“ (Peter Brok).
Preko medija politika propagandno utie na javno mnjenje kako bi ga pri- dobila za provoenje svojih ideoloških, politikih, ekonomskih, vojnih akcija. Ako je rat nastavak politike drugim (vojnim) sredstvima, onda je mir (nakon rata) mogui ili stvarni nastavak rata drugim (ne vojnim) sredstvima. Vojniki rat u Bosni i Hercegovini je prestao, ali je nastavljen rat drugim sredstvima: pro-
pagandim, politi kim, ideološkim, edukativnim, vjerskim, medijskim, porodi
-nim. Mediji su, pred poetak vojnikog rata, u toku njega, a i poslije njega, igrali
i još uvijek igraju veliku propagandnu ulogu. Mediji snano uestvuju u obavljanju kritikog odnosa prema nekoj pojavi,
tako što se bave postupkom „klasifikovanja svijeta“ u okvirim „diskursa vladajuih ideologija“ (S. Hol). A, to se odnosi na neprestalno maniheistiko podvlae- nje linije razlikovanja: „ispravnog“ od „neispravnog“, „normalnog“ od „nenor- malnog“, „pravilnog od nepravilnog“, „dobrog“ od „lošeg“, „moralnog” od „nemo- ralnog”, itd. U „svom“ ratu, „medijskom ratu“ razlikovanja ovih dihotomija, mediji esto izazivaju moralnu paniku na stvarna, ali i izmišljena stanja i dogaa-
je. Primjera za opravdanje ove tvrdnje ima mnogo, a neke od njih, vezane zapredratne i ratne prilike u bivšoj Jugoslaviji i bivšoj BiH, emo i navesti. Kao što je poznato, Njemaka i Austrija su podravale i podrale otcjepljenje
Hrvatske i Slovenije od Jugoslavije i tako u vrijeme graanskog rata doprinijele radikalizovanju sukoba. Da bi jedan nelegalan in sa stajališta meunarodnog prava opravdale, morale su svom javnom mnjenju preko apsolutno kontrolisanih medija plasirati dezinformacije i propagandne stereotipe o Srbima. Satanizacija i demonizacija Srba kulminirala je u stavovima i istupima tadašnjih visokih dravnih slubenika Zapadnih zemalja što je veoma mnogo uticalo na opredjeljenje njihovog javnog mnjenja i produbljavanje sterotipa o Srbima. Tako su ta sa-
tanizacija i demonizacija zapoinjali u dravnoj instituciji, a zatim su se preko dravno kontrolisanih medija prenosili na njihovo stanovništvo. Iza napada na tzv. stvaranje „Velike Srbije“, stvarala se „Velika Hrvatska“, a Srbija postajala sve manja. Da bi je oskatili i otrgnuli od nje koji dio, opet e pokrenuti priu o „Veli- koj Srbiji“, „velekosrpskoj ideji“, „okupatoru“, „agresoru”, „hegemonistikom“ ili „komunistikom Beogradu“, „ugnjetakoj nacija“, „srboetnicima“, „srbokomuni- stima“ itd. Srbi su u ratu, ali i u filmovima snimljenim nakon raspada bivše SFRJ i dalje stigmatizovani, satanizovani i predstavljani kao „runi, prljavi i zli“. Naj- eši stereotip koji o Srbima vlada na Zapadu je da su Srbi „prgav, svojeglav i neposlušan narod, sa religijom koja lii na jeres“; srpsko „ouvano irili no pi-
34
smo dokaz je nedozvoljene samostalnosti“; „Srbi pripadaju drugoj civilizaciji, izvan evropske matice, pod uticajem vizantijske i evropske kulture“. U bestijalnoj propagandnoj histeriji Srbi su proglašavani i kao „hajduci“, „opanari“, „vi- zantijci“, „genocidni“, „nacisti“, „neprijatelji demokratije“, „ne civilizovani Bal- kanci“, „skloni atentatima i ubistvima vladara“, „inadije“, „nasrtljivci“, „megalo- manska i ratnika nacija“, i kako sve ne. U svojoj bestijalnoj propagandi „Ameri- kanci koriste dva osnovna oruja: avijaciju i informaciju, to jest fiziko bombardovanje neprijatelja i elektronsko bombardovanje ostatka svijeta“ (Bodrijar). Ovakva antisrpska propaganda poticala je od ranije formiranih stereotipa, iz perioda Austro-Ugarske, i u sebi je nosila snaan peat revanšizma iji je cilj bio secesija Hrvatske i Slovenije, te raspadanje Jugoslavije.1
Satanizovanje Srba posljedica je srpskog otpora razbijanju Jugoslavije koju su osjeali kao svoju domovinu, kao što Amerikanci osjeaju svoju zemlju kao svoju domovinu, Francuzi svoju ili Nijemci svoju i koje bi, isto tako, osjaali kao svoje
domovine i u trenucima kada bi im se pod uticajem nekog sopoljnog faktora –raspadale. Nekadašnji ministar inostranih poslova SAD, Dejms Bejker, je rekao „da se
SAD i NATO bore protiv neprijatelja civilizacije i humanosti“, što je znailo da su ameriki interesi determinisani ovjekoljubljem i civilizacijskom dunošu prema ovjeanstvu. U svom udnom „etikom teocentrizmu“ Zapad se ponaša kao nekakav Deus Absconditus. Zapad misli da ima „boiji mandat“ i „dunost da uredi slabe i haotine narode“ (Ruzvelt), i zato Zapadnjaci misle da im je „povjereno ukupno ovjeanstvo“ nad kojem imaju „moralnu nadmo “.2
Tako e, upravo u tom smislu, Toni Bler i govorio da rat protiv Srbije nije samo
vojni sukob, nego da je to „borba izmeu Dobra i Zla“ i da „NATO nee dozvolitida Zlo nadvlada“. Tako se zapadnjaka moralanost zapravo izraava kao koloni- jalizam, i imperijalizam „zapadnog tipa“ i jeste utemeljen u elji da se „drugi kolonizuju, civilizuju, fiziki posjeduju, preobrate i progutaju kao zaostali i po- dreeni“ (Hana Arent). Istovremeno, to pokazuje da odreivanje i definisanje nekog zla kao odlike jedne grupe, mada je to zlo imanentno i drugim grupama - neodgovorno.
Da bi se razumjela zapadnjaka medijska propagandna histerija navešemo, samo za ilustraciju, neke stavove. Helmut Kol, bivši njemaki kancelar, zalagao se za, kako je govorio, „uništenje poslednje oaze komunizma“ (Srbije – op. B.K),
a njegov ministar inostranih poslova Klaus Kinkel je govorio da: „Srbiju treba baciti na koljena“. Tako su pred i u toku rata u bivšoj Jugoslaviji, a s poetka 90- tih godina propagandnim stereotipima mrnje govorila djeca i unuci onih oeva
1 Rat je, kao društveni fenomen, fascinirao mnoge knjievnike pjesnike, glumce, npr. Jingera, Apo- linera, Koktoa, Marinetija. Kada je u pitanju odnos prema Srbima, nisu samo politiari i mediji, nego su i intelektualci širili propagandni govor mrnje. Za Kajzerlinga su Srbi „primitivna rasa ratnika i razbojnika“, za Gintera Grasa, koji je takoe podrao „humanitarnu intervenciju“ NATO- a na Srbiju, „agresori su u prvom redu Srbi“, a za Habermasa je „opravdana NATO agresija“. Suzan Sontag e govoriti o „pravednim ratovima“, a Edgar Moren, Andre Gliksman, Anri Levi, i mnogi drugi intelektualci, e prihvatiti apriornu propagandnu priu o „srpskoj krivici“...
2 D. R. Simi, Poredak sveta, Beograd, 1999. str. 300.
8/20/2019

kako prevazici govor mrznje

Documents