kazakov umrbek allaberganovich bitiruv …dl.urdu.uz/arm/files/bmi/bmi12.pdfdolzarbligi, maqsad va...
TRANSCRIPT
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
KIMYO TEXNIKA FAKULTETI
5320400 – Kimyoviy texnologiyasi (organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha)
bakalavr darajasini olish uchun
Kazakov Umrbek Allaberganovich Mavzu: «Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar
olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish»
Ilmiy rahbar: t.f.n Rajapov M .
Urganch 2015 yil
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
2
1-ilova. Bitiruv maLokaviy ishining titul varag’i
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
AL-XORAZMIY NOMLI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Kimyo-texnika (fakultet nomi)
«Kimyoviy texnologiyalar »
(kafedra nomi)
«Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish»
(bitiruv malakaviy ish mavzusining nomi)
Bajaruvchi: Kazakov U.A Rahbar: t.f.n. Rajapov M.
Urganch 2015
3
2-ilova URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Kimyo – texnika fakulteti
(fakultet nomi)
Kimyoviy texnologiyalar (kafedra nomi)
BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAJARISH BO’YICHA
TOPSHIRIQLAR REJASI:
1.Talaba Kazakov Umrbek Universitet rektorining 2014 yil 20 noyabr 192 T
buyrug’i bilan bitiruv malakaviy ish bajarish uchun «Sanoat jixozlarini
korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba
reglamentini yaratish» mavzusi tasdiqlangan.
2. Kafedra majlisining qaroriga binoan t.f.n.Rajapov M bitiruv malakaviy ishini
bajarishga rahbar qilib tayinlangan.
3. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilmasi:kirish, tanlangan mavzu buyicha
adabiyotlar sharxi, tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish
usullari, tadqiqot qismi, texnologik sxema tanlash, material balanslarni hisoblash,
ekologik masalalar yechimi, «Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi
qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish» iqtisod qism, xulosa
va foydalangan adabiyotlardan iborat
4. Bitiruv malakaviy ish uchun ma’lumotlar__ Maxsus ilmiy adabiyotlar, metodik
va amaliy qo’llanmalar, Internet ma’lumotlari, mavzuga oid darslik va o`quv
qo`llanmalardan ilmiy ishlar, monografiyalardan foydalaniladi.
5. Bitiruv malakaviy ishga texnologik sxemaning prezentatsiyasi ilova qilinadi.
4
Bitiruv malakaviy ishni bajarish jadvali
№ Bajarilgan ishning mazmuni Bajarish muddati
1 Maxsus adabiyotlarni o’rganish, metodik va amaliy materiallari yig’ish
25.01.2015
2 Ilmiy adabiyotlar tahlili, potentlar analizi, ilmiy maqolalarda keltirilgan materiallarni o’rganish
28.02.2015
3 Tadqiqot ob’ekti va tadqiqot uslublarini tanlash 15.03.2015
4 Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning tajriba tadqiqot qismini boshlash, jihozlzrni yig’ish
25.03.2015
5 Tajriba tavsifini belgilash 05.04.2015
6 Gossipol smolasining suvsizlantirish jarayoninim o’rganish
13.04.2015
7 Gossipol smolasi asosida sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish borasida tadqiqotlar olib borish
20.04.2015
8 Texnologik reglamentini yaratish 01.05.2015
9 Texnologik sxema tanlash 15.05.2015
10 Iqtisodiy hisob kitoblar qilish 12.06.2015
11 Xulosa yozish 13.06.2015
Bitiruv malakaviy ish rahbari: t.f.n. Rajapov M.
Bajaruvchi talaba: Kazakov Umrbek
2014 yil «_27_» __oktabr
Topshiriqlar rejasi va jadvali kafedra majlisida 25dekabr 2014 yil tasdiqlandi
(№ 3- sonli bayonnoma)
Kafedra mudiri: _________ t.f.n. Matchanov SH.K. (imzo)
5
3-ilova
BITIRUV MALAKAVIY ISH BO’YICHA RAHBARINING
MULOHAZALARI
Talaba:Kazakov Umrbek Allaberganovich
Bitiruv malakaviy ish mavzusi: « Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »
Bitiruv malakaviy ish hajmi: 96 sahifadan iborat
Tushuntirish qismi: 83 sahifadan iborat
Ilovalar soni: bitta harakatlanadigan texnologik sxema va 4 ta chizmadan iborat.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda butun dunyoda korroziyaga qarshi
kurashish dolzarb muommo hisoblanadi. Metallarning emirilishi natijasida sanoat
korhonalari katta miqdorda iqtisodiy zarar ko’rmoqda. Shuning uchun bu zararlarni
oldini olish chora tadbirlarini izlab topish kerak. Buning uchun korroziyani keltirib
chiqaruvchi muhitni o’rganib chiqib shunga qarshi kurashish yo’llarini izlab topish
kerak.
Karroziya tufayli asosiy zarar faqat ko’p miqdordagi metall yo’qotilishi bo’lib
qolmasdan uskuna va konstruksiyalari ishdan chiqishi ya’ni xususiyatlari, plastikligi,
elastikligi, issiqlik va tok o’tkazuvchanligi va hakozo. Karroziya oqibatida ham
ko’pchilik yo’qotishlariga karroziyaga qarshi kurashda ketadigan sarmoyalar, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotni sifati saqlanishi, uskunalarni ishdan chiqishi, ishlab
chiqarishdagi avariyalar va hakozolarni tashkil qiladi. Mamlakatimizda bugungi
kunda antikorrozion qoplamalarga bo’lgan talab asosan import hisobiga qoplanyapti.
Shuning uchun korroziyaga qarshi import o’rnini bosuvchi, mahalliy xom-ashyodan
tayorlangan fizik-kimyaviy ko’rsatkichlari chet-elnikidan kolishmaydigan qoplamal
yaratilgan. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy-uslubiy va texnik iqtisodiy jihatdan
asoslanganligi talablar darajasida.
Bitiruv malakaviy ish rahbari: __________t.f.n. Rajapov
2015 yil «__ » iyun
6
4-ilova
Urganch davlat universiteti Kimyo texnika fakulteti Kimyoviy texnologiya (organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha) ta’lim yo’nalishi bo’yicha ta’lim
yo’nalishi bitiruvchisi Kazakov Umrbek Allaberganovichning «Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish» mavzusidagi bitiruv malakaviy ishiga
T A Q R I Z
Malakaviy ishning hajmi 10 000 so’zdan ortiq
a) tushuntirish qismi varaqlar soni: 80 sahifadan iborat b)Ilovalar soni: 1 ta
Bitiruv malakaviy ishning mavzusi hozirgi kundagi dolzarb muommo bo`lgan
metallar korroziyasiga qarshi mahalliy xom ashyolar asosida metall sirtini qoplash
hisoblanadi. Talaba Kazakov Umrbek Allaberganovich malakaviy ishida sanoat
jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba
reglamentini yaratgan.
Bitiruv malakaviy ishda olishning laborotoriya tajriba reglamenti yaratilgan
bo’lib, ushbu reglamentni ishlab chiqarishda va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish
imkoniyatlari mavjud.
Bitiruv malakaviy ishda texnologik jarayonlarning kompyuter dasturida
tayyorlangan harakatdagi dasturi ishlangan. Bitiruv malakaviy ishidagi kamchiliklar:
Ishda ayrim orfografik va imloviy kamchiliklar mavjud. Bu kamchiliklar bitiruv
malakaviy ishning mazmuniga ta`sir qilmaydi.
Kazakov Umrbek Allaberganovichning « Sanoat jixozlarini korroziyadan
himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »
mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi hajmi, ilmiy yangiligi, amaliy ahamiyati jixatidan,
bitiruv malakaviy ishlariga qo’yiladigan talablarga javob beradi va u muvaffaqiyatli
himoyaga tavsiya qilaman.
Taqrizchi: ________ Rustamov .S.M (imzo) Urganch “Yog’-moy“ AJ
2015 yil «__ » iyun
7
5-ilova
Bitiruv malakaviy ishni DAK tomonidan baholash mezonlari
№ Baholanadigan bo’limlar Eng yuqori ko’rsatkich
ball hisobida 1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning
dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi 10
2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos xolda bajarilishi
35
3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi
10
4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish
10
5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi 10 6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal
qilinganligi 5
7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi
10
8 BMI mavzusi bo’yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferentsiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi
10
Eslatma: har bir kafedraning xususiyatlari e’tiborga olingan holda baholash
mezonlariga o’zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq.
8
6-ilova Urganch davlat universiteti Kimyo texnika fakulteti kimyo-texnologiya
(organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha) ta’lim yo’nalishi bo’yicha yo’nalishining bitiruvchisi Kazakov Umrbek Allaberganovich « Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »mavzusida bitiruv malakaviy ishi DAKning «____» 2015 yil «______________» dagi majlisida himoya qilinadi.
Davlat attestattsiya komissiyasi bitiruv malakaviy ishga quyidagi o’zlashtirish ko’rsatkichlarini belgilaydi.
№ Baholanadigan bo’limlar Eng yuqori ko’rsatkich
ball hisobida
Komissiya belgilagan foiz
1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi
10
2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos xolda bajarilishi
35
3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalarning mavjudligi
10
4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish
10
5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi
10
6 Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi
5
7 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi
10
8 BMI mavzusi bo’yicha ilmiy-nazariy seminarlar va konferentsiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi
10
Jami:
Davlat attestattsiya komissiyasi majlisining qarori:
1.« Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning
laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »
mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ish uchun ____ lik o’zlashtirish ko’rsatkichi belgilanish va «______» deb baholansin. 2._____________________________________________________________ DAK raisi:_______________________________
A’zolari:__________________________ 2015 yil «__» ______________
9
7-ilova
Urganch davlat universiteti______Kimyo texnika___fakulteti_________
«Kimyoviy texnologiyalar»kafedrasi
Bitiruv malakaviy ish ___________________________sonli tartib raqam bilan
qayd qilindi.
Bitiruv malakaviy ishni bajaruvchining ismi-sharifi:Kazakov Umrbek
Allaberganovich
Mavzusi « Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar
olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »
Ilmiy rahbar (maslahatchi) ning ismi-sharifi: t.f.n Rajapov M
Bitiruv malakaviy ish kafedraning 2015 yil «_____»________da o’tkazilgan
majlisi qaroriga muvofiq DAK majlisida himoya qildi.
Taqrizchi: ________ Rustamov .S.M (imzo) Urganch “Yog’-moy “ AJ
Kafedra mudiri: ___t.f.n., dos.Matchanov SH. K._____
Kafedraning bitiruv malakaviy ishni DAK majlisida himoya qilish bo’yicha
tavsiyasiga roziman.
Fakultet dekani: dots. Matnazarov A.R._______
10
Urganch davlat universiteti Kimyo –texnika fakulteti «Kimyoviy texnologiyalar» kafedrasi
kimyo-texnologiya (organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish bo`yicha) ta’lim yo’nalishi bo’yicha kunduzgi ta’lim bakalavr
“ Tasdiqlayman”
fakultet dekani ______ dots. Matnazarov A.R. “imzo” “___”__________2015 y.
BITIRUV MALAKAVIY ISH BO’YICHA TOPSHIRIQ
Talaba Kazakov Umrbek Allaberganovich Ishning mavzusi « Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar
olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratish »
«_27_»__noyabr___2014 yil
2. Ishni topshirish muddati: “20” iyun2015 y. 3. Mavzu bo’yicha dastlabki ma’lumotlar va adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz –
vatanimiz tarraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent.
2010 yil.
2. O`zbekiston Respublikasining “Chiqindilar to`g`risida”gi qonun Zakon
Respubliki Uzbekistan “ Ob otxodax ”. Materiali VIII sessii Oliy Majlisa II soziva. –
Tashkent, 2003.
3. Мирoнoв Вячeслав Алeксандрoвич., Сулман Eсфир Миxайлoвна. Битум –
пoлимeр кoмплeкс кoмпoзициясини oлиш усули Патeнт Рoссия. РУ 2281963
С1 oпуб. 20.08.2006 .
4. Марeв Владимир Алeксандрoвич, Нeмсeв Владимир Андрeeвич А. Патeнт
Рoссия. РУ 2002102189 oпуб. 20.09.2003 Битум – рeзина кoмпoзицияси ва уни
oлиниш усули.
5. Брexман Алeксандр Иoсифoвич, Андрeeв Eвгeний Иванoвич. Патeнт Рoссия.
РУ 2267506 С1 oпуб. 10.01.2006.
11
6. Кoрнeйчук Гoрдeй Кирилoвич, Стиблo Галина Кoнстантинoвна, Рoзтнбeрг
Владимир Владимирoвич, Закржeвский Владимир Бoрисoвна Крилoва Людмила
Пeтрoвна. Пoлимeрнo-битумнoe вяжущee и спoсoвб eгo пoлучeния. Патeнт
Рoссия. РУ 2003122758 А.oпуб 20.02.2005. Пoлимeр – битумли бoглoвчи ва
унинг oлиниш усули.
7. Стeпeнoв Валeрий Фeдoрoвич, Гарбачeва Раиса Иванoвна, Нeчинeнний
Виктoр Алeксандрoвич, Брexoв павeл Пeтрoвич. Изoлясиoнная битумнo –
пoлимeрная мoстика и спoсoб eё изгoтoвлeния. Патeнт Рoссия. РУ 2003103625
А. oпуб. 10.09.2004 Битум пoлимeрли изoлясиялаш мoстикаси ва уни тайёрлаш
усули
8. № 94029817 А1 Пoпoв O.Г., Пoсадoв И.А., и др.Битум учун фаoл қўшимча
oлиш.
9. Защита химического оборудования неметаллическими покрытиями / Л.Г.
Богаткова [и др.]. М., 1989.
10. Иванов, Е.С. Ингибиторы коррозии металлов в кислых средах / Е.С. Иванов.
М., 1986.
11. Корецкая, Л.С. Атмосферостойкость полимерных материалов /Л.С.Корецкая.
Минск, 1993.
12. Коррозия бетона и железобетона, методы их защиты / В.М. Москвин [и др.].
М., 1980.
13. Коррозия конструкционных материалов: в 2 кн. / В.В. Батраков [и др.]. М.,
1990.
14. Люблинский, ЕЛ. Электрохимическая защита от коррозии /
Е.Я.Люблинский. М., 1987.
15. Пинчук, Л.С. Герметизирующие полимерные материалы / Л.С. Пинчук, А.С.
Неверов. М., 1993.. Речиц , Г. Полимерные противокоррозионные пленки /Г.В.
Речиц. Минск, 1991.
16. Розенфельд, ИЛ. Антикоррозионные грунтовки и ингибированные лакокра -
сочные покрытия / И.Л. Розенфельд, Ф.И. Рубинштейн. М., 1980.
12
17. Розенфельд, ИЛ. Защита металлов от коррозии лакокрасочными покрытиями
/ И.Л. Розенфельд, Ф.И. Рубинштейн, К.А. Жигалова. М., 1987.
18. Улиг, Г.Г. Коррозия и борьба с ней / Г.Г. Улиг, Р.У. Реви. Л., 1989.
19. Фокин, М.Н. Защитные покрытия в химической промышленности / М.Н.
Фокин, Ю.В. Емельянов. М., 1981.
20. Шлугер, МЛ. Коррозия и защита металлов / М.А. Шлугер, Ф.Ф. Ажогин,
Е.А. Ефимов. М., 1981.
4. Bitiruv malakaviy ishimning asosiy maqsadi sanoat jixozlarini korroziyadan
ximoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamentini yaratishdan
iborat.Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilangan:
Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish bo’yicha
jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha taxlilini qilish;
tadqiqot o’bekti va xom ashyo va tayyor maxsulotlarni analiz qilish
usullarini belgilash;
Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning
tajriba tadqiqot qismida tajriba tavsifi keltirish, gossipol smolasining
suvsizlantirish jarayoninim o’rganish asosidagi korroziyaga qashi qoplamalar
olishning laboratoriya texnologik reglamentini yaratish, gossipol smolasi
asosida sanoat jixozlarini korroziyadan ximoyalovchi qoplamalar olish borasida
tadqiqotlar qilish;
texnologik sxema tanlash va uning tavsifinikelyirish;
material balanslarni hisoblash;
ekologik masalalar yechimini ko’rsatish;
xulosa yozishdan iborat.
5. Chizma materiallar ro’yxati: olingan ilmiy natijalar grafiklari, xaraktlantirilgan
texnologik sxema.
13
6. Maslahatchilar
Imzo, sana Bo’limlar Maslahatchi
F.I.SH. Topshiriq berdi
Topshiriq qabul qildi
Texnologik qism t.f.n. Rajahov M.
Tadqiqod qismi t.f.n. Rajahov M.
Iqtisod qismi Ischanov F.A. Taqrizchi: ________ Rustamov .S.M (imzo) Urganch “YOg’-moy “ AJ 7. Ilmiy rahbar: t.f.n Rajapov M BMI bajaruvchi talaba : Kazakov U.A __________ (F.I.SH.) (imzo)
Kafedra mudiri: t.f.n., dos. Matchanov SH.K.___________
14
MUNDARIJA
I 1.1 1.2. 1.3. 1.4. 1.5.
II
2.1.
2.2.
III 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5.
KIRISH………………………………………………………….. SANOAT JIHOZLARINI KORROZIYADAN HIMOYALOVCHI QOPLAMALAR HAQIDA ADBIYOTLAR TAXLILI................................................................... Metallarni korroziyadan himoyalashning asosiy usullari………... Anorganik qoplamalar…………………………………………… Gumirirlangan qoplamalar………………………………………. Polimerlar asosidagi asosiy himoya qoplamalari………………... Bitum asosli qoplamalar………………………………………… TADQIQOT O’BEKTI VA HOM-ASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLAR- NI ANALIZ QILISH USULLARI……............................................................................... Xomashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik- kimyoviy analiz qilish uslublari ………………………………... Olingan qoplamaning himoya qobiliyatlariniva ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari ……………………………………... GOSSIPOL SMOLASI ASOSIDA SANOAT KORXONALAR UCHUN KIMYOVIY BARQAROR QOPLAMALAR OLISH BORASIDA TADQIQOTLAR……… Tajriba tavsifi …………………………………………………… Tadqiqod uchun laboratoriya jihozlarini yig‘ish………………… Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni..……………………. Massaga qalsiy oksidi qo’shish jarayoni…………………………….. Massaga karboksimetilselyulozani qo’shish jarayonini o’rganish…….
16 18 18 25 28 32 44 56 58 59 61 61 62 63 65 67
15
3.6. 3.7. 3.8. 3.9. IV VI VII
Uratrapin qo’shish jarayonini o’rganish ……………………………... Kanifol qo’shish jarayonini organish………………………………….. Erituvchi qo’shish jarayoni.................................................................... Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamenti………................................................. IQTISODIY QISM ……………………………………………... XULOSALAR……………………………………………………… FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR RO’YHATI………………
67 69 70 72 79 93 94
16
KIRISH
O’zbekistonning inovatsion rivojlanish turining hozirgi zamon modeliga o’tish
uchun hamma zarur sharoitlarga ega. Bu model vujudga keltirgan ilmiy-texnikaviy
salohiyatdan keng va samarali foydalanishga, fundamental va amaliy yutuqlarni,
chuqur ilmiy talab qilinadigan texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etishga, yuqori
malakali, iqtidorli ilmiy kadrlar sonini ko’paytirishga asoslanadi. Bu – mamlakatimiz
jahondagi iqtisodiyoti va sanoati rivojlangan davlatlar qatoriga kirib borishining zarur
sharti va mustahkam poydevori bo’lib hizmat qiladi [1].
Metall qurilmalarini korroziyadan qimoya qilish uchun, ularning yuzasida
izolyasiya qoplamalari qosil qilinadi. Lekin hosil qilingan izolyasiya qoplamalari vaqt
o’tishi bilan eskiradilar va buziladilar. Natijada, tarkibidagi erigan tuzlar bo’lgan
namlik metallga kelib, uning yuzasida mahalliy yemiruvchi galvanik elemenlarni
hosil qiladi va ob'ektning korroziyalanishini sodir etadi. Izolyasiya qoplamalari sifatini
yuqori bo’lishligini ta'minlash (ko’z bilan, maxsus asboblar yordamida tekshirish)
orqali ob'ektning avariyasiz ishlash muddati uzaytiriladi. Izolyasiya qoplamalaridan
tashqari, yer osti va usti metall qurilmalari, elektrokimyoviy himoya usullari (katod,
protektor va elektrodrenaj) yordamida himoya qilinadilar.
Sanoat korhonalarining jihozlari, asbob uskunalarning korroziya tufayli ishdan
chiqishi, konstruksiyalarning buzilishi, kuvurlarning yorilishi, buzilgan jixozlarning
yangisiga almashtirish, korroziyaga chidamli materiallar yaratish, korroziyadan
himoyalash bilan bog’lik bo’lgan barcha mexnat va mablag sarf xarajatlar, bevosita
zararlarni tashkil etadi. Bu zararlarga quyidagilarni keltirish mumkin:
- ayrim korroziyalangan detallar, uskunalar, jixozlarni almashtirilganda ishlab
chikarishning tuxtashi; - korroziyalangan quvur, jixoz, idishlardan gaz va neft
maxsulotining tashki muhitga chikishi, to’kilishi bilan atrof muhitning ifloslanishi. -
issiklik almashtirgichlarda kerakli haroratning yetishmasligi, isssiqlikning yo’qolishi.
- korroziya mahsulotlari bilan asosiy ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ifloslanishi
kabilardir. Bularning oqibatida xar yili ishlab chikariladigan metall va
kotishmalarning 25-35% korroziyalanishi sababli yo’qoladi. Uning taxminan 10%
umuman qayta tiklanmaydi. Xar yillik zarar yuqori rivojlangan mamlakatlarda:
17
AQShda 70 mlrd dollar, Germaniyada 30-35 mlrd markani, Rossiyada 140-150 mlrd
rublni tashkil etadi. Ko’rinib turibdiki xar qanday korroziyalanish zararli bo’lib,
unga qarshi kurash azaldan fan va texnikaning asosiy vazifalardan biri bo’lgan va ayni
kunda shunday bo’lib qolyapti.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda butun dunyoda korroziyaga qarshi
kurashish dolzarb muommo hisoblanadi. Metallarning emirilishi natijasida sanoat
korhonalari katta miqdorda iqtisodiy zarar ko’rmoqda. Shuning uchun bu zararlarni
oldini olish chora tadbirlarini izlab topish kerak. Buning uchun korroziyani keltirib
chiqaruvchi muhitni o’rganib chiqib shunga qarshi kurashish yo’llarini izlab topish
kerak. Mamlakatimizda bugungi kunda antikorrozion qoplamalarga bo’lgan talab
asosan import hisobiga qoplanyapti. Shuning uchun korroziyaga qarshi qoplamalar
yaratish dolzarb muommo hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi - Sanoat jihozlarini qorroziyadan
himoya qiluvchi qoplamalar olishning lobaratoriya reglamentini yaratishdan iborat .
Ko’zlangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi:
-yog’-moy sanoati chiqindisi–gossipol smolasi, kalsiy oksid,
korbakstilmetilstelleluza, kanifol,erituvchi va uratropin yordamida sanoat korhonalari
uskuna va jihozlarini korroziyadan himoya qiluvchi qoplamalar olish mumkunligini
nazariy va amaliy jihatdan isbotlash;
- gossipol smolasi, kalsiy oksidi, korbakstilmetilstelluloza, kanifol,erituvchi va
konifol bilan modifikatsiya qilish natijasida hosil bo’luvchi qoplama mahsulotining
fizik – kimyoviy va texnikaviy ko’rsatgichlarini aniqlash;
- Sanoat korxonalari uskuna va jihozlarini korroziyadan himoya qiluvchi
qoplama sintez qilish sharoitlarini ya’ni temperaturasini, modifikatsiyalovchi mineral
konsentratsiyasini, mahsulot hosil bo’lish vaqtini aniqlash.
Bitiruv malakaviy ishimni tayyorlashda qimmatli maslahatlari bilan boyitgan
prof. M. Jumaniyazovga o’z minnatdorchiligimni bildiraman
18
II. SANOAT JIHOZLARINI KORROZIYADAN HIMOYALOVCHI QOPLAMALAR HAQIDA ADABIYOTLAR TAXLILI
1.1. Metallarni korroziyadan himoyalashning asosiy usullari
Metallarni korroziyadan himoya qilish muammosi metalldan foydalanish bilan
bir vaqtning o'zida paydo bo'ldi. Korroziya jarayoni,tabiat qonunlari, o'zgarishi bilan
izohlanadi. Shu bilan birga, bu qonunlarni o'rganib, biz zanglashdan zararli ta'sirini
kamaytirishimiz mumkin. Ma`lumki, metall kuchlanish hоlatida bo`lganda emiruvchi
mоddaning ta`siri kоrrоziya jarayonini o`ta tezlashtiradi.Agar kuchlanish kоnstruksiya
bo`ylab nоtekis tarqalgan bo`lsa, emirilish yanada kuchayadi.Kimyoviy ishlab
chiqarishda yuqоri unumdоrlik va yuqоri mexanik kuch оstida ishlayotgan uskunalar
aralashtirgichlar, sentrafugalar, nasоslar, bug`latish uskunalar — emiruvchi
muhit ta`siri sababli tez ishdan chiqadi. Cho`zuvchi kuchlanish оstidagi bu
uskunalarda emiruvchi muhit ta`sirida kоrrоziоn darz hоsil bo`ladi.
Ayniqsa, uskuna detallarida issiqlik va texnik ishlоvdan so`ng, qоldiq
kuchlanishlar bo`lsa, darzliklar paydо bo`lish imkоniyati оrtadi. Payvand chоk
udlmalari ham yuqоri zo`riqish nuqtalaridir. Kоrrоziyaviy darzlanish tezligi eritma
kоnsentrasiyasi temperaturasi va metall tuzilmaviy o`ziga xоsligiga bоg`liq. Bir
paytning o`zida emiruvchi muhit va cho`zuvchi kuchlanish ta`siridagi metallarning
emirilishi kоrrоziоn charchоqlik deb ataladi. Kimyo sanоatida mashina va uskunalar
detallarning shu ko`rinishdagi emirilish hоlati tez — tez uchraydi. Kоrrоziоn
charchоqlik hоlatidagi metallarga kuchsiz kuchlanish ta`sirida ham emirilish
kuchayadi, ayniqsa bu kuchlanish davriy bo`lsa, emirilish o`ta kuchayadi. Uskunalarni
kоrrоziоn darzlanish va kuchlanishdan himоyalash uchun birinchi navbatda metallarni
to`rri tanlash va detal xamda bo`g`inlarni yasashga e`tibоrni qaratish lоzim. Metall
sirtini yaxshi silliqlash ham kоrrоziоn darzliklar hоsil bo`lishini 2 — 3 marоtaba
kamaytiradi.Korroziyaga qarshi himoya qilish usullari, uning ta'rifi bilan ta'qib
qilinadi. U metal va atrof-muhit o'zaro tasiri natijasida yuzaga keladi,unga qarshi
kurashishning quyidagi asosiy usullari mavjud:
19
1). Metalni agressiv muhit tasiridan qoplamalar asosida himoyalash .
2). Agressiv muhit tarkibini o'zgartirish.
3). Elektrokimyoviy himoyalash usuli.
Birinchi usulda metal sirtiga turli qoplamalarni qoplab,metal o'ziga nisbatan
agresiv atrof-muhitdan himoya qilanadi.Bu qoplamalarga misol qilib, tuzlar
(fosfatlar)va boshqa metallar, minerallar, sement, qatronlar, plastmassa, bo'yoqlar,
loklar, emallar va metalarning oksidlari va moylash materiallarini keltirish
mumkin.Qoplama metallning korroziyaga qarshiligini oshiradi va metalning
funktsional xususiyatlari o'zgarmaydi.
Himoya qilishning ikkinchi usuli,turli reagentlar turlari yordamida agressiv atrof-
muhit tasirini, o'zgarishiga asoslangan.Shunday qilib, aksariyat korroziyaga havo
kislorodi sabab bo’ladi shuning uchun mahsus havolantirgichlardan (daeratorax)
foydanaliladi bular yordamida kislarod o’rniga hidrazin, natriy sulfit va xokazolardan
foydananiladi. Agressiv atrof-muhitning tasirini kamaytirish uchun ingibitrlardan
foydalaniladi.Atmosfera tasiri natijasida yuzaga keladigan korroziyaga qarshi
uchuvchan ingibitrlar qo’llaniladi.
Korroziyaga qarshi kurashishning uchinchi usuli elektrokimyoviy usul
hisoblanadi. Korroziyadan himoyalashning elektrokimiyoviy usuli keng qo’llanilib, bu
usulni qo’llash metallning elektrokimiyoviy tabiati, ishlatish sharoiti va maqsadi,
korrozion muhitning agregat xolati, agressivligi va tarkibiga bog’lik bo’ladi. Kimyo
sanoati korhonalari jixoz va uskunalari ochiq havo (atmosfera), tuproq, suvli xamda
suv-uglevodorodli muhitlarida ishlatiladi.Bunday sharoitda ishlatiladigan metal
uskunalarni korroziyadan himoyalashda turli elektroximiyaviy himoya usullardan
foydalaniladi.Bularga elektrokimyoviy himoyalashning katot,anot,protektor va
elektrodrenaj turlari kiradi.
Korroziyaga qarshi himoyalanishning samarali usuli–oqilona dizain va metal
tizilmalarini to’gri ekspluatatsiya qilish hisoblanadi .Qurilish va mantaj ishlarini tog’ri
tashkil etish metallarni korroziyalanishini kamaytiradi.
Metall va qоtishmalarnmng kоrrоziоn chidamliligi chuqurlik ko`rsatkichiga
asоslanib, 10 balli shkalada quyidagi jadvaldan fоydalanib, aniqlanadi:
20
1- Jadval
Metall va qоtishmalarnmng kоrrоziоn chidamliligi
№ Chidamlilik guruhi Chuqurlik ko`rsatkichi, mm ball
I Mutlоq chidamli < 0.001 1 11 O`ta chidamli 0.001 -0.005
0.005 - 0.01 2 3
III Chidamli 0.001 - 0.005 0.05 - 0.1
4 5
IV Chidami kamaygan 0.1-0.5 0.5 -1.0
6 7
V Оz chidamli 1.0 - 5.0 5.0 - 10.0
8 9
VI Chidamsiz > 10.0 10
Metal qoplamalar bilan korroziyaga qarshi himoyalash metall qoplamalar –
metallarni korroziyaga qarshi himoya qilishning eng keng tarqalgan usullaridan biri.
Bunday qoplamalar korroziyaga qarshi himoya, balki bezak berishni ta'minlash,
qarshilik, elektr o'tkazuvchanlik, yuqori xaroratga chidamlilik, sirt qattiqlik va bezak
berish va boshqa maqsadlarda qo’llaniladi.
Anod qoplamalar himoyalangan metall nisbatan manfiy zaryadli metalni
qo’llash orqali amalga oshiriladi. Bunday sharoitda himoyalangan yuzalarning hizmat
muddati ,qoplamalarda korroziyaning tezligi va qalinligi bilan aniqlanadi. Ular
metalni nafaqat mexanik ta’sirdan balki elektrokimyoviy, anodlar korroziyani
sekinlashtiruvchi funksiyani, tayanch metal katod bo’lib u emirilmaydi, qoplamalar
elektrokimyoviy kantatkni saqlab qolgan holda metal va sistemadan tok etarli oqim
orqali o’tadi. (1-rasm) Shuning uchun bunday qoplamalarda uskanalarning
g’ovakdorligi muhim ro’l o’namaydi.Anod qoplamalar temirni odatda yuqori
korrozion chidamlilik va odatdagi atmosfera korroziyasidan himoyalash, neytral yoki
bir oz nordon muhitlarda ishlatish mumkin. Anod qoplamalarni qoplashda temir
ustidan rux va kadmiy qoplanadi.
21
1-rasm. Anod qoplamalar
Katod qoplamalar metallarni qoplashda ko’roq salohiyatga ega .Bunday
qoplamalar metalni ishonchli himoya qiladi, faqat jarayon davomiyligini taminlash
kerak ,aks holda galvonik elementga aylanadi. Katot himoyalashda metal tayanch
hisoblanadi ,anod emiriladi. (2-rasm). Katod qoplamalar metalni mexaniv va agressiv
atrof -muhit tasiridan himoya qiladi. Katod qoplamalarni qoplashda temir ustiga mis,
nikel, kalay, ko’rg’oshgin va xrom qoplanadi. Metal qoplamalarni qoplash qiyin
bo’lsada ular nometal qoplamalarga qaraganda mexanik mustahkam. Bunday
qoplamalarning qoplashning , galvanik, kimyoviy, diffusion, metalaizo-
lyatsiya va termamehanik usullari mavjud.
2-rasm. Katod qoplamalar
Galvanik qoplamalar. Galvanik qoplamalarni olish usilida tegishli tuzlar
eritmalarini elektroliz natijasida metalga co’kadi va qoplanadi (elektroliz
usuli).Bunday qoplamalarni qoplashda, kotod va anod shaklida eritmadan metal
plastinkaga cho’kadi metalga qoplangan qatlam qalinligini quyidagi formula bilan
aniqlash mumkin.
S=(Dk Cnt )/ (60y)
22
Bu erda s-qatlam qalinligi, mkm; D k –katod to’kining zichligi, A/dm2; C –eritmadagi
metalning elektrokimyoviy ekvivalenti, g/(A*ch); n – tokning chiqishi,%; t- eliktroliz
vaqti, min; metalning zichligi, g/sm3 .
Galvanik qoplamalar asosan temir va uglerodli po’lotlarni korroziyadan
himoya qilish uchun ishlatiladi. Galvonik qoplamalardan rux va kadmiyli qoplamalar
eng ko’p tarqalgan (butun dunyo bo’yicha ishlab chiqarilgan ruxning taxminan 40 %
qoplamalar sifatida ishlatiladi. Yuqori sifatli, yahshi tashqi ko’rinishli, yuqori
adgeziyali qoplamalarni olish uchun metal yuzasini yahshilab tozalagan holda
qoplash orqali olish mumkin. Galvanik qoplamalarning qalinligi 1…100 mkm
bo’ladi. Qoplamalar quyidagi funksiyalarga ega ;
-korroziyadan himoyalash ( ruxli, kadmiyli,kalayli qoplamalar );
-himoya va bezak berish hususiyatiga ega (nikel ,xrom ,kumush,oltin );
-elektr o’tkazuvchanlikni oshiradi (mis, kumush,oltinli qoplamalar );
-qattiqlik oshadi va qarshilik kamayadi (xromli ,rodiyli palladiyli qoplamalar );
-magnitli qatlamlar olish ( Ni-Co ,Fe-Ni eritmadagi qotishmalari);
-yuzada aks ettirish xususiyatini oshiradi (kumushli , rodiyli ,palladiyli,xromli
qoplamalar);
-ishqalanish koyfisentini kamaytiradi ( Sn-Pb, In-Pb larning eritmadagi
qotishmalari.
Qoplamalarning qoplash sifati ko’p jihatdan ularning tuzilishi bilan
belgilanadi. Nozik kristalli qoplamalar ko’proq zich yahshi himoyalanadigan
mahsulotlar yuzasiga qoplanadi. Kerakli tuzilishli, sifatli qoplamalar olish
uchun quyidagi talablarga rioya qilish zarur:
1) qoplash paytida kuchlanish iloji boricha katta bo’lishi kerak;
2) eritma konsentratsiyasi yuqori bo’lishi kerak;
3) kislotali muhit (pH-5), neytral muhit (pH-6…7) bolishi kerak;
4) harorat va tok zichligi ko’proq bo’lishi kerak;
5) qoplamaning tuzilishini oshirish maqsadida elektrolitlarga mahsus
qo’shimchalar qo’shish kerak.
23
Metall qoplamalar turlari nikel qoplamalari asosan elektroliz yo’li bilan hosil
qilinadi. Ular metal yoki mis qoplamalar ustiga to'g'ridan-to'g'ri qoplanadi.
Qoplamalarni yuzasini tekislashda misdan foydalaniladi. Bu nikelli qoplama yuzini
kamaytirish orqali amalga oshiriladi(nikel misdan qimmat turadi). Bu ish qoplama
yuzasida pufakchalar qolmasligi uchun ishlatiladi.Yopiq binolarda qoplama -
0,008......0,013mm yopiq binolardan tashqarida esa 0,02....0,04 mm kimyo sanoatida
esa 0,025mm qalinlikda qoplanadi. Qoplama tez o’z rangini o’zgartiradi,qoplama
rangini o’zgartirmasligi uchun nikel ustiga yupqa qilib xrom qoplanadi.
Qo’rg’oshinli qoplamalar qo’g’oshin eritmasiga qoplamani cho’ktirish orqali
va elektroliz yo’li bilan qoplanadi. Ishni engillashtirish uchun eritmaga qalay
qo’shiladi(bir necha foiz ).
Agar eritma tarkibida qalay ko’p bolsa (masalan 25%) kalayli qoplama deb
aytiladi.Bunday qoplamalar havo sharoitiga chidamli boladi va korroziyani oldini
oladi.Aslida bularni chidamliligi ko’p emas. Bular tom ustini yopishga
benzobaqlarning ichki yuzasini himoyalashda ishlatiladi. Istimol suvi va oziq –
ovqatlari bilan birga ishlatilmaydi.
Ruxli qoplamalar rux eritmasiga qoplamani cho’tirish orqali va elektroliz
yo’li bilan qoplanadi(ular egiluvchanligiga ko’ra mo’rtligi yuqoriroq). Atmosfera
sharoitida korroziyaga chidamli. Qoplama qalinligi 0,03 mm bo’lsa ishlatilish muddati
qishloq vashahar atrofida 11 yil dengiz bo’larida esa 8 yil sanoat atmosferasida 4
yil. Eng oz korroziya tezligi quyidagicha pH -7.....12 ...12,5 . Rux qoplamalasi
po’lotni dengiz suvidan yahshi himiya qiladi. 1 yil davomida rux qoplamasi 0,03mm
da qoplanadi. Shunday qilib 0,13mm qalinlikdagi rux po’lotni 4-5 yil mobiynida
korroiyadan saqlaydi. Doimiy issiq suv tasirida rux qoplamasini ishlatish kam foyda
beradi. Chunki teshik hosil boladi. Bu holat sovuq suvda yuz bermaydi (t<50 C )
deaerirovannoy goryachiy. Rux bilan turbalar,mashinlarning bazi bir qismlari temir
tunukalar, tom yopishda ishlatiladigan tunukalar qoplanadi. Bunday qoplamalar
nafaqat nam havoda,balki ochiq havoda, CO2 bilan ifloslangan joylarda ham katta
foyda beradi. Ular benzindan ,yog’lardan va organik eritmalardan yahshi saqlaydi.
Lekin nordon va ishqoriy eritmalardan yahshi saqlay olmaydi.
24
Kadmiy qoplamalar faqat elektroliz yo’li bilan olinadi.Kadmiy va temirning
qoplamalarda farqi kam ,shuning uchun ham katod himoyasi bilan ishlangan kadmiy
qoplamasiga talabni kamaytiradi. Chunki bunga nuqsonlar sabab bo’ladi. Rux
qoplamasi bilan kadmiy qoplamasi solishtirilganda kadmiy qoplamasi rux
qoplamasiga nisbatan qadmiy qoplamasi po’latni nam havoda darzlanishdan
ishonchliroq saqlaydi.Kadmiy ruxga nisbatan qimmatliroqdir lekin rux qoplamasiga
qaraganda metallik hususiyatini ko’proq saqlaydi. Elektr o’tkazuvchanlikga
yahshiroq, payvandni yahshi tutadi shuning uchun ham elektro texnika sanoatida
ko’proq ishlatiladi. Shuni ham hisobga olish kerakki kadmiy qoplamalar ochiq havoda
samarasi kamroq. Kadmiy ishqoriy korroziyaga chidamliroq lekin kislata va ammiak
bilan eritmalarda tez zanglanadi. Kadmiy tuzlari zaharli shuning uchun ham u oziq –
ovqat sanoatida ishlatilmaydi. Rux esa uncha zaxarli emas shuning uchun ham suv
bilan ishlatilishi mumkin lekin oziq –ovqat solishga ishlatilmaydi.
Kalay qoplamalar konserva bankalarini yasash uchun ishlatiladi. Kalay
qoplamalarning asosiy qismi elektroliz yo’libilan olinadi(oq tunuka elertrolitik ).
Kalay tuzlarining zaharsizligi ko’proq oziq –ovqat sanoatida ishlatiladi. Kalay
qoplamasining qalinligi o’z eritmasidan kelib chiqib 0,0015.....0,0038mm, elektroliz
yo’li bilan esa 0,00045mm. Eliktroliz yoli bilan olingan qoplama kichik qalinlikda
qoplanganda pufakchalar hosil bo’ladi shuning uchun ham ichki qoplamalarni hosil
qilishda ishlatiladi. Chunki kalay qoplamalari oziq -ovqat bilan aloqaga kirishganda
temirga nisbatan anodlik hususiyatiga ega bo’ladi va ishonchli himoya hosil bo’ladi.
Agar kalay qoplamasi ishlatilgan joyning barchasi korroziyaga uchragan bo’lsa ham
kalay qoplamalarda vodorod ajralib chiqmaydi.
Kalayli qoplamalar yumshoq suvga chidamli neytral joyda kislatalar va
ishqorlar bilan alqaga kirishdi. Kalay qoplamalar truboprovodlarda ishlatilmaydi
chunki ular qimmat turadi .
Metal holatini tiklash uchun kimyoviy qoplamaning suyuqlik holatidan
foydalaniladi. Ko’pchilik holatlarda nikelli va kalayli qoplamalar shunday usulda
olinadi. Nikel qoplamalar olishda asosiy komponentlar eliktrolit paytidagi nikel tuzlari
barqarorlashtiruvchi (gipofosfit, bor gidridlari ) va qo’simcha stabillashtiruvchi
25
eritmalar qo’shib elektroliz qilinadi. Bu holatni quyidagi tenglama orqali ifodalash
mumkin.
NiCl2+2NaH2PO2 +2H2O=Ni+2H2PO3+2HCl+H2
Jarayonni amalga oshirishda temir va uning qotishmalarini yuzasini nikel bilan
qoplashda kobolt, alyumiyniy polladiy katalizatr vazifasini bajaradi. Mis va uning
qotishmalar yuzasini nikel bilan qoplashda nikel va alyumiyniy simlari o’zaro
kantaktlashtiriladi. Jarayon qaynash temperaturasiga yaqinroq temperaturada sodir
bo’ladi. Bu aralashmaning tarkibi quyidagicha nikel xlorid geksogidrat - 30g/l; natriy
gipofasfit -10 g/l; natriy gidroksiatstetat – 50 g/l pH=4…6. Bu aralashmadan
nikel fosfidni o’tqazish tezligi taxminan 0,015 mm/s ga teng.Bu qoplamadagi
fosforning miqdori 7…9 % tashkil qiladi. Qoplama tarkibida fosforning bo’lishi past
temperaturada kechishni taminlaydi.(masalan 400 0 C.
Kimyoviy nikel qoplamalar yuqori mustahkamligi va korroziyaga chidamliligi
bilan ajralib turadi. Ularning asosiy avzalligi –har qanday mahsulot yuzasida teng
taqsimlanadi. Kimyoviy nikel qoplamalarini bazi boshqa metallar va metalmaslar
(shisga, plasmassa) mahsulotlar yuzasiga qoplash mumkin.
1.2. Anarganik qoplamalar
Silikatli emallar Silikatli shixtalar yumshatish darajasigacha qizdirilib
tozalangan metal yuzasiga qoplanadi. Noorganik qoplamalar orasida ular eng ko’p
tarqalgan. Ularni tayyorlashda dala shpati, kvars, bura va (TiO2 BeO,ZrO2,MgO)
oqsidlardan foydalaniladi. Emalli qoplamalar asosan po’lotga,ayrimlari
cho’yanga,misga, latunga yahshi ishlatiladi. Stekloemallar metallarni korroziya va
tashqi tasirdan yahshi saqlaydi. Ular normal va yuqori haroratlarda suv va havo
o’tkazmasligi bilan ajraliob turadi. Asosiy kamchiligi mehanik ta’sir va zarbaga
chidamsiz. Atmosfera sharoitida emallangan po’lotlar uzoq vatq xizmat qiladi.
Ularning asosiy buzulishiga, qoplamada setka teshiklari paydo bo’lishi va shu joyda
zang tushiga olib keladi.
Asosiy bo’lovchi materiallar asosli qoplamalar. Bunda asosiy ro’lni qalin
stementli qoplamalar egallaydi. Ularning avzalligi, arzon narhdaligi tayyorlash
26
osonligi, qoplash va tuzatish osonligida.Boshqa metalmas qoplamalardan farqli
darajasi shundaki, sement qoplamalarda metalning korroziyalanishi past,
yuqori pH muhitida qo’llanilishi mumkin. Qoplamaning qalinligi 0…25
mm,qalin qoplashda setkalardan foydalaniladi.
Bunday qoplamalar po’lat cho’yan va suv quvurlarini himoya qilish uchin
ishlatiladi. Ulardan 60 yildan ko’proq vaqt maboyinida foydalanish mumkin.
Bunday turdagi qoplamalarni suv va neft rezervuarning ichki yuzasini,
kimyoviy mahssulotlar saqlanadigan sig’imlarda qo’llaniladi. Ularning
kamchiligi – kimyoviy ta’sir va termik zarbaga chidamsizligidadir.
Konversion qoplamalar bu qoplamalar tarkibiga (fosfatli, oqsidli,xro-
matli qoplamalar) kiradi.Konversion qoplamalarning himoyalanish darajasi,
metal qoplamalaridan keyin turadi ,ammo qoplash osongi, metallarga yahshi
adgeziyalanishi tufayli keng tarqalgan.
Fosfatlash - qora va rangli metallar sirtida fosfat qoplamalar olish usulidir. Bu
usul metallarning fosfat kislota va uning tuzlari eritmalari bilan ta’sirlashib, metallar
sirtida suvda erimaydigan fosfat tuzlaridan iborat qoplamalar hosil qilishga
asoslangan. Fosfat qoplamalar olish uchun ishlatiladigan moddalar anod ingibitorlari
qatoriga kiradi. Fosfat qoplamalarning elektroizolatsion xossalari yaxshi bo‘lganligi
sababli ulardan elektromashinalar qismlarini tayyorlashda elektrotexnik va boshqa
po‘latlar sirtida elektroizolatsion qavat hosil qilishda foydalaniladi.
Har qanday o‘lcham va shakldagi buyumlami fosfatlash mumkin, bunda
harorat darajasi turlicha bo‘lgan fosfatlovchi eritmalar ishlatiladi, fosfatlash uchun
ketgan vaqt esa qisqa bo‘ladi. Metall buyumlami bo‘yashdan oldin fosfatlash
bo‘yoqlaming po‘lat bilan mustahkam birikishini hamda sirtning turli nuqsonlarida
korrozion yemirilishlaming kam bo‘lishini ta’minlaydi. Fosfat qoplama hosil bo‘lishi
vodorod chiqishi bilan boradi. Temir atomlari bosqichma-bosqich kislota tarkibidagi
vodorod atomlari о‘rnini oladi:
2Н3Р04 + Fe = Fe(H2P04)2 + H2
Fe(H2P04)2 + Fe = 2FeHP04 + H2
2FeHP04+Fe=Fe3(P04)2+H2
27
Fosfatlar - suvli sovutgichlarni himoyalashda keng qo’llaniladigan
ingibitorlardir. Na2HPO4 va Na3PO4 - xolida ishlatiladi. NaH2PO4-kuchsiz ingibitor,
chunki suvli eritmada u eriganda eritma pH ning qiymati kislatali tomonga
siljiydi. Fosfatlar ta'sirida metall sirtida kam eruvchan - Fe2O3 va FePO4*2H2O
tarkibli ximoya qavati xosil bo’ladi va korroziyalanishga asosiy to’siq vazifasini
o’taydi. Juda tez korroziyalanayotgan metall sirtini ximoyalash uchun " tezlik bilan
fosfatlash " usulidan foydalaniladi. Buning uchun 12% - li fosfat eritmasi 5 kun
davomida doimiy aylanma xarakatda saklanadi. Eritma to’kiladi , sistema quritiladi
va yana 2 soat davomida shu sikl takrorlanadi.
Samarali ingibitorlar sifatida polifosfatlar (P3O10 -5) va (P6O18
-6) lar ishlatiladi.
Ular konsentratsiyalari 10 mg/l bo’lganda kuchli ingibitorlik xossasi namoyon
qiladilar. Polifasfatlarning bu xususiyati Ca+2-ionlari ishtirokida kuchayadi. Ca+2
polifosfat = 0,5 da yuqori effekt kuzatiladi. Polifosfatlar ichida - geksametafosfat
(GMF) keng tarqalgan ingibitordir. Uning ingibitorlik xossasi: Quyidagn tenglama
bo’yicha amalga oshadi.
Ca +2 + Na6 P6O 18 = Na4CaP6 O18 + 2Na+
suvda yaxshi eruvchan kompleks birikma xosil bo’lishi bilan izoxlanadi. Ca+2 -
yuqori konsentratsiyada bo’lsa Ca(P3O10)2 chukmasi xosil bo’ladi, ximoya pardasi
metall sirtiga o’tirib qoladi va korroziyani sekinlatadi. Tarkibida 2500 mg/l NaCl,
100 mg GMF, 60 mg/l Ca+2 saqlagan suvli eritmada po’lat sirtida
(NaH)FeCa(PO3)5 *8H2O himoya qavati yuzaga keladi. Polifosfatlar ishlatilganda
suvli muhitning tarkibiga, temperaturasi va oqim tezligiga e'tibor berish lozim.
Oddiy kam harakatchan xolatda 25 - 200 mg/l polifasfat , 0,5 - 2m/s tezlik oqimida
20 - 25 mg/l GMF samarali ingibitorlik xossasini namoyon qiladi.
Xromatlash - barcha rangli va qora metallarni himoyalashda kuchli vosita
sifatida ko’llaniladi. Intibitorlik xossasi 1,6*10-3 mol/l dan boshlanadi, (kaliy
bixromat). Agar ishlatiladigan metall "suyuqlik” “havo” chegarasiga (vaterliniya)ga
ega bo’lsa, 2-3 g/l konsentratsiyali eritmasi ishlatiladi, ammo ingibitor sarflanib
bo’lganda korroziya yana vaterliniyada boshlanadi. Shuning uchun bu xromatlir
korrozion muhitga vaqti - vaqti bilan ko’shib turilishi kerak. Cr2O7-2 -bixromat -
28
ionlari ( kislotali ingibitor ) ning himoyalash kuchi CrO4-2 - xromatlarga nisbatan uch
marta kuchli.Na2SO4 - erigan (0,1 mol/l ) suvli muhitda xromatlar va bixromatning
intibitorlik kuchli. Issiqlik tashuvchi moslamalarda suvda 10-4-103 mol/l kaliy
bixromat bo’lganda ular ishonchli xromatli himoyaga ega bo’ladilar.
Xromatlarning ingibitorlik xossasi eritmadagi Cl- -ionlari miqdoriga bogliq. Eritmada
xlor ionlari bo’lganda bixromat ionlari miqdori odatdagidan 2 - 3 marta ko’p
bo’lishi talab etiladi. Temperatura ortishi bilan ( bixromat - ionlari miqdori yetarli
bo’lganda ) xromatlarning korroziyaga qarshi himoya kuchi ortadi va
xromatlardan yuqori temperaturada ham ingibitorlar sifatida foydalanilsa bo’ladi.
Lekin , past temperaturalardagiga dagiga nisbatan ( 50o C da =10-4 mol/l; 400o C
da - 2*104; 600o C da -5*10-4 mol/l ko’proq miqdorda xromatlar ishlatilishi kerak.
Keyingi yillarda samarali ingibitorlar sifatida organik xromatlar:
siklogeksilaminxromati: guanidinxromati, metilaminxromati, izopropilamin
xromatlari ishlatilayapti. Eritmada SO3-2 va Ce - ionlari mavjud bo’lganda
xromatlarning eritmadagi konsentratsiyasi odatdagidan ancha yuqori bo’lishi kerak.
Turli metallar o’zaro kontaktda bo’lganda xromatlarning ingibitorlik effekti kam
bo’ladi. Bunday hollarda ularning konsentratsiyasini oshirish zarur. Distillangan suv
yuqori temperaturada po’latni mahalliy korroziyalanishga olib keladi . Bu hollarda
korroziyani sekinlatish uchun issiklik tashuvchi jixozlarda quyidagi tarkibli ;
1000mg/l Na2Cr2O7 + 400mg/l Na2CO3 yoki
500 mg/l Na2Cr2O7 + 500mg/l NaNO2 + 500mg/l Na2CO3
aralashmali ingibitrlar ishlatiladi.
1.3. Gumirirlangan qoplamalar
Gumirirlangan mahsulotlar gumirirlanish deganda tabiy yoki sintetik
kauchuk mahsulotlaridan metalni qoplash tushuniladi.Bu turdagi mahsulotlar kimyo
sanoati uskunalani korroziyadan, kavitastiyadan, eroziyada va boshqa tasirlardan
himoyalashda keng miqyosida foydalaniladi. Gumirirlangan qoplamalar
mustahkamligi, agressiv muhitga chidamliligi, elastikligi, tebranish, gaz va suv
o’tkazmasligi bilan kimyo sanoati asbob-uskunalarini himoyalash talablariga mos
29
keladi. Gumirirlangan mahsulotlarga tabbiy va sintetik kauchukdan olingan, izopren,
xloropren, butadien va boshqalarni kiritish mumkin.
Gumirirlangan kauchukli qoplamalarning qalinligi 1,5 mm tashkil qiladi.Kichik
hajmli mahsulotlarni gumirirlashda rezina aralashmasi va suyuq kauchukdan
foydalaniladi.Bazi holatlarda gumirirlangan rastvorlar tunikali mahsulotlarning
yuzasini qoplashda ishlatiladi. Hom rezina aralashmasi kauchuk, oltingugurt yoki
boshqa vulkanlangan moddalardan iborat. Rezinali aralashmaning tehnologik tarkibini
tabiiy kauchuk yahshilaydi.Jumladan yuqori elastiklik, defarmatstiyaga chidamli,
kagezion va adgezion xossalari yahshi, kislata va ishqorlar tasiriga chidamli.
Shu bilan birga bunday vulkanizatlar, mineral yog’lar va organik erituvchilarga
chidamsiz, ular tarkibidagi tabiiy kauchuk hisbatan qimmatbaho. K’op holatlarda
mohsulotlarni gumirirlashda natriy –butadienli sintetik kauchukdan foydalaniladi
(SKB). U butadienni polimerlash natijasida olinadi. Uning tuzilishi quyidagicha.
- - ( -СН2 - СН = СН - СН2 )m( -СН2 - СН - )n - I СН II CH2
SBK ning vulkanlovchi agenti – oltingugurtdir. SKB li gumirirlangan
mahsulotlarning kimyoviy chidamliligi tabiiy kauchukli gumirirlangan
mahsulotlardan kamroq farq qiladi.
Butadien –stiroli kauchuk (BSK) - tortilganda yuqori chidamliligi,metal-
ga yahshi adgeziyalanishi va egiluvcanligi bilan farqlanadi.Ular kislota va ishqorlarga,
spirtlar, ketonlar, efirlar ta’siriga chidamli, oziga yog’va moy,uglevodarodlarni qabul
qiladi.
Izoprenli sentetik kauchuk (ISK) o’zining xossasi bilan tabiiylikga yaqin.U
izoprenni polimerlab olinadi.
Xloraprenli kauchuk (nairit) u xloroprenni polimerlab olinadi.Uning
tuzilishi quyidagicha .
- (СН2 - С = СН - СН2-)т – Sn- (- СН2 - С = СН - СН2-)р – Sk- - I I С1 С1
30
Malekula tarkibidagi xlor atomi nairitning kimyoviy mustahkamligini oshiradi
Nairitda xlor atomi metalarga yuqori adgeziyalanishini taminlaydi. Nairit metal
oqsidlarida vulkanlanadi,asosan rux va magniy oksidlari aralashmasida. Vulkanlovchi
agentlar uni yuqori mustahkamlashga, agressiv muhit va moylar, egiluvchan,
eskirishga chidamli, tortilganda yuqori chidamlilikga ega, emirilishga chidamli.
Nairitning kamchiliklari quyidagilardan iborat,past haroratga, ishqalanish va
yong’inga chidamsiz, vulqanlashga beriluvchanligi uni ishlab chiqarishni
qiyinlashtiradi.
Gumirirlash texnalogiyasi kimyo sanoati asbob-uskunalarini gumirirlash
jarayoni ikki yo’l bilan amalga oshirilishi mumkin: 1) Tunukalar yuzini qoplashda
vulkanlanmagan rezinali aralashmalarni vulkanlash orqali; 2) Uskunlar yuzasiga
yopishtirishda oldindan ishlab chiqarilgan kauchukli astarlar yoki g’iloflardan
foydalaniladi. Birinchi usul eng keng tarqalgan hisoblanadi.
Gumirirlash jarayonining texnologik bosqichlari quyidagicha: yuzalarni
himoyalashga tayyorlash; gumurlangan mahsulotlar tayyorlash; yuzalarni
himoyalashda kleylar surtish va ularni tayyorlash; yuzalarni himoyalashda
gumuirlangan mahsulotlarni qoplash; ularni issiqlik tasirida qayta
ishlash.Gumirirlangan sirt yuza korroziyadan himoyalaydi,yog’lar yopishishidan
saqlaydi.
Gumirirlashning kiyoviy ,elektrokimyoviy mexanik usullari mavjud. To’g’ri
gumirirlangan sirt yuzalar ,silliq va kulrang ,qo’pol bo’lmasligiga ishonch hosil qilish
kerak. Bunday yuzalarlarga kley surtilishi qoplamaning adgeziyasini oshiradi.
Yuzalarni qoplashda kley surtish kerak keyin uch qavat qilib 8 soatdan kechiktirmay
qoplash kerak.Kauchuk aralashmasining vulkanlanish kinetikasi kuyidagicha bo’ladi.
31
3-rasm. Kauchuk aralashmasining vulkanlanish kinetikasi . (q-t mustahkamlik chegarasi va xizmat qilish muddati). Birinchi bosqichda (I) kauchuklar aralashmasi oquvchanligini yo’qotadi. Bu
jarayon tez sodir bo’lishi mumkin “qattiqlashishi” (A) yoki sekin sodir bo’lishi
mumkin (B). Ikkinchi bosqichda (II) kuchlanish ortadi lekin ko’proq qoldik
defarmatsiya mavjud bo’ladi.Uchinchi bosqichda (III) kauchukning fizikaviy-
mehanik xossalarini optimal kombinatsiyalanishiga erishiladi. Masalan mustahkamlik
chegarasi, qarshilik xususiyatlari va boshqalarda. To’rtinchi bosqichda (IV) ko’pgina
kauchuklar uchun qo’shimcha modulning osishini kuzatish mumkin(C) Vulkanizatlar
tabiiy va sintetik izoprenli kauchukning qoplash jarayonining samaradorligini
oshiradi. Bazi holatlarda izoprenli tabiiy va sintetik kauchuklarni
vulkanlovchilar,qayta vulkanlashda o’zaro bog’liqlik darajasini pasayishi va o’z
kuchlarini nisbatan kisqartirishi mumkin. (D) Shuning uchun har kauchukli
aralashma, o’zining vulkanlanish davomiyligi,temperaturasi va bosimi bilan
harakterlanadi. Bundan tashqari, metalni qoplashda qoplamaning qalinligi va
og’irligini e’tiborga olish kerak. Birinchi bosqichda (I) mahsulotlarni qalin qilib
qoplashda metalni yahshi qizdirish kerak. Bu qoplamalarni qoplashda issiq havodan
foydalanish qoplamaning fizikaviy- maxanik va himoyaviy hususiyatlarini
yahshilaydi. Kleylar sifatida ishlatiladigan mahsulotlar qotorida 2572 (qizil) va 51-
32
K-22 (oq) dan foydalaniladi. Kley 40…60 daqiqada quriydi o’zining
yopishqoqligini 3…4 soat saqlaydi. Sovuq havoda 88-H markali kleydan
foydalaniladi.
Asosiy suyuq nairitli qoplamalar ular past malequlali polixloroprenni
destruksiyaga uchratib yuqori malekulali polixloroprenga aylantirish orqali ishlab
chiqariladi. Destruksiyalangan nairit organik erutuvchilarda yaxshi
eriydi,yopishqoqligi past. Ularni qoplashda 65…70 % li eritmasi tayyorlanadi
shpatlevkalash uchun yanada ko’roq erituvchi bilan suyultiriladi. Qoplamalarning
adgeziyasi past, biroq ular tuproq qatlami uchun qo’laniladi. Bunday qoplamalar
ventilyatrlar, sulfat kislata vannalarini, armaturalarni, vakuum filtrlarni va boshqa
kimyo sanoati uskunalarini himoya qilishda qo’laniladi.
Asosiy suyuq tiokolli va siloksanli qoplamalar tiokol polisulfidli kauchuklar
guruppasining vakili, uning malekulyar formulasi quyidagicha tuzilishga ega;
HS-(C2H4-O-CH2 –O-C2H4-S-S-) n –C2H4-O-CH2 –O-CH2-SH
(bu erda n=6…23 ga teng) .SH-guruhi borligi sababli tiokol hona haroratida
peroksidlar,poliamidlar, oqsidlar va boshqa reagentlar tasirida vulkanlanadi.Tiokol
nairitdan kuchsizroq ammo suv, benzol, neft yog’lariga chidamlidir.
Suyuq siloksanli kauchuk kremniyorganik palimerlar sinfiga kiradi.Ular xona
temperaturasida kalayorganik birikmalar bilan vulkanlanadi,ularning yahshi
hususiyati issiqlikga chidamli, kamchiligi kislata va ishqor tasiriga chidamsiz. Ba’zi
fizik- mexanik ximoyalovchi xossalari bo’yicha siloksan butadienli kauchukqa yaqin.
Ular hona temperaturasida kalayorganik reagantlar yordamida vulkanlanadi, isiqlikga
yahshi chidamli,kamchilikgi shundaki kislata va ishqorlar ta’siriga chidamsiz.
1.4. Polimerlar asosidagi asosiy himoya qoplamalari
Lok va bo’yoq asosli qoplamalar umumiy ma'lumotlar.Lok - bo’yoqli
mahsulotlar- bular suyuqlik yoki pastasimon tarkibi,yupqa qatlam hosil qilib
qoplanadi ularning mustahkamligini adgezion kuchlar taminlaydi.Lok bo’yoqli
qoplamalarning quyidagi turlari mavjud; metallarni korroziyadan himoyalovchi,
metalmaslarni namlik va parchalanishdan saqlash ,maxsus sirt hususiyatlarini saqlash,
33
(elektroizalyatsiya,teplaizolyatsiya,va boshqalar), mahsulotlarga bezak berish
maqsadida qo’llaniladigan turlari mavjud. Bu qoplamalarning asosiy avzalligi quydagilar; nisbatan arzonroq, qoplash
osonligi, suyuqlantirish oson, ishlab chiqarish samaradorligi yuqori, jozibador
ko’rinish va yuqori himoyalanish xassalarini nomoyon qiladi.
Kamchiligi; yuqori issiqlikga chidamsiz, (170…200 oC ) ,mexanik
chidamliligi past, suvli muhitga qarshiligi kam.
Lok bo’yoqli qoplamalarning turlari .Lok bo’yoqli qoplamalar asosan uch
turga ajratiladi; maslyaniy kraska, lok va emallar.
Maslyanniy kraska – suspenziya,pigmentlarni maydalash,moylar va qatlam
hosil qiluvchi moddalardan olinadi. Pigmentlar tegishli ranglar va qoplamaning
himoyalovchi hususiyatlariga ta’sir qiladi. Bular rux oqsidi, qo’rgoshinli belila, oxra
va boshqalarni o’z ichiga oladi. Osimlik yog’laridan olingan maslyanniy kraskalarni
quritish jarayonini jadallashtirish maqsadida sikkativlar (kobalt, marganiz va xakoza
oksidlar) qo’shiladi. Qoplamalarning chidamlilik va qarshilik kuchlarini oshirish
maqsadida talk va kaolin qoshiladi. Maslyaniy kraska nam sharoitda metallarni
korroziyadan yahshi himoyalaydi.
Loklar - tabiiy yoki sintetik qatronli smolalarni erituvchilar yordamida eritib
olinadi. Loklar qoplangandan keyin erituvchilar bug’lanadi va mustahkam qatlam
hosil qiladi. Spirtli va maslyaniy loklar mavjud.Birinchisiga spirtda eritilgan
smalolar, ikkinchisiga oliflar kiradi. Avzalligi qoplangan yuzalarning yorqin
ko’rinishda, quritish jarayonining tezligida. Kamchiligi metallarga adgeziyasi past,
qiriluvchanligidadir.
Emallar - loklar aralashmasini organik erituvchilarda eritib ,pigmentlar
qo’shib tayyorlanadi. .Ular loklar kabi qaplamalarga yorqinlik beradi. Emallar
loklardan arzon turadi. Emallarning - maslyaniy emal (neft loklari), gliftalli emallar
va nitroemallar (nitrostellyulozali loklar) kabi turlari mavjud. Nitroemallar tez
qotuvchi mahsulotlardir, ular qoplangandan keyin bir necha daqiqadan keyin qattiq
holatga o’tadi. Bugungi kunda sintetik emallar keng tarqalgan, asosiy sentetik
34
smalolar, elastikligi ,qattiqligi, atmosfera havosiga barqarorligi, yuqori manzarali
hususiyatlari bilan ajralib turadi.
Lok bo’yoqli qoplamalarni qoplash lok bo’yoqli qoplamalarni qoplash
jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: uskunalarni qoplashga
tayyorlash,qoplamalarni qoplash va quritish. Uskunalarni qoplashga toyyorlash;
yuzalarni zang va iflosliklardan tozalash, gruntovka va shpaklevka surtish jarayonini
o’z ichiga oladi. Yuzadagi suvli aralashmalarni tozalashda sentetik yuvuvchi
vositalar va erituvchilardan foydalaniladi.
Lok-bo’yoqli qatlamlarning mustahkamligini oshirish maqsadida ,yuzalarga
gruntovka qatlami, temir okid, ruxli krona, rux changgi (protector) va boshqa
mahsulotlar qo’laniladi. Gruntovkalangan yuzalarni tekislash uchun shpaklevka
uriladi. Eng ko’p ishlatiladigan shpaklevkalarning tarkibi, bor, olif, va yog’li
kleylarni o’z ishiga oladi. Shpaklevkaning quritish jarayonini tezlatish uchun
yuzalarga ko’piktosh (pemzoy) uriladi va shukurka qilinadi.
Odatda lok-bo’yoqli qoplamalar yupqa qatlam qilib (1…3) uriladi,
birinchi qatlam qurigandan keyin yana boshqa qatlam uriladi keyin to’liq quritiladi.
Termaplast va reaktaplast asosidagi himoyalovchi qoplamalar.
Korroziyaga qarshi ximoya vositasi sifatida termaplastlar termaplastlar asosida
kimyoviy chidamliligi yuqori materiallar polivinilxlorid ,polietilen ,ftoraplastlar ,
pentaplastlar, poliprapilen, poliizobutilenlar qo’laniladi.
Polivinilxlorid asosidagi qoplamalar, xom-ashyo arzonligi, kimyoviy
tarkibini ishlab chiqarishva qo’llash osonligi, fizik -mexanik xususiyatlarining
ko’rsatgichlari yuqoriligi sababli qorroziyaga qarshi ximoyalovchi qoplama sifatida
keng ko’lamda ishlatiladi. Sanoatda qattiq PVX –vinilplast va yumshoq plastikat
ishlab chiqariladi. Vinilplast kimyoviy jihatdan chidamli bo’lsa ham ximoya qatlami
sifatida kam qo’llaniladi, uning kamchiligi issiq va soviqqa chidamsizligidadir.
Plastikat keng ko’lamda qo’llaniladi buning sababi shundaki uni ma’lum shaklga
keltirish osonligi va engil payvandlanishidadir. Plastifikatorlar (odatda ftalatlar)
plastikatning elastikligini va sovuqqa chidamliligini oshiradi va u suvga,kislota va
ishqoriy eritmalarga ham chidamlidir .plastifikatorlar adgeziyani kamaytirishi sababli
35
plastikatni qoplashdan oldin metal sirtiga gruntovka sifatida fenol va epoksid smala
asosidagi elim uriladi. Plastikatlar temir temir-beton, qurilish konstruksiyalarida va
inshoatlar ximoyasida keng qo’laniladi.
Polietilen (PE) asosidagi qoplamalar 60 o C gacha bo’lgan haroratda suv va
agressiv muhitlarga chidamliligi bilan ajralib turadi. Xona haroratida polietilen
erituvchilarda erimaydi ammo 70 o C dan harorat oshgach u ayrim uglevodorotlar va
ular asosidagi mahsulotlarda eriydi. HCl, HF,H3PO4, H2SO4 eritmasi, HNO3
eritmasi,kabi oqsidlanmaydigan kislotalar PE ga ta’sir qilmaydi ammo 60 oC dan
harorat oshgach H2SO4 va HNO3 PE qatlamini parchalaydi . PE ning kamchiliklari
quyosh nuri ta’sirida himoya muddati qisqarishi , yoriqlar hosil bo’lishi ,past
chidamliligi, va qo’llash harorati. Yuza qatlamlarini himoyalashda PEND lar keng
tarqalgan bo’lib kimyo sanoati, qurilish qonstruksiyasiyalarida, quvurlar, nososlar,
vintilyator, armaturalar himoyasida kegn qo’llaniladi. Agressiv muhitlar uchun
qollaniladigan hajmlarda PE dan tayyorlangan plastinalar qo’llaniladi ,qurilishda
izolyatsiya sifatida foydalaniladi. PE dan tayyorlangan yashiqlar, tasmalar yordamida
quvurlar korroziyadan himoyalanadi.
Ftoroplastlar asosidagi qoplamalar bunga politetroftoretilen (PTFE) F-kiradi
kimyoviy chidamliligi boyicha barcha polimer mahsulotlardan yuqori hisoblanadi.
(PTRE) qoplamalariga faqatgina ishqoriy metal eritmalari va ftor ta’sir etadi. Xona
haroratida unga erituvchilar ta’sir etmaydi. Parchalanish haroratigacha (415 o C)
uoquvchan qovushqoq holatga tushmaydi shu sababli unga ishlov berishda mahsus
texnologiyalardan foydalanadi. Adgeziyasi pastligi qoplash jarayonini qiyinlashtiradi.
PTFE ning yuqori modifikatsiyasi F-4D yuza qatlamiga suvli dispersiyalar
yordamida; F-40 va F- 4 M kukun holatida ishlatish mumkin. F-4 qoplamalari
kimyoviy uskunalarni agressiv muhitlarda, harorat 200oC va undan yuqori
haroratlarda ximoya sifatida qo’laniladi; kamchiliklari mehanik chidamsizligi,va
yuqori narhi .
Ftoraplastlardan politri-ftorxloretilen (PTFXE) belgilashimiz mumkin, uning
kimyoviy chidamliligi F-4 ga yaqin bo’lib umustahkamroq va sovuqqa chidamliligi
36
bilan ajralib turadi. Uning asosidagi qoplamalar suspenziya va kukun ko’rinishida
uriradi.
Polivinilftorid (PVX) kimyoviy chidamliligi kam bo’sa ham metal,
yog’och, boshqa quririlish materialrariga yahshi adgiziyasi bilan ajralib turadi.
Polivinilidenftorit (PVDF) barcha ftoraplastlarga nisbatan yuqori fizik-mexahik husu-
siyatga ega bo’lib quyish osonligi va yuqori chidamliligi bilan ajralib turadi .
Pentaplast asosidagi qoplamalar kimyoviy chadamliligi bo’yicha
ftoraplastlarga yaqinlashadi. Erituvchilarning ko’pchiligiga chidamliligi, kuchli va
kuchsiz ishqorlarga, kuchsiz va ayrim kislatalarga chidamliligi bilan ajralib turadi.
Faqatgina azot va sul’fat kislataga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agressiv mexanik
hususiyatlari PTFXE dan yuqori. Bu polimerning texnologik ko’satgichlari juda
yuqori bo’lib unga bosim ostida quyish bilan ishlov beriladi.
Reaktaplastlar asosidagi qoplamalar reaktaplastlar asosidagi qoplamalarni
katalizatorlar, ingibitorlar va qotiruvchilar qo’shilgan holda, himoya qilinishi zarur
bo’lgan yuzaga suspenziya, pasta, mastika va kukun holda uriladi, shundan keyin
tafsiya qilinayotgan rejim asosida qoplama qotiriladi. Urilayotgan kompazitsiya
tarkibida smola qotiruvchilar (yuqori va past haroratlarda), plastifikatorlar
(elastiklikni oshirish maqsadida), to’ldiruvchilar(qattiqligini oshirish va
cho’kuvchanligini kamaytirish) va erituvchilar (boshlang’ich kovushqoqlikni
kamaytirish maqsadida) qo’shiladi. Ulardan asosan tunuka materiallarni qoplashda
foydalaniladi.
Epoksid smolalar asosidagi qoplamalar qotish jarayonida cho’kish
ko’satgichi minimal bo’lib, qoldiq mahsulotlar ajralmaydi. Bunday qoplamalar yuqori
adgiziya, fizik-mexanik ko’rsatgichlarining yuqoriligi va kislata va ishkorlarga
chidamliligi bilan ajralib turadi. Kamchiligi uning toksikalogik hususiyati yuqori
( diamin va poliaminlar sababli). Bu qoplamalar kata o’lchamli kimyoviy uskunalar
bino va inshoatlar va transport vositalarini himoya qilishda qo’llaniladi.
Epoksidli lok-bo'yoq materiallari, boshqa izolyasiya qiluvchi materiallarga
nisbatan quvur yuzasiga surkash texnologiyasi oson va qimmatbaho xossaga ega.
Shunga ko'ra, u korroziyadan himoya qilishda qoplama sifatida ko'p ishlatiladi. Uning
37
himoya qilish ko'rsatkichi tarkibiga qo'shiladigan qotiruvchi moddalarning turiga va
quritish haroratiga bog'liq. Qotiruvchi moddalar sifatida alifatik aminlar (polietilen
poliamin va geksametilen - diamin) ishlatiladi. Bulardan tashqari lok - buyoq
materiallarining xossalari qo'shiladigan pigmentlar, to'ldiruvchilar, plastifikatorlar va
modifikatorlarga ham bog'liq bo'ladi. Epoksid smolalarining erituvchisi sifatida:
erituvchi, inert komponenti va aromatik erituvchidan tashkil topgan aralashma
ishlatiladi. Masalan, atseton (3-qism), ksilol (4-qism) va etilsellozolva (3 - qism).
Surkalgan epoksidli lok-buyoq qoplamasini quritish, 18 - 22 oC da 24 soat davomida
amalga oshiriladi. Surkalgan epoksid smola qoplamasining yuqori haroratda qurishi,
uning yopishqoqligini sodir etadi. Bunday qoplamaga ega bo'lgan quvurlarni harorati
60 oC gacha bo'lgan va namligi yuqori bo'lmagan (quruq) tuproq sharoitida ishlatish
mumkin. Masalan, PEP - 534 markali epoksid qoplamasini nam yer sharoitidagi
ishlash muddati 10 - 15 yilni tashkil qilsa, quruq tuproq sharoitida esa, uning ishlash
muddati, o'rtacha 30 yilni tashkil qiladi.
Fenolfarmal’degidli smolalar asosidagi qoplamalar qo’llanilganda rezol’ va
novolachenliy turudagi smalardan foydalaniladi. Rezol’ smolari kizdirish natijasida
qoliplash, novolochniy turidagilarga mahsus qotirgichlar talab qilinadi (formal’degid
va geksametilendiamin). Qotgan smolalar erimaydi va eruvchilarga chidamli, yuqori
haroratga chidamli 250…280 o C gacha 280 oC dan yuqori haroratda destruksiyaga
uchraydi. Kislatalarga chidamli, ba’zi ishqorlar va fenollarda eriydi.
Poliefir smolalar antikorrizion ximoya sifatida qo’llaniladi. Tarkibi jihatdan
stiroldagi to’yinmagan poliefirlar, dikorbonkislatalar va ko’p atomli
spirtlareritmalaridan tashkil topgan. Qotish jarayoni qizdiganda yoki qotirgichlar
yordamida amalga oshiriladi. Mineral va organik kislatalarga, neft
mahsulotlariga,erituvchilarga chidamliligfi bilan ajralib turadi ishkoriy muhitda
gidroliz jarayoniga uchraydi. Bularasosida har hil antikorrozion mastikalar
tayyorlanadi.
Furanli smolalar furan va uni hosil qiluvchi birikmalaridan olinadi.
Korsatgichlari; kislota va ishkorlarga yuqori chidamli xarorat 300…500 o C gacha
38
termo-chidamligi, metal, beton, keramika va boshqa mareriallarga yahshi adgiziyasi
bilan ajralib turadi.
Polimer kukunlar bilan qoplamalarni qoplash asosiy usullari. Polimer
kukunlar urilayotgan yuzada erib nozik qatlam hosil qiladi.Ishlov berish usuliga va
qatlamlar soniga ko’ra himoyaviy qatlamlar qalinligi 0,2 dan 1,5 mm gacha
boladi,yani kukunlarni faqat nozik qatlamda ishlov bermasdan qalin qatlam hosil qilsa
ham boladi. Kukunga ishlov berib uni erish haroratigacha qizdirish davrida
termooqsidlanish destruksiyasi sodir bo’ladi shu sababli ishlov berishdan oldin kukun
(polimer) termostabil holatda bo’lishi kerak. Shu sababli polietilen va etilen, propilrn
polimerlariga termostablizator vazifasini deafen, bisalkofen va boshqa qo’shichlar
0,15dan 0,5 % (og’rlik miqdorida ) qo’shiladi.
Yahshi natijalar 0,15 dan 1 % gacha (og’irlik miqdorida) oltingugurt
qo’shilishida olingan. Stabillashmagan PEND kimyoviy hususiyatlarini eritmani 30
sek davomida mashina yog’i bilan ishlov berib keyinchalik termik 200 o C haroratda
5 minut davomida ishlov bergan holda olish mumkin.
Propilen kukunlari uchun termostabilizator vazifasini oltingugurt va uning
birikmalari,neazon –D (1,35 %) bajaradi. Pentaplast stabillangan holda ishlab
chiqariladi. Nozik qatlamli ximoyaning xususiyatlari va davomiyligi ,ximoya
qilinayotgan yuzaning qatlamiga nisbatan adgeziyaga bog’liq bo’ladi. Shu sababli
ishlov berilayotgan yuza po’lot va boshqa mohsulotlar yahshilab tozalanib
fosfatlanadi. Ishlov berilgan yuzalarda polipropilen va pentaplastlarning (urilgan)
adgezion mustahkamligi 10 va 15,7 MPa,fosfatlangan yuzada esa 19,7 va 21,5 MPa ni
tashkil etadi. Alyumiyniy va magniy yuzalarga ishlov berilganda oksidlash tavsiya
etiladi.
Ftorpolimerlar kukunlari bilan ishlov berilganda yuzani sulfoxlorlash tafsiya
etiladi. Plolimer eritmalari bilan ishlov berishda ularning adgezion mustahkamligi
chegaraviy qatlamlarda oksidlanish sodir bo’lganda kuchayadi. Bu jarayon ishlov
berilayotgan qatlamning qalinligi va haroratiga bog’liq bo’ladi .
Adgeziyaning maksimal ko’satgichi qalinligi 1200 dan 2000 mkm taminlanadi.
Tmperaturaning kata ahamiyati bor, ko’chilik metallarning chegaraviy qatlamidagi
39
termooksidlanish jarayoni katalizator vazifasini bajaradi va adgezion mustahkamlikni
taminlaydi. Shu sababli po’lot yuzalarni elektrolitik ishlov berish tafsiya qilinadi.
Ayrim qoplamalarni qoplashda mahsus gruntofkalar uriladi. Misol uchun
kompazitsion PVX lar fasfotlangan yuzaga yki mahsus gruntovka ustiga uriladi
(suyuq fenolli kauchuk K4-01-89 yoki P-VYa-0111).
Ayrim polimerlardan; poliprapren,pentaplast va ayrim ftoropolimerlardan
sifatli qoplama olishda ahamiyatli shartlardan biri sovtish rejmini saqlash hisoblanadi.
Qoplamalarning adgezion mustahkamligi va kimyoviy hususiyatlari
to’ldirchichlar qo’shilganda oshadi chunki ular ichki kuchlanishlarni yo’qotadi. Misol
uchun dengiz suvi hom neft uzatiladigan quvurlarni qoplashda PEND qoplamalariga
65 % kukun sifan rux qo’shiladi va buning oqibatida adgezion mustahkamligi oshadi
va ichki kuchlanishlar 4-6 barobar kamayadi.
Bir necha seqund davomida zarrachalar 130 oC haroratgacha (va undan
yuqori) qizdiriladi va eriydi. Shu holatda zarrachalar ilgaridan qizdirilgan yuzada
qoplama hosil qiladi va yana ishlov beriladi. Bu usulda ishlov berilganda ishlayotgan
operatorindidual himoya vositasi bilan taminlanganligi, vintilyatsiya va zararlangan
havoni tortib olish sistemasi bo’lishi kerak. Bu usulning kamchiligi polimerlarni
kuchli termooksil destruksiyasidir.
4-rasm.Gaz-olovli polimer qoplamalarni changlatib qoplash uchun,UPN-4L uskunasining texnologik sxemasi. 1- ventil,2-shlanka, 3-bollonlar, 4-reduktor, 5-qizdiruvchi bochka, 6-gorelka, 7-pult boshqarmasi.
40
Girdobli qoplash usuli bu usulda qoplashda qoplanayotgan buyum (detal)
polimer kukunli idishga tushiriladi va pastdan havo yoki gaz oqimi yuboriladi.Isitilgan
detal yuzasida polimer kukunlar yumshaydi va detal yuziga yopishib qoplama hosil
qiladi.Bunday qoplamalar bilan uskunalarni qoplash jarayoni juda oddiy bo’lib ,buni
har qanday korxonada amalga oshirish mumkin.Uskunalarni qoplashda girdobli
uskunadan va pastdan kiritilayotgan reagentlar havo va siqilgan azotdan , detallarni
qizdirishda pechlardan foydalaniladi.
5-rasm. Girdobli qoplash usulining sxematik ko’rinishi. 1-polimer kukunlari 2-qoplangan buyum,3-qoplangan kukun, 4 –qoplash uskunasining korpusi, 5- g’ovak to’siq
Girdobli qoplash uskunasi silindrsimon yoki to’rtburchakli idishdan iborat.
Idishning pastki qismida gaz o’tkazmaydigan va kukun tushmaydigan to’siq mavjud.
Peregorodkalarni shisha tolali, filtrlash keramikasi va boshqa g’avakli mahsulotlardan
ishlab chiqarish mumkin. Peregorodkaning ustidan kukun sepiladi pastgi qismidan
0,05…0,6 mPa gaz (havo) 50 m2 /soat sarf bilan har 1m2 uzatiladi. Bu usul kata
bo’lmagan murakkab mahsulotlarni himoyalashda qo’llaniladi.
Girdobli tebranish usulida sepish bu usulning girdoblidan farqi shundaki
havo (qizdirilgan) yoki gaz ta’sirida erib tushayotgan kukunga bir vaqtning o’zida
41
vibratstiya ta’sir qiladi. Bundan tashqari sepishda kukunni fraksiyalarga
(qo’shimchalar stabilizator, pigment ) zarrachlar o’lchami boyicha ajratishga hojat
qolmaydi. Bu usulda hosil bo’lgan qoplamalar boshqa usullarga nisbatan tekis va
qalin bo’ladi. Oddiy taminlash bo’chkasidan undan kukun, siqilgan havo yordamida
shlan orqali changlatish uskunasiga uzatiladi va undan mahsulot qizdirish pechlariga
o’tkaziladi.
Changlatish jarayoni osongina aftamatlashtiriladi va mexanizatsiyalash-
tiriladi, qoplamani tashqi va ichki yuzalarga sepish imkoniyati bor. UkrNIIXim Mash,
tomonidan ishlab chiqilgan pech. Bu to’la mexanizatsiyalangan uskuna bo’lib hajmli
kimyoviy uskunarga va kalonna tipidagi apparatlarni ximoya qoplamarini sepishga
mo’jjallangan. Uskuna ichida apparat aylana bo’yicha 0,5 …1,0 m/s tezlikda xarakat
qilib, puflash uskunasi ishlov berilayotgan uskunaga qarama -qarshi holda aylanib,
ikki, uch qator qoplanadi. Havo kukun aralashmasini uzatish aftomatlashgan bo’lib
sferik kublarni qoplashda yo’qotishlarni kamaytiradi. Har bir qatlam (kukun
)sepilgach bu qatlam glanes paydo bolguncha eritiladi.
Elektroforetik changlatish ululi yuqori kuchlanishli elektr maydon
qo’llashga asoslangan, buning natijasida zazemleniya qilingan detal va mahsus
elektrod setka orasida zaryad hosil bo’ladi. Polimer zarrachalari muvozanat holatida
bo’lib (havo yoki gaz oqimlari) elektr setkada zaryadlanadi qachonki elektrod setka
detal orasida elektr maydon hosil bo’lganda. Kukunning zaryadlangan zarrachalari
detal’ning sovuq yuzasida tekis o’tiradi va ko’p vaqt orasida saqlanib turadi va bu
kukunni eritishga imkon beradi.
Issiq nur changlatish usuli havo yordamida katta quvvatli issiq nur
oqimiga uzatiladi ,buning natijasida polimer zarrachalar eriydi va katta tezlikda
himoya qilinishi zarur bolgan yuzaga intiladi va himoya qatlami hosil qiladi. Bu usul
murakkab bo’lmasdan yuqori unumdorlikga ega, kamchiligi sifatida reflektorlarni
sovitish zarurligi. Ammo boshqa uskunalarga qaraganda kukun sarfi 25…30 % gacha
3,5 -4 marotabagacha kamayadi. Bundan tashqari bu usulda o’lchami katta bo’lgan
uskuna va detallarni qizdirgan holda ishlov berish imkonini beradi.
42
Elektrolitik changlatish usuki bu juda keng qo’llaniladigan usul bo’lib,
zazimleniya qilingan detal (uskuna) va mahsus elektrodga yuqori kuchlanishdagi
salbiy tok beriladi va natijada elektrostatik maydon hosil bo’ladi.Polimer zarrachalari
moydonga kirib zaryadlanadi va shu ta’sir natijasida mahsulot yuzasiga o’tiradi
keying bosqich bu qatlamni eritish jarayoni bo’lib bu maqsadda kvars lampalar
parabolik fokus konstruktorlardan foydalaniladi. Bu usulning mukammalligi,
himoyalanayotgan uskunaning bo’rtib turganjoylari, flaneslar, payvondlanish
joylarida sifatli qoplama hosil qiladi qo’llanilayotgan materialning qo’llanilishi 90 %
gacha bo’ladi, bu qimmat narhdagi ftorpolimerlarni qoplashda iqtisodiy samara
beradi. Elektr quvvat sifatida tok kuchi 10 mA gacha va kuchlanish 80…150 kv gacha
bo’lgan generatrlardan foydalanish mumkin bu havfizlikni taminlaydi. Qoplamalarni
qo’lda va (pistalet purkagich ) yoki to’liq mehanizatsiyalangan yoki
avtomatlashtirilgan uskunalarda olib boorish mumkin.
O’z-o’zidan sepish usuli bu usul hajmi 5 m3 gacha bo’lgan uskuna
(hajmlar)zarur bo’lgan haroratgacha qizdirib ichiga polimer solinadi va
monipulyasiya boshlanadi natijada hajm ichida qoplama hosil bo’ladi kukun qoldiqlari
jarayon tugagach to’kilib tashlanadi. Bunday usul polietilen va epoksid cmolalar
kukuni qo’llanilganda yahshi samara beradi, kukunni chiqarib tashlanishda flaneslar
ham qoplanadi. Polimerlarni to’liq eritish pechda amalga oshiriladi. Hamma
jaroyonlarning dovomiyligi ekspriment yordamida aniqlanadi.
Markazdan qochma changlatish bu jarayonni olib borilishi markazdan
qochma jarayonni va suyuq kompozitsiyalarni markazdan qochma qoplashga
o’xshaydi. Asosan quvurlarni ichki yuzasi, obeychekalar va boshqamarlazda
aylanuvchi detallarga mo’jjallangan. Kukun qizdirilgan va 300 ay/min da
aylanayotgan detalga sepiladi. Rejim tanlangan polimerga hos holda,jarayon ikki
daqiqa davom etadi va keyinchalik termoishlov qilinadi. Bu uskuna sifatida tokor
dastgohi qo’llanilishi mumkin faqat elektr qizdirish uskunasi bilan taminlanishi zarur.
Bu usul yordamida faqatgina termoplast kukunlaridan foydalaniladi reaktoplastlardan
ham foydalanish mumkin.
43
Plazmali changlatish usuli bu usulda PTFE va boshqa polimer qoplamalarni
himoya qilish maqsadida qoplash mumkin. Belorussiyada harorati 3500…8000 o C
ionizatstiyalangan inert gazlar (argon,geliy, geliy va azot aralashmasi ) plazmasida
polimerlarni eritish va nozik qatlamda qomlash usuli ishlab chiqarilgan Plazma oqimi
aylanishi sababli polimer zarrachalar harorati past bolgan joyida yig’iladi va PTFE
qalinligi 2,5 mkm gacha bo’ladi. Bunday plazmali qoplash usuli har xil tabiyatli
metal, polimer, keramika kukunlarini katta gabaritli uskuna va detallarni qoplashni
imkonini beradi .
Qoplamalarni sifat ko’satgichlari qoplamalarning asosiy ko’rsatgichlari
qalinligi va tekisligi (silliqligi). Bu ko’rsatgichlari elektromagnit qalinlik o’lchagich
(EMT-2,ITP-1 ) elektr uskunasi defektoskoplar ED-4,ED-5, BIVID-3,kuchlanish 4…6
kV da 1mm qalinligi uchun va boshqa salbiy tasir qilmaydigan uskunalarda
tekshiradilar.
Polietilen, pentaplast, poliprapilen, etilen va propilen aralashmalari
polivinilxlorid, qoplamalardagi kichik defektlarga quyidagicha ishlov beriladi. Defekt
joylari metalgacha tozalanadi va zachekaniya qilinadi. Material ustki qismidan gaz
garelkasi yordamida qizdiriladi (polimer erish haroratigacha ) defect joyiga kukun
sepilib trombovkalananiladi va tashqi tarafdan qizdirilib eritiladi.
Qoplash usulini tanlash Ko’pchilik qoplamalarni yuqoridagi tanish usulardan
foydalanib olish mumkin termooksidlanish destruksiyasiga chidamsiz materiallarda
gaz-olvli usuldan foydalanish tavsiya etilmaydi. Tetroftoretilen va etilen aralashmasi
F-40 DP va shu kabi qoplamalarda elektrostatik va girdobli usullardan foydalaniladi.
Ftroflast F-50 ni qoplashda elektrostatik changlatish usuli tavsiya etiladi. Ftorplast -4
ni qoplashda plazmali changlatish usulidan foydalaniladi Bundan tashqari kriogen
usuli ham mavjud, bu usulning texnologiyasiga ko’ra nozik dispers PTFE kukuni
zarrachalarining o’lchami 1 mkm gacha bo’ladi bu kukun
-73,5 oC haroratgacha sovitilib mahsulotning metal yuzasiga ishqalaniladi va
mikroyoriqlarni to’ldiradi. 370 o C gacha qizdiriladi,natijada kukun eriydi va
kengayadi. Natijada mahsulot yuzasida mexanik mustahkam qoplama hosil bo’ladi.
44
1.5. Bitumli qoplamalar
Bitum bo’yoqlarida plyonka xosil qiluvchi moddalar sifatida tarkibida bitum
moddalar mavjud .Bitum tushunchasi ISH 55946 standartida keltirilgan. Bitum neft
mahsulotlari ishlov berilganda olinadigan qora rangdagi kam uchuvchan organik
modda bo’lib, havo harorati o’zgarishi bilan qovushqoqlik va bo’kiluvchan
hususiyatlari o’zgaradi. Bitumni hususiyatlarini inobatga olib uni kolloid tuzimiga
kiritish mumkin chunki bundagi dispers foza (asfal’tenlar ) yog’larni yuqori qaynash
fozasida (mal’ten ) teng taqsimlangan holda joylashtirilgan .
Bitumlar issiqlikga ,atmosfera ta’siri va suvga chidamli, suv shimuvchanligi
juda kam, toksik moddalar ajratmaydi va uglevodarod birikmalarida eruvchan. Bitum
bo’yoqlar tayyorlashda uning yuzaga urilishiga qarab, fizik quritish usulida yuqori
haydash yo’li bilan olingan bitum qo’llaniladi bu oksidlangan bitum yoki yuqori
vakuumli bitum (qattiq bitum ). Suv asosidagi bitum bo’yoqlari va qalin qatlamli
(bitum emmulsiyalar) o’rta darajali haydash yo’li bilan olingan bitumdan
foydalaniladi. Oksidlangan bitumlar parchalanish natijasida (0o C ) yani bu haroratda
u sinuvchan hususiyatga ega, yumshash harorati chegarasi juda keng bo’ladi. Plastik
bitumning harorat chegarasi 90…130 oC haroratgacha bo’ladi va bu GOST 520112
uzuk va shar usulida aniqlanadi. YUqori haydash yo’li bilan olingan bitumlar
plastikligi chegarasi 60-70 oC gacha bo’ladi .
Yuqori vakuum bitumlarining oksidlanishi bitumlarga nisbatan plastik
chegarasi yuqori hisoblanadi. Qovushqoqlik va qattiq ko’rsatgichlari kerakli
bo’yoqlarni olishda distillangan va yuqori vakuumlarga erituvchilar kam miqdorda
qo’llaniladi bu atrof muhitga ta’sirini kamaytiradi. Bunday bitum eritmalarining
stabilligi juda ko’p vaqt maboyinida saqlanadi ammo oksidlangan bitumlar vaqt
o’tishi bilan quyuqlashadi
( gelga aylanadi ).
Distillangan va yuqori vakuum bitumlari osongina g’avak moddalarga o’tadi,
quritilgach ular xar hil turdagi yuzalarga qattiq yopishadi, atmasfera ta’siriga yuqori
chidamli, kam suv shimuvchanligi va ultrobinafsha nurlar ta’siriga chidamliligi,
oksidlanish bitumlariga nisbatan ko’p vaqt maboynida yuqori chidamliligini
45
ta’minlaydi. Bitum eritmalarini tayyorlashga 130-200 0 C haroratda qaynaydigan neft
fraksiyalari va aromatik uglevodarodlar to’g’ri keladi. Uayt-spirit va benzinlarga xidi
kamligi va atrof muhitga salbiy ta’siri kamligi sababli ko’proq urg’u beriladi.
Xlorlangan uglevodarotlar amalda qo’llanilmaganligi sababli yuqori toksikligi
kuchi kam.
Suv asosidagi bitumlar o’zidan anion ,kation va ionlanmagan emul’siyalar deb
qabul qilinadi. Bunday bitumlar lok bo’yoq sanoatida asosan emulgatorlar va
stobilizatrlar sifatida qo’llaniladi. To’ldirgichlarni qo’llash bitum bo’yoqlarini
ko’pgina hususiyatlarini yahshilaydi bularga stabilligi,mehanik hususiyatlari,
atmosfera ta’siriga chidamliligini oshishi kimyoviy chidamliligi va antikorrozion
xussusiyatlarini yahshilashdir.
Toldiruvchi sifatida: slanes, bor, ta’lk, slyuda (to’ldirgichlar turi va kerakli
xususiyatlari asosan 25-45 % og’irlikga nisbatan qollaniladi) to’ldirgichlar
qo’llanilganda pigmentlar cho’kishini oldini oladigan moddalar qo’shilishi shart.
Ultrodispers kukun qo’shilishi doyimiy atmosfera ta’siriga chidamliligini oshiradi.
Bitum bo’yoqlarni qora rangliligi tufayli ularga boshqa rang berish chegaralangan ( bu
maqsadda temir oksidi va alyumiyniy kukunidan foydalanadi ).
S. N. Jurkov tasavvuricha, polimerlarning shishalanishi, quyi molekulali
qoplama hosil qiluvchilarda bo‘lganidek, zanjir zvenolarining o‘zaro ta’sir energiyasi
va issiqlik harakati nisbati bilan aniqlanadi. Zvenolar issiqlik harakati molekulaning
zanjir uzunligi o‘sgani va harorati kamayishi sayin keskin kamayadi va molekulyar
massa yoki qoplama harorati ma’lum qiymatida ichki va molekulalararo o‘zaro
ta’sirni engishga etarli bo‘lmaydi. Bu makromolekulalar zvenolarining issiqlik
harakati intensivligi kamayishiga, zanjirlar qattiqligini oshishiga va natijada material
qovushqoqligi, qattiqligi va mustahkamligi o‘sishiga olib keladi.
Oligomer qoplama hosil qiluvchilarning qotishi sababi, ularning zanjiridagi
polimerinalogik reaksiyalar ham bo‘lishi mumkin, masalan, oksidlanish, sulfatlanish
va boshqalar. Bunda qutblangan funksional guruhlar to‘planib qoladi va natijada
makromolekula qo‘zg‘aluvchanligi pasayib, polimerning shishalanish harorati ortadi.
46
Polimerlarda shishalanish solishtirma hajmning (ozod hajm minimal miqdoriga
yaqinlashgan) sakrab o‘zgarishi va relaksatsion jarayonlarning keskin kamayishi bilan
boradi. SHu bilan bir vaqtda moddalarning qattiq holatiga xos bo‘lgan struktura
(asosan muvozanatda bo‘lmagan) shakllanishi yuzaga keladi.
Bitumsimon kompanentli materiallarlar olish ustida ilmiy ishlar olib borgan olimlar
Korneychuk G.K., Stiblo G.K., Krilov A.A. neft bitumlariga quyidagi turli
komponentlar qo’shib yangi tur kompozitsiyalar olganlar. Bunda (mas.%): bitum
80,00 – 92,00, yarim kokslangan ko’mir mahsuloti 8,00 – 20,00, geksametilentetramin
0,35 – 1,00. Yarim kokslangan ko’mir mahsulotlari sifatida ko’mir smolalarining
2300C dan yuqori termik fraktsiyasini qo’llashni taklif etganlar. Modifikatsiyalangan
bitum dastlabki bitumni bir jinsli aralashma hosil bo’lgunicha 110 0 C da yarim
kokslangan ko’mir mahsuloti bilan aralashtirib, so’ng aralashmaga
geksametilentetramin kiritilib, 160 0C gacha qizdirilgandan so’ng shu haroratda
qo’shimcha 30 minut davomida doimiy aralashtirilib olingan.[6 ]
Tomskix S.S., Jirkov M.A. kabi olimlar tomonidan bitum xossalarini
yaxshilovchi qo’shimchalar ixtiro qilingan. Qo’shimcha tarkibida texnik mahsulot
sifatida qattiq yoqilg’i qazilmalarining piroliz mahsulotlari, amin birikma sifatida
geksametilentetramin quyidagicha (mas.%) nisbatlarda keltirilgan: qattiq yoqilg’i
qazilmalarning piroliz mahsuloti yoki neft shlami 97,5 – 99,9, geksametilentetramin
0,1–2,5. Qattiq yoqilg’i qazilmalarni piroliz mahsulotlari o’z tarkibida fenollar va
alkilfenollar, neytral moylar va mineral aralashmalarni mos ravishda quyidagi
miqdorlarda tutadi; 45–50, 49– 95 va 0,1–1,0 %. Taklif qilingan massa yuqoridagi
komponentlarni 100 0 C dan past haroratda, atmosfera bosimida gomagen massa hosil
bo’lguncha doimiy aralashtirib olingan. Olingan massa asoslik va kislotalik
xususiyatli materiallarga yaxshi adgeziyalanishi bilan birgalikda biotsid xossaga ham
ega bo’lib, uni bitumga kiritilishi bilan ushbu bitumni mikroorganizmlar ta’sirida
parchalanishiga chek qo’yiladi. Bu esa o’z navbatida bitumning umri boqiyligini
ta’minlashi taxmin qilingan [7].
Galdagi tadqiqotlar Marev V.A., Nemtsev V.A.,CHernov O.N., Rudenskiy A.V.
lar tomonidan olib borilgan bo’lib, bitum rezinali kompozitsiya olinish usuli bo’yicha
47
tadqiqotlarda tarkibiga rezina qatroni, faol madifikator va bog’lovchi sifatida bitum
kiritilib o’rganilgan. Faol modifikator sifatida baraban kislotalarining qator birikmalar
ishlatilgan. Bu tarkibiy qismlar tubandagicha (mas %): rezina qatroni 5,0 – 15,0,
qator baraban kislotalari va ularni hosilalari 1,0–2,0, qolgani bitum, kompozitsiyada
faol modifikatorlarning parchalanishi natijasida himoyalangan gazsimon
mikrotarkiblar ko’rinishida hosil bo’luvchi kimyoviy faol zarralar hisobiga salbiy
o’zgarishlarsiz bitumdagi rezina zarralarini tikilish va destruktsiyalanish jarayonlarini
boshqarish qobiliyatiga ega bo’ladi. Bitum-rezinali kompozitsiyani olish usuli
quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi; qizdirilgan bitumni rezina burdalari bilan
aralashtirish, hosil bo’lgan aralashmaga faol madifikatorlar qo’shish. Ushbu
jarayonlarda bitum 190–205 0C gacha qizdirilib, rezina burdalarini qo’shish jarayoni
bilan amalga oshiriladi [4].
Marchenko A.P., Smirnov N.V. lar tomonidan bitumsimon kompozitsion
materiallar olish bo’yicha ixtiro tarkibida rezina saqlovchi bitum va dispers fazalarni
o’z ichiga oladi. Kompozitsiya qo’shimcha ravishda tarkibida metall katalizatorlar
yoki radikal initsiatorlari ishtirokida kompazitsiyalardan generatsiyalanuvchi yoki
tashqaridan kiritiluvchi turg’un erkin radikal qo’shimchalarini tutadi. Ular
konstruktsiyalarni suvdan himoyalash (gidroizolatsiyalash), yo’l qurilishi, tom yopish
ishlarida, metall konstruktsiyalar va quvurlarni agressiv muhitlardan himoyalashda,
elimlar va mastikalar ishlab chiqarishda hamda bo’yoqchilikda qo’llanilishi mumkin.
Tarkibi quyidagilardan ( mas %) iborat: bitum 11,0–13,0, rezina bo’Lokchalari 55,0–
57,0, tolali to’ldiruvchilar 22,0–24,0, polietilen chiqindilari 2,7–3,6, plastifikator 3,6–
6,0, oltingugurt 1,3–2,2 lardan iborat [3].
Iliopolov S.K., Mardirosova I.V, Sheglov A.G.,CHubenko E.N., CHerskov R.M.,
Xaddad L lar bitumning yumshash xaroratini oshirish va sinuvchanlik xaroratini
pasaytirish maqsadida bitumni modifikatsiyalovchi, rezina saqlovchi polimer olish
ustida tadqiqotlar olib bordilar. Bunda tarkibida rezina bo’lgan bitumning polimer
modifikatori o’z tarkibiga bitum, polietilen, rezina kukuni, plastiklovchi qo’shimcha
sifatida mazut qo’llaniladi, devulkanlashgan noorganik birikma sifatida qurilish ohagi
ishlatiladi. Modifikator quyidagilardan iborat( mas.%): bitum BND 60 /90 47,0-62,0,
48
mazut ko’rsatkichi 2,0-5,0, rezina kukuni 30,0-35,0, ikkilamchi polietilen (PE) 3,0-
7,0, qurilish ohagi 3,0-6,0 [8].
Gorelik Rudolf Abramovich, Baliberdin Vladimir Nikolaevichlar tomonidan
asfalt – beton aralashmalar uchun modifikattsiyalovchi kompozitsiya olingan bo’lib,
tarkibi o’lchamlari 0,8 mm dan kichik bo’lgan zarrachali faol rezina qatronidan iborat
va solishtirma geometrik tekisligining kattaligi 5000 sm2 dan kichikroq. Rezina
vulkanizatsiya antiglomeratori bilan birgalikda termomexanik maydalash yo’li bilan
olingan. Parafin, ozokrit va galogenli spirt-gelomerlar 0,1-2,0% gacha rezina
massasiga nisbatan tanlangan, hamda kompozitsiya tarkibida igna strukturali
metalsilikat, 4-nitro-N-metilanilin, N-metil-N, 4-dinitrozoanilin, N-(2 metil-
2nitropropil) - 4-nitrozoanilin, N-nitrozo-difenilamin guruhidan tanlangan ingiziator
gel hosil qiluvchi va xech bo’lmaganda bitta yuqori induktsiyali davrli faslli kami 160 o C haroratda 30 minut kam bo’lmagan strukturalanuvchi agent mavjud. Bu agent
aligomer epoksiefir smolasi, epoksidiodian smolasi polikonditsiya smolasi, guruhidan
tanlangan. Bu guruhlar komponentlarning quyidagi nisbatlarida massada (%) faol
rezina kukuni 65-90 %, igna strukturali metasilikat 4,0-25,0 gel xosil qiluvchi
initsiator 1,0-4,5 strukturalovchi agent yoki stukturalovchi agentlar 1,7-6,0 %
shoxasimon yoki tursimon strukturalar hosil qiladi. [21]
Mironov Vyacheslav Aleksandrovich, Sulman Esfir Mixaylovnalar tomonidan
bitum – polimer kompleks kompozitsiyasini olish usuli ishlab chiqilgan bo’lib,
maydalangan polimer va kauchuk eritmasini ishchi temperaturada qavushqoq bitumga
aralashtirishga asoslangan.
Polimer sifatida 265-280 0C xaroratida 15-20 minut davomida oldindan termik
destruktsiyalangan polietilen terefati chiqindilari ishlatiladi. Qotishma keyinchalik
295-315 0C xaroratda 25-35 minut davomida ushlab turiladi, sovutiladi quritiladi va
qattiq qotishma maydalanib, 0,001-0,071 mm razmerdagi zarrachali kukun olinadi.
Keyinchalik bu kukun bog’lovchi 1,0-5,0 % massa tarkibida 1,6-1,9 % miqdorida
ishlatiladi [3].
Korneychuk Gordey Kirilovich, Stiblo Galina Konstantinovna, Roztnberg
Vladimir Vladimirovich, Zakrjevskiy Vladimir Borisovna Krilova Lyudmila
49
Petrovnalar tomonidan polimer – bitumli bog’lovchi olinish usuli ishlab chiqilgan.
Tarkibida polimerning yarim kokslanish maxsulotlari va geksametilentetramin tutishi
bilan farq qiluvchi, butadien – stirol bloksopolimerlari hamda bitumdan iborat polimer
– bitum bog’lovchisi tarkibiy qismlarining nisbatlari quyidagicha (mas.%):
Bitum 54,0 – 88,0, butadien va stirol bloksopolimerlari 2,0 – 6,0,
polimerning yarim kokslanish mahsulotlari 10,0-40,0 geksametilentetramin 0,1 – 2,0
100% dan oshiqcha.
Madar Ivan tomonidan quyi organik moddalarni depolimerizatsiyalash yoki
termik va katalitik parchalash usuli va uni amalga oshirish uchun qurilma ishlab
chiqilgan.
Stepenov Valeriy Fedorovich, Garbacheva Raisa Ivanovna, Nechinenniy Viktor
Aleksandrovich, Brexov Pavel Petrovichlar tomonidan bitum polimerli izolyatsiyalash
mastikasi va uni tayyorlash usuli taklif qilingan.
Mazkur mastika quyidagi tarkibiy qismlarga ega, mas % da: Bitum BND-
60/90-8,5-90, bitum BNI-4-0-20 va yoki bitum BN-70/30-0-90, divinilstirolli
termoelastoplast 1,5-5,0, plastifikator 1,0-5,0, napolnitel 1,0-8,0, neftepolimernaya
smola 2,0-8,0, adgezion qo’shimcha 0,3-1,5, modifikator 1,0-6,0. Bitum – polimerli
izolyatsiyalash mastikasini tayyorlash usuli bitum, plastifikator va to’ldiruvchilarni
aralashtirishdan iborat bo’lib, mastika tarkibiy qismlarini quyidagi tartibda
aralashtirilishi bilan farqlanadi: dastavval yo’l qurilish va izolyatsiyalovchi
bitumlarning aralashmasi tayyorlanadi, so’ng bu aralashmani 60–170 °C xaroratgacha
qizdirish yo’li bilan suvsizlantirilib aralashtirgichga beriladi va modifikator qo’shiladi.
Hosil bo’lgan aralashmani 165 – 175 °C xaroratda 2,5 – 3,5 soat davomida,
modifikator to’la erigungacha aralashtiriladi, shundan so’ng to’ldiruvchi qo’shiladi,
masalan, rezina bo’lakchalari qo’shilib 25 – 35 minut davomida aralashtiriladi, keyin
aralashtirish yana davom ettirilib neftpolimer simolasi, plastifikator va adgeziya
ko’shimchasi qo’shiladi [22].
50
Popov O.G., Posadov I.A., va boshqalar tomonidan bitum uchun faol
qo’shimcha olingan va uzoq muddat xizmat qiluvchi yo’l qoplamalari sifatida taklif
qilingan.
Sharipov Viktor Ivanovich, Beregovtsova Natalya Grigorevnalar tomonidan
bitum kauchukli bog’lovchi olish usuli taklif qilingan bo’lib, texnik xususiyatlari
yaxshilangan germetizatsion va izolyatsion materialllar mastikalar hamda
modifikattsiyalangan bitumni bog’lovchilar olish usullariga taaluqli bo’lib, yo’l,
aerodrom-gidrotexnik va boshqa qurilishlarda foydalanish uchun mo’ljallangan.
Bitum bog’lovchining olininsh usuli, bitum bog’lovchiga nisbatan 2,5-5,0 mas. %
miqdorda organik erituvchilardagi eritma ko’rinishida olingan kauchuk saqlovchi
komponent bilan neft bitumini qizdirib aralashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi,
kauchuk saqlovchi komponent sifatida, tarkibida 35 mas. % gacha kauchuk saqlovchi
turg’unligi kam bo’lgan kauchuk navlarining eritmalaridan foydalaniladi, organik
erituvchi sifatida esa ko’mirning suyuq maxsulotlaridan foydalaniladi, xususan:
toshko’mirning yarim kokslanish smolasi yoki qo’ng’ir ko’mirning yarim kokslanish
smolasi yoki qo’ng’ir ko’mirni gidrogentlanish mahsulotlarining 350 0 C dan yuqori
qaynovchi fraktsiyalari. Organik erituvchilaridagi turg’unligi kam kauchuklarning
kontsentirlangan eritmalari va neft bitumlari kompozitsiyalari asosida bir jinsli
gomogen bog’lovchilar olish ixtironing texnik natijasi hisoblanadi [23].
Hozirgi kunda gossipal smolasi asosidagi bitumlarning bir qancha turlari
ma’lum bo’lib, ularning ko’pchiligi faqatgina nazariy jihatdangina yoki laboratoriya
tadqiqodlari darajasidagina ishlab chiqilgan. Gossipal smolasi asosida keng qamrovli
bitum ishlab chiqarish bo’yicha olib borilgan ko’plab urinishlar muvaffaqiyat bilan
tugallanmadi. Bunday muvaffoqiyatsizliklar olingan bitumlarning standart fizik-
mexanik xossalarga ega emasligi, ob’ektga adgeziyalanishning kichikligi, eskirishga
noturg’unligi, plastiklik haroratlari, intervallari (oraliqlari) ning kichikligi,
qimmatbaho komponentlar qo’shilishning hisobiga tannarhining yuqoriligi kabi qator
kamchiliklari bilan bog’liq.
Taklif qilingan tarkib va usul bo’yicha tayyorlangan materiallardan
foydalanish, korroziyaga va suv ta’siriga turg’un, avtomabil yo’llari qurilishida tom
51
yopishda, gidroizolatsiyalar qoplamalarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan yuqori fizik
mexanik va texnologik ko’rsatkichlarga ega bo’lgan kompozitsiya olish imkoniyatini
beradi. Bulardan tashqari kompozitsiya asosan sanoat chiqindilaridan tarkib topgan
bo’lib mahalliy xom ashyo asosida tayyorlanadi.
Maxkamov Xursand Mansurovich, Zemlyanskaya Nailya Raxmatullaevna,
Xolodkova Tatyana Palvanovna, Rozanov Aleksey Evgenevich, Azizov Azamat
Atako’zievichlar tomonidan paxta moyidan gossipol olish usuli bo’yicha ixtiro
gossipol olishga tegishli. Ixtiro mazmuni quyidagicha: xom qora paxta moyiga 80-90 0C da o’yuvchi natriyning 4 % li suvdagi eritmasi bilan ishlab berilib, undan gossipol
olinadi. Tindirilib sovitilgandan so’ng 30 0C da sulfat kislotaning 10 % li eritmasi
qo’shiladi. CHo’kma 1- 1:2 nisbatda etilatsetat (yoki metilen xlorid) bilan
ekstraktsiyalanadi. Suv qatlami ajratilgandan so’ng efir qatlami kontsentrlanib, texnik
gossipol geksan bilan cho’ktiriladi. Quritilgandan so’ng tarkibida 70– 80 % gossipol
saqlovchi cho’kma olinadi.
Iliopolov S.K, Mardirosova I.V., Seglov A.G., CHubenko E., CHerskov R.M.,
Xaddad L. kabi olimlar tomonidan rezina saqlovchi modifikatorlar taklif qilingan
bo’lib, uning mohiyati quyidagicha tarkibda rezina bo’lgan bitumning polimer
modifikatori o’z tarkibiga bitum, polietilen, rezina kukuni, plastiklovchi qo’shimcha
sifatida mazut qo’llaniladi, devulkanlashgan noorganik birikma sifatida – qurilish
ohaki ishlatiladi. Shu bilan birga polietilen ikkilamchi past va yuqori bosimda
quritiladi. Modifikator quyidagilardan iborat (mas.%); bitum BND 60/80 47,0-62,0,
mazut 2,0-5,0, rezina kukuni 30,0-35,0, ikkilamchi polietilen 3,0-7,0, qurilish ohagi
3,0-6,0. Natijada yumshash haroratini oshishi, yonuvchanlik haroratini
kamayishiga olib kelgan [6].
Kashrskiy A.I., Mulyukov F.G., Popov V.V, Ruxlin YU.N., Svetov A.YA.,
Glebov A.V., Puriga T.V. tomonidan yangi bitumli tarkib taklif qilgan bo’lib,
modifikatsiyalangan bitumdan janubiy Qozog’iistondagi neft konlari quvurlarini
korroziyadan himoyalash uchun “Plastobit”, “Podogretik” qoplamalaridan elimlash
qatlami sifatida qo’llanilishi mumkin. Modifikatsiyalangan bitumli tarkib
52
quyidagilarni o’z ichiga oladi, (mass %), issiqlikka turg’unligi 44 – 65.0 0 C bo’lgan
oksidlangan bitum 99,0 – 98,0 va geksametilentetramin 1,0 – 2,0 [23].
Korneychuk G.K ., Stiblo G.K ., Rozenberg V.V., Zakrjevskiy V.B., Krilova
L.P. kabi olimlar polimer bitumli bog’lovchi va uning olinish usulini taklif qilgan
bo’lib, bu stirol va butadien bloksopolimerlari va bitum saqlovchi polimer-bitumli
bog’lovchilar tarkibida ko’mirning yarim kokslanish maxsulotlari saqlashi bilan
farqlanadi. Tarkibiy qismlar quyidagi nisbatlarda olinadi (mas.%): butadien va
stirolning bloksopolimerlari 2.0-6.0, ko’mirning yarim kokslanish maxsuloti 10,0-
40.0, geksametilentetramin 0.1-2.0.
Polimer bitumli bog’lovchi ko’mirning yarim kokslanish smolalarining 230 0C dan yuqori termik fraktsiyalaridan foydalanilganligi bilan farqlanadi.
Polimer bitumli bog’lovchi olish uchun 80 0C da ko’mirning yarim kokslanish
mahsulotlari bilan butadien va stirol bloksopolimerlari aralashmasi olinib, uni 2 soat
davomida shu haroratda doimiy aralashtirilgan holatda, harorat 122 0C gacha
ko’tariladi. Qizdirilgan bitum 110 0C gacha qo’shilib, aralashtirish davom ettiriladi.
So’ng 110 0C da geksametiltetramin qo’shiladi, keyin aralashma haroratini 160 0C
gacha ko’tarib, yana 0,5 soat davomida aralashtiriladi.
Bu tadqiqotlar yo’l qurilish materiallari sohasiga oid bo’lib, mahsulotni
avtomabil yo’llarining sirtiga ishlov berish uchun qo’llash mumkin. Tadqiqotning
maqsadi bog’lovchining mo’rtlanish haroratini pasaytirish va yo’l qoplamalarining
umrboqiyligini oshirishdan iborat. Rezina bitumli bog’lovchi 1,2-12,0 % struktura
hosil qiluvchi ishtirokida plastifikator bilan birgalikda issiqlik ishlovi berilgan 10-20
% rezina bo’Lokchalarini bitum bilan 150-180 0C da aralashtirish orqali tayyorlanadi.
Strebkov Dmitriy Semenovich, Rabbimov Raxim Teshaevich, Mirvaliev Zoxid,
Djaliliov Abdulaxat Turabovich, Batova Dobchik Batoevich. Elektr kabellarini
ximoya qiluvchi antikorrizion qoplama kompaund taklif qilingan. Elektr kabellarini
zangdan himoya qiluvchi antikorrozion kompaunt asosi yog’li gudron, paxta
saopstoklarni ishqorli tozalash-gossipol smola, modifikatsiyalanuvchi qo’shimcha
tarkibi: bura, bornaya kislota, PbO, Pb3O3 va tanlangan gruppa: mochevina,
53
ditsiandiamid va to’ldi-ruvchi guruhdan tanlab olingan: bo’r, talk, kaolin, oxak.
Texnik natijaga erishishda antikorrozionli kompanentni eritish darajasini pasaytirib,
kabel ustiga saqlash qoplamasini surtilganda issiqlik pasaytirilgan xolda ishlatganda
natija beradi [7].
Kompaneets Valentina Georgievna, Belokon Nikolay Yurevich, Amerik
Yuriy Borisovich, Shabalina Lyudmila Nikolaevna, Serebrovskiy Yan
Konstantinovich tomonidan antikorrozion tarkiblarni olish usullari taklif qilingan.
Ushbu tarkib metall yuzalarni asosan mashinalarni tub qismini antikorrozion
himoyalashda ishlatiladi. Antikorrozion tarkib quyidagicha (mas.%): bitum 48,7-57,1,
kontsentrlangan rezina kukuni 11,4-19,5, to’ldiruvchilar, katalizatorli chang, Neft
fraktsiyasini katalitik kreking katalizatorning chiqindisi 2,9-7,3, neft erituvchisi Ts
=85-120 o C. Rezina kukuni kontsentratini massa nisbati 1:1 bo’lgan rezina kukuni va
yuqori xarorat erituvchisi ya’ni (katalitik krekingning aromatlangan fraktsiyasi yoki
to’g’ri haydalgan neft fraktsiyasi) aralashmasidan iborat. Kontsentrat quyidagicha
tayyorlanadi (mas.%): 2,5 soat davomida 230-270 o C da rezina kukuni va yuqori
qaynash temperatura erituvchilariga ishlov beriladi. Undan keyin unga bitum,
to’ldiruvchi va neft fraktsiyasi Tkip =85-120 0 C erituvchisi qo’shiladi. Bu
jarayon to’xtamasdan aralashtiriladi. Rezina kukuni ishlatiladigan eritmali
fraktsiyalarda Tki0S,p =297-481 0C, 247-464 o C [7].
Ivanov Iliyan va Venkov Atanaslar tomonidan izoxinolin xosilalarini sintez
qilish uchun Pikte-SHpenglar turidagi reaktsiyalarda geksametilentetraminni qo’llash
bo’yicha izlanishlar olib borganlar.
Reaktsiya 3, 4 – R2C6H3CH2CHR1NHR2 ni geksametilentetramin bilan
reaktsiyasidan ( AcOH-CF3COOHHCOOH aralashmasida) N –R2 – 3 – R 1 – 6,7 – R2
– 1, 2, 3, 4–tetragidroizoxinominlar olinadi.
[R=MeO,H; R1=H. 3, 4 – (MeO)2C6H3; R2=H, Me, COOEt, CONHPH] ,
reaktsiya chiqimi 58–94%. Xuddi shunday ta’sirlashuv polifosfat kislotasi (PFK)da
olib borilganida 3–R1–6,7, –R2–3,4–digidroizoxinolinam [R=MeO, R1=H , 3,4 –
(MeO)2C6H3], reaktsiyalar chiqindilari 86–90%. 3, 4 – R2C6H3CH2CONHR1C ni
AcOH – CF3COOH yoki PFK aralashmasida tsikllash bilan N – R1 – 6, 7 R2 – 1, 4 –
54
digidroizoxinolin–3 (2N) –ONlar sintezlanadi (R=MeO, H; R1=H, Me, EtO)
reaktsiyalar chiqimlari 58–77% [8].
Zemnetskiy S.N. tomonidan fenolli smolalar asosidagi qoliplovchi materiallar
olish usuli yaratildi. Qoliplovchi kompozitsiyalar tarkibida o’rtacha molekular
massalari 350- 500 bo’lgan fenol smolalarini saqlaydi va 0-, n-aromatik yadrolar
nisbati 1,5- 2,5 bo’lib, geksametiltetramin hamda kichik molekular to’ldiruvchilardan
iborat.
Ixtiro germetik kompozitsiya olish yo’nalishiga ta’lluqli bo’lib, yo’l neft
bitumi va polimer asosida yo’l qurilishning gidrolizatsiyasida qo’lla-niladi.
Bitumsimon kompozitsion materiallar quyidagi tartibga ega (mas.%): yo’l neft bitumi
62,0- 59,2; stirol butadien-stirolli termoelastoplast 1,5-2,0; organik erituvchi 13,5-
18,0; mashina shinalarining piroliz qattiq qoldiqlari 12,0-10,0; rezina kukuni 10,0-
12,0; adgeziyali prisadka BP-KSP 1,0-0,8. Bu ixtiro bizga asfaltbeton qoplamalardagi
yorilishlarni germetik yamashda yuqori xom ashyo olishda ishlatiladi va u quyidagi
xususiyatlarga ega: yuqori temperaturalarga chidamli, past haroratlarda elastiklik va
cho’ziluvchanlikning oshishi atmosfera faktorlariga chidamli.
Xususiyati va qo’llanilishi yashilab quritilgan bitum bo’yoq qatlamlari suv
ta’siriga tuzli eritmalar ta’siriga kam konsentrlangan kislata va ishqorlarga chidamli
bo’ladi. To’ldirgichlar qo’shilgan bo’yoqlar atmosfera ta’siriga chidamlidir . Bitum
xususiy jihatdan termoplastikligi sababli harorat oshishi bilan u yumshaydi . Bitum
bo’yoqlari organic erituvchilar yoqilg’i yog’lovchi va yoglar ta’siriga
chidamsiz.Optimal retsept asosida tayyorlangan bitumlarda toksik ko’rsatgichlari
bo’lmaganligi sababli u ichimlik suvi bilan ta’sirlanadigan yuzada
qo’llaniladi.Ozining yahshi hususiyatlari va arzonligi tufayli u ko’p sohalarda
qo’llaniladi: temir –beton konstruksiyalari himoyasida suv quvurlaridagi metal
yuzalar,po’lot va cho’yan yuzalarini himoyalashda ,temir quvurlar va
aftoqurulishlarda keng qo’llaniladi.
55
Adabiyotlar tahlili bo‘yicha xulosalar
1. Hozirgi kunda korroziyaga qarshi kurashish chora tadbirlari dolzarb mavzu
sifatida o’rganilyapti. Bizning mamlakatimiz olimlari ham bu borada katta ko’lamda
ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar.
2. Metallar korroziyasiga qarshi yangi metodlar, ingibitrlar, qoplamalar keng
miqyosida ishlab chiqarilmoqda.
3. Yuqori haroratlarda ishlovchi metallar asosan metal qoplamalar va anarganik
qoplamalar asosida korroziyadan himoya qilinadi.
4. Neft va gaz sanoati quvurlari elektrokimyoviy metod asosida korroziyadan
himoya qilinadi .
5. Bitumli qoplamalar metal sirtini sirtini himoyalashda ishlatiladi .Ular hozirgi
kunda keng miqyosida ishlab chiqarilmoqda, u qoplamalarning avzalligi; nisbatan
arzon, toksik hususiyati , ishlab chiqarish texnologiyasi nisbatan oson, himoya qilish
hususiyati yuqori, ularni qo’llash oson.
56
III. TADQIQOT O’BEKTI VA XOM-ASHYO VA TAYYOR MAHSULOTLARNI ANALIZ QILISH USULLARI
Bu reglamentning asosiy obektlari:
Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi;
So‘ndirilmagan ohak;
Karbaksimetilselyuloza;
Erituvchilar ;
Urotrapin;
Kanifol;
Tadqikotning asosiy obekti gossypol smolasi hisoblanadi uni birinchi bo’lib
kimyoviy tarkibini Zaminleeva o’rganib chiqqan. Gossipol smolasi tarkibini chuqur
o’rganish maqsadida ayrim frakstiyalarga ajratib, har bir frakstiya o’rganildi. Gossipol
smolasi fraktsiyalash uchun u natriy va kaliy gidroksidlar bilan sovunlanadi.
Sovunlanish mavjud metodikasi bo’yicha olib boriladi. Bu usulda mahsulot
sovunlanmaydigan (21-24%) va sovunlanadigan (76-78%) qismlariga ajratiladi.
Gossipol smolasining sovunlanadigan qismi rN = 3 gacha 10% li sulfat kislotasi H2SO4
bilan kislotaligi oshiriladi va benzin bilan to’rt marta ekstrakstiyalanadi.
Benzinli ekstraktlarni birlashtiradilar, erituvchi to’liq, haydaladi, natijada gossipol
smolasining yog’ kislotali qismi olinadi (57%).
Yog’ kislotali qismini aminospirtlar bilan ta’sirlanishida emulgatorlar hosil
bo’ladi. Gossipol smolasining fenol qismi tarkibida turlicha fenolli birikmalarni tutadi.
Fenolli birikmalar sifat reaksiyalari yordamida aniqlanadi. Gossipol smolasining fenol
qismining tarkibi xromotografik usulda aniqdanadi. Xromatogrammani chiqarganda
fenollarga ijobiy reakstiya beruvchi ko’k dog' paydo bo’ladi.
Gossipol smolasidan 12% azot tutuvchi birikmalar, 36% gossipol aylanish
mahsulotlari va 52% yog’ va oksiyog’ kislotalari topilgan.
Gossipol smola tarkibida, gossipol fenolli gidroksil va karbonil gruppalar bilan
aromatik birikmalar ko’rinishida bo’ladi.
57
2-Jadval
Gossipol smolasining fraksion tarkibi
Fraksiya
Gossipol smolasining
og’irligi
Rangi Fraksiya tarkibi
Sovunlanmaydigan 21-24 Toq, jigar Uglevodorodlar: S27>S28,Sz6Sz2,Szz
spirtlar, sitosterin,
amirin Yog’ kislotali 52-57 Qora
yog’simon modda
yog’-kislotallar: S16-S18
Fenolli 22-24 Jigardan to’q
jigargacha
Fenollar
Aldegid gruppalar unga shu sinf birikmalarga xos bo’lgan xossalarni beradi.
Ammo -OH va -S(O)2-H gruppalar borligi va ularning bir-biriga ta’siri gossipolni
fenol va aldegidlik xususiyatlarini ozgina o’zgartiradi. Kuchli ikki asosli kislota kabi
gossipol ishqorlarni suyultirgan suv eritmasida neytral tuzlarii xosil qiladi. Yog’
gudronlarni qo’llash umumiy xarakteri bilan chet el davlatlarida va sobiq ittifoq
davlatlaridagiga o’xshashdir. Asosiy yo’nalishi ular asosida sirt faol qo’shimchalarni
yaratishdir. Gossipol smolasi yo’l qurilishida, sirt aktiv qo’shimchalar, flotatstion
ishlab chiqarishda, flotoreagentlar, lak va bo’yoq ishlab chiqarishda, termo
mustahkamlash, neft olishda quduqni burgulashda ishlatiladagan eritma va
hakozolarda ishlatiladi. Bunda gossipol smolasi bevosita emas, ma’lum qo’shimcha
tayyorlashda, eritmalar bilan aralashtirishda, ishqorli reagentlar bilan
sovunlanishidan, boshqa odatdagi lak bo’yoq; materiallar, epoksid smolalari va
to’ldirgichlar bilan modifikastiyasidan keyin ishlatiladi.
O’rin almashtirgan polifenollar, yog’ kislotalar uglevodlar azot tutuvchi
birikmalar tutgan gossipol smolasi kompleksli ta’sirlashga ega bo’lgan universal
stabilizator bo’ladi. U yuqori samarali antioksidant, mexanik stabilizator - rubrikant,
58
metall tutuvchi sipergist, epoksi va fosfor tutuvchi stabilizator xususiyatlarini
birlashtiradi.
Gossipol smolasini kabel buyumlarini himoya qobig’i uchun shastikat
restepturasida ishlatishda, masalan, 040 markali qo’rgoshin stablizatorlar umumiy
miqdorini 3 martagacha kamaytirishga imkon beradi. Bunda qimmatbaho birikmalarni
o’rnini egallashga, masalan, kam samarali hisoblanadigan 3 asosli qo’rg’oshin sulfati,
stabilizatorlar – qo’rg’oshin silikati yoki asosli qo’rg’oshin karbonati: retstepturasida
shastifikatorlar miqdorini kamaytirishga, kalstiy stearatni yo’qotishga imkon beradi.
Gossipol molekulasi naftalinli yadroni tutadi, bu esa yuqori termik, kimyoviy
reaksion turg’unlikni belgilaydi. Gossipol va gossipol smolasi strukturasidagi fenol
gidroksil va aldegid gruppalari katta reaksion qobiliyatini va kompleks hosil qilish
hususiyatini belgilaydi. Gossipol va gossipol smolasi asosida gossipolni aldegidlar
bilan kislotali muhitda kondensastiyalash yo’li bilan sulfo va fosfor kislotali ionitlar
sintezlanadi.
2.1. Xomashyolar va olingan kompozitsiyalarni kimyoviy va fizik- kimyoviy analiz qilish uslublari
Tanlangan xomashyo materiallar va mahsulotlarning kimyoviy tahlillarida
analitik kimyoning sifat va miqdoriy analiz usullaridan keng foydalanildi.
Moddalarning element analizlari adabiyotlarda keltirilgan uslublar bo‘yicha
aniqlandi.
Muhitning vodorod ko‘rsatkichi pH metr 121-V da o‘lchandi.
Kinematik qovushoqlik kapillyar diametri 4 mm bo‘lgan VZ-4 tipidagi
viskozimetrda aniqlandi.
Solishtirma og‘irlik piknometrik usulda topildi. Bunda 5 sm3 hajmli kapillyar
piknometr ishlatildi. Hajmni aniqlash uchun piknometr bidistillangan suv bilan
termostatda 25 oC haroratda to‘ldirildi va o‘lchandi. Quruq piknometr massasi va 25 oC haroratdagi suvning zichligini bilgan holda hamda to‘ldirilgan suvning massasini
tortib, uning hajmi aniqlandi. O‘lchovlar 0,00005 aniqlikda olib borildi.
59
Uchmaydigan moddalar massa ulushini aniqlash GOST 17537-76 ga muvofiq
olib borildi. Namunadan 1,52 g tortib olinib, kosachaga bir xil tekislikda yoyildi va
quritish shkafiga qo‘yildi. Doimiy og‘irlikka etguncha 140-200oS haroratda ushlandi.
Doimiy og‘irlikka etganini aniqlash uchun har 30-minut oralig‘ida namuna tortib
borildi.
2.2. Olingan korroziyaga qarshi qoplamaning himoya qobiliyatlarini va
ekspluatatsion xossalarini sinash uslublari
Namunalar ekspluatatsion xossalarini sinashga tanlash va ularni tekshirishga
tayyorlash GOST 9980.2 talablari bo‘yicha amalga oshirildi. Namunalar surkaladigan
plastinkalar GOST 8832.3 ga muvofiq tanlandi.
Kompozitsion qoplamalarning fizik-mexanik xossalari 150x70x1,0 o‘lchamli
08KP va 8KS markali po‘lat yuzalarda sinaldi. Kompozitsiyalar zanglagan va
zanglamagan yuzalarga moybuyoqlar yordamida 50-70 mkm qalinlikda (1…3 qatlam)
surkaldi va qoplamalarga botirilgan holda tayyorlandi. Zanglagan yuzalar plastinkani
72 soat maboynida 3 % li NaCI eritmasida saqlagan holda tayyorlandi.
Zangga qarshi kompozitsiyalar qobiqlari qalinligi ITP-1 tipidagi magnitli
o‘lchagichda aniqlanadi. Asbobning ishlash prinsipi ferromagnit taglikka surkalgan
magnitmas qobiqning tortishish kuchining qobiq qalinligiga bog‘liqligi
nomogrammaga solishtirilib, mikrometrda topiladi.
Qoplamaning egilishga mustahkamligi GOST 6806-78 bo‘yicha aniqlandi.Bu
uslub qoplama surkalgan sterjenning egilishdagi mexanik bo‘zilmasdan saqlanadigan
diametrni aniqlashga asoslangan.
Zarbga chidamliligi GOST 4765-78 talablariga asosan o‘lchandi. O‘lchovlarni
U-1A asbobida olib borildi. Bunda 1 kg massali yukning tushishidagi qoplamani
mexanik buzmaydigan balandligi (sm) aniqlandi.
Adgeziyani aniqlash GOST 15140-76 talablari asosida o‘rganildi. Adgeziya
korroziyabardosh qoplamalarda muhim parametr hisoblanib, bu ko‘rsatkichga
metallarni korroziyadan himoyalanish darajasi, qoplamaning uzoq muddat
ekspluatatsiyalanishi kabilar chambarchas bog‘liqdir. Bu ko‘rsatkichni aniqlashda 2 ta
60
uslubdan foydalandik. Birinchi uslubpanjarali kesish bo‘lib, u tekshirilayotgan
ob’ektni olmos yoki skalpel yordamida 5 dan kam bo‘lmagan 1-2 mm oralig‘idagi
perpendikulyar kesishlar qilishga asoslangan. Kesilgan qoplamalar maxsus cho‘tkalar
yordamida tozalanadi va 4 balli shkala bo‘yicha baholanadi.
Ikkinchi uslubda 5 dan kam bo‘lmagan parallel kesishlar qilinadi va kesilgan
qoplamalar yuzasiga yopishqoq 10x10 mm o‘lchamdagi polietilen lenta yopishtiriladi.
Lenta tezlik bilan yulib olinadi va 3 ballik shkalada baholanadi. Himoya xossalarining
barqarorligi 8 ballik shkalada aniqlanadi. Unga ko‘ra qoplamaning darz ketishi,
qobiqlanishi, havo pufaklari hosil bo‘lishi, korroziya paydo bo‘lishi, maydalanishi
kabi turli bo‘zilishlar vizual aniqlandi. YUqori ball 8 bo‘lishi, barcha bo‘zilishlar
yo‘qligidan dalolat beradi. O‘rtacha ball 4 bo‘lishi, 25% gacha bo‘zilishlar borligidan
darak beradi. Eng past bal 1 da to‘la bo‘zilishlarchuqur yoriqlar paydo bo‘lishi,
maydalanish, qobiqlanish va 10 % dan ortiq yuzada korroziya paydo bo‘lishiga mos
keladi.
Tuzga chidamlilik 3% li NaCl ning filtrlangan eritmasida belgilangan
muddatlarda saqlash orqali aniqlanadi bitumsimon kompozitsion materiallarning
igna botish chuqurligi GOST 11501 talablari asosida penetrometrda aniqlandi. Bunda
yuk 100 g, moddaga igna tushishi 5 sek, namunaning tekshirilayotgandagi harorati
25oC bo‘lishiga alohida etibor berildi. Ignaning botish chuqurligi graduslarda
ifodalanadi. Penetrometr diskining har gradusi ignaning 0,1 mm botishini belgilaydi .
Gossipol smolasi asosida sanoat korhonalari uskuna va jihozlari uchun
kompozitsion materiallarning yonish haroratini Brenken usulida aniqlandi. Buning
uchun ochiq chinni tigelga namuna eritib solindi va 25 oC gacha sovitildi va
kuydirilgan qumli apparatga qo‘yildi. Tigelning qirg‘oqlaridan 12 mm ichkarida
bo‘lishiga etibor berish zarur. Tigelning ichiga vertikal ravishda termometr o‘rnatildi.
SHundan so‘ng gaz gorelkasida 10 oS/min tezlikda namuna solingan tigel qizdirilib
borildi. Tigel ichidagi namunaning birinchi ko‘k alanga berib yonish harorati ushbu
ko‘rsatkichni aniqladi.
61
III. SANOAT JIHOZLARINI KORROZIYADAN HIMOYALOVCHI QOPLAMALAR OLISHNING TARJIBA TADQIQOD QISMI
3.1. Tajriba tavsifi
Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish uchun amaldagi
me’yoriy hujjatlarning talablariga javob beradigan quyidagi xom ashyolardan
foydalanilishi lozim bo‘lib, ular kirish nazoratidan o‘tishi va mutanosiblik sertifikatiga
ega bo‘lishi zarur:
3-Jadval
Tajribada ishlatilgan xom ashyolarning GOST talabiga mosligi
Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi; GOST 10930-74
So‘ndirilmagan ohak; GOST 1387-80
Erituvchilar (nefras) GOST 1981-95
Karbaksimetilselyuloza GOST 1886-79
Urotrapin GOST 1585-88
Kanifol GOST 19112-06
Yuqoridigi xom ashyolar oshqozonga ta’sir qilgandagi zaharlilik ko‘rsatkichlari
bo‘yicha gossipol smolasi asosidagi bitumlar mo‘‘tadil zaharsiz modda hisoblanib,
GOST 12.1.007-76 bo‘yicha zaharlilikning III toifasiga mansubdir. Eritilgan
vositaning bug‘lari teri, ko‘z va yuqori nafas olish yo‘llarining shilliq qavatiga
mo‘tadil yallig‘lantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi, kimyovuy xossalar sust namoyon bo‘ladi.
Vositani ishlab chiqarishda, sinashda va qo‘llanishda GOST 12.3.005-75 bo‘yicha
umumiy xavfsizlik talablariga va sanoat sanitariyasi talablariga rioya qilish lozim.
Mahsulotni sintez qilish va undan foydalanish bilan bog‘liq barcha ishlar
GOST 12.4.021-75 va KMK 2.04.05 bo‘yicha SanPiN № 0046-05ga mos ravishda
amalga oshirishi, bunda ish hududi havosining tozaligini ta’minlab turuvchi mahalliy
va kiritish-chiqarish ventilyasiyasi doimiy ishlab turishi, havodagi zararli moddalar
miqdori GOST 12.1.005-88 bo‘yicha ruxsat berilgan chegaraviy konsentratsiyadan
oshmasligi lozim.
62
Ishlab chiqarish xonalaridagi yong‘in xavfsizligi choralari GOST 12.1.004-91
talablariga javob berishi lozim.
Belgilangan tartibda tasdiqlangan atmosferaga chiqariladigan chiqindilarning
ruxsat berilgan chegaraviy ko‘rsatkichlariga rioya qilish nazorati GOST 17.2.3.02-78
ga mos ravishda olib borilishi lozim
Filtrlash, asbob-uskunalar va kommunikatsiyalarni yuvish va tozalashdan so‘ng
hosil bo‘ladigan ifloslangan eritmalar ko‘rinishidagi suyuq va qattiq chiqindilar
SanPiN № 0127-02, SanPiN № 0183-05 va SanPiN № 0128-02 ga mos ravishda
utilizatsiya qilinishi lozim.
3.2.Tadqiqod uchun laboratoriya jihozlarini yig‘ish
Har qanday tajriba reglamentini bajarishga kirishishdan oldin laboratoriya
jihozlarini yig’ish lozim bo’ladi .
Tajriba jarayonini amalga oshirish uchun zarur asbob–uskunalar
quyidagilardan iborat: probirka,shtativ,termometr, suvli yuvish moslamasi, spirtli
lampa yoki gaz, gugurt, pichoq, shisha trubkalar, analitik tarozi, maydalash
jihozi(stupka), elak, aralashtirgich, varonka, qum hommomi.
Tajribani boshlashdan oldin, labarotoriya jihozlarining stulda joylashishiga
etibor qaratish lozim. Tajribani o’tkazish davomida texnika havsizligi qoyidalariga
amal qilish kerak. Men tajribani o’tkazish davomida erituvchilardan foydalandim
bilamizki erituvchilar kuchli alangalanish xossasiga ega bo’lganligi sababli, ozimni va
atrofdagilarni xafsizligini taminlash maqsadida texnika hafsizligiga alohida urg’u
berish lozim bo’ladi .
Sintez mazmuni: gossipol smolasi, so’ndirilmagan oxak- CaO,
karboksimetilselluloza, kanifol,uratropin, erituvchi nefraz yuki uayt spiritdan
foydalanib sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish.
63
№ 1-tajriba
Gossipol smolasini suvsizlantirish jarayoni
Urganch yog’-moy korxonasi tarkibida hosil bo’ladigan gossypol smolasida 10-
15% ba’zan 20% gacha namlik bo’ladi. OCT 18-114 tarmoq standartiga asosan
gossypol smolasida namlik 4% dan oshmasligi kerak. Gossypol smolasini quvurlar
orqali tashilishini osonlashtirish maqsadida o’tkir bug’ ishlatiladi. Ushbu bug’ni
kondensatsiyalashishi hisobiga gossypol smolasi tarkibidagi namlik oshib ketadi.
Shuning uchun gossypol smolasidan foydalanishda uni suvsizlantirish talab
qilinadi,ask holda uni tarkibidagi suv miqdori reaksiyaning borish mexanizmini va
tayyor mahsulot sifatini buzadi. Bu jorayon ko’p vaqt talab qiladi. Suvsizlantirish
jarayoni spesifik holatlarni o’rganish maqsadida biz uni suvsizlantirishni ilmiy
tadqiqotimizda ko’rib chiqdik.
Adabiyotlar tahliliga ko’ra gossypol smolasini tarkibini yetarlicha o’rganilgan.
Bunga ko’ra gossypol smolasida 12% azot saqlovchi moddalar, 36% gossypol smolasi
o’zgarish mahsulotlari va qolgan qismi yog’ va oksi yog’ kislotalaridan iborat.
Gossypol smolasini suvsizlantirish jarayoni 500 gr miqdorda namuna olinib qum
hammomida o’tkaziladi.
Tadqiqotlarda har 10 daqiqadan haroratni o’zgarishi qayd qilib boriladi. Bunda
tarkibni harorati 30 daqiqa o’tgandan keyin 55°C ni tashkil qiladi. Urganch yog’-moy
kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni o’rganish natijalari 3-jadvalda
keltirilgan va haroratni gossypol smolasini suvsizlantirish vaqtini namlik yo’qotishga
bog’liqligi 5-rasmda keltirilgan.. Har 10°C harorat oshganda tarkibni og’irligi o’lchab
turiladi. 10-55 °C dagi massa kamayishi 1% ni tashkil qiladi , 40 minut o’tgandan
keyin tarkibni harorati 85 °C gacha bunda massa 4 % tashkil qiladi, 1 soatdan keyin
harorat 95,5 o C ni tashkil qildi bunda yo’qotilish 10 % ni tashkil qildi.120 oCda
yo’qotilish 16 % ni tashkil qildi. 2 soatdan keyin harorat 125°C etdi bunda yo’qotilish
17 % ni tashkil etdi.140 ….160 °C haroratlarda yo’qotilish 18 % ni tashkil etdi .
Urganch yog’-moy kombinati gossipol smolasini suvsizlantirish jarayonining
o’rganish natijalari quyida 4-jadvalda keltirilgan.
64
4- Jadval Urganch yog’-moy kombinat gossipol smolasini suvsizlantirishni
o’rganish natijalari № Xarorat (oC) Yo’qotishlar
(%) Kuzatishlar natijasi
1 10-55 1 Suv bug’larini kuchsiz chiqishi 2 55-75 1-2 Suv bug’larini boshlang’ich chiqishi 3 80 3 Suv bug’larini chiqishi 4 85 4 Suv bug’larini chiqishi 5 100 10 Suv bug’larini chiqishi 6 110 14 Past qaynash 7 120 16 Qaynash 8 125 17 Bir maromda qaynash 9 140 18 Kuchli qaynash 10 160 18 Kuchli qaynash
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
110
120
130
140
150
160
Suvsizlantirish harorati, o C
5- Rasm. Suvsizlanish jarayoniga xaroratning ta’siri Suvsizlantirish jarayoni 150 minut davom qiladi. Bunda harorat 160°C gacha
ko’tariladi, massa kamayish 18% ni tashkil qiladi.
Suvn
ing
yoq
otili
sh I
%
65
№ 2-tajriba
Massaga kalsiy oksidi qo’shish jarayoni
Kalsiy oksidi kukun holida bo’lishi kerak, zarrachalar bir – biri bilan
yopishmagan holda suvda qiyin eruvchan, kislotalarda yaxshi eriydigan modda. Ochiq
turgan holda namni va karbonat angidridni o’ziga tortib oladi. Biz ishlatgan
so’ndirilmagan ohak (CaO) do’konlarda sotiladigan bo’lib, oq va nimrang sariq tusli,
suvga solinganda suv bilan reaksiyaga kirishib ozi yaxshi maydalanib, qo’shimcha
qoldiqlar hosil qilmasdan gidroksid zarrachalarini hosil qildi. Shu sababli biz ishlatgan
kalsiy oksidini yuqoridagi talabga javob beradi deb hisobladik. Fizik – kimyoviy
ko’rsatgichlari bo’yicha kalsiy oksidi quyidagi 5-jadval talablariga javob berishi
kerak.
5-Jadval
Kalsiy oqsidning fizik –kimyoviy ko’rsatgichlari
Mezon
Ko’rsatgichlar nomlari Analiz uchun toza
(ch.d.a.) OPK 2611210 35205
Toza (ch.)OPK 261121035106
1. Kalsiy oksidini ning massa ulushi CaO, %, dan kam emas
97,5 96,0
2. Kalsiy karbonatning massa ulushi (CaCO3), %, dan katta emas
1,0 2,5
3. Xlorid kislotada erimay qolgan moddalar qismi, %, dan katta emas
0,01 0,02
4. Azotning umumiy miqdori (N), %, dan katta emas
0,03 0,06
5. Sulfatlar massa ulushi (SO ), %, dan katta emas
0,02 0,05
6. Xloridlar massa ulushi (Cl), % dan katta emas
0,005 0,010
7. Temirning massa ulushi Fe, %, dan katta emas
0,01 0,02
8. Og’ir metallarning massa ulushi (Pb), %, dan katta emas
0,005 0,010
66
Reaktor- kolba ichiga gossipol smolasi suvsizlantirib bo’lgandan keyin,
kalsiy oksid (CaO) bo’laklarini havonchada maydalab, 1 sm da 100 dona teshigi
bo’lgan eLokchalardan o’tkazib, so’ngra suvsizlantirilgan gossipol smolasi tarkibiga
2-10% gacha qo’shib aralashtirib ko’rdim. Bunda 2-3% oxak qo’shganda ozgarish
kam bo’lib, qotish jarayoni diyarli kuzatilmadi.
Reaksiyaning borish jarayoni diyarli kuzatilmadi. 5-6% CaO qo’shganda
reaksiya juda yaxshi sodir bo’ldi cho’kma ham tushmadi va quyuqligi ham, tez qotib
qolmadi. 8% oxak qo’shib ham tajriba o’tirdim bunda salgina chokma tushdi va
ko’pikli xavo pufakchalari paydo bo’ldi sal yaxshiroq bo’ldi. 10% oxak
qo’shganimda reaksiya tugamasdan tez qotib qoldi va cho’kma tushdi. Uni yaltiroqligi
ham yo’qolob qoldi.
Men tajribadan ko’rib eng ma’qul bo’lgan 5-6% oxak qo’shib olishni talabga
javob beradigan darajada deb shunda to’xtaldim va menga kerakli mahsulot
uchun 5-6% oxak qo’shish tajribam uchun yaxshi natija deb hisoblayman.
Shundan so’ng 5-6 % oxakni juda maydalab kukun holida sekin-sekin sepalab
suvsizlantirilgan gossipol smolasiga qo’shib boshladim, qo’shish jarayonida tinmay
aralashtirib turish kerak to’xtamasdan va oxakni qo’shish davomida ko’pirib toshib
ketmasligi uchun olovni sal pasaytirib va aralashtirib turiladi reaksiya tugashga
yaqinlashganda aralashtirishni to’xtatsa ham bo’ladi. Reaksiya tugagandan so’ng
tiniqlashadi va cho’kma tushmasligi kerak. Shu bilan oxakni qo’shish jarayoni
tugaydi.
6-Jadval
Olingan bo`yoqning qotish tezligining CaO konsentrsiyasiga bo`g`liqligi
CaO konsentratiysi % 0,5 1,0 2 3 4 5 6 7 8
Qotish vaqti, soat 36 33 30 27 24 21 16 9 6
67
№ 3-tajriba
3.5. Massaga karboksimetilselyulozani qo’shish jarayonini o’rganish
Karboksimetilselluioza qoplamaning adgeziyon qobiliyatini
oshiradi.Bunda quyidagi jarayon sodir bo’ldi. CaO qo’shib bo’lingandan keyin
170 oC ga tushiriladi va songra chinni hovonchada maydalangan KMS qoshish
jarayoni amalga oshiriladi. Men bu jarayonni amalga KMS ni 1-8 % miqdorida
kompanentga qo’shib ko’rdim. 1% miqdorida qo’shganda undagi o’zgarish
sezilmadi. 2-2,5 % qo’shdim bunda cho’kma hosil bo’lmadi o’zgarish yaxshi
bo’ldi va bo’yoq uchun yopishqoqligini oshirdi unda yaltiroqligi ham
kamaymadi suyuqlanib ham ketmadi. 6-7% da esa reaksiya tugagach cho’kma
paydo bo’ldi va juda tez quyilib qolib yopishib qotib qoldi.Men tajriba natijalari
shuni ko’satdiki 2-2,5% maqsadga muofiq tarkib hisoblanadi.
7-Jadval
Karbabsimetilselleloza qo’shish jarayonidagi ko’rsatgichlar
№ tadqiqot tartib
raqami
Reaksion massaga qo’shilgan
karbaksimetilselleloza miqdori, %
Qotis vaqti, soat
1
2
3
4
5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
27
19
16
11
7
№ 4 -tarjiba
3.6. Uratrapin qo’shish jarayonini o’rganish
Bizga ma’lumki uratrapin qoplamaning korroziyaga qarshiligini oshiradi
shuning uchun biz qoplamaga 0,2 -1% fozigacha uratrapin qo’shib ko’rdik va bunda
eng yahshi natijani 0,5 foiz qoshganda oldik karboksimetilsellyuloza qoshilgandan
keyin harorat 140 oC ga tushiriladi va maydalangan uratrapin qo’shiladi va 10 minut
68
davomida aralashtiriladi.Uratrapin qoshish jarayoni diagrammasi quyidacicha
bo’ladi.
6-rasm. Qoplama tarkibidagi uratrapin miqdorining 15% li H2SO4 ga himoya darajasi
8-Jadval
Uratrapin qo’shish jarayoni ko’satgichlari
Tarkib
Uratrapin miqdori %
Himoya darajasi
% 1
0,5 99,8
2
0,6 80
3
0,7 58
Uratrapin miqdorini 0,3 % da qo’shganda 15% li sul’fat kislotaga ta’siri 58 % ni
tashkil qildi, 0,4 % qoshganda esa bu ko’rsatgich 80% ko’tarildi keyin uning
miqdori 0,5 % da qo’shdik bunda bu ko’rsatgich 99,8 % ni tashkil qildi.
69
№ 5-tarjiba
3.7. Kanifol qo’shish jarayonini organish
Gossypol smalasi, CaO, urotrapin, karboksimetilsellyuloza qo’shib tayyorlangan
qoplamaga 2-8%gacha konifol qo’shib ko’rdik. Eng yahshi ko’rsatgichni 5%
qo’shganda oldik. Bilamizki konifol qatlam hosil qiluvchi va qaplamaning qotishiga
yordam beruvchi modda hisoblanadi. Kanifol suyuq yoki qattiq holda uchraydi .Biz
tajribada ishlatgan konifol qattiq holatda edi biz uni stupkada maydalab keyin elakdan
o’tkazdik keyin qoplamaga qo’shib 15 minut davomida aralashtirdik. Konifol
organik erituvchilarda yahshi eriydi. Konifolning qotish vaqtiga ta’siri quyidagi
diagrammada keltirilgan.
7- rasm. Konifol miqdorining qotish vaqtiga ta’siri
Bu diagrammaga asosan miqdori 5 % da konifol qo’shganda qoplamaning
qotish vaqti 5 soatni tashkil etdi 4 % miqdorda konifol qo’ganda qoplama 7 soatda,
3 % miqdorda qoshganda esa qoplama 12 soatda, 2 % miqdorda qoshganda 15 soat
maboyinida 1 % miqdorda qo’shganda esa qoplamaning qotish vaqti 25 soatni tashkil
70
etdi. Men eng optimal varriantni 5 % miqdorda konifol qo’shdanda oldim va shu
tarkibni eng yahshi tarkib deb qabul qildik. Konifolning qotish vaqtiga ta’siri
quyidagi jadvalda keltirilgan .
9-Jadval
Konifolning qotish vaqtiga ta’siri kuyidagi jadvalda keltirilgan
№ 6 -tarjiba
3.8. Erituvchi qo’shish jarayoni
Tayyor bo’lgan qoplamaning suyultirish jarayonida harorat 70-80 oC gacha
tushuriladi va aralashtirgich yordamida aralashtirish jarayoni amalga oshiriladi. Eritish
jarayonini amalga oshirishda erituvchi sifatida nefraz yoki uayt-spiritdan foydalanish
mumkin. Erituvchining miqdori 35-45% ni tashkil qilishi lozim.Erituvchini oz-ozdan
qo’shib aralashtirish maqsadga muofiq hisoblanadi.Lekin juda oz miqdorda qo’shib
aralashtirilsa erituvchi uchub ketib qoplama qotib qolishi mumkin . SHuning uchun
meyyorida qotish maqsadga muvofiiq. Nefraz yoki uayt-spirit alangalanish
hususiyati yuqori hisoblanadi. Bu jarayonni amalga oshirishda aralashtirish jarayoning
intensivligini taminlash lozim. Erituvchining miqdori yuqori bo’lsa qoplamaning
qotish jarayoni past hisoblanadi. SHuning uchun erituvchining miqdorini 50 %
oshirmaslik kerak miqdoridagi . Men bu tajriba jarayonida 35-45% gacha erituvchi
qo’shib ko’rdim va eng yahshi natijani 40 % miqdorda qo’shganda oldim.
Bunda qoplamaning qotish tezligi yahshi chiqdi . Qoplamaning kovushqoqligi
viskazomert asbobida o’lchanadi unga ko’ra BT –loklarning qovushqoqligi hona
haroratida 12 Pa.s ni tashkil etadi. Ertituvchi miqdorining qovushqoqlikga ta’siriga
qiyidagi jadvalda ifodalangan.
Konifol mindori %
1 2 3 4 5
Qotish vaqti soat
25 15 12 7 5
71
10-Jadval
Erituvchi miqdorining qovushqoqlikga ta’siri
Qovushqoqlik Pa*s 42 25 16 12
Erituvchi miqdori % 10 20 30 40
Men olgan qoplamaga 10% middorda erituvchi qo’shganda qovushqoqlik 42
Pa.s ni tashkil qildi.20 % miqdorida erituvchi qo’shganda qoplamaning qovushqoqligi
25 Pa.s ni tashkil etdi. Keyin qoplamaga 30 % miqdorida erutuvchi qo’shib ko’rdim
bunda qoplamaning qovushqoqligi 26 Pa.s ni tashkil etdi . Keyin qoplamaga 40 %
miqdorda erituvchi qo’shib ko’rdim unda qovushqoqlik 12 Pa.s ni tashkil etdi . Shu
miqdor GOST talablariga mos keladi. Shuning uchun men bu tarkibni optimal tarkib
deb hisoblayman.
8-rasm . Erituvchi miqdorining qovushqoqlikga ta’siri
72
3.9. Sanoat jixozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning laborotoriya tajriba reglamenti
Bugungi kunda butun dunyo mamlakatlari metal va metalmaslar mahsulotlar
korroziyasidan juda katta ziyon ko’ryapti. Bundan kelib chiqadi, bizning
izlanishlarimizga talab nafaqat ichki bozorda balki tashqi bozorda ham katta boladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda antikorrozion mahsulotlarga bo’lgan talab
chetdan olib kelingan mahsulotlar evaziga qondirilmoqda. Shuning uchun hozirgi
kunda antikorrozion qoplamalar yaratish borasida katta tadqiqotlar olib borilmoqda.
Biz yaratgan laboratoriya reglamentining ham maqsadi sanoat jihozlarini
korroziyadan himoyalaovchi qoplamalar olish (gossypol smolasi, oxak, erituvchi
(NEFRAS), korboksimetilselluloza, uratrorapin, kanifol, mahalliy resurslar, sanoat
chiqqindilari asosida) texnologiyalalarini yangi turlarini ishlab chiqarishdan iborat.
1. Qo’shimcha talablar:
1. Bitum polimerli kompozitsiya 0,03 MPa (0,3 kgf/cm2)dan kam bo`lmagan
bosim ostida 10 min daqiqadan kam bo`lmagan vaqt oralig’ida ushlab turilganda
suvyuqmaslik xususiyatiga ega bo`lishi kerak.
2. Kompozitsiya 0,001 MPa (0,01 kgf/cm2)dan kam bo`lmagan bosim ostida
72 h soatdan kam bo`lmagan vaqt oralig’ida ushlab turilganda suvyuqmaslik
xususiyatiga ega bo`lishi kerak.
3. Xom ashyo va materiallarga qo`yiladigan talablar
4. Bo’yoqni tayyorlash uchun amaldagi me’yoriy hujjatlarning talablariga
javob beradigan quyidagi xom ashyolardan foydalanilishi lozim bo`lib, bu xom ashyo
GOST 24297 bo`yicha kirish nazoratidan o`tishi va muvofiqlik sertifikatiga ega
bo`lishi zarur.
73
2.Qoplamaning fizik-kimyoviy va mexanik ko`rsatkichlar
Bo’yoqlar fizik-kimyoviy va mexanik ko`rsatkichlar quyidagi ko`rsatilgan usullar
bo`yicha aniqlanadi.
5.1. Gossipolli smola asosidagi qurilish bitumlarining namunalari GOST 2517
bo`yicha tanlab olinadi. Har bir markaga mansub bitumning birlashgan namunasining
massasi 0,5 kg bo`lishi lozim.
bo`yicha aniqlanadi.
5.5. Alangalanish harorati GOST 4333 5.2. Ignaning kirish chuqurligi GOST
11501 bo`yicha aniqlanadi.
5.3. Yumshash harorati GOST 11506 bo`yicha aniqlanadi.
5.4. Cho`ziluvchanlik GOST 11505bo`yicha aniqlanadi.
5.6. Eruvchanlik GOST 20739 bo`yicha aniqlanadi.
5.7. Suvning massa ulushi GOST 2477 bo`yicha aniqlanadi.
5.8. Suv shimuvchanligi GOST 26589 bo`yicha aniqlanadi.
5.9. Uzilishdagi nisbiy cho`zilishi GOST 26589 bo`yicha aniqlanadi.
5.10. Suvyuqmasligi GOST 26589 bo`yicha aniqlanadi.
3.Xom ashyo xarakterisikasi
Bu ishning nazariy va amaliy izlanishlar olib borishda asosiy ob’ekt bo’lib
hizmat qilgan: gossypol smolasi, CaO, karboksimetilselluloza, urotropin, erituvchi
(NEFRAS), sikkativlar, kanifol.
Gossypol smolasi fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi gossipol
C30H30O8 (Brutto formulasi) sariq rangli zaharli, qattiq kristall modda. Go’za
(Gossypium) ning asosiy maxsulotlaridan biridir. U g’o’zaning hamma organlarida
bo’lib, uning miqdori chigitning mag’zida % gacha, ildiz po’stlog’ida % gacha,
qolgan boshqa qismlarida esa kam bo’ladi. Gossipol va uning analoglari
gossipurpurin, gossiverdurin, gossifulvin chigit yadrosidagi maxsus bezchalarda
joylashgan bo’lib, ular devori nihoyatda mustahkam va ko’pchilik organik erituvchilar
ta’siriga chidamli.
74
Gossipol antranalitlari, gossipol smolasi va ularning mahsulotlari inson uchun
foydali moddalar hisoblanadi. Ular xalq xo’jaligining turli sohalarida: tibbiyot, kimyo
sanoati, qishloq xo’jaligi, metall quyish sanoati va boshqalarda ishlatiladi. Gossipol
virusga faol ta’sir qiladi. Shu sababli hozirgi vaqtda gossipoldan virusga qarshi
ishlatiladigan interferon induktori preparatlari va boshqa moddalar ajratib olingan.
Gossipol smolasi – nooziqaviy yog’ - moy maxsuloti bo’lib, paxta soapstogi
yog’ kislotalarining distilyatsiya qilishda qolgan gudron. Soapstok yog’ va moylari
ishqoriy neytrallashdan olingan oraliq mahsulotdir. Gudron esa distillanmaydigan
kubli qoldiq hisoblanadi. Gossipol smolasi sifat ko’rsatgichlari va qo’llanilishiga ko’ra
ikki turga bo’linadi.Gossipol smolasining sifat ko’rsatgichlari 12- jadvalda
ko’rsatilgan talablarga mos kelishi kerak.
12- Jadval
Gossipol smolasining sifat ko’rsatgichlari
Tavsifi va me’yorlari Ko’rsatgich nomi 1-tur 2-tur
Tashqi ko’rinishi
To’q jigarrangdan qora jigarranggacha bo’lgan bir hil
tarkibli massa
Kislota soni, mg KOH g, oralig’ida
71-100 50-70
Asetondagi eruvchanlik, % dan kam emas
80 70
Kulning massaviy ulushi, % dan ortiq emas
1,0 1,2
Namlik va eruvchan moddalarning massaviy ulushi, % dan ortiq emas
4,0 4,0
Gossipol smolasi yonuvchan mahsulot bo’lib, quyidagi sifat ko’rsatgichlariga ega:
Erish harorati ,oC - 70
Uchqunlanish , oC -250
Yonish harorati, oC - 285
75
Gossipol smolasi qo’llanilganda, saqlash va trnsportda tashish vaqtida yong’in
xavsizligi qoidalariga rioya qilish kerak.
Kalsiy oksidi (so’ndirilmagan ohak) GOST 8677-76 talablariga mos keladi.
Kalsiy oksidi oq bo’laklardan yoki kukun holida bo’lish kerak, zarrachalar bir – biri
bilan yopishmagan holda suvda qiyin eruvchan, kislotalarda yaxshi eriydigan modda.
Ochiq turgan holda namni va karbonat angidridni o’ziga tortib oladi. Fizik – kimyoviy
ko’rsatgichlari bo’yicha kalsiy oksidi quyidagi keltirilgan 13- jadval talablariga javob
berishi kerak.
13-Jadval
Kalsiy olsidning fizik -kimyoviy ko’satgichlari
Mezon
Ko’rsatgichlar nomlari Analiz uchun toza
(ch.d.a.) OPK 2611210 35205
Toza (ch.)OPK 261121035106
1. Kalsiy oksidini ning massa ulushi CaO, %, dan kam emas
97,5 96,0
2. Kalsiy karbonatning massa ulushi (CaCO3), %, dan katta emas
1,0 2,5
3. Xlorid kislotada erimay qolgan moddalar qismi, %, dan katta emas
0,01 0,02
4. Azotning umumiy miqdori (N), %, dan katta emas
0,03 0,06
5. Sulfatlar massa ulushi (SO ), %, dan katta emas
0,02 0,05
6. Xloridlar massa ulushi (Cl), % dan katta emas
0,005 0,010
7. Temirning massa ulushi Fe, %, dan katta emas
0,01 0,02
8. Og’ir metallarning massa ulushi (Pb), %, dan katta emas
0,005 0,010
Biz ishlatgan so’ndirilmagan ohak (CaO) do’konlarda sotiladigan bo’lib, oq va
nimrang sariq tusli, suvga solinganda suv bilan reaksiyaga kirishib ozi yaxshi
maydalanib, qo’shimcha qoldiqlar hosil qilmasdan gidroksid zarrachalarini hosil qildi.
Shu sababli biz ishlatga kalsiy oksidini yuqoridagi talabga javob beradi deb
76
hisobladik. Kalsiy oksid (CaO) bo’Loklarini havonchada maydalab, 1 smda dona
teshigi bo’lgan elakchalardan o’tkazib, so’ngra qizdirilgan gossipol smolasi tarkibiga
aralashtirdik.
Karboksimetilstellyuloza ishqoriy sellyuza bilan monoxloruksus kislatasini
tasir qildirib olinadi.
[C6H7(OH)3]n +nClH2COOH+nNaOH---- [C6H7O2(OH)2-O-CH2COOH]n+
+ nNaCl+nH2O
Karboksimetilstellyuloza kukun yuki tola ko’rinishida ishlab chiqiladi.
Karboksimetilstellyuloza tarkibida astetil guruhining ko’payishi uning suvda erishini
yahshilaydi. Karboksimetilstellyuloza aktiv modda sifatida ( emulgator) yuqori ro’l
o’ynaydi. Emulstion polimer olishda xom-ashyo hisoblanadi.
Uning qo’llanilish sohasi quyidagilar; quyuqlashtiruvchi, emulstion
stabilizatorlar va kleylar olishda ishlatiladi. Karboksimetilstellyuloza katta ko’lamda
yuvuchi vositalar olishda qo’llaniladi.
4. Laborotoriya sintezining material balansi
Hisoblar 100gr tayyor mahsulot bilan olib borilgan natijalari jadvalda ko’rsatilgan:
14-Jadval Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning material
balansi
Mahsulot nomi Miqdori gr Mahsulot nomi Miqdori
gr 1. Gassipol smolasi 50 2 . So’ndirilmagan ohak 6 3 .Korboksimetilsellyuloza 2 4 .Urotropin 0.5 5 .Konifol 4 6 .Erituvchi 40
Korroziyaga qarshi qoplama
100
Kirim jami 102,5 CHiqim jami 102,5
77
5. Texnologik sxema tanlash va uning tavsifi
Jarayonni amalga oshirish uchun ilmiiy tadqiqotlar asosida korroziyaga qarshi
qoplama olishni texnologik sxemasi yaratildi. Bu texnologik sxema gossypol
smolasi, CaO, karbamid, karboksimetilselyuloza, erituvchi “nefras”, konifol , asosida
antikorrozion qoplama olishga asoslangan .
Texnalogik jarayonlar quyidagi bosqichlardan iborat:
- Gossypol smolasini reaktorga yuklash va suvsizlantirish.
- Gossypol smolasi kalsiy oksidi qo’shish jarayoni .
- Karboksimetilselyuloza qo’shish jarayoni .
-Uratrapin qo’shish jarayoni .
-Sovutish va bitumsimon mahsulotni olish.
-Konifol qo’shish jarayoni .
-Bitumsimon mahsulotni erituvchida eritish va antikarroziyon material olish.
- Olingan antikarrozion mahsulotni qadoqlash .
Antikorroziyon qoplamalar olish jarayoni lok bo’yoq sanoatida qo’llaniladigan oddiy
reaktorlarda sintez qilinadi.
9-rasm. Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning texnologik cxemasi 1-Gudron uchun idish, 2-shestrnali nasoz, 3- elektrodvigatel, 4-gudronni suivzizlantirish qozani, 5-KMS uchun idish, 6-shestrnali taminlagich, 7-elak, 8-elevator, 9-jo’vali tegirmon, 10-bunker, 11-jag’li maydalagich, 12-reaktor, 13-erituvchi uchun idish, 14-aralashtirgich, 15-sarf idish, 16-qadoqlash mashinasi.
Gossypol smolasi sigimdan (1) dan shestrnali nasoz(2) orqali suvsizlantirish
qazoniga (4) ga beriladi. Suvsizlantirish maqsaqida qozonga gaz yoki o’tkir bug’
78
beriladi. Suvsizlantirish jarayonida harorat 160 oC ni tashkil etishi kerak. Agar harorat
ko’tarilib ketsa gudron alangalanib yonib ketishi va portlash sodir bo’lishi mumkin.
suvsizlantirilgan gossypol smalasi reaktor (12) kelib tushadi .reaktor aralshtirgich
bilan taminlangan. Jag’li maydalagich (11) maydalangan CaO, elak (7)ga kelib
tushadi. Elakdan o’tgani (9) jo’vali tegirmonga kelib tushadi, elakdan o’tmagani jag’li
maydalagichga qaytariladi. Jo’vali maydalagichda maydalangan CaO elevator (8)
orqali elakka undan bunkerga (10) kelib tushadi, elakda qolgani tegirmonga
qaytariladi. Bunkerdan shnekli taminlagich orqali reaktorga keliladi.Reaktorda
harorat 180 oC ni tashkil etishi kerak shundagina reaksiya ketadi.
Reaksiya paytida ko’pik hosil bo’lib ko’kma tushishi mumkin shuning uchun
aralashtirgich intensivligini taminlash lozim . Reaksiya tugagandan keyin harorat
160 -170 oC ga tushuriladi. KMS (5) dan shestrnali taminlagich orqali reaktorga
keladi va yana aralashtiriladi. Hosil bo’lgan qoplama aralashtirgichga (14) ga keladi,
aralashtirgichda kanifol bilan aralashtiriladi. Keyin (13 ) dan erutuvchi MKN orqali
aralashtirgichga beriladi. Aralashtirgichda tayyor bo’lgan qoplama (15) sarf idishga va
undan qadoqlash mashinasiga beriladi. Tayyorlangan mahsulotning bir qismi sotuvga
bir qismi omborxonaga joylaytiriladi.
5.Olingan natijalarni ishlab chiqarishga tavsiyasi
Har bir iste’mol qadog’i bevosita idishda, GOST 2228 bo`yicha quyidagi
ma’lumotlar ko`rsatilgan qog’ozli etiketka yoki yorliqli markirovkaga ega bo`lishi
lozim:
- ishlab chiqaruvchi korxonaning nomi, uning tovar belgisi va manzili;
- ishlab chiqarish sanasi (oy, yil);
- saqlash muddati (oy, yil);
- saqlash sharoitlari;
- mazkur texnikaviy shartlarning belgisi;
- qayd raqami ko`rsatilgan shtrix-kod (zarur hollarda);
- O`zbekiston Respublikasida sotiladigan mahsulotlar uchun «O'zbekistonda
ishlab chiqarilgan» degan yozuv
79
VI . IQTISODIY QISM
Uskunalar qiymat va amortizotsiyon ajratma Jadval 1
№ Uskuna nomi Soni Birlik qiymati
Umumiy qiymat
Xizmat mudati
Amartizatsiyon ajratma
1 Barcha turdagi Inshoatlar 1. Asfalt yo'l 500 20000 10000000 25 400000
2. Qanalizasiya quvuri d=150 150 20000 3000000 50 60000
3 Trubapravo'd d=50 150 7000 1050000 25 42000
4 Suv minorasi 1 15000000 15000000 50 300000
Jama 29050000 802000
II Kuch qurilmalari
1 Jag'li maydalagich elektrodvigatel 11kvt 1 2000000 2000000 5 400000
2 Markazdan qochma elektrodvigateli 3kvt 2 500000 1000000 5 200000
3 Shestrnali nosoz elektrodvigateli 11kvt 4 1000000 4000000 5 800000
4 Aralashtirgichlar elekrodvigatellari 7kvt 2 700000 1400000 5 280000
5 Snekli taminlagich elektrodvigateli 5kvt 2 600000 1200000 5 240000
6 Tegirmon elektrodvigateli 11 kvt 1 1000000 1000000 5 200000
7 Qadoqlash mashinasi elektrodvigateli 3kvt 1 500000 500000 5 100000
Jami 11100000 2220000
III Uzatish qurilmalari
1 Transfarmator 1 40000000 40000000 30 1333333,3
2 Kabel d=10mm 100 10000 1000000 25 40000
3 Gazapravo'd d=50mm 100 10000 1000000 25 40000
4 GRP 1 5000000 5000000 20 250000
80
5 Sim yog'och 18 100000 1800000 50 36000
6 Elektro shitlar 5 300000
1500000 25
60000
7 Jami 50300000 1759333,3
IV Ish mashinalari va agrigotlori
1 Bitum saqlash rezurvari
1 20000000 20000000 25 800000
2 Shestrnali nasoz 4 5000000 20000000 25 800000
3
Markazdan qochma nasoz
3 3000000 9000000 25 360000
4 Bitum eritish qazoni 1 30000000 30000000 25 1200000
5 Sarf o'lchagich 1 500000 500000 25 20000
6 KMP uchun idish 1 10000000 10000000 25 400000
7 Shnekli taminlagich 1 7000000 7000000 25 280000
8 Jag'li maydalagich 1 20000000 20000000 25 800000
9 Tegirmon 1 10000000 10000000 25 400000 10 Elevatr 1 10000000 10000000 25 400000
11 Elak 1 1000000 1000000 25 40000
12 Bunker 1 2000000 2000000 25 80000
13 Reaktor 1 35000000 35000000 25 1400000
14 Aralashtirgich 1 30000000 30000000 25 1200000
15 Erituvchi uchun rezurvar
1 20000000 20000000 25 800000
16 Sinqativ uchun idish 1 5000000 5000000 25 200000
17 Sarf idish 1 3000000 3000000 25 120000
18 Qadoqlash mashinasi 1 4000000 4000000 25 160000
Jami 236500000 9460000
V O'lchash rostlash va boshqarish
Labarato'riya jihozlari komplekti
1 20000000 20000000 25 800000,00
1 Schyo'tchik #ДЕЛ/0!
81
2 Elektr uchun 1 200000 200000 25 8000,00
3 Suv uchun 1 100000 100000 25 4000,00
4 Gaz uchun 1 200000 200000 25 8000,00
5 Bosim o'lchagich kPa
1 200000 200000 25 8000,00
6 Termometr 3 200000 200000 25 8000,00
7 Sarf o'lchagich 3 200000 200000 25 8000,00
Jami 21100000 844000,00
VI Transpo'rt vositalari
1 Yuk mashinasi 1 50000000 50000000 25 2000000
2 Elevatr 1 2000000 2000000 25 80000
3 Shnekli taminlagich 1 2000000 2000000 25 80000
4 Neksiya 1 31000000 31000000 25 1240000
5 Jami 85000000 3400000
VI1 Instrumentlar
1 Payvandlash aparato'ri 1 1000000 1000000 15 66666,67
2 Gaz payvandlagich
1 1000000 1000000 15 66666,67
3 Kuluchlar komplekti 3 10000 300000 5 60000
4 Toqir stanoki 1 10000000 10000000 25 400000
JAMI; 12300000 593333,3
VI2 X o'jalik va ishlab chiqarish inventrlari
1 Belkurak 10 15000 150000 5 30000
2 O't o'chirish anjomlari 6 200000 1200000 3 400000
3 mevali daraxtlar 20 10000 200000 15 13333,33
4 manzarali daraxtlar 30 10000 300000 15 20000
82
5 Sto'l 5 100000 500000 10 50000 6 Stul 10 10000 100000 5 20000 7 Divan Kreslo' 1 2000000 2000000 5 400000 8 Televizo'r 1 1000000 1000000 15 66666,67 9 Sef 1 200000 200000 10 20000
10 Gilam 6 150000 900000 15 60000 11 Stenka 2 2000000 4000000 15 266666,7 12 Konditsioner 1 700000 700000 5 140000 13 Jami. 93 6395000 11250000 118 1486667 14 JAMI; 496950000 17505333
a=A*0,04=496950000*0,04=19878000 b=A*0,13=496950000*0,13=46695000 v=A*0,13=496950000*O,13=60703500
Umumiy harajatlar A+a+b+v=594226500
83
Jadval 2
Binalar qiymati va amartizasion ajratma
№ Binolar turi Xajmi Birlik qiymati
Umumiy qiymati
Xizmat muddati
Amartizasion ajratma
1 Mamuriy bino 1296 40000 51840000 50 1036800
2 Cao va KMЦ 720 20000 14400000 50 288000
3 Erituvchi ombori 100 20000 2000000 50 40000
Yuvinish honasi 48 20000 960000 50 19200
2 Gudron ombori 100 20000 2000000 50 40000
3 Asosiy ishchilar binosi 864 20000 17280000 50 345600
4 Tayyor mahsulot ombori 432 20000 8640000 50 172800
5 Qatelniy
48 40000 1920000 50 38400
6 Xojathona
48 20000 960000 25 38400
7 Sport maydoni 225 20000 4500000 50 90000
8 Qorovul xona 48 20000 960000 50 19200
9 Stayanka 900 20000 18000000 50 360000
11 Suv hahzasi 96 10000 960000 50 19200
12 Elektr va gaz punkiti 96 20000 1920000 50 38400
13 Oshxona 360 40000 14400000 50 288000
14
Avtomobillarga hizmat ko;rsatish joyi 288 20000 5760000 50 115200
15 Maishiy hizmat ko'rsatish 216 20000 4320000 50 86400
16 JAMI; 150820000 3035600 a=B*0,2=144960000 b=B*0,2=144960000 v=B*0,3=217440000 g=B*0,1=72480000 JAMI A+a+b+v+g=978444000
84
Jadval 3
Bir ishchining yillik ish vaqti balansi
Ish rejasi № Nomlar
Davriy Doimiy
1 Ish vaqtining qalendar fo'ndi 365 365
2 Dam olish kunlari 104 91
3 Bayramkunlari 8 0
4 Ish vaqtining naminal fo'ndi 253 274
5 Rejalashtirilgan ishga chiqmaslik 0 0
6 Navbatdagi ba qo'shimcha mehnat tatili 24 24
7 Kasallik tufayli 1 1
8 Davlat ba jamoat ishni bajarish 1 1
9 O'quv tatili 1 1
10 Ruhsatli boshqa tur ishga chiqmaslik 1 1
11 Ish vaqtining efektiv fo'ndi 225 246
7 Ish vaqtining davomiyligi 8 8
8 Bir ishchining yillik ish soati 1800 1968 соат
9
Shtatdagi ishchi sonidan ro'yhatdagi soniga o'tish qaiffisienti
1,12 1,11382
85
Jadval 4 Asosiy ishlab chiqarish ishchilar sonini xisoblash
Ishchilar soni № Kasblar nomi Haq
to'lash turi Tarif
razryad
Smena ishchilar
soni Shtat
bo'yicha Rp'yhat bo'yicha
1 Hom ashyo ombori ishchilari Ishbay III 1 3 3
2 Suvsizlantirish bo'limi ishchisi Ishbay V 1 3 3
3 Master Ishbay IX 1 3 4
4 Maydalash bo'limi ishchisi Ishbay V 1 3 4
5 Aralashtirish bo'limi ishchisi Ishbay V 1 3 4
6 Tayyor mahsulot ombori ishchilari Ishbay III 1 3 3
7 Erituvchi bo'limi ishchisi Ishbay V 1 3 4
8 Qadoqlash bo'limi ishchisi Ishbay IV 1 3 4
JAMI; 8 27 29
86
Jadval 5
Yordamchi ishchilar xisobi Ishchilar soni
№ Kasblar nomi
Xaq to'lash turi
Tarif razryad
Smena ishchilar
soni Shtat
bo'yicha Ro'yxat bo'yicha
1 Elektrik Vaqtbay II 1 1 1
3 Payvandchi Vaqtbay III 1 1 1
4 Mexanik Vaqtbay IV 1 1 1
5 Santexnik Vaqtbay II 1 1 1 JAMI; 4 4 4
87
Jadval 6
Asosiy ishlab chiqaarish ishchilarining ish xaqi fo'ndi xisobi
Mukofotlar Ish haqi asosiy fo'ndi Kasblar nomi
Ro'yhatdagi
ishchilar soni
Yillik ish
soati Razryad
Soatlik tarif
stovkasi
Ish haqi to'g'ri fo'ndi % Сум
Xom ashyo ombori ishchilari 3
1968 III
7000 41328000 10 4132800 45460800
Suvsizlantirish bo'limi ishchisi 3
1968 V
7500 44280000 10 4428000 48708000
Master 4 1968
IX 8000 47232000 10 4723200 51955200
Maydalash bo'limi ishchisi 4
1968 V
7500 44280000 10 4428000 48708000
Aralashtirish bo'limi ishchisi 4
1968 V
7500 44280000 10 4428000 48708000 Tayyor mahsulot ombori ishchisi 3
1968 III
7000 41328000 10 4132800 45460800
Erituvchi bo'limi ishchisi 4
1968 V
7500 44280000 10 4428000 48708000
Qadoqlash bo'limi ishchisi 4
1968 IV
7000 41328000 10 4132800 45460800 JAMI; 29 348336000 3,38E+08
Ish xaqining qo'shimcha fondi
337708800*0,1=33770880
Ish xaqining umumiy fondi 337708800+33770880=371479680
88
Jadval 7 Yordamchi ishchilarining ish haqi fo'ndi
Mukofotlar № Kasblar
bomi Ro'yhatdagi
Yillik ish
soati
Razryad
Soatlik
tarif
Ish haqi to'g'ri fo'ndi % Sum
Ish haqi asosiy fo'ndi
1 Santehnik 1 1968 V 9000 17712000 10 1771200 19483200 3 Payvandchi 1 1968 VII 9000 17712000 10 1771200 19483200 4 Elektrik 1 1968 VII 9000 17712000 10 1771200 19483200 JAMI; 53136000 58449600
A=779320 б) А*0,1= 7793280 Σ=А+б=85726080
89
Jadval 8
Sex persanalining shtatlari va ish xaqlarini hisoblash
Mukofot № Kasblar nomi Shtat
soni Katego'
riya Oylik
maoshi Ish haqini
to'g'ri haqi 10% sum
Иш хаки асосий фонди
1 Direkto'r 1 22 150000
0 18000000 10 1800000 19800000
2 Bosh injiner 1 21 130000
0 15600000 10 1560000 17160000 3 Bosh bug'lter 1 18 800000 9600000 10 960000 10560000
4 Sex masteri 4 20 100000
0 12000000 10 1200000 13200000
5 Qadirlar bo'limi boshlig'i 1 18 700000 8400000 10 840000 9240000
6 Yurist 1 16 750000 9000000 10 900000 9900000 7 Lobarant 2 12 300000 3600000 10 360000 3960000 8 Qaravul 4 10 250000 3000000 10 300000 3300000 9 Shafyo'r 2 10 400000 4800000 10 480000 5280000
JAMI; 17 147 700000
0 84000000 10 8400000 92400000
Ish xaqining qo'shimcha fondi 76956000*0,1=7695600
Ish xaqining umumiy fondi 76956000+7695600=8465160
90
Jadval 9 Xom ashyo materiali yonilg'i va energiyani yillik sarfi
№ Xomashyo materiali yoqilg'I va energiya sarfi
o'lchov birligi
Bir birlik mahsulotga sarf no'rma
Ishlab chiqarish
xajmi
Yillik xomashyo materiallarining
yillik miqdori
1 Gaz m3 0,8 100000 80000
2 Elektr energiyasi kvt 7,79 100000 779000
3 Suv m3 0,01 100000 1000
4 Gudron t 1,13 100000 113000 5 Qalsiy oqsid t 0,2 100000 20000 6 Qarboktsimetiltsellyuloza t 0,1 100000 10000 7 Etituvchi t 1 100000 100000 8 Konifol t 0,2 100000 20000 9 Urotrapin t 0,005 100000 500
Jadval 10 Sex ustama harajatlari smetasi
Xarajatlar bosqichi Summa(ming sum) Xisoblashlar uchun tushunchalar
Sex persanali 84651600 8-Jadvaldan olinadi
Yordamchi ishchilar ish xaqi 85726080 7-Jadvaldan olinadi
JAMI; 170377680
Ishtimoiy sug'urta 11585682,24 Sex persanali va yordamchi ishchilar ish xaqi 6,8%
Mehnat muxofazasi va texnikasi xarajatlari 10683235,2 Barcha ishchilarning ish
xaqlaridan 6,7,8.2%
Ishlab chiqarish inshoati binolarini saqlash 1730292 Ular qiymatlarining 5,7%
2jadval
Ishlab chiqarish bino va inshoatini amartizasiyasi 303560 Summasini 10,15%
Sexning boshqa harajatlari 19264659,7 1-4 боскичлари йигиндисининг 10-15%
1703,7768
91
Jadval 11 Maxsulot tannarhining qagulyatsiyasi
Birlik mahsulot
tannarhi Yillik ishlab chiqarish
harajatlari Harajatlar bosqichi
O'lchov birligi
Birlik baho
No'rma Summa No'rma Summa
Xomashyo materiallari
Gudron kg 200 1,13 226 100000 22600000
CaO kg 350 0,2 70 100000 7000000
KMS g 2500 0,1 250 100000 25000000
erituvchi kg 2000 1 2000 100000 200000000
konifol кг 1000 0,2 200 100000 20000000
energiya KVT 140 7,77 1087,8 100000 108780000
Suv M3 300 0,1 30 100000 3000000
gaz M3 190 0,8 152 100000 15200000 Ishlab chiqarish ishchilarining asosiy va qo'shimcha ish haqi
3714,7968 371479680
Ishtimoiy sug'urta (0,05)
229641,44 11585682,24
Ishlab chiqarishga tayyorlash va yo'lga qo'yish (0,05)
248475 297113250
Sex ustama xarajatlari 69561,08928 19264659,7
Sex tannarhi (0,05) 4916345,846 1934435355
Umumzovo'd xarajatlari 2458172,923 9632329,85
Zovo'd tannarhi 7929926,895 3878503040
Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar
1229086,462 1939251520
JAMI 12558080,46
8515386697
92
Jadval 12
Loyihalanayotgan obektning asosiy texnik iqtisodiy ko'rsatkichi
Ko’rsatgichlar O’lchov birligi
Loyiha ko’rsatgichi
Eslatma
1 Yillik mahsulot ishlab chiqarish
a Notural
ko’rinishida
T
100000
9-Jad
b Pul ko’rinishida Sum
8515386697
11-Jad
2 Ishchilar soni
a Asosiy ishchilar soni
kishi
27 4-Jad
b Yordamchi ishchilar soni
Kishi
4
5-Jad
v Inginer texnik hizmatlar
kishi
5
8-Jad
3 Kapital harajatlar sum
157267105000 1-2 Jad
a Birlik mahsulot tan narhi
sum
6900
11-Jad
b Birlik mahsulot narhi
sum
7500
5 Yillik foyda sum
600000000
6 Rentabellik darajasi % 38
7 O’z-o’zini qoplash muddati
2,6
93
V. XULOSA
Men “Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning
laboratoriya reglamentini yaratish” ilmiy ishim mavzusini o’rganib quyidagi yakuniy
xulosaga keldim:
1. Sanoat jihozlarini korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olish mavzusi
bo’yicha jahon adabiyotlarining va patentlarining qisqacha taxlili o’rganib
ma’lumotlarni keltirib o’tdim.
2. Metallarni korroziyadan himoyalovchi qoplamalar olishning tajriba tadqiqot
qismida tajriba tadqiqod uslubini tanladim, xom-ashyo va tayyor mahsulotlar analiz
qilish uslublarini keltirdim.
4. Тajriba tavsifi yoritdim, 50 dan ortiq tajriba o’tkazdim, ularga ko’ra bir
necha namunalar oldim va natijalarini yoritib o'tdim.
5.Gossipol smolasidan olingan bitum o’zining fizik-kimyoviy va maxanikaviy
ko’rsatgichlari bo’yicha davlat andozalariga mos keladi.
6. Gossipol smolasi asosidagi qoplama tayyorlashning laboratoriya texnologik
reglamenti qildim va keltirib o’tdim.
7. Gossipol smolasi asosidagi qoplamalarni olishning ishlab chiqarishga tavsiya
qilish bo`yicha texnologik sxema yaratildi.
8. Sexning iqtisodiy ko`rsatkichlarini samaradorligini hisoblab chiqdim.
94
VI. FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR RO’YHATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz – vatanimiz
tarraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. 2010 yil.
2. O`zbekiston Respublikasining “Chiqindilar to`g`risida”gi qonun Zakon Respubliki
Uzbekistan “ Ob otxodax ”. Materiali VIII sessii Oliy Majlisa II soziva. –
Tashkent, 2003.
3. Мирoнoв Вячeслав Алeксандрoвич., Сулман Eсфир Миxайлoвна. Битум –
пoлимeр кoмплeкс кoмпoзициясини oлиш усули Патeнт Рoссия. РУ 2281963
С1 oпуб. 20.08.2006 .
4. Марeв Владимир Алeксандрoвич, Нeмсeв Владимир Андрeeвич А. Патeнт
Рoссия. РУ 2002102189 oпуб. 20.09.2003 Битум – рeзина кoмпoзицияси ва уни
oлиниш усули.
5. Брexман Алeксандр Иoсифoвич, Андрeeв Eвгeний Иванoвич. Патeнт Рoссия.
РУ 2267506 С1 oпуб. 10.01.2006.
6. Кoрнeйчук Гoрдeй Кирилoвич, Стиблo Галина Кoнстантинoвна, Рoзтнбeрг
Владимир Владимирoвич, Закржeвский Владимир Бoрисoвна Крилoва Людмила
Пeтрoвна. Пoлимeрнo-битумнoe вяжущee и спoсoвб eгo пoлучeния. Патeнт
Рoссия. РУ 2003122758 А.oпуб 20.02.2005. Пoлимeр – битумли бoглoвчи ва
унинг oлиниш усули.
7. Стeпeнoв Валeрий Фeдoрoвич, Гарбачeва Раиса Иванoвна, Нeчинeнний
Виктoр Алeксандрoвич, Брexoв павeл Пeтрoвич. Изoлясиoнная битумнo –
пoлимeрная мoстика и спoсoб eё изгoтoвлeния. Патeнт Рoссия. РУ 2003103625
А. oпуб. 10.09.2004 Битум пoлимeрли изoлясиялаш мoстикаси ва уни тайёрлаш
усули
8. № 94029817 А1 Пoпoв O.Г., Пoсадoв И.А., и др.Битум учун фаoл қўшимча
oлиш.
9. Защита химического оборудования неметаллическими покрытиями / Л.Г.
Богаткова [и др.]. М., 1989.
95
10. Иванов, Е.С. Ингибиторы коррозии металлов в кислых средах / Е.С. Иванов.
М., 1986.
11. Корецкая, Л.С. Атмосферостойкость полимерных материалов /Л.С.Корецкая.
Минск, 1993.
12. Коррозия бетона и железобетона, методы их защиты / В.М. Москвин [и др.].
М., 1980.
13. Коррозия конструкционных материалов: в 2 кн. / В.В. Батраков [и др.]. М.,
1990.
14. Люблинский, ЕЛ. Электрохимическая защита от коррозии /
Е.Я.Люблинский. М., 1987.
15. Пинчук, Л.С. Герметизирующие полимерные материалы / Л.С. Пинчук, А.С.
Неверов. М., 1993.. Речиц , Г. Полимерные противокоррозионные пленки /Г.В.
Речиц. Минск, 1991.
16. Розенфельд, ИЛ. Антикоррозионные грунтовки и ингибированные лакокра -
сочные покрытия / И.Л. Розенфельд, Ф.И. Рубинштейн. М., 1980.
17. Розенфельд, ИЛ. Защита металлов от коррозии лакокрасочными покрытиями
/ И.Л. Розенфельд, Ф.И. Рубинштейн, К.А. Жигалова. М., 1987.
18. Улиг, Г.Г. Коррозия и борьба с ней / Г.Г. Улиг, Р.У. Реви. Л., 1989.
19. Фокин, М.Н. Защитные покрытия в химической промышленности / М.Н.
Фокин, Ю.В. Емельянов. М., 1981.
20. Шлугер, МЛ. Коррозия и защита металлов / М.А. Шлугер, Ф.Ф. Ажогин,
Е.А. Ефимов. М., 1981.
21. Марeв В.А., Нeмсeв В.А., Чeрнoв O.Н., Рудeнскoй А.В. Битумнo-рeзинoвая
кoмпoзиция и спoсoб ee пoлучeния. Патeнт Рoссия: РУ 2002102189 А Oпуб:
20.09.2003 Битум-рeзинали кoмпoзиция ва уни oлиниш усули
22. Кoрнeйчук Г.К ., Стиблo Г.К ., Рoзeнбeрг В.В., Закржeвский В.Б., Крилoва
Л.П. Пoлимeрнo- битумнoe вяжутшe и спoсoб eгo пoлучeния
23. Рoзeнбeрг Б.А., Eстрин Я.И., Eстрина Г.А Битумнo-рeзинoвая кoмпoзиция И
спoсoб ee пoлучeниe Патeнт Рассия; РУ 98115255 А Oпуб: 10.06.2000
96
24. РУ2254399 С1 20.06.2005 Гаврилoв Н.Б. Кoмпанeeц Валeнтина Гeoргиeвна,
Бeлoкoн Никoлай Юрeвич, Амeрик Юрий Бoрисoвич, Шабалина Людмила
Никoлаeвна, Сeрeбрoвский Ян Кoнстантинoвич тoмoнидан aнтикoррoзиoн
таркибларни oлиш усуллари
25. 23.22 Ж 402. Фoсфoр кислoталарининг гeксамeтилeнтeтрамин билан айрим
тузлари тoъгърисида. Маxаматжанoв М.М., Тарасoв В.В.// Узб. Xим.ж.-1991,
№1. С.46-48. Рус.