Kada Jesie na Kociewiu przypomina miejsce martyrologii w Lesie Szpgawskim, gdzie w 1939 roku hitlerowcy rozstrzelali okoo 7.000 Polakw. Stoi w tym miejscu grupa Ukrzyowanie Michaa Ostoja-Lniskiego rzebiarza z Czarnej Wody. Wody

2 Z redakcyjnego biurka NA NASTPNE PI LAT 3 Andrzej Grzyb II KONGRES KOCIEWSKI PRZESZED DO HISTORII 4 Anna W. Brzeziska O KOCIEWSKIM REGIONIE 7 TRZY DNI WIELKICH OBRAD 8 Kazimierz Tobolski TORFOWISKA KOCIEWIA 9 Stanisawa Kuffel EDUKACJA REGIONALNA NA POUDNIOWYM KOCIEWIU 13 Sabina Janiszewska KULTURA REGIONALNA W POWIECIE WIECKIM W LATACH 1995-2000 15 Wojciech Chudziak ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE NA BYDGOSKIM" ODCINKU AUTOSTRADY A-l 16 Hubert Pobocki LIMERYKI KONGRESOWE 17 OCZEKIWANE KSIKI Publikacje wydane na II Kongres Kociewski 19 KOCIEWIE SENTYMENTALNE Wiersze Z. Bukowskiego, A. Grzyba, R. Landowskiego, .1. Majewskiego i P. Wrzos-Wyczyskiego 20 Lidia Piernicka MODRAKI" Z PELPLINA 22 Adam Bloch PRZYCMENTARNA BOA MKA 24 URODA KOCIEWSKIEJ ZIEMI w obiektywie Krzysztofa Kucy 26 Roman Landowski W matni dwch terrorw NAPITNOWANI PRZEZ VOLKSLIST 28 CO Z KONGRESU Fotoreporta Stanisawa Zaczyskiego 29 Marcin Westphal INWENTARZ ZESPOU AKT TO W GRYF POMORSKI" 1941-1942 (dokoczenie) 32 NAPRAWIANIE ETOSU 32 Czesaw Knopp MIASTO MOJEJ MODOCI (cz. 1) 35 Krzysztof Kowalkowski 750 LAT WSI I PARAFII M1OBDZ (dokoczenie) 38 Roman Klim ZNAKI WYSOKIEJ WODY 40 Ireneusz Stoppa COLLEGIUM MARIANUM W PELPLINIE 43 Danuta Weichert-Figurska W DRAGACZU UCZ SI REGIONU 45 Maria Wygocka JESIENNE IMPRESJE 46 Zdzisaw Mrozek PELPLISKA BIBLIA GUTENBERGA NA OKADCE Jesie w okolicach Gogolewa 47 600-LECIE URODZIN GUTENBERGA fot. Krzysztof Kuca 48 Hubert Pobocki Z REGIONALNEGO REGAU

Kwartalnik

spoeczno-kulturalny

Nr 3 (30) jesie 2000 PL ISSN 0860-1917WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Kazimierz Fckiewicz - przewodniczcy oraz Irena Bracka, Andrzej Grzyb, prof. Maria Pajkowska-Kensik, Roman Szulc, Dariusz Zimny, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Kolucka Magdalena Pawowska Halina Rudko redaktor naczelny sekretarz skad amanie

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 531 35 50, wew. 26 KOLPORTA I DYSTRYBUCJA 83-100 Tczew, ul. Kociuszki I, tel. (058) 531 35 50, wew. 14 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach. Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. MONTA I DRUK . Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika U

Z redakcyjnego biurka

Na nastpne pi latZakoczy si II Kongres Kociewski, ktry obradowa w dniach 24-26 listopada 2000 roku ko lejno w trzech powiatowych miastach regionu - w Tczewie, wieciu nad Wis i Starogardzie Gdaskim. Organizatorzy wielkiego zjazdu przedstawicieli wszystkich Kociewiakw zrobili duo, eby obradowano i dzielono si dorobkiem w najlepszych warunkach. Swoimi umiejtnociami bysno Biuro Organizacyjne Kongresu przy Federacji Stowarzysze i Zwizkw Kociewska Wiba", a take wsppracujce ze sob biura i referaty promocji powiatowych i miejskich samo rzdw z trzech miast. Analizujc minione pi lat - od I Kongresu Kociewskiego - trzeba stwierdzi, e z wszystkich dziaa regionalnych najlepsze owoce zrodzia kociewska edukacja. Pamitajmy, i przed trzema laty powstao Kociewskie Towarzystwo Owiatowe. O Kociewiu wie ju dzisiaj kade dziecko w szkole, zachcone do dalszego odkrywania mioci do ziemi najbliszej. Kongres udowodni te, e mimo rnych kopotw na co dzie, Kociewie jest jedno. Dotd nieco niemiao goszcy swoj kociewsko powiat wiecki pokaza tym z pnocy i z rodkowej czci co potrafi. Drugi dzie Kongresu, ktry odby si w wieciu, wszystkich bardzo mile zasko czy. Nie znaczy to wcale, e w Tczewie i w Starogardzie nie byo co oglda i o czym dyskutowa. O jednoci regionu wiadczy przede wszystkim powstaa Federacja Stowarzysze i Zwizkw Kociewska Wiba". Po to j powoano, by Kociewie miao jedn wasn reprezentacj. II Kongres Kociewski wykaza jedno interesw wszystkich powiatw: wsplnie region ma si czym pochwali i w przyszoci - w tej spoecznoci Europy regionw - nie bdzie si wstydzi. Potrafi zaprezentowa swoje wakie problemy, pochwali si dorobkiem, przypomnie o tradycji przodkw i ugoci. I eby nie spocz na laurach, wyznaczono sobie zadania do pracy na nastpne pi lat. Bo przecie nigdy nie jest a tak dobrze, eby nie mogo by lepiej. We wsplnym, ale wasnym domu zawsze znajdzie si co co naley naprawi, ulepszy czy udoskonali. Kolejne dwa Kongresy przekonay wszystkich, wane e rwnie przedstawicieli wadz, i cigo dziaa i waciwie rozoone wysiki po latach przynosz efekty. Wszystko po to, by we wsplnej Europie mwi swoim gosem, a nawet wasn gwar, piewa swoje pieni, taczy po swojemu a nie jak nam zagraj.

Redaktor2

ANDRZEJ GRZYB

ociewie przemwio wasnym, wyrazistym gosem. Kociewie jest, bo s Kociewiacy. ; Przekonalimy siebie i innych, e jestemy bogaci kultur, e szanujc tradycj jestemy otwar ci na przyszo. II Kongres Kociewski przeszed ju do historii. Niewtpliwie byo to wydarzenie wane dla Kociewia i Pomorza. To, co pokazano w trzy kon gresowe dni, nie pozostawia adnych wtpliwoci: jestemy odpowiedzialni, konsekwentnie i rzetelnie zaprezentowalimy wartoci naszego regionu. Wsppraca trzech samorzdw, trzech gwnych kociewskich miast, trzech powiatw, wielu gmin, dorobek i zaangaowanie stowarzysze regionalnych skonfederowanych w Kociewskiej Wibie", zo ya si na dzieo doprawdy imponujce. To, e je stemy w dwch wojewdztwach pomorskim i kujawsko-pomorskim - nie byo przeszkod we wsppracy. Nigdy dotd Kociewie tak wyranie, tak dojrzale i autentycznie nie przemwio wasnym go sem. Nigdy wczeniej nie mona byo zobaczy i usysze tylu naprawd wietnych przejaww" kociewskoci. Oto na przeomie wiekw i tysicleci jestemy przygotowani do uczestniczenia w tworzeniu Euro py regionw. Przy realizacji II Kongresu Kociewskiego praco wao wielu Kociewiakw. Trudzio si wyrtwale, nie szczdzc prywatnego czasu, dajc nam wszystkim swoje umiejtnoci i talenty. Piknie wsppracoway stowarzyszenia kociewskie, wkadajc w prace kon gresowe to ze swego dorobku, co najlepsze. Istot nym osigniciem Kongresu spiknie wydane z je go okazji ksiki i wydawnictwa okolicznociowe. Uwanie uczestniczyy media, dokumentujc dzie po dniu kongresow prac z widocznym zaintereso waniem. W trzy kongresowe dni ponad tysic Ko ciewiakw wzio udzia w obradach plenarnych i licznych spotkaniach, promocjach, koncertach i wy stawach towarzyszcych. Na obrady przyjechao wielu znakomitych goci. Rzd Rzeczypospolitej Polskiej reprezentowali: do

radca wicepremiera, Wojciech Kadubaski, ktry wygosi referat powicony maym i rednim przed sibiorstwom jako duej szansie dla rozwoju gospo darczego Kociewia, a take wiceminister edukacji narodowej, Wojciech Ksiek, ktry w swoim wy stpieniu podkreli znaczenie edukacji regionalnej w caoksztacie reformy owiaty i wychowania oraz wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Arkadiusz Rybicki, ktry mwi o znaczeniu kul tury regionalnej i pozyskiwaniu funduszy na jej rozwj. Istotny by te gos Adama Pawowicza, prezesa Pastwowej Agencji Inwestycji Zagra nicznych, wskazujcy na zwizek promocji Kocie wia z moliwocipozyskania inwestycji krajowych i zagranicznych. Nie zabrako na Kongresie parlamentarzystw pomorskich, na czele z marszakiem Sejmu Ma ciejem Payskim, ktry zachca Kociewian do dalszej pracy i aktywnoci. Krzepica bya obec no i zaangaowanie wadz regionalnych z woje wod pomorskim, Tomaszem Sowiskim i marsza kiem Sejmiku Wojewdzkiego, Janem Zarbskim na czele. By te z Kociewiakami ks. biskup pelpliski Jan Bernard Szlaga wraz z ksimi naszej diecezji. W Tczewie, w wieciu i w Starogardzie w pre zentacjach artystycznych i koncertach urzekay kongresowych goci dzieci. Nie ulega wtpliwoci - mamy bardzo zdolne, pracowite i utalentowane naj modsze pokolenie. W modoci tkwi gwarancja trwa nia Kociewia w przyszoci. Pilnie trzeba wyda peny dorobek II Kongre su Kociewskiego w formie specjalnej publikacji - ksigi pamitkowej. Promocja Kociewia jest nasz wspln spraw. Jedynie poczenie wszyst kich si kociewskich moe zapewni zainteresowa nie naszym regionem inwestorw. Bogacenie naszej kultury, zachowanie tradycji, wykorzystanie moli woci turystycznych, a przede wszystkim rozbudza nie przedsibiorczoci przyniesie w przyszoci tak oczekiwany przez nas wszystkich rozwj.

3

Rozpoczynamy druk tekstu Anny Weroniki Brzeziskiej Woda w obrzdach, wierzeniach i poda niach na Kociewiu, bdcego prac licencjack, napisan pod kierunkiem prof. dr hab. Anny Szyfer, a obronion przez autork w czerwcu 2000 roku na kierunku etnologia i antropologia kulturowa Wydziau Historycznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Obecnie 23-letnia rodowita poznanianka nadal studiuje na tym samym kierunku, a poza tym jest suchaczk Maopolskiego Uni wersytetu Ludowego we Wzdowie (woj. podkarpackie) na kierunku Rkodzieo Artystyczne. Anna W. Brzeziska z Kociewiem zwizana jest od najmodszych lat - w Pelplinie mieszka rodzina ze stro ny ojca. Autorka interesuje si ponadto kultur ludow Kociewia, sztuk ludow, rkodzieem, ob rzdowoci rodzinn i doroczn, kultur pogranicza polsko-ukraiskiego.

O kociewskim regionie1. Kociewie jako kraina geograficznaraina Kociewska jest czci Pojezierza Wschodniopomorskiego. Ley w dorzeczu dwch rzek wpadajcych do Wisy - Wierzycy i Czarnej Wody (Wdy). Teren zosta uksztatowany w wyniku zlodowacenia batyckiego i naley do najmodszych w kraju. Tereny Poje zierza Starogardzkiego, w trjkcie Zblewo, Tczew, Nowe, to lekko sfadowane rwniny, miejscami paskie, czyli tzw. wy soczyzny denno-morenowe. Rzeki wyrzebiy tu gbokie ryn ny, dlatego w ich dolinach zakadano pniej miasta i wsie, uwzgldniajc naturalne walory obronne terenu. Licznie wystpujna tym obszarze gazy narzutowe naniesione przez ldold skandynawski, ktre najliczniej wystpujw oko licach Pelplina, Obozina, Pinczyna, Pogdek i Starogar du Gdaskiego. Cae Kociewie usiane jest licznymi, bezodpywowymi zagbieniami terenowymi. Sto mae je ziorka wytopiskowe, zwane przez miejscowych kociekami. W regionie znajduje si ponad 200 duych jezior, a do najwikszych nale Kabie zwane te Morzeni Kociew skim, Wielkie Borzechowskie, Radodzierz, Czarne P nocne, Czarne Poudniowe, Godziszewskie, Udzierz, So ne, Niedackie i Wielkie Ocypelskie. Z wieloma z nich zwizane s legendy, banie i podania, nadal ywe w pa mici mieszkacw. Kociewie, podobnie jak wiksza cz Polski, ley w stre fie wpywu dwch klimatw: morskiego znad Atlantyku i Batyku, i kontynentalnego znad Azji. Jednak pory roku za czynaj si tutaj pniej ni w gbi kraju, a na przeomie czerwca i lipca mona zaobserwowa niekiedy zjawisko bia ych nocy. Znaczn cz terenu stanowi lasy wchodzce w skad Borw Tucholskich. Obecnie istnieje wiele rnych koncepcji co do pocho dzenia nazwy regionu: kociewie - bagno; kocewo - boto; koczawa - strumie; kocawa - rzeka; koczewy - staw, nazwy wodne; kocielki - polodowcowe wytopiska, oczka wodne; kociewia - ogrodowizny; kociwo - chwasty, perz; kocewie - wirzysko, mietnisko; kolten - chaty; kocza - kucza, tzn. lekko sklecony szaas stawiany przez koczownikw; koc - samowka rybacka. W krajobrazie kociewskim dominujc rol peni rzeki, bagna, jeziora. Wydaje si, e za najbardziej prawdopodob ne z wszystkich hipotez naley uzna te, ktre nazw regio nu wywodz z nazw geograficznych. Najczciej podawan w literaturze koncepcjjest wywodzenie nazwy regionu od polodowcowych, bezodpywowych oczek wodnych, ktrych bardzo duo mona spotka na Kociewiu.

ANNA W. BRZEZISKA

3. Kociewie w historiiierwsze doniesienia historyczne o obszarze obecne go Kociewia pochodz z 997 roku. Przez to teryto rium wid wtedy szlak misyjny w. Wojciecha, co znalazo swoje odbicie w kulturze regionu, m.in. wiele ko ciow znajdujcych si na Kociewiu jest pod wezwaniem w. Wojciecha. W XIII wieku powstay tutaj dwa ksistwa - wieckie (obejmowao ono wiecie, Bory Tucholskie, okolice Staro gardu, Gniew) i lubiszewskie (zajmowao tereny okolic Tcze wa i Lubiszewa, Garczyna i Kocierzyny). By to okres prze nikania si wzajemnego wpyww z Pomorza i Prus. W XI-XIII wieku wiody tdy wane szlaki handlowe, biegnce z Wielkopolski. Jeden z nich, zwany via regia (droga krlewska) prowadzi przez wiecie, Nowe, Gniew, Gorzdziej, Tczew do Gdaska. Drugi szlak via mercatorum (dro ga kupcw) w Gniewie skrca na Skrcz, potem przez Staro gard i Skarszewy a do Gdaska. W drugiej poowie XIII wieku na ziemie kociewskie do Pogdek zostali sprowadze ni cystersi, ktrzy nastpnie przenieli si do Pelplina. Po zajciu Gdaska przez Krzyakw w 1308 roku ziemie te sys-

2. O nazwie regionuierwszy udokumentowany w literaturze zapis nazwy regionu Koczewie pochodzi z lat 1810-1820 i zawarty jest w dokumencie etnograficznym, znajdujcym si niegdy w wieciu. Znana jest take wzmianka z 1807 roku o nazwie Gociewie wystpujca w raporcie ppka Hurtiga do gen. Jana H. Dbrowskiego.

4

tematycznie zostay przez Zakon podbite i zawaszczone. Swoj siedzib Krzyacy mieli wwczas w Gniewie. Wybudowali tam obronny zamek, wznoszc kolejne warownie w Tczewie, No wem, Starej Kiszewie, Osieku i nad Jeziorem Borzechowskim, rozbudowujc te pojoannicki zamek w Skarszewach. Osadom znajdujcym si u stp zamkw nadawano prawo chemiskie, bdce odmian prawa magdeburskiego. Tczew, najstarsze miasto w tym regionie, utraci przywileje miejskie lubeckie. Po wojnie trzynastoletniej i podpisanym pokoju toru skim w 1466 roku, z odzyskanych od Krzyakw ziem utwo rzono prowincj zwan Prusami Krlewskimi (wojewdztwo pomorskie, malborskie i chemiskie). Siedzib wojewody i miejscem sejmikw generalnych byy Skarszewy. Posiado ci zakonne tzw. krlewszczyzny (starostwa niegrodowe) oddawano w dzieraw panom pomorskim. Nastpi wtedy gwatowny rozwj gospodarki folwarcznej, a wie zostaa zorganizowana na zasadach czynszowych. W XVII wieku tereny te najechali Szwedzi. Pozostao ci po nich s szace, nazywane przez miejscow ludno szwedzkimi waami", a take okrelenie baagan, niepo rzdek jak po Szwedach. W pamici mieszkacw zacho way si rwnie legendy i podania dotyczce bytnoci Szwe dw na Kociewiu. Na terenie Kociewia przebywa take Jan III Sobieski, ktry zanim zosta! krlem Polski, od 1667 roku peni funkcj starosty gniewskiego. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Kociewie wraz z Pomorzem znalazo si w zaborze pruskim. Po po wstaniach listopadowym i styczniowym cz walczcych Kociewiakw zostaa zesana na Sybir. W drugiej poowie XIX wieku w odpowiedzi na ucisk germanizacyjny powsta y towarzystwa ludowe, piewacze, czytelni ludowych, gim nastyczne, atake polskie banki ludowe. Orodkiem kultury sta si Pelplin. W 1 862 roku Juliusz Kraziewicz zaoy Wociaskie Kko Rolnicze. W ramach Kulturkampfu usunito ze szk jzyk polski, co wywoao duy sprzeciw spoeczny. Doszo wtedy do strajkw szkolnych, z ktrych najwikszym echem odbi si strajk w Kasparusie. Po latach zaboru pozostaa dobrze rozwinita sie ko munikacyjna, zarwno drg bitych jak i linii kolejowych. W okresie midzywojennym nastpi znaczny rozwj przemysu, take rozwj orodkw miejskich, gwnie Sta rogardu i Tczewa. Na wsi przeprowadzono reform rolnic twa, czego pozostaoci do dni dzisiejszych s domy zwane poniatwkami. W czasie drugiej wojny wiatowej Niemcy przeprowa dzili akcj wysiedlania miejscowej ludnoci w gb Niemiec, a gwnie rne formy germanizacji, z ktrych najdrastycz niejsze byo masowe wpisywanie na niemieckie listy naro dowociowe. Na terenie Kociewia dziaa ruch oporu kiero wany przez Tajn Organizacj Wojskow Gryf Pomorski".

na Bory Tucholskie (Lisk, Lniano, Bukowiec) do Gruczna za wieciem. Na terenie Kociewia znajduje si dziewi miast: Tczew (najstarsze, 1260), Skarszewy, Starogard Gdaski, Pelplin, Gniew, Skrcz, Nowe, wiecie, Czarna Woda (najmodsze, 1994). Za nieoficjaln stolic regionu uznawany jest Staro gard Gdaski. Obecnie Kociewie dzieli si na trzy gwne zespoy kul turowe: kociewski, obejmujcy Pojezierze Starogardzkie i p nocn cz powiatu wieckiego; zamieszkay niegdy przez trzy grupy etnonimiczne: Grale (pnocno-zachodnia wy ynna cz regionu), Polanie (na pnoc od wiecia) i Feteracy (na wschd od Pelplina); kociewsko-borowiacki, pooony w pnocno-wschod niej czci Borw Tucholskich, w okolicach wsi Osieczna, Osiek, Czarna Woda; zasiedlony kiedy przez Borowiakw i Lasakw, stanowicych grup przejciow midzy Kociewiakami a Borowiakami; nizinny, biegncy przez tereny nizin nadwilaskich, a zamieszkay niegdy przez dwie grupy etnonimiczne: Nadwilakw i Olendrw (osadnikw z Niderlandw).

5. Osadnictwo na KociewiuKociewiem ssiaduj Kaszuby, Bory Tucholskie, Zie mia Chemiska, Ziemia Grudzidzka, Powile i u awy. Pocztkowo osadnictwo kociewskie skupiao si przez dugi czas przewanie wok Wierzycy. Osadnicy na pywali tu gwnie z Ziemi Chemiskiej, Ziemi Grudzidz kiej i z Kujaw. Obszar ssiadujcych z Kociewiem Borw Tu cholskich dugo by bezludny i jako ostatni zosta zasiedlony przez osadnikw z Wielkopolski przybyych tu znad Noteci. Pocztkowo tereny te byy stref wzajemnego przenikania si Pomorzan i Prusw. W pniejszych wiekach na tereny Kociewia zaczli napywa osadnicy z pobliskich regionw. W XVI-XVIII wieku pasmo nizin nadwilaskich zosta o zasiedlone osadnikami z Niemiec i Wysp Fryzyjskich, gwnie na yznych glebach, std nazwani oni zostali przez miejscow ludno Feterakami1. Sprowadzano take Holen drw, ktrych najwiksza fala migracyjna przypada na wiek XVI. Mieli oni odwadnia tereny botniste nad Wis. Byli oni wyznania mennonickiego, a pozostaoci po nich s XIX-wieczne budynki mieszkalno-inwentarskie o charaktery stycznym wygldzie, ktrych kilka zachowao sijeszcze w nie ktrych wioskach na Nizinie Walichnowskiej i Nizinie Nowsko-Sartowickiej. W owym czasie nastpi te duy napyw ludnoci z Mazowsza. W okresie rozbiorowym Kociewie znalazo si w zabo rze pruskim. W latach 1807-1865 Prusacy przeprowadzili stopniow akcj uwaszczenia chopw, co spowodowao duy odpyw ludnoci wiejskiej do miast. W wyniku admi nistracyjnych zarzdze wstrzymany zosta podzia ziemi midzy wszystkie dzieci w rodzinie. Gospodark dziedziczy odtd najstarszy syn, a reszta rodzestwa musiaa szuka pra cy w miastach, bd te emigrowaa sezonowo na pobliskie tereny. Od roku 1866 pruska komisja kolonizacyjna rozpo cza wykup polskich majtkw celem rozparcelowania ich midzy osadnikw niemieckich. Na pocztku XX wieku Pru sacy wprowadzili zakaz budowy domw dla Polakw.

4. Kociewie jako region etnograficznytniczne Kociewie zajmuje powierzchni okoo trzech tysicy kilometrw kwadratowych. Na wscho dzie obejmuje tereny od okolic Tczewa do wiecia po linii Wisy. Jest to naturalna granica, nie budzca adnych wtpliwoci. Przebieg pozostaej linii granicznej biegnie od wsi Czatkowy pod Tczewem przez Trbki Wielkie, Wysin, Star Kiszew do Czarnej Wody, a nastpnie ukiem przeci

5

W latach midzywojennych na terenach Kociewia miesz kao wielu Niemcw, ktrzy skorzystali z postanowie trak tatu wersalskiego i po 1920 roku nie wyjechali do Niemiec. Dopiero w latach 1944-1945 masowo opucili Polsk. Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej nastpi napyw repa triantw z dawnych Kresw Wschodnich, a take z central nych terenw Polski.

XX wieku nadal najwikszym zainteresowaniem cieszyy si badania prowadzone nad gwar kociewsk. W publikacjach midzywojennych Kociewie wymieniane jest jako region w takich pracach jak Lud Polski Adama Fischera wydana w 1926 roku, czy Etnografia Polski Jana Bystronia wydana w roku 1947. Jednak w pracach tych nie powicano wik szej uwagi kulturze ludowej Kociewia. W pracy Boeny Stelmachowskiej wydanej w 1933 roku znajduj si materiay z bada, ktre w roku 1928 rozpocz to na Pomorzu. Dotyczyy one roku obrzdowego. Spora cz tych materiaw pochodzi z terenw Kociewia. Po drugiej wojnie wiatowej kontynuowano badania nad gwar kociewsk. Badano take grupy etniczne i pieni lu dowe. W roku 1960 ukazaa si jedyna praca majca cha rakter monograficzny autorstwa Wadysawa gi Oko lice wiecia. Obejmuje ona caoksztat kultury ludowej poudniowego Kociewia. W roku 1973 ukazaa si praca Longina Malickiego Kociewsk sztuka ludowa. Jest ona re zultatem kilkuletnich bada m.in. nad budownictwem, me blarstwem, garncarstwem, plecionkarstwem i innymi aspek tami sztuki ludowej. Obecnie zainteresowanie regionem kociewskim wzroso dziki dziaajcym licznym towarzystwom, zespoom folklorystycznym i izbom regionalnym. Wydawa ne sprzewodniki turystyczne i czasopisma regionalne, w kt rych coraz czciej znale mona informacje o tradycyjnej kociewskiej kulturze ludowej.

6. Stan bada nad Kociewiemociewie nie doczekao si jak dotd naukowej mo nografii, ktra obejmowaaby zarwno kultur materialnjak i duchow oraz stosunki spoeczne. Badania na tym terenie byy prowadzone przewanie przy okazj i naukowych penetracji nad Kaszubszczyzna, bd te obejmo way tylko wski skrawek kultury kociewskiej. Najwikszym zainteresowaniem badaczy cieszy si dia lekt kociewski, ktry jest najbardziej wyrazistym czynnikiem odrniajcym region kociewski od Kaszub i innych regio nw ssiednich. Pierwsze naukowe wzmianki o Kociewiu pochodz z lat 60. XIX wieku, a znajduj si one w pracy Aleksandra Hilferdinga Ostatki Sowian na poudniowym brzegu Morza Batyckiego. W pracy tej umieszczone s trzy teksty, zanotowane przez autora w Skarszewach kociewskich. W roku 1867 ukazaa si praca autorstwa Floriana Ceynowy, w ktrej umieszczone zostay teksty pieni powszech nie znanych i wykonywanych przez mieszkacw Kociewia. W 1892 roku wydana zostaa w Poznaniu praca Jzefa gowskiego Kaszuby i Kociewie. XlX-wieczne zainteresowanie Kociewiem skupiao si na stronie folklorystycznej i jzykowej. Z pocztkiem

fett Boden (niem.) - yzna ziemia

(Cig dalszy w nastpnym numerze)

Hymn kociewskiPytasz sia, dzie Kociywiaki majo swoje domy, Swe pachnnce chlybam pola, swoje sochy, brony? Dzie Wierzica, Wda przy rybrnym fal piywie, Nies woda w dal, tam nasze Kociywie.

Czy to my tu na Kociywiu, czy Borusy w borach, Czy Lasaki, czy Kaszubi na morzu, jenziorach Jedna Matka nas wszytkych kolybaa. Pokma sia w pas, Tobie, Polsko chwaa.

Mona powiedzie, e II Kongres Ko ciewski najzwyczajniej w wiecie uda si. Jego podstawowe zaoenie, a wic po ruszenie Kociewiakw do mylenia na rzecz regionu, stao si po prostu fak tem. Sprawdzio si rwnie wspdzia anie trzech najwikszych miast oraz trzech starostw z terenu Kociewia. Kon gres robilimy razem i czujc t wsplno t chcemy dalej tak dziaa w przyszoci.Andrzej Grzyb, Starosta Powiatu Starogardzkiego Prezes Federacji Stowarzysze i Zwizkw Kociewsk Wiba" J

Droga przez kociewski las

6

24.11.2000-Tczew pierwszym dniu dyskutowano w Tczewie o gos podarce Kociewia, jej stanie obecnym i przy szoci. W czci przedpoudniowej podczas sesji programowej uczestnicy Kongresu wysuchali kilku wystpie dotyczcych wizji gospodarki Kociewia w perspek tywie przystpienia Polski do Unii Europejskiej i promocji gospodarczej regionu w wietle napywu inwestycji zagranicznych. W czci drugiej mwiono o aktywizacji rolnikw i roz woju przedsibiorczoci wiejskiej na Kociewiu, a przed stawiciele poszczeglnych starostw w swoich raportach zaprezentowali kondycj gospodarcz powiatw. llustracjszans i perspektyw rozwoju Kociewia tczewskie go byo zwiedzenie obiektw firmy Flextronics w Specjalnej Strefie Ekonomicznej Tczew. W Wieczorze Regionalnym tego dnia odbya si promo cja ksiki Romana Landowskiego Dawnych obyczajw rok cay", do ktrej wprowadzenie zatytuowane Wiara a oby czaj, tradycja i obrzd na Kociewiu" wygosi ks. Franciszek Kamecki. Wystpi rwnie zesp regionalny Samborowe Dzieci", a w krtkim recitalu swoje ballady wykona Zbi gniew Flisikowski. 25.11.2000 - wiecie nad Wis rugi dzie Kongresu odby si w wieciu nad Wis . W sesji programowej powiconej turystyce i ochronie rodowiska na Kociewiu poruszano kwe stie torfowisk, regionalnych aspektw ochrony rodowiska i bada archeologicznych na odcinku budowanej autostrady. Drug cz spotkania wypeniy wystpienia dotyczce walorw turystycznych powiatw kociewskich; najwicej miej sca powicono ochronie Parku Krajobrazowego Dolnej Wi sy. Zwiedzono take pomennonick chat w Chrystkowie. Wieczorem w wieckim Domu Kultury zaprezentowano koncert muzyczno-baletowy w wykonaniu miejscowych ze spow, w tym rwnie regionalnych Rychawiakw", po czony z promocj Maego sownika gwary kociewskiej" dr Marii Pajkowskiej-Kensik. Miym zaskoczeniem bya aranacja pomieszcze w wieckim Domu Kultury zamienionych w tym dniu na wntrze kociewskiej chaty czy wiejskiego obejcia, w kt rym szczeglnie smakoway zaproponowane w czasie pocz stunku kociewskie swojskie" potrawy.

26.11.2000-Starogard Gdaski ospodarzem trzeciego dnia Kongresu by Starogard Gd. pTematem dnia bya edukacja i kultura regionalna. Po imszy w. w farze pw. w. Mateusza, ktrej liturgi Sowa wygoszono z elementami kociewskimi, w kinie So k" dyskutowano o dziedzictwie kulturowym w dobie inte gracji europejskiej. Najbardziej do swego tematu przekona chyba ks. Wiesaw Mering, rektor Wyszego Seminarium Du chownego w Pelplinie, ktry mwi o szkolnictwie wyszym na Kociewiu jako najwaniejszej inwestycji na przyszo. Przy tej okazji przypomnia si wniosek sprzed piciu lat zoony podczas 1 Kongresu Kociewskiego o koniecznoci utworzenia regionalnej fundacji stypendialnej dla szczeglnie uzdolnio nych studentw wywodzcych si niezamonych rodzin. Pro pozycja rektora Uniwersytetu Gdaskiego, prof. Zbigniewa Grzonki, nie wzbudzia waciwego zainteresowania i fundusz taki jak dotd nie powsta. Po przerwie gwnymi tematami obrad bya gwara kociewska i edukacja regionalna. Poszczeglne powiaty przedstawiy swoje raporty o stanie kultury i metodach regionalizacji w nauczaniu. Nastpnie ogoszono wyniki konkursu Wspczesna sztuka ludowa Kociewia", ktry od lat organizowany jest w Starogardzie i dokonano otwarcia wystawy pokonkur sowej. Ogoszono take werdykt konkursu prac magister skich napisanych w 2000 roku tematycznie zwizanych z regionem kociewskim. Kolejnym punktem programu bya promocja trzech ksi ek przygotowanych na Kongres. Prezentacja publikacji Mi o jest wiatem moich wierszy. O poezji Magorzaty Hillar odbya si z udziaem autora Tadeusza Linknera. Promocji pierwszej w dziejach regionu ksiki kucharskiej pt. W kuch ni i przy stole. Ksinka ojeciu na Kociywiu towarzyszya degustacja przygotowanych potraw kociewskich. Szczegl n opraw miaa promocja antologii poezji Kociewie z wier szami piciu autorw: Zygmunta Bukowskiego, Andrzeja Grzyba, Romana Landowskiego, Pawa Wyczyskiego i Jana Majewskiego, ktr przeprowadzono w formie estrady po etyckiej. Ostatnim akcentem II Kongresu Kociewskiego byo przy jcie uchway i koncert galowy w wykonaniu zespow folklorystycznych z caego Kociewia. Trzydniowe obra dy rozpoczto i zakoczono wsplnym odpiewaniem przez wszystkich uczestnikw hymnu kociewskiego.

7

o najwikszych osobliwoci przyrodniczych Ziemi Kociewskiej naley zaliczy torfowiska. Na tym obszarze reprezentuj niemal cae ich morfologiczne oraz typologiczne zrnicowanie. Wie le z nich wyrnia si naturalnym lub seminaturalnym stanem zachowania. Torfowiska, pomimo wielu zalet, nie zdobyy popularnoci, gdy nie dostrzega si w nich wa nych obiektw przyrodniczych. Dlatego cigle zagraa im zagada. Czym storfowiska? Posiadaj rang ekosystemw, czyli zoonych ukadw ekologicznych. Ich szczeglna waci wo polega na umiejtnoci tworzenia torfu. Torfowiska charakteryzuje dua dynamika, ajednoczenie znaczna wra liwo na wpyw otoczenia. Torfowiska reprezentuj gwny skadnik mokrade (ba gien), gdy oprcz nich istniejtake podmoke siedliska bez zdolnoci do gromadzenia torfu. Pod wzgldem geologicz nym torf jest ska pochodzenia biogenicznego, powsta w procesie osadotwrczym. Ten za realizuje si na drodze sedentacji materii rolinnej, co odrnia torfy od innych, cz sto podobnych utworw, rwnie uformowanych w zbiorni kach akumulacji biogenicznej.

D

dy adnej polskojzycznej ksiki na temat torfowisk. Niestety, nike upowszechnianie wiadomoci o torfowi skach nie powoduje wycznie brak odpowiednich ksiek, zwaszcza podrcznikw dla rnych krgw odbiorcw. Chodzi rwnie o konieczno pomnaania istniejcej wiedzy o torfowiskach, szczeglnie w ujciu regional nym. Nie znamy ani dokadnej liczby torfowisk ani nie dysponujemy uaktualnionymi ich charakterystykami. W Polsce torfowiska zajmuj 4% powierzchni, a gwne ich nagromadzenie przypada na pnocne regiony kraju. W granicach dawnego wojewdztwa bydgoskiego torfo wiska zajmoway area o powierzchni 6,1%, za wedug naszych szacunkw w Borach Tucholskich znajduje si przeszo 10% zatorfionej powierzchni w obrbie tego kompleksu lenego. W wietle naszych niepenych jeszcze (gdy zanionych) wylicze, do tej chwili na 3/4 powierzchni powiatu wiec kiego stwierdzilimy przeszo 500 torfowisk. Ta liczba obej muje zarwno torfowiska ywe, czyli sprawne pod wzgl dem torfotwrczym jak i osuszone, ktre naley traktowa jako zoa torfu bd jako biotopy torfowiskowe. Zatem, obok niezbdnej popularyzacji wiedzy o torfo wiskach, istotnym zadaniem jest inwentaryzacja obsza-

Torfowiska KociewiaOprcz roli skatotwrczej, ktrej gwn zalet jest wizanie duych iloci dwutlenku wgla i magazynowanie energii, torfowiska peni wiele innych funkcji: s rezerwuarami wody i najlepszymi, ajednocze nie najkorzystniej zlokalizowanymi zbiornikami reten cyjnymi, peni rol dobrych filtrw przyrodniczych, ogranicza jcych dopyw biogenw, np. do zbiornikw jeziornych, korzystnie wpywaj na lokalny klimat, do niedawna widziano w nich zoa poszukiwanych kopalin, zwaszcza o przeznaczeniu chemicznym i leczniczym, posiadaj znaczenie krajobrazotwrcze i pomnaaj biornorodno, s siedliskami (biotopami) wyspecjalizowanych rolin i zwierzt, wiele z nich naley do reliktw (przeytkw), doskonale przechowuj artefakty archeologiczne, posiadaj nieprzecitne walory naukowe, s reje stratorami zdarze z przeszoci rodowiska przyrodni czego i antropologicznego. Ciesz si opini najlepszych archiww, w ktrych przyroda przechowuje zapisy" o minionych dziejach, sigajcych w gb czasu liczony tysicami i milionami lat. Tak rnorodna gama funkcji i wielo przydatnoci torfowisk nie zdoaa ich uchroni przed niszczycielsk dziaalnoci czowieka, polegajc gwnie na ich osu szaniu przez odwodniajce melioracje. Naley przyj, e niszczenie torfowisk oraz ich eliminowanie z krajo brazu zostao spowodowane niewiedz o tej grupie eko systemw. Dla przykadu: do wczoraj nie byo w sprzerw mokradowych oraz sporzdzenie wiarygodnych opi sw wszystkich obiektw torfowiskowych. Takie prace podjto w powiecie wieckim, korzystajc z pomocy Dyrektora Nadwilaskiego Parku Krajobrazowego. Tej inicjatywie sprzyjaj te Lasy Pastwowe, fundujc nie wielkie wsparcie dla opracowania naturalnych torfowisk rozmieszczonych w piciu nadlenictwach Lenych Kom pleksw Promocyjnych Borw Tucholskich. Mimo na szych stara, tymi pracami nie udao si obj obszaru caego Kociewia, lecz ywimy nadziej na zrozumienie wagi tego problemu w skali regionu. Jednoczenie zwracam si z apelem, aby powoa w jed nym z kociewskich parkw krajobrazowych pracowni na ukowo-dydaktyczn, przeznaczon dla zada naukowych, a przede wszystkim w celu popularyzowania wiedzy o ob szarach wodno-bagiennych Kociewia. Taka pracownia lub stacja terenowa mogaby promieniowa na Bory Tucholskie i obj teren Powila oraz Kaszub. Byaby ogniwem syste mu ksztacenia podyplomowego dla nauczycieli oraz pracow nikw zatrudnionych w organach samorzdowych. Mogaby te peni rol przewodnika w prezentowaniu przyrody ko ciewskich i kaszubskich torfowisk w skali midzynarodo wej, proponujc usugi dydaktyczne w oparciu o cigle po mnaan wiedz.

KAZIMIERZ TOBOLSKI

Prof. Kazimierz Tobolski, rodowity Kociewianin, jest kie rownikiem Zakadu Biogeografii i Paleoekologii Uniwersyte tu Adama Mickiewicza w Poznaniu

8

Edukacja regionalna na poudniowym Kociewiu

STANISAWA KUFFEL

P

i lat temu podczas I Kongresu Kociewskiego podjto uchwa: Edukacja szans przyszoci": Problemy gospodarcze i spoeczne w tym szcze glnie bezrobocie, mog by skutecznie rozwizywane tylko w spoecznoci silnie zakorzenionej we wasnym wiecie wartoci, wiadomej swojej tosamoci, a jednoczenie sze roko otwartej na procesy zachodzce w otaczajcym wie cie. Naszym wychowawczym ideaem winien by wiaty i aktywny obywatel, znajcy tradycj regionu oraz czer picy z dorobku wspczesnej cywilizacji. Dlatego potrzeb ny jest szeroki program rozbudzania aspiracji edukacyjnych. Konieczna jest wsppraca wadz owiatowych i nauczycie-

blach nauczania. Wydaje si wic, e na szczeblu mini sterialnym i lokalnym stworzone zostay waciwe warun ki dla realizowania wychowania regionalnego w naszych szkoach. Gdy treci regionalne wyszy w naszych szko ach z podziemia" i pojawiy si oficjalnie, nie brak byo gosw, e jest to niepotrzebne w dobie integracji kultu rowej i gospodarczej. Jednak jednym z podstawowych zada szkoy jest budze nie tosamoci, pomoc w odnalezieniu systemu wartoci, ktry przyjm za swj, a take w integracji z otoczeniem. Szkoa winna dy do jednoczenia uczniw, winna wska zywa im wasne korzenie, uczy odnajdywania we wasnej

//, samorzdw, Kocioa oraz organizacji regionalnych, tak aby stworzy wzorcowy model ksztacenia, odpowiadajcy wymogom, ktre niesie przyszo. W nim wielk rol przy pisujemy regionalizacji nauczania, tj. wprowadzanie w spo sb maksymalnie szeroki wszelkich form upowszechniania wiedzy o naszym regionie w cay proces dydaktyczny i wy chowawczy. Silny emocjonalny zwizek z Ma Ojczyzn, oparty na rzetelnej wiedzy, moe by podstaw autentyczne go patriotyzmu i umiowania Wielkiej Ojczyzny... W tym samym roku Ministerstwo Edukacji Narodowej wydao program Dziedzictwo kulturowe w regionie", w kt rym podkrela si, jak wane jest w edukacji szkolnej czerpa nie z tradycji, odwoywanie si do dorobku Maych Ojczyzn, a take zwraca si uwag na to, e nie mona naucza jzyka ojczystego bez sigania do korzeni tego jzyka, ktre tkwi midzy innymi w folklorze poszczeglnych regionw. Po strukturalnej i programowej reformie owiaty miejsce dla regionalizmu znalazo si we wszystkich szcze-

historii waciwej drogi yciowej. We wdraaniu takich mo liwoci pomocna okazaa si ustawa zezwalajca na tworze nie i realizowanie programw autorskich. Natychmiast po wejciu jej w ycie wiele szk i wielu nauczycieli indywi dualnie zaczo posugiwa si wasnymi, stworzonymi spe cjalnie dla danych uczniw programw, ktre zapewni miay m.in. indywidualizacj nauczania, a dziki temu maksymal ny rozwj poszczeglnych jednostek. Podstawowy cel edukacji regionalnej stanowi dostar czanie wiedzy o danym terytorium, jego historii, tradycjach tu kultywowanych, o ludziach, ktrzy na danym terytorium mieszkaj. Zadaniem szkoy jest budzi zainteresowania wa sn tradycj, a take uczy t tradycj podtrzymywa i two rzy na nowo. Troska o dobro wasnego regionu winna w konsekwencji rozwija uczucie szeroko pojtego patriotyzmu, a take moralnoci, poniewa jednym z zasadniczych zao e edukacji regionalnej jest powrt do domu, do rde y cia kadego czowieka, do rde jego etyki i jego jzyka,

9

a wic do rde kultury domowej, regionalnej, narodowej i oglnoludzkiej (K. Kossak-Gwczewski, 1992 r.). Po piciu latach od obrad I Kongresu Kociewskiego moemy przeledzi i przeanalizowa zakres dziaa zwi zanych z wdroeniem treci regionalnych podejmowanych w szkoach naszego regionu. Dyrektorzy i nauczyciele opraco wali raporty dotyczce dziaa prowadzonych na rzecz kultury regionalnej przez ostatnie pi lat w poszczeglnych szkoach. Raporty nadeszy z nastpujcych szk - autorw opra cowa podano w nawiasach: Szkoa Podstawowa w Bdzimiu (wie Bdzim znajdu je si na granicy Kociewia i Borw Tucholskich); Szkoa Pod stawowa w Bukowcu (L. Grzonkowska i M. Kaczmarek); Szkoa Podstawowa w Czaplach (dyrektor M. Orowska); Szkoa Podstawowa w Grupie (dyrektor U. Bartwicka-Kabaa); Szkoa Podstawowa w Grnej Grupie (dyrektor L. Prarat); Szkoa Podstawowa w Drzycimiu (M. Nowicka-Zakrzewska); Szkoa Podstawowa w Grucznie (Rzdkowska); Szkoa Podstawowa w Lipinkach (J. Kuffel); Szkoa Pod stawowa w Przysiersku (H. Czarnecka-Kobus i B. Mrozik); Gimnazjum w Nowem (dyrektor E. Chya); Gimna zjum nr 1 w wieciu (K. Rediger); Gimnazjum nr 2 w wieciu (z-ca dyrektora E. Jaroszewska i E. Zieliska); Gimnazjum nr 3 w wieciu (E. Stepnowska); Szkoa Pod stawowa nr 7 w wieciu (dyrektor W. Andrys); Szkoa Podstawowa nr 8 w wieciu (dyrektor G. Trykowska); Szkoa Podstawowa nr 1 w wieciu; Katolickie Liceum Oglnoksztacce w wieciu; I Liceum Oglnoksztac ce w wieciu (dyrektor C. Szupryczyska); Szkoa Pod stawowa w Trylu (I. Sikorka); Szkoa Podstawowa w War lubiu (ML Wygocka); Zesp Kociewski Rychawiaki" w Rychawie (G. Wonicka). We wszystkich szkoach realizowana jest cieka regio nalna. Szkoy wypeniaj ten obowizek w rnorodny spo sb: organizuj cyklicznie lekcje o regionie, jego kulturze, historii i twrcach; realizujtreci regionalne w ramach wik szoci przedmiotw lekcyjnych lub w formie wyodrbnio nych przedmiotw ujtych w siatk godzin; podczas zaj

kek regionalnych, k przedmiotowych, zespow folklo rystycznych, chrw. Inne formy dziaalnoci szk w ramach wychowania regionalnego to organizowanie izb, kcikw, wystawek re gionalnych, gazetek ciennych, wydawanie gazetek szkol nych zawierajcych informacje o regionie, jego historii, kulturze. Organizowane s take spotkania z twrcami kultury i wybitnymi postaciami naszego regionu. Ucznio wie i nauczyciele uczestnicz w Jarmarku Kociewskim, odbywajcym si podczas Tygodnia Kultury Kociewskiej w wieciu i w innych imprezach folklorystycznych. rodo wiska szkolne organizuj rwnie inne imprezy i uroczysto ci, np. Dni Patrona, Wigilie, Dni Rodziny Polskiej, festyny ludowe, Andrzejki itp. Wiele uwagi powica si organi zowaniu wycieczek krajoznawczych i etnograficznych w regionie (szczeglnie poleca si walory parkw krajo brazowych oraz miast: Starogard Gd., wiecie, Nowe, Tczew, Gniew i orodkw religijnych: Pelplin, Piasecz no). W ramach autorskiego programu regionalnego wy odrbniane s osobne zajcia edukacyjne (1 godz. w ty godniu dla poszczeglnych klas), a take organizowane szkoleniowe konferencje dyrektorw szk dotyczce ele mentw regionalizmu w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Czste jest te organizowanie warsztatw dziennikarskich, udzia w imprezach Klubu Promocji Zdolnych, urzdzanie wystaw wytworw uczniowskich nawizujcych do tradycji regionu: haft, zdobnictwo ar tystyczne i uytkowe. Efektem tych dziaa jest powsta nie i dziaalno k mionikw regionu i miasta (Szkoa Podstawowa nr 1 w wieciu, Warlubiu). Powodzeniem cie sz si wyjazdy zespow folklorystycznych, chrw na wy stpy do zaprzyjanionych szk i domw kultury (Bukowiacy" z Bukowca, Kociewiacy" z Przysierska, Rychawiaki" z Rychlawy, Kaduki" z Terespola), jak rwnie wydawanie gazetek szkolnych (np. Wesoy Cybuszek" w Lipinkach, Kleks" w Przysiersku, Gwarek" w Warlubiu). Konkursy o rnej tematyce regionalnej zachcay do poszerzenia wiedzy o ziemi najbliszej, zwaszcza orga-

Czonkowie Klubu Europejskiego przy Szkole Podstawowej w Warlubiu

nizowane przez: Gazet Pomorsk" Moja szkoa w Unii Europejskiej, Kociewie w pimiennictwie i sztuce, Zwy czaje na Kaszubach i Kociewiu; Szko Podstawow w Lipinkach Moja ocena rodowiska - konkurs literacko-plastyczny; Orodek Kultury, Sportu i Rekreacji w wieciu Konkurs poezji i prozy kociewskiej, Przegld Obrzdw Kociewskich; Park Krajobrazowy Doliny Dol nej Wisy Przyroda regionu i ochrona rodowiska; Szko Podstawow w Przysiersku Konkurs wiedzy o Kocie wiu; Dom Kultury w Osiu Bory Tucholskie w oczach dziecka, Cztery pory roku - konkurs fotograficzny; wie bodzin Przyroda moich okolic - konkurs plastyczny; Samo rzd Gminy Warlubie ZKociewia do Europy - konkurs literacko-plastyczny, Takie pikne jest Kociewie -konkurs recytatorski i plastyczny, Kociewie - mat pomorsk oj czyzn- konkurs recytatorski i plastyczny, konkursy ogl nopolskie z elementami regionalizmu. W wikszoci tych konkursw uczniowie naszych szk systematycznie bior udzia, zdobywajc nagrody i wyrnienia. Przygotowanie do konkursw wzbogaca wiedz i doskonali umiejtnoci, ale jest take inspiracj do samodoskonalenia i twrczej dziaalnoci, np. tworze nie scenariuszy programw artystycznych z elementami re gionalizmu (scenki kociewskie napisane przez H. Czarneck-Kobus i B. Mrozik, inscenizacje J. Kuffia i S. Kuffel, M. Wygock, E. Zielisk). Autorski program Wychowanie regionalne w Szko le Podstawowej im. dra Floriana Ceynowy wPrzysiersku jest realizowany w macierzystej szkole od 1996 roku. Program ten oraz scenariusze programw artystycznych Jacka i Stanisawy Kuffel zdobyy gwn nagrod w konkur sie organizowanym przez Forum Edukacji Regionalnej w Gda sku. Konkurs ten swym zasigiem obejmowa cae Pomorze. Program autorski, opracowany przez ca rad pedago giczn realizowany jest w zakresie wszystkich przedmio tw pozalekcyjnych. Dodatkowo, w ramach obowizujcej siatki godzin, zosta wyodrbniony jako przedmiot: wycho wanie regionalne.

Dziaalno regionalna szkoy spotkaa si z zainte resowaniem nauczycieli innych szk, przedszkoli, wadz owiatowych i mediw. Publikacje i informacje o realizacji tego programu zamieszczone zostay w Regionalnych Pro gramach Edukacyjnych" wydanych przez Regionalne Forum Edukacyjne w Gdasku, 1998, w Uczbie na Kociewiu" pod red. I. Bruckiej, publikacji Kociewskiego Towarzystwa Owiatowego w Tczewie, w Edukacji regionalnej" pod red. M. T. Michalewskiej, wydanej przez Oficyn Wy dawnicz Impuls" w Krakowie, w Kulturze, jzyku, edukacji" wydawanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego oraz w czasopismach i gazetach: Pomerania", Gazeta Pomorska", Dziennik Batycki", Czas wie cia", Norda". Powstay te programy telewizyjne przygotowane przez TV Gdask i TV Bydgoszcz. Dyrektor szkoy Stanisawa Kuffel podczas midzy narodowej konferencji naukowej w Ostrawie (Czechy) prezentowaa dokonania edukacyjne szkoy w Przysier sku w referacie: Edukacja regionalna jako szansa na ak tywne zdobywanie wiedzy i stworzenie optymalnych wa runkw do rozwoju ucznia". Referat wzbudzi due za interesowanie i ukae si w publikacji Ostrawskiego Uni wersytetu. Program, ktry powsta we wsppracy ze rodowi skiem wiejskim i samorzdowym, jest aktualizowany w oparciu o sondae, ankiety i uwagi uczniw, rodzicw, rady pedagogicznej, metodykw i wadz owiatowych. Zostay te przygotowane ankiety dla uczniw i nauczy cieli kociewskich szk. Ankiety dowodz, e gwara i kultura kociewska nie jest obecnie sztucznym, wtrnym tworem. W wielu rodzinach mwi si gwar kociewska, pielgnuje obyczaje i tradycje nierozerwalnie zwizane te z religi chrzecijask. Rw nie nauczyciele widz potrzeb wczenia treci regional nych do szkoy i prowadzenia rnorodnych form dziaalno ci w tym zakresie we wsppracy z Kocioem, rodowiskiem lokalnym i samorzdem.

Po zajciach w klasie regionalnej Szkoy Podstawowej w Warlubiu

11

Przysierscy pedagodzy - twrcy programu postawili so bie za cel pobudzi aktywn dziaalno dzieci. Zachci do mwienia, pisania, czytania, podejmowania prb teatralnych oraz do samodzielnego dociekania wiedzy historycznej i geo graficznej, do poszukiwania kulturowych zabytkw. Dziki staraniom opiekuna H. Czarneckiej-Kobus i uczniw ju od roku 1994 regularnie wydawanajest gazet ka uczniowska, w caoci redagowana przez dzieci. Ucznio wie zamieszczaj tu samodzielnie przeprowadzone wywia dy z miejscowymi osobistociami, regionalne ciekawostki, zasyszane lub wymylone legendy dotyczce regionu. Uczniowie angaowali si w rne formy prac artystycz nych: wystpy, na ktre bya zaproszona caa spoeczno. Odbyway si one z okazji wit wyznaczonych przez kalen darz, jak Boe Narodzenie czy Dzie Matki, s te imprezy zwizane wycznie z regionem: Festyn Kociewski czy Do ynki Kociewskie. Imprezy te przeszy ju do miejscowej tradycji (odbyo si pi festynw i czterokrotnie uroczysto ci doynkowe, najpierw w kociele parafialnym, a nastp nie na terenie przyszkolnym). Wiedza o regionie inspiruje uczniw do tworzenia wa snych utworw literackich, czego przykadem jest wydaw nictwo pokonkursowe - 24 wiersze zawarte w antologiach poezji opracowanych przez J. Frtczaka (Antologia poezji dzieci w wieku 3-11 lat", Antologia poezji uczniw klas IV-VIII szkoy podstawowej"), z czego trzy wiersze na szych uczniw zajy 1 miejsca w kategoriach wiekowych 7-8 i 14-15 lat (Midzywojewdzki Konkurs Literacko-Plastyczny w Szkole Podstawowej w Lipinkach). Realizowany program, oprcz celw oglnych, daje wymierne korzyci zauwaane w codziennej pracy na uczyciela. Pozwala wyj od szczegu do ogu, np. two rzenie drzewa genealogicznego - wiadomoci bliskie dziecku prowadzdo zrozumienia poj oglnych, szczegl nie w klasach I-VI, gdzie dominuje mylenie konkretno-obrazowe. Bazujc na przykadach bliszego otoczenia mona waciwie uksztatowa pojcia naukowe, np. kra jobrazu, zanieczyszczenia rodowiska, genealogii i drze wa genealogicznego itp., a pamitki w izbie regionalnej jako rda historyczne. Przez poznawanie tradycji do chodzi do tworzenia wasnych tradycji i ich kontynuacji oraz budzenia dumy z dorobku kulturowego. Oprcz do starczania wiedzy mona rwnie rozwija umiejtnoci manualne: haftowanie, zdobnictwo w drewnie, metalu itp. Przynaleno do zespou artystycznego, teatralnego, wokalnego wyzwala w wychowankach odwag, otwarto, poczucie wasnej wartoci, samokrytycyzm, potrzeb wsppracy z kolegami. Program edukacji regionalnej posiada niewtpliwie wiel kie walory wychowawcze, np. poprzez wspudzia w or

ganizowaniu uroczystoci, spotka, konkursw. Realiza cja programu przynosi te wymierne korzyci nauczycielom. Regionalizm uatwia integrowanie treci midzy przedmiota mi, np. treci zwizane z doynkami (ucze tworzy kompozy cje z plonw, uczy si recytowa wiersze, pisze sprawozda nia z imprezy, uczy si piosenki, poznaje tradycje zwizane z obrzdami doynkowymi. Jak wida z powyszego przykadu wychowanie regio nalne spenia wymogi wprowadzone przez reform owiaty: pomaga inspirowa i tworzy bloki tematyczne (w tym przy padku blok Jestem czonkiem spoecznoci"). Edukacja regionalna uatwia prac nauczycielowi, kt rego zadaniem jest jednoczesna praca z uczniem sabym i ponadprzecitnym, praca z uczniem powolnym i takim, ktry szybko pracuje, uczniem chtnym i takim, ktry woli stawa z boku i nie angaowa si w adn dziaalno. Wie dza regionalna staje si walorem, gdy daje szans wykaza nia si uczniowi sabszemu wykorzystujcemu przykady z ycia najbliszego otoczenia, np. praca w polu, w gospo darstwie domowym, obserwacja przyrody, zwyczaje ludzi. Nawizywanie w edukacji do wiedzy o regionie nie stano wi idealnego rodka majcego zagodzi wszystkie niedostatki w szkolnictwie, jednake ma szans Sta si pocztkiem zmia ny edukacji prowadzcej do przewartociowania egoizmu i ma terializmu, zapatrzenia w siebie, totalnej wolnoci nie liczcej si z wolnoci drugiego czowieka. Edukacja regionalna wychodzi naprzeciw czowiekowi, ksztatuje bowiem umiejt noci wspycia midzy ludmi, wspdziaania dla dobra za rwno swojego, jak i drugiego czowieka, suebnego zaanga owania w rozwj caego spoeczestwa. (J. Kloc, 1999). Dlatego wydaje si, i pomimo wielu oporw i lkw, regionalizm w coraz peniejszym wymiarze bdzie zajmo wa w szkoach znaczce miejsce. Na podstawie dowiadcze wynikajcych z realizacji wychowania regionalnego w Szkole Podstawowej w Przysiersku oraz materiaw nadesanych z innych szk mona sfomuowa nastpujce wnioski: 1. Naley stworzy jednolity program i kalendarz imprez, uroczystoci, konkursw tematycznie zwizanych z kultur regionu, jego tradycjami, histori i gwar. 2. Wzmocni wspprac midzy szkoami i innymi in stytucjami kulturotwrczymi, zapewni lepsz wymian dowiadcze i informacji, podejmowa wsplne dziaania w zakresie wychowania regionalnego. 3. Trzeba skutecznie przykonywa samorzdy lokalne do inwestowania w wychowanie regionalne i zachca je do wsppracy. 4. Naley czyni starania o zdobycie grantw na zorgani zowanie kursw i warsztatw dla nauczycieli zwizanych z wychowaniem regionalnym.

Czy wiecie, e...

12

w powiecie wieckim w latach 1995-2000

Kultura regionalnaSABINA JANISZEWSKA

II Kongres Kociewski jest okazj do przedstawienia swoich refleksji, a take ustosunkowania si do uchwal podjtych pi lat temu, tj. w 1995 roku, na I Kongresie Kociewskim, dotyczcych ruchu regionalnego w rozwijaniu kultury Kociewia. Zaoeniem programowym byo to, aby po morski ruch regionalny na trwae wpisa si w krajobraz kulturowy Kociewia. Prcz pielgnacji i rozwijania kultury kociewskiej, dbaoci o zachowanie gwary, rozwj pimiennictwa i wydawania nowych pozycji ksikowych, celem regionalistw winno by pobudzenie wszelkiej aktywnoci pu blicznej.... Do rozwijania takiej aktywnoci w naszej maej ojczynie su od wielu lat orodki kultury.

powiecie wieckim dziaa kilka orodkw kultu ry, w ktrych na stae wpisa si krajobraz kulturo wy Kociewia. Naley tutaj wymieni Orodek Kultury, Sportu i Rekreacji w wieciu, Spdzielczy Oro dek Kultury Stokrotka" w wieciu, Centrum Kultury Zamek" w Nowem, Gminny Orodek Kultury, Sportu i Rekreacji gminy Dragacz z siedzib w Bratwinie. Wanym elementem kultury regionalnej w naszym powiecie jest rw nie Kociewski Oddzia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego oraz Towarzystwo Mionikw Ziemi wieckiej. W naszym miecie, wieciu, od 1949 roku dziaa Oro dek Kultury, a w 1989 roku rozpocz dziaalno Spdziel czy Orodek Kultury Stokrotka", dla ktrych bardzo wana bya i jest edukacja kulturalna dzieci, modziey i dorosych. Od wielu lat dziaaj w nich zespoy artystyczne: wokalne, taneczne, teatralne, plastyczne, muzyczne. Pragnc dotrze dojak najszerszej rzeszy zainteresowanych, tradycj stay si organizowane imprezy cykliczne, midzynarodowe, ogl nopolskie, regionalne i rodowiskowe. Na szczeglne wy rnienie zasuguje organizowany od 16 lat przez OKSiR w wieciu trzydniowy Midzynarodowy Festiwal Orkiestr Dtych, podczas ktrego prezentuj si amatorskie orkie stry zagraniczne i polskie z majoretkami i buawkami. Szczeglnie zachwyca publiczno nasza rodzima orkie stra Frantschach wiecie", ktra w swym repertuarze tradycyjnie posiada utwory polskie. Co roku koncertom przysuchuje si i podziwia niezwyke aranacje tanecz ne kilkutysiczna widownia. Nastpn imprez kulturaln na stae ju wpisan w kalendarz imprez jest Oglnopolski Maraton Piosenki Studenckiej i Turystycznej. W tym roku odby si po raz siedemnasty. Uczestnicz w nim wykonawcy i widownia z caej Polski. W Nocnym piewaniu" wystpuj zespoy profesjonalne. Stwarza to okazj do wymiany dowiadcze i podpatrzenia warsztatu pracy. Innym akcentem promujcym naszmaojczyznwPolsce jest Oglnopolski Konkurs Plastyczny Wzdu Wisy". Udzia w nim bior dzieci i modzie w wieku 4-18 lat. Pra ce napywaj niemal z caej Polski, ukazuj pikno jednej

z najbardziej urokliwych rzek Europy, jej osobliwoci przy rodnicze, walory krajoznawcze, a take atrakcyjno pod wzgldem agroturystycznym. Poyteczn imprezjest rwnie Plener Malarski, w kt rym bior udzia nieprofesjonalici z caej Polski. W czasie 10-dniowego pobytu utrwalaj na ptnie pikno architektu ry wiecia, malowniczo pejzau naszego miasta i okolic. Od 26 lat, na przeomie maja i czerwca, odbywaj si Dni wiecia. Program obchodw obejmuje wszystkie moli we dyscypliny kulturalne, rekreacyjne i sportowe na stadionie, w amfiteatrze, przy Zamku Krzyackim. S wic popisy ama torskich zespow artystycznych, konkursy i biesiady literac kie, konkursy wokalne, plastyczne, taneczne, wiedzy o ochro nie rodowiska, turnieje szkl, turnieje par maeskich, wystawy oraz koncerty gwiazd. Wrd imprez kulturalnych wane miejsce zajmuje, or ganizowany na pocztku maja, Jarmark Kociewski, ktry od kilku lat odbywa si w wieciu. Uczestnicz w nim amatorskie zespoy folklorystyczne. Preferowana jest na nim kultura regionalna, popularyzowany jest folklor. Twrcy ludowi wystawiaj stoiska z wasnym rkodzie em, a osoby szczeglnie zainteresowane mog wzi udzia w warsztatach twrczych. Do rozwijania tradycyjnej kultury regionalnej przyczyniajsi organizowane od kilku lat w listopadzie Dni Kultury Ludowej. Podstawowym celem tej imprezy jest promowanie folkloru polskiego oraz rozpowszechnianie w rodowisku kul tury innych krajw. W tym czasie proponowane s koncerty folklorystyczne, wystawy, warsztaty twrcze. W ofercie OKSiR w wieciu nie brakuje te konkursw poetyckich. Jednym z nich jest konkurs Recytujemy Proz i Poezj Kociewsk", ktrego gwnym celem jest popula ryzacja folkloru regionalnego wrd dzieci i modziey szk podstawowych, gimnazjw i szk rednich. Z roku na rok zainteresowanie tym konkursem wzrasta. Wszystkie te imprezy wrosy ju w rodowisko, popula ryzuj one miasto i region w Polsce, pobudzaj aktywno publiczn, a takie byo przecie jedno z gwnych zaoe I Kongresu Kociewskiego.

13

W powiecie wieckim drugim wanym orodkiem sze rzenia kultury nie tylko regionalnej jest Nowe. Sw dziaalno Centrum Kultury Zamek" rozpoczo oficjalnie stosunkowo niedawno, bo w 1992 roku. Wczeniej zwizek z regionem przyblia Miejsko-Gminny Orodek Kultury. Podstawowymi formami dziaania orodka s Konkursy Wiedzy o Nowem i Kociewiu, prezentacja zespow regio nalnych oraz inne konkursy, prelekcje, wycieczki i wystawy. Znaczcym jest konkurs plastyczny Kociewie - mj Region", ktry propaguje krajobraz i legendy regionu. W Zamku" dziaajrwnie zespoy amatorskie. Jeden z nich to Fistulatores et Cantores Novienses, czyli piszczkowie i piewacy nowscy. Jego domenjest muzyka dawna, a na Schola Cantorum" w Kaliszu dwukrotnie zdoby Zot Harf Eola, tym samym sawic Kociewie i Pomorze. Region rozsawia rw nie Teatr Lalek i Cieni Baniowy wiat" z rodzimym repertuarem. W orodku organizowane s take dla instruk torw i sympatykw lalkarstwa Biesiady Lalkarskie", kt rych zadaniem jest m.in. sawienie pikna regionu. Podob nie rzecz si ma z uczestnikami Spotka Rycerskich, ktre pokazuj zwizek z histori regionu, cho byo ich dopiero pi to ju zaistniay znaczco w rodowisku. Kolejnym orodkiem propagujcym zwizki z regionem jest Rychawa, gdzie w Wiejskim Domu Kultury dziaa ze sp muzyczno-wokalny, bardzo dobrze znany i chtnie zapraszany na rne imprezy ludowe. Od 1990 roku w regionie dziaa Gminny Orodek Kul tury, Sportu i Rekreacji Dragacz z siedzib w Bratwinie, ktry rwnie w swym programie uwzgldnia przedsi wzicia zwizane z rozwojem kultury regionalnej, a opiera je gwnie na pracy modziey szk podstawowych i gim nazjw. W orodku prowadzone szajcia z grup teatraln Elizjon". Orodek od kilku lat jest organizatorem Turnie jw Soectw", dwukrotnie Turnieju Gmin" oraz festynw sportowo-rekreacyjnych. Oprcz dziaalnoci rekreacyjnej Orodek zajmuje si organizacj wielu przegldw i kon kursw oraz promocj kulturaln gminy w rnego ro dzaju mediach. Bardzo wan rol odgrywa Kociewski Oddzia Zrze szenia Kaszubsko-Pomorskiego. Powsta on 1995 roku. Gwnym kierunkiem jego dziaania jest szeroko pojta edukacja regionalna, na ktr skadaj si: coroczne warsztaty dla nauczycieli przedszkoli, dwa szkolenia dla polonistw; spotkania z uczniami szkl powiatu wiec kiego i poza nim, konkursy wiedzy o regionie. Oddzia sprawowa patronat nad utworzeniem izby regionalnej (wiatach 1994-1998) w I Liceum Oglnoksztaccym, a obecnie zmierza do powstania podobnej izby w Liceum Katolickim im. Bernarda Sychty; utrzymuje wspprac ze Szko Podstawow w Przysiersku realizujc regional ny program autorski. Zainteresowane jest organizacj Podyplomowego Studium Edukacji Regionalnej w Akade mii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. We wsppracy z Oddziaem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomor skiego w Bydgoszczy i Bibliotek Wojewdzk zorganizowa no wystaw pimiennictwa kociewskiego, kaszubskiego oraz imprezy folklorystyczne i sesje popularnonaukowe. Oddzia, prowadzony od pocztku istnienia przez prezes Mari Pajkowsk-Kensik, organizuje spotkania z pomor skimi twrcami, np. z Zygmuntem Bukowskim, Romanem Landowskim, Dariuszem Piaskiem, Bolesawem Eckertem, upowszechnia kociewskie pimiennictwo. Wsppracuje rwnie z innymi instytucjami upowszech niajcymi kultur regionaln z:

Rad Gminy wiecie (prezes Oddziau, przewodniczy ju drug kadencj Komisji Kultury), Orodkiem Kultury, Sportu i Rekreacji w wieciu orga nizujcym konkursy recytatorskie i konkursy na scenariusze, Bibliotek Miejsk, ktra od wielu lat gromadzi regionalia, Komitetem Obchodw 800-lecia wiecia, ktry w znaczny sposb wykorzysta motywy kociewskie w pro gramie obchodw jubileuszu, lokalnpras(m.in. artykuy o Kociewiu, dodatek Mestwin" do Gazety wieckiej), lokalnym radiem i TV, parafiami katolickimi (odczyty o Kociewiu podczas Dni Kultury Chrzecijaskiej w Grucznie i w wiekatowie), Nadwilaskim Parkiem Krajobrazowym. W celu propagowania pikna krajobrazu polskiego zor ganizowano dla czonkw Zrzeszenia i jego sympatykw rajd rowerowy po Ziemi wieckiej oraz wycieczk na Kaszu by. Na terenie miasta wiecia od kilkunastu lat dziaa To warzystwo Mionikw Ziemi wieckiej, od wielu lat jego czonkowie w czasie Dni wiecia organizuj Konkurs Hi storyczny o wieciu, Konkurs Plastyczny oraz Oglnopolski Konkurs Poetycki. Bardzo wanym elementem ruchu regionalnego w na szym powiecie wieckim s ukazujce si wydawnictwa. Do takiej znaczcej publikacji na caym Kociewiu mona zaliczy Sowniczek gwary kociewskiej", ktrego autork jest Maria Pajkowska-Kensik. W zwizku z obchodami 800-lecia wiecia w cigu ostatnich lat ukazay si na rynku wydawniczym nastpujce albumy: wiecie na starej pocztwce", wiecie i okolice", wiecie. Ksi ga Jubileuszu 800-lecia". Ukazuj one histori oraz pik no naszego miasta i regionu. Mwic o historii wiecia nie mona pomin utworu Dariusza Piaska Dyptyk wiecki". Dla mionikw poezji wydano zbir utworw poetyckich Doy w sobie". Jest to almanach szesnastu twrcw zwizanych ze wieciem. Publikacje te trafiy do indywidualnych odbiorcw oraz do wielu bibliotek oraz orodkw kultury, tym samym propaguj region, w ktrym przyszo nam y. W czasach nam wspczesnych bardzo wan rol w rodowisku odgrywa prasa. W cigu ostatnich lat wyda wane s czasopisma, ktre w znaczcy sposb przybliaj ludzi naszego regionu, histori miasta i okolic, ukazuj bie ce wydarzenia. Wymieni tutaj trzeba Gazet wieck", Biuletyn Ratuszowy", ycie wiecia" oraz ostatnio bar dzo popularny Czas wiecia". W klimat naszego miasta coraz mocniej wrasta rwnie Telewizja wiecia, prezentuje mieszkacom biece wy darzenia, przyblia sylwetki ciekawych ludzi, propaguje pikno Kociewia. Nie mona pomin coraz bardziej przydatnego Interne tu, w ktrym i nasze miasto ma swoj stron. Mona znale na niej, bdc nawet na kocu Polski, czy wiata, informacje o ludziach, historii, kulturze itp. W powiecie wieckim sporo instytucji wielu ludzi piel gnujcych kultur Kociewia, nie tylko korzysta z mdroci przodkw, ale i sami tworz i zmieniaj rzeczywisto, bo taka jest potrzeba czasw i jak powiedziano na I Kongresie Kociewskim: Naszym obowizkiem, jako Pomorzan, Kociewiakw, winno by pomnaanie zasobnoci naszej Malej Oj czyzny. Oszczdni, dobrze zorganizowani, pracowici, codzien nie rbmy to, co do nas naley, pamitajc, e przyszo tworzy si kadego dnia.

14

Odkrycia archeologicznena bydgoskim" odcinku autostrady A-1

WOJCIECH CHUDZIAK

W

prawdzie na rozpoczcie budowy autostrady Al (pnoc - poudnie) w obrbie wojewdztwa kujawsko-pomorskiego przyjdzie zapewne jesz cze troch poczeka, to niejest to jednak czas stracony. Ten bardzo bogaty, biorc pod uwag rodowisko historyczno-kulturowe, region obfitujcy w liczne znaleziska pradziejowe i redniowieczne, wymaga bowiem szczegowej inwenta ryzacji i dokumentacji stanowisk archeologicznych zloka lizowanych w liniach rozgraniczajcych pas autostrady. Wyprzedzajce planowan inwestycj ratownicze pra ce szerokopaszczyznowe przeprowadzone zostay jak dotd w obrbie 23 stanowisk archeologicznych obejmuj cych obszar o powierzchni okoo 16 ha. Niejest to moe wielko imponujca na tle tego typu przedsiwzi pro wadzonych w innych regionach kraju, jednak efekty tych prac zasuguj naszym zdaniem na specjaln uwag. Wiele z dokonanych odkry wnioso duo nowych danych. Do re konstrukcji dziejw omawianego regionu obejmujcego te reny usytuowane po obu stronach Wisy: historyczn zie mi wieck oraz ziemi chemisk. Warto poznawcza zbadanych stanowisk okazaa si bardzo zrnicowana. Wikszo punktw terenowych usytuowanych zarwno na terenach wysoczyznowych, jak i w dolinie Wisy, na tera sach nadzalewowych i wyszych, uytkowana bya wielo krotnie, z rn intensywnoci i w rny sposb, co od zwierciedlone zostao w duym zrnicowaniu ladw zasiedlenia. Nie liczc pojedynczych grobw wystpujcych na kilku stanowiskach ziemi wieckiej przewaay jednak znaleziska osadowe. Odkryte lady dziaalnoci czowieka datowane s od schykowego paleolitu do czasw nowo ytnych wcznie. Nie wystpoway one jednak rwnomier nie na wszystkich badanych stanowiskach. Po lewej stro nie Wisy zdecydowanie najwicej materiaw zabytkowych pochodzio ze starszego okresu przedrzymskiego, okresu wpyww rzymskich oraz wczesnego redniowiecza.

Najstarsze lady pobytu czowieka odsonito na ssiadu jcych ze sob w niewielkiej odlegoci dwch stanowiskach w miejscowoci Stare Marzy (stan. 4 i 5) zlokalizowanych na wysokiej, silnie zwydmionej terasie usytuowanej na le wym brzegu Wisy. Odkryto tu pozostaoci obozowiska grup owcw reniferw z okresu Allerd (X tysiclecie p.n.e.) oraz z modszego Dryasu (IX tysiclecie p.n.e.). Najbardziej spek takularny charakter miao odsonicie siedmiu krzemienie, na ktre skadao si okoo 1500 zabytkw krzemiennych, po zostawionych przez ludno zaliczan do krgu kultury wi derskiej. Na obu stanowiskach odkryto ponadto materiay krzemienne charakterystyczne dla rodkowej epoki kamienia, znamienne dla kultury chojnicko-piekowskiej (VII tysicle cie p.n.e.) oraz by moe janisawickiej.

Stosunkowo niewiele odkryto materiaw zabytkowych pochodzcych z okresu neolitu i wczesnej epoki brzu, cho zidentyfikowano je niemal na wszystkich badanych stano wiskach. Wielce zrnicowanajestjej przynaleno chronologiczno-kulturowa. Najwiksz warto poznawcz wydaj si mie najbardziej liczebne serie ceramiki naczyniowej kultury pucharw lejkowatych (Stare Marzy 4 i 5) i kultury amfor kulistych (Stare Marzy 4 i 5; Warlubie 3) nawizuj ce stylistycznie do materiaw znanych z Kujaw i ziemi chemiskiej. Interesujcego odkrycia dokonano w Rychawie (stanowisko 10) na wschodnich rubieach Borw Tu cholskich, gdzie natrafiono na fragment bogato zdobionej amfory kultury pucharw lejkowatych wystpujcej w s siedztwie bliej nieokrelonej konstrukcji kamiennej, niewykluczone, e o charakterze megalitycznym. Zdecydowanie najwicej jak dotd pozyskano materia w zabytkowych pochodzcych ze starszego okresu prze drzymskiego. Licznie wystpoway zwaszcza uamki cera miki naczyniowej stwierdzone na wszystkich stanowiskach pochodzcych z tego okresu. Wikszo z nich zakwalifi kowano do kultury pomorskiej. Zdecydowanie sabiej za znaczya si obecno zabytkw czonych z uyckim" cyklem kulturowym. Niemal na wszystkich badanych sta nowiskach stwierdzono pozostaoci osiedli, jedynie w kil ku przypadkach odsonito pojedyncze groby ciaopalne (Rychawa, stanowisko 10; Stare Marzy, stanowisko 5). Dominoway zwaszcza obiekty o zrnicowanych wymia rach, ksztatach i pierwotnym przeznaczeniu. Wrd nich najczciej wystpoway paleniska z obstawami kamien nymi, rnego typu jamy gospodarcze oraz mieszkalne zalegajce nierzadko w kontekcie cigych warstw kulturowych. Wiele stanowisk z obiektami tego typu kon certowao si w mezoregionie Warlubie - Pochocinek, zwaszcza bezporednio przy rynnie subglacjalnej czcio wo wypenionej wodami jeziora Zawada. Odosobnione stanowisko stanowi grb ciaopalny odsonity w Rychawie (stanowisko 10) w obstawie kamiennej kszta tem upodobniajcym si do formy odzi. W przebadanej strefie do licznie wystpoway rw nie materiay zabytkowe z okresu wpyww rzymskich i wdrwek ludw. Na specjaln uwag zasuguje przede wszystkim zesp stanowisk skupionych w okolicach War lubia (stanowisko 1 -4) w pnocno-wschodniej ziemi wiec kiej, charakteryzujcych si wystpowaniem licznych la dw ludnoci kultury wielbarskiej. Wprawdzie najstarsze z nich sigaj drugiej poowy II - pocztkw III wieku, to jednak wikszo z nich pochodzi dopiero z drugiej poo wy III oraz z IV i najpewniej pocztkw V wieku n.e. Po zostaoci zabudowy mieszkalno-gospodarczej wystpiy

15

w dwch skupiskach na powierzchni okoo 2,5 ha. W ich skad wchodziy czworoktne pziemianki, mniejsze obiek ty gospodarcze oraz budynki naziemne usytuowane w uka dzie rzdowym nawizujcym do linii brzegu jeziora. Na szczegln uwag zasuguje wrd nich budynek supowy 2 o powierzchni 20 m z wyranie wyodrbnionym podcie niem wspartym na supach oraz kamienno-glinianym pale niskiem. Na terenie osiedla wyrniono okoo 300 palenisk kamiennych, z ktrych dua cz uystuowana bya w dol nej partii stoku, wzdu linii brzegowej jeziora. Zupenie odosobnionym stanowiskiem jest kobiecy grb szkieleto wy pochodzcy z drugiej poowy III wieku, z bogatym wy posaeniem, w skad ktrego wchodz dwie srebne fibule ze zotymi skuwkami oraz kolia bursztynowa zoona z pa ciorkw semkowatych". Warta podkreleniajest rwnie obecno na omawianym stanowisku ceramiki toczonej tzw. siwej wspwystpujcej miejscami z ceramik rcznie le pion nawizujc swym charakterem do najwczeniejszej ceramiki z okresu wczesnego redniowiecza. Na wielu badanych stanowiskach odkryto rwnie lady osadnictwa wczesnoredniowiecznego. Wrd nich najwiksz warto poznawcz miay materiay zabytkowe stwierdzone w miejscowoci Pochocinek (sta nowisko 14), gdzie wystpiy pozostaoci osady wiejskiej z koca XI-XII/XIII wieku o powierzchni okoo 1,5 ha. Usytuowana ona bya w obrbie agodnego stoku opadaj cego w kierunku silnie zatorfionej rynny subglacjalnej. W sumie na stanowisku odkryto okoo 240 obiektw o zrnicowanej formie i strukturze wypeniska, co odzwierciedlao do due urozmaicenie ich pierwotnego przenaczenia. Na podstawie rozplanowania obiektw wnio skowa mona, e osiedle skadao si z dwch zasadni czych czci: pnocnej, w ktrej przewaay obiekty gospodarcze typu wdzarni czy dziegciami; oraz poudnio wej, gdzie zlokalizowano lady budynkw mieszkalnych oraz licznych palenisk wolnostojcych. Oprcz ceramiki oraz licznie wystpujcych koci zwierzcych w obrbie osady odkryto znaczn ilo przedmiotw codziennego uytku: przliki gliniane, noe elazne, szpile, skrzyda, grzebienie z poroa, haczyki do poowu ryb, elazne kabki do wiader. Natrafiono rwnie na elazny grot wczni orazjeden kabczek skroniowy. Nieco modsz metryk ma osada wiejska zarejestro wana na powierzchni dwch ssiadujcych ze sob stano wisk w Pochocinie (stanowisko 6 i 27) zlokalizowanych w obrbie silnie wyodrbnionego cypla. Odkryto tu frag ment osiedla (okoo 2,5 ha) z licznie wystpujcymi obiek tami osadniczymi, wrd ktrych na specjaln uwag zasuguje zesp klasycznych wdzarni typu biskupiskie go" datowanych na XII wiek. Z przegldu najwaniejszych odkry dokonanych w trakcie ratowniczych bada prowadzonych w strefie budowy autostrady A-l na odcinku byego wojewdz twa bydgoskiego i toruskiego wynika jednoznacznie, e uzyskano niezmiernie bogate dane rdowe do poznania dziejw tego regionu. Wprawdzie zarwno ziemia chemiska jak i ziemia wiecka od wielu lat znaj dowaa si w krgu zainteresowa archeologw specja lizujcych si w rnych okresach, ro jednak dopiero teraz, przy okazji bada autostradowych" uzyskano moliwo tak penej obserwacji zjawisk kulturowych na tym terenie.

HUBERT POBOCKI

Limeryki kongresowei.Gwaro kociywska maej ojczyzny", Bg sm, To u przed wiekami wejta hala cie nm, Chto czuje cie kicham, Tan agodnie ducham, Jak tob rozbrzmniwa kdyn kociywski dm.

2.Razki prezydenty Drugi Kociywski Kongres zwoeli, Na chtrny Kociywiaczki i Kociywiaki sia zlejcieli, To wejta dzianki ludziom zes Wianby, Wszitke zakaselim rankawy, by Uredzne na nim uchway nasprawda sia udeli.

3.Tedy wejta wew mniastach: Szczewie, Sweciu, Starogardzie O gospodarczy, turystyczny, kulturalny awangardzie Dao gadania wiela, Lod psintku po niydziela, Komu czamu, jak, kdy, za jile, co zrobji gdzieogdzie.

16

Oczekiwane ksiki

W

zwizku z II Kongresem Kociewskim ukazao si pi publikacji ksikowych, ktre wzbudziy due zainteresowanie. Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" zrobia wszystko, by zdy do 22 listopada 2000 roku. Wydawc trzech tytuw: Tadeusz Linkner, Mio jest wiatem moich wierszy, Maria Pajkowska-Kensik, May sow nik kociewski oraz W kuchni i przy stole (praca zbiorowa) jest Kociewski Kantor Edytorski - Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tczewie.spraw najpewniej poetyckiego talentu Hillar i (...) jej rodzimego ducha na Kociewiu, gdzie byway takie jarmarki i takie kapliczki, przy ktrych najcz ciej rosy czerwone jerzbiny W dniu promocji 26 listopada 2000 roku w Starogardzie Gd. ksika cie szya si ogromnym powodzeniem.Tadeusz Linkner, Mio jest wiatem moich wierszy. O poezji Magorzaty Hillar. Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 2000. Nakad 500 egz., s. 224, form. 12,0 x 20,0, ii., bibl.

MIO JEST WIATEM MO ICH WIERSZY. O POEZJI MAGO RZATY HILLAR to obszerny esej kry tyczno-literacki prof. Tadeusza Linknera, historyka literatury, pra cownika naukowego Uniwersytetu Gdaskiego. Publikacja dotyczy bar dzo popularnej niegdy poetki uro dzonej na Kociewiu, a mianowicie 19 lipca 1926 roku w Piesienicy. Autor, ostatnio coraz silniej zwi zany z regionem kociewskim, czyn nie uczestniczcy w corocznie orga nizowanych Biesiadach Literackich w Czarnej Wodzie, powici Mago rzacie Hillar sze duych rozdzia w. Tekst uzupeniaj zdjcia z y cia poetki, ilustrujce miejscajej po bytu na Kociewiu. W ostatnim akapicie swojej ksiki Tadeusz Linkner stwierdza, e poezja Magorzaty Hillar opowiadaa niewy szukanym sowem proz ycia niczym najpikniejsz ba. Stao si tak za

** * MAY SOWNIK KOCIEWSKI prof. Marii Pajkowskiej-Kensik, z Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, jest drugim, rozszerzonym i uzupenionym, wydaniem podobnej publikacji, ktra ukazaa si w wieciu w 1995 roku pt. Sowniczek gwary kociewskiej. We wstpie czytamy m.in.: Po l Kongresie Kociewskim odezwali si Kociewianie, przynoszc mi w gar

ci nowe (tj. stare) sowa. (...) Dzi kuj! Wszystkim! Nawet gdy kto przynosi jedno sowo trzymajc je jak mysz za ogon... postawa wspo mnianych osb zachcia mnie do po wtrzenia myli z dawnego wstpu. W 1995 roku pisaam: W kadym po rzdnym domu na Kociewiu oraz wsz dzie tam, gdzie yj sympatycy tego nadwilaskiego regionu - powinien by co najmniej taki sowniczek gwary kociewskiej jako rzecz podrczna, jako wyraz szacunku dla tradycji. Niezwy kle wanym jej skadnikiem sprzecie sowa, zgodnie z zasad - nard yje pki jzyk jego yje.Maria Pajkowska-Kensik, Ma/y sownik kociewski. Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 2000. Nakad 1500 egz., s. 136, form. 12,0 x 20,0, ii.

** * W KUCHNI I PRZY STOLE. KSINKA O JECIU NA KOCIYWIU jest prac zbiorow omiu auto-

17

rw, ktrzy wczeniej drukowali swoje teksty o regionalnych kulinariach w Kociewskim Magazynie Regionalnym. Nie jest to typowa ksika kuchar ska - czytamy na okadce publikacji - cho wiele w niej przepisw kulinar nych. Dotyczy tradycji kuchni i kultury stoowania na Kociewiu. Poza praktycz n przydatnoci z ktrej zapewne sko rzystaj amatorzy domowego pitraszenia, ksika zadowoli te czytelnikw oczekujcych wiedzy o dawnych zwycza jach kucharskich. Znajduj si w niej publicystyczne szkice, felietony i literackie opowiada nia, a nawet mniej lub bardziej znane przysowia - wszystko zwizane z tradycjkuchni kociewskiej ijej regional nymi tajnikami. Obecne w zbiorze mae prozy Andrzeja Grzyba wypelniajksik oddechem prawdziwej literatury. Swojski klimat naday ksice przepisy w gwarze Huberta Pobockiego. Publikacja zapewne przekona kociewskich restauratorw, e dania regio nalne s bardziej atrakcyjne od hot-dogw, hamburgerw i te obcych pizz.W kuchni i przy stole. Ksinka o jeciu na Kodywiu (praca zbiorowa). Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 2000. Nakad 1000 egz., s. 184 + 8 nlb., form. 15,5 x 24,5, ii., opr. tw.

kocielnego, ukazujcy dawne zwycza je na Pomorzu, ze szczeglnym uwzgld nieniem regionu kociewskiego. Autor dedykuje t ksik swoje mu wnukowi Michaowi przewiad czony, e najmodsze pokolenie bdzie najodpowiedniejszym jej odbiorc. Ksika ukazaa si w serii Bi blioteka Pielgrzyma; teksty w niej zawarte drukowano wczeniej na a mach tego pisma, ale felietony i szki ce zostay odpowiednio przeredago wane, a niektre na nowo napisane.Roman Landowski, Dawnych obyczajw rok cay. Midzy wiar, tradycj i obrzdem. Przedmowa prof. Jzef Borzyszkowski. Wydawnictwo Diecezji Pelpliskiej Bernardinum", Pelplin 2000. Nakad 1000 egz., s. 208, for. 14,5 x 20,5, ii.

Uzupenieniem omwienia antologii poezji Kociewie niech bdzie zwize zaprezentowanie jej zawartoci. Poniej przedstawiamy po jednym wierszu kadego z z a m i e s z c z o n y c h poetw. Tytu poetyckiej k o l u m n y i krtkie k o m e n t a r z e d o t y c z c e twrczoci poszczeglnych autorw p o c h o d z ze w s t p u J e r z e g o C h e r k a d o antologii.

Wielk satysfakcj sprawia ofi cyna PHU Promocja" w Starogar dzie Gd. wydajc z dawna oczekiwa n antologi poezji KOCIEWIE, do ktrej wyboru dokona Jerzy Cherek. Znalazo si w niej ponad 80 utwo rw piciu uznanych j u poetw: Zygmunta Bukowskiego, Andrzeja Grzyba, Romana Landowskiego, Jana Majewskiego i Pawa Wrzos-Wyczyskiego. Autor wyboru zadba o to, by wszystkie wiersze dotyczyy jednego wsplnego tematu - opisyway urod i walory kociewskiego regionu. Poezja ta prowokuje do podry sentymentalnych, do miejsc serdecz nych i pozwoli wyowi z otaczajcej rzeczywistoci chwile radosne, pene ciepa i wiary w ludzk szczero i ycz liwo - przyznaje Jerzy Cherek.Kociewie. Antologia poezji. Wybr: Jerzy Che rek. PHU Promocja", Starogard Gd. 2000. Nakad 500 egz., s. 144, form. 12,5 x 19,5, ii., opr. tw.

Wydawnictwo Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" wydao ksik Roma na Landowskiego DAWNYCH OBY CZAJW ROK CAY. MIDZY WIAR, TRADYCJ I OBRZ DEM. Jest to cykl gawd, felietonw i esejw uporzdkowanych wedug roku

wiat poetycki peen powrotw i oywie pamici, z ktrej obrazy nabieraj kolorw.

Roman Landowski JAKBY MIEJSCE URODZENIALubi to miejsce pierwszego trwania moje miejsce i tych wszystkich ktrzy z tej ziemi zbieraj chleb Przedwieczorny dzwonnik witkom w kaplicach przydronych powieki na noc zamyka Lubiszewski anio paski Tylko ko z czarnym paszczem galopem porusza horyzont paszcz i wosy rozwiane Pikna Zwinisawa co ko wyskoczy | Potem zaskrzypi bramy grodu a stranik pochodni rozjani wody w fosie

18

Kociewie sentymentalneDojrzaa i refleksyjna poezja rytmu przyrody, przynoszca pogodn i harmonijn wizj wiata. Nostalgiczna poezja wspomnieniowa, pena chopicej szczliwoci.

Andrzej Grzyb W DRODZEId na przeaj ze Skrcza do Lubichowa Poprzez pola wrd wzgrkw Kryjcych oczka jeziorne w olchowym cieniu Przekraczajc strumienie I miedze nabrzmiae kamieniami Pnc si pod grk Nie zawsze do Rzymu Czciej do Pelplina Idc na przeaj wrd wierzb Rozstajnych krzyy i kapliczek Wci zaskoczony bogactwem Ksztatw kolorw i dwikw Dotykany powszednim piknem wieo zaoranej morgi Nie czujesz wstydu chciwie zagldajc W fady spdnic Naszej matki kociewskiej ziemi

Zygmunt Bukowski DOMOWE PIWONIEW zaciszu ogrdka Koysz si puszyste kwiaty Teraz sigaj mych kolan A kiedy patrzyy mi prosto w oczy Zdaway si mieszkaniem duszy Row pociel eczka Podnkiem anioa stra Dzisiaj gdy je cauj Wonne ciepe od soca Jestem w onym czasie Kiedy Matka oparta O pot chruciany Przygldaa si mojej Szczliwej chwili

Malarskie konstruowanie wiata poprzez wyprowadzanie mdroci z tego, co ulotne. Poezja uksztatowana postaw wobec ycia, pena czystych tonw, nostalgicznych powrotw.

Jan Majewski PIE DROZDAWysoka pie drozda umie wypeni sob z naga jakby bez ptaka porann lub wieczorn przestrze i trwa w niej dwicznie i nieskoczenie choby przez chwil Kiedy rozbrzmiewa - wygadza si lustro zawieszonego w lesie jeziora pomite przez wiatr trzcina przestaa si koysa a tylko piew drozda niczym kryszta wieci w zatrzymanej ciszy Zda si zasuchanemu - e to - od piewnej wibracji zaega si bierwiono zorzy albo jutrzenki yw muzyk sfer - sypic iskrami tonu w niebo na oniemia ziemi

Pawe Wrzos-Wyczyski CHCIABYM BY PRZYSZAChciabym by przysza jak zapach yta w noc chodn, gwiadzist, bym mg ci w ciszy pragnie powita mow uroczyst. wiatem byaby na gruzach czasu, marzeniem olniona, spojrzeniem prostym, powiewem lasw, wrzosem ustrojona. Prawdziwa, jasna, w yciu jedyna, Ofelia bez zudze, chya i wiotka, niby leszczyna wiosennych przebudze. Chciabym by przysza jak niegdy bosa odgosem radoci, i by odya na snw pokosach. O, moja modoci!

KITIR

19

Pki folklor wew nas pynie, nasze Kociewie nie zaginie - zapewniaj w jednej z gadek LIDIA PIERNICKA

Modraki" z PelplinaOd czterech ju lat dziaa w Zespole Szk nr 1 w Pelplinie kociewski zespl folklorystyczny Modraki". Zesp stara si przekaza sowem i tacem ciekaw kultur Kociewia, obyczaje i tradycje zwizane z naszym regionem.

P

20

omys stworzenia zespou zrodzi si po jednej ze szkolnych akademii, na ktrej uczniowie prezen towali kultur kociewsk. Nabr uzdolnionych i zdyscyplinowanych przyszych czonkw grupy prowadzi y Alicja Watkowska i Izabela Janeczek-nauczycielki z,je dynki". Pocztkowo w zespole bya dua rotacja dzieci, ale z czasem jego skad si ustabilizowa i obecnie liczy ponad trzydzieci osb. Inicjatywa zyskaa poparcie czonkw Zarzdu Gminy i Miasta w Pelplinie, skd uzyskano pierwsze pienidze na zakup meteriaw, z ktrych uszyto kilkanacie oryginalnych strojw kociewskich. W zakupie materiaw pomagali pastwo Lubowieccy - waciciele sklepu dziewiarsko-pasmanteryjnego. Stroje uszyy spoecznie panie M. Szwedo i E. Karbowska z Domu Pomocy Spoecznej w Pelplinie. Zesp obra nazw Modraki" - od gwarowego brzmie nia polnych chabrw, bowiem jednym z dominujcych kolo rw w strojach tego zespou jest wanie chabrowy. Modraki" zadebiutoway na scenie pelpliskiego Orodka Kultury jesieni 1997 roku. Przedstawiy ww czas program Sztyry pory roku", gdzie przypomniay obrzdy zwizane z jesieni(zbiory plonw, pieczenie ziem niakw w ognisku, kiszenie kapusty) i zim (zwaszcza, tak charakterystyczne dla naszego regionu, chodzenie od domu do domu z maszkarami w czasie karnawau). W okresie wiosennym zesp zaprezentowa si w ob rzdach zwizanych z Wielkanoc, a nastpnie przypomnia obyczaje odnoszce si do niw oraz doynek. Repertuar Modrakw" obejmuje ponadto scenki przed stawiajce ycie towarzyskie w naszym regionie, np. Rmel naKociewiu (tematem jest tu zabawa zwana majwk kociew sk i obrzdy zwizane z noc witojask), a take Na przy domku u Rozalki zes Rojkw (o porzuconej przez chopaka dziewczynie, ktrpocieszajyczliwi ssiedzi). W programie zespou s te gadki po naszamu, dialogi, a wystpy zawsze oywiajpiosenki ludowe (czasem nawet z repertuaru znanych zespow z rnych regionw Polski) oraz tace: polonez, walczyki, polki i korkacz-typowy taniec kociewski z niezbd nymi tu drewniakami i wenianymi skarpetami. Warto podkreli, e scenariusze scenek regionalnych i teksty w gwarze pisze dla Modrakw" znana w krgach

kociewskich poetka z Gniewa, Emilia Ruliska. Zespoem obecnie kieruj: jego wspzaoycielka - Alicja Watkow ska i Aleksandra Szynalewska, opracowujca kady program od strony muzycznej. Od okoo roku z Modrakami" wsp pracuje kapela kociewsk w skadzie: Jan Kuynycz - akor deon, Jan Zielke - klarnet, Antoni Jaboski - diabelskie skrzypce. Ostatnio do skadu kapeli doczy Stanisaw Le wandowski, grajcy na burczybasie. Od pocztku swej dziaalnoci artystycznej pelpliski zesp da kilkadziesit wystpw w rnych miejscach na szego regionu, a take poza nim. Uwietnia prawie wszyst kie uroczystoci w swojej macierzystej szkole, wystpuje w szkoach regionu, w miejscowym orodku kultury, pod czas festynw, doynek sawic region i przypominajc o naszej maej ojczynie. Zobaczylimy Modraki" wraz z innymi chrami w czasie wizyty papiea w Pelplinie oraz z okazji rnych uroczystoci kocielnych. Od 1998 roku zesp bierze udzia w Przegldach Ko ciewskich Zespow Folklorystycznych w Piasecznie. W 1999 roku uzyska tu drugie miejsce, natomiast w 2000 roku trze cie miejsce. Na Diecezjalnym Przegldzie Jaseek w Turzu w 1999 roku Modraki" zainscenizoway jaseka w chacie kociewskiej i zdobyy I miejsce. Niedawno pelpliski zesp folklorystyczny podbi serca mieszkacw niemieckiego miasta Grafling. Do tego partnerskiego miasta w Bawarii uday si wadze gminy i miasta Pelplin celem podpisania porozumienia o wsppracy i partnerstwie, co nastpio 17 li stopada br. Do Grafling zostay te zaproszone Modraki". Repreznetoway Pelplin w uroczystociach towarzyszcych temu historycznemu aktowi. Pikne stroje, dynamiczny wy stp zespou z Polski, ktry w swoim programie mia take piosenki w jzyku niemieckim, bardzo si podobay naszym zachodnim ssiadom. Zesp cay czas si rozwija. Bodcem do dalszej dzia alnoci s nagrody, zwaszcza te pienine, uzyskane na konkursach i przegldach. Dziki pienidzom moliwe jest kompletowanie strojw, bd uzupenianie ich elementw. Zakupiono te klarnet i diabelskie skrzypce, a ostatnio kolej ny instrument, burczybas. Dziaalno artystyczn zespou wspiera rwnie finansowo Zarzd Miasta i Gminy w Pelplinei i dyrekcja Zespou Szk nr 1. Trzon zespou Modraki" tworz: Magorzata Kuynycz, Alicja Walter, Natalia Krajnik, Natalia Dahlke, Emilia i Mar tyna Jendruszewskie, Marta Kitzermann, Beata i Magorzata Hejduckie, Natalia Janas, Angelika Kreja, Milena Kleister, Kalina Kamrowska, Alicja Jabonowska, Ewelina Neumann, Dominika Damrat, Paulina Uhlenberg, Anna Kleister, Kamil i Pawe Balcerzakowie, Dawid Kos, Arkadiusz Szarafiski, ukasz Szutta, Pawe Babiski, Maciej Janas, Joanna Sikor ska, Marcin Sikorski, Ewelina Worzaa.

S i A.PlOSEf

Modraki" podczas wystpu 7 Orodku Kultury w Pelplinie a Festiwalu Piosenki Dziecicej w 2000 roku

Zespoowi pelpliskich M o d r a k w " towarzyszy kapela kociewska w skadzie: Jan Kuynycz (akordeon), Jan Zielke (klarnet) i Antoni Jaboski (diabelskie skrzypce)

W ,\.Si

Podczas Wojewdzko-Diecezjalnych Doynek, Pelplin 2000, wraz z Halink Mlenkov, solistk zespou Brathanki"

Przycmentarna boa mka

ADAM BLOCH

1

Nowa kaplicaoe mki stawiane s od dawien dawna przez ludzi pobonych. Najczciej jako podzika za przetrwanie wojen, ocalenie ycia, powoanie ka paskie, oraz w wielu innych intencjach. Stoj w central nych miejscach wsi i miasteczek, lub na rozstajach drg.

W liwicach w 1908 roku za sprawks. Stanisawa Sychowskiego, wczesnego administratora tutejszej parafii, po wstaa przepikna figura w. Jana Nepomucena. Urodzony w Cechach w 1811 roku, w. Jan wyjecha na misj do USA, gdzie zakada liczne szkoy parafialne, trosz czc si zwaszcza o parafie narodowe, skupiajce licznych emigrantw. Zmar w 1860 roku, beatyfikowany w 1863 roku. Ksidz Sychowski wiadomie wybra takiego patrona, gdy sam postpowa podobnie. Jego dziaal no na rzecz poprawy ycia mieszkacw Bo rw Tucholskich w okresie zaborw jest tego najlepszym dowodem. Kapan swoim wielolet nim postpowaniem zasuy rwnie na trwa e miejsce w historii. Kaplica zostaa usytuowana przy nowo powsta ym cmentarzu. liwiccy rzemielnicy w czasie budowy, wykazali si wielkim kunsztem, precy zyjnie wykonujc najdrobniejsze detale. Przez przeszo trzydzieci lat boa mka bya miejscem modlitw wiernych udajcych si na cmentarz. Nadszed jednak nieszczsny 1939 rok. Oku pant masowo niszczy wszystko to, co wiele po kole pobudowao przez wieki. Nie oszczdzi rwnie bardzo wielu kapliczek rozsianych gsto w Borach Tucholskich.

Wyznaczenipitek 17 listopada 1939 roku sotys liwic, Wadysaw Dygua dosta polecenie zebrania ludzi w celu roze brania boej mki. Jednak jak mona si byo spodziewa, chtnych nie znalaz. Tego byo za duo, wyjtkowo nadgorliwemu Dydyngerowi. Emerytowany Niemiec, ktry wczeniej mieszka w Osiecznej, sam postanowi zaj si doborem ludzi. Jeszcze tego samego dnia, na jego poleceKaplica w. Jana Nepomucena w liwicach w okresie okupacji Z archiwum Adama Blocha

22

nie podkopano fundamenty. Prace jednak przerwano z po wodu zapadajcych ciemnoci. W sobot od rana chodzi po liwicach i wyznacza osoby, ktre miay stawi si przy cmentarzu. Pierwszym, ktrego wyznaczy by Bro nisaw Karpus, ktry uczy si na szewca u Kuczmiskiego. Mody osiemnastolatek, chcc nie chcc musia wykona polecenie. Kolejnymi byli Janek Zieliski, Olek oraz Franciszek Dygua. Ten ostatni jeszcze kilka dni wczeniej przebywa w Gdyni, gdzie uczy si na kup ca. Tam zastaa go wojna. Do rodzinnych liwic pra wie ca drog przeby pieszo. Jak si pniej okazao wrci tutaj po mier.

Wie o nieszczciu rozesza si po liwicach bardzo szybko. Matka zabitego dowiedziaa si o tragedii rodzin nej, robic zakupy u rzenika Grskiego. Rozpaczy nie byo koca.

Krzy i figura, rzy przewrconej boej mce stali zasmuceni wiad kowie wydarze. Elbieta Manikowska podnio sa krzy lecy na ziemi. Jeden z Niemcw krzykn - Zostaw t rzecz. Ona jednak nie zraona od powiedziaa - To nie jest adna rzecz, to jest symbol na szej wiary - i zabraa go do domu. Krzy przez wiele lat znajdowa si na strychu i chroni dom w czasie wojny, ktry ocala, nawet jak trafia w niego bomba. Figura w. Jana leaa przez pewien czas na grobie zabitego, a na stpnie zostaa przeniesiona do nowej kaplicy ufundowa nej przez Grabowiczw, a wykonanej z czerwonej cegy ze zniszczonego myna Mydy. Do dzisiaj ladem po zniszczonej boej mce jest ma sywna cz kopuy, ktra znajduje si na polu nieopodal cmentarza. Inne czci leay dugo przy drodze do Rosochatki. Nastpnie zostay zasypane w czasie budowy mle czarni. W latach siedemdziesitych proboszcz ks. praat Er hard Staniszewski chcia odbudowa kaplic, ale nie dosta zgody wczesnych wadz i dlatego postawi -ju bez pytania o zgod - krzy z drewna. Ostatnio zrodzia si myl odbudowy kaplicy. Grupa zapalecw zbiera ju materiay w celu wykonania do kadnego projektu budowli. W tym celu mieszkacy liwic, ktrzy posiadaj zdj cia lub inne dokumenty, proszeni s o kontakt z autorem artykuu. Dokadne szczegy tamtych dni, udao si odtworzy dziki relacji Heleny Rekowskiej, ktra pamita opowia dania rodzicw i ssiadw.

Tragediaodziecy ocigali si, ale widzc stojcego z broni rozwcieczonego Dydyngera zabrali si .do pracy. Nie chcieli te, aby zagnano ich tutaj w witeczn niedziel. Gnajcy krowy na k pod Byyczek Jan Makowski, ostrzega podkopujcych fi gur - Uwaajta chopy, bo jeszcze kogo zabije. To je masywna budowla. Tym wydarzeniom przygldaa si spora grupka miesz kacw wsi. Patrzyli z lkiem a jednoczenie z oburze niem. Nie mogli jednak nic zrobi. Przez chwil uwag wszystkich odwrci August Wilkowski, ktry szed z osiokiem w kierunku Rostochatki. Kopicy co chwila zmieniali si, na przemian wcho dzc do wykopu. Franciszek Dygua powiedzia, e jest mu zimno i jako kolejny zacz wyciga kamienie z fun damentu. W pewnej chwili, jeden z filarw obsun si i przygnit pracujcego, a caa kapliczka si rozsypaa. Krzyk lamentu rozleg si na ca okolic. Stacjonujcy niedaleko onierze niemieccy przybiegli wsplnie z in nymi, odsunli ogromny ciar. Byo jednak za pno. Franciszek ju nie y. Zwoki modego mczyzny od wieziono do domu furmank.

Kopua, ktra pozostaa po kaplicy Fot. Adam Bloch

23

Urodo kociewskiej ziemiw obiektywie Krzysztofo Kucy

Droga do Dzierna biegnie midzy kami, ktre o zmierzchu zmieniaj swoje barwy.

Z Gogolewa niedaleko do meandrujcej Wierzycy, ktra pynie wrd k i lasw. Spotka tu mona rne ptactwo i len zwierzyn.

Skrajem lasu przemyka rudy lis, a sposzone sarenki przystany na chwil.

T okolic Kociewia upodobay sobie urawie, ktrych jest tutaj coraz wicej.

Na Kociewiu jest ponad dwiecie jezior, w tym jedno w okolicach Krlw Lasu.

W matni dwch terrorw

Napitnowam przez yolkslisteraz, gdy historia czasw wojny zostaa ju uzupeniona o bolesne losy Polakw, gdy zdarto wreszcie obudn zason katyskiego mordu, ujawniono dziaalno NKWD i rodzimej bez pieki, kiedy wiemy niemal wszystko o deportacjach ludnoci polskiej po 17 wrzenia 1939 roku ze wschodnich obszarw kraju w gb ZSRR i wielu innych jeszcze niedawnych tajemnicach -wydaje si, e nadesza kolej na wyjanienie dramatu mieszkacw Pomorza. Ale, jak dotd wszyst ko wskazuje na to, e Pomorzanie znowu nie maj szczcia. Wielka akcja usuwania biaych plam z mapy najnowszej historii jakby ich omijaa. Jeszcze nie tak dawno byy onierz Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie z Pomorza rodem, jeeli cho kilka dni wczeniej nosi mundur Wehrmachtu, nie by przyj mowany do ZBOWiD-u. Natomiast mg by przyjty funkcjonariusz MO lub SB. Obecnie za niekie dy podejrzliwie spoglda si w Zwizku Sybirakw na osobnika, ktry z Pomorza wywieziony zosta do agru w 1945 roku, ale bez przeszkd do organizacji tej przyjmowany by ten, kto do takiego obozu sowieckiego trafi w 1939 roku z terenu Wileszczyzny, na przykad za to, e z kochozu ukrad kilo gram ziemniakw.

ROMAN LANDOWSKI

Czyby o nich zapomniano?czasie parlamentarnych debat gono si rozpra wiao o potrzebie przywrcenia godnoci Pola kw przeladowanych przez stalinizm, lecz nie pamitam by kto wspomnia - chocia dla przykadu - o dramacie mieszkacw Pomorza w 1945 roku. To bardzo dziwne, i temat ten znajduje si poza zaintereso waniem historykw. W obszernym opracowaniu Tadeusza Walichnowskiego Deportacje i przemieszczenia ludnoci polskiej w gb ZSRR 1939-1945 (PWN 1989), przygoto wanym gwnie dla potrzeb polsko-radzieckiej komisji hi storycznej, o pomorskiej tragedii nie ma ani sowa. Brak rwnie ladu w dwutomowym dziele Juliana Siedleckie go Losy Polakw w ZSRR w latach 1939-1986 (Warsza wa 1989). Czyby znowu zwyciy mia partykularyzm? A moe Pomorzanie nie zasuyli sobie na godn pami? Wielu mieszkacw Pomorza ten temat interesuje szczeglnie. Z trudem wypltywali si z matni obu terro rw. Mnie to interesuje rwnie z powodw osobistych czy rodzinnych. Pisaem o tej sprawie ju nie raz na a mach kilku pism. Szukam ludzi bezporednio dotknitych skutkami wydarze tamtej tragedii. Rozmawiaem z kilko ma mieszkacami Tczewa, wiecia czy Starogardu, ktrzy zostali wywiezieni w 1945 roku do agrw. Namawia em do napisania wspomnie lub osobistego zrelacjo nowania zdarze. Machnli tylko rk: Panie, kogo to dzisiaj obchodzi!?". Przy tej okazji nasuwa si uwa ga o grzechu zapomnienia. Czy wybacz nam ofiary tamtych zdarze, jeeli nie przekaemy potomnym ca ej prawdy o zoonej sytuacji Pomorzan w czasie hi-

tlerowskiej okupacji i stosunku wyzwolicieli do miesz kacw tej dzielnicy w 1945 roku. Dzisiaj, gdy mamy sobie wzajemnie wybacza wszel kie urazy, najpierw naleaoby rzetelnie wyjani przyczy ny owego zapiekego blu. Prawd mwic, Pomorzanie nie maj powodw, by kogokolwiek prosi o wybaczenie. Bo za co? e przez jednych w sposb perfidny zostali poddani wynarodowiajcym zabiegom, a przez drugich z tego powodu przeladowani? Jest w tym wszystkim co dziwnego. Zacznijmy wic od pocztku.

W matni germanizacyjnego terr