Mövzu:

KOMPÜTER QURĞULARI

Mövzunun tədrisinin məqsədi: Kompüterin arxitekturasının öyrənilməsi,

qurğuların iş prinsipi və istifadəsinin mənimsənilməsi

Təlim saatlarının miqdarı: 2 saat

Təlim metodu: Mühazirə, nümayiş, sual-cavab, müzakirə, beyin hücumu

Dinləyici auditoriyası: İlkin hazırlıq proqramı üzrə kursların iştirakçıları

Mövzunun planı:

1. Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipi 2. Daxili qurğular 3. Xarici qurğular 4. Netbook, planşet və e-reader 5. Kompüterlə işləmə qaydaları

Mövzunun məzmunu:

Kompüter qurğuları

İnformatika : «İnformatika» termini ilk dəfə 1960 – cı illərdə fransızlar

tərəfindən işlənmişdir. O iki sözün, İNFORmasiya+avtoMATİKA sözlərinin

birləşməsindən əmələ gəlmişdir . İnformatika-fərdi kompüterlərdən və İnternetdən

istifadə etməklə bağlı olan yeni elmi fənn və yeni informasiya sənayesi sahəsidir.

Kompüter – informasiyanın avtomatik emal olunması üçün elektron qurğular

kompleksidir. Başqa sözlə, kompüter informasiya ilə işləmək üçün nəzərdə

tutulmuş universal maşındır. Hazırda beynəlxalq termin kimi işlədilən

“kompyuter” ingilis sözü olub “hesablayıcı” deməkdir. Bu söz dilimizə gələnə

qədər onun yerinə “EHM-Elektron Hesablama Maşını” ifadəsi istifadə olunurdu.

Tarixi : İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır.

1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən

mexaniki arifmometr yaratmışdır. 1830 - cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla

işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır. Bebicin

ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını

qoymuşdur. 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən

universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir.

Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika

alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Həmin

prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lampalı elementlərdə ENİAK adlı

universal kompyuterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir. Bu tarix müasir

kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur.

EHM-lər inkişaf tarixinə uyğun olaraq aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:

http://az.wikipedia.org/wiki/Blez_Paskalhttp://az.wikipedia.org/wiki/Fransahttp://az.wikipedia.org/wiki/1642http://az.wikipedia.org/wiki/1673http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vilhelm_Leybnis&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/wiki/Almaniyahttp://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Arifmometr&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/wiki/1830http://az.wikipedia.org/wiki/%C3%87arlz_Bebichttp://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ngilt%C9%99r%C9%99http://az.wikipedia.org/wiki/1930http://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ngilt%C9%99r%C9%99http://az.wikipedia.org/wiki/Amerika_Birl%C9%99%C5%9Fmi%C5%9F_%C5%9Etatlar%C4%B1http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Con_Fon_Neyman&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/wiki/1946

I nəsil (1950-1959) - elektron lampalı kompüterlər. Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu.Bu nəsil maşınların sürəti və yaddaş

tutumu çox az, proqram təminatı zəif, enerji sərfi çox böyük idi

II nəsil (1960-1969) - element bazasını əsasən yarımkeçirici diodlar və tranzistorlar təşkil edirdi. Bu isə onların funksional imkanlarını xeyli

artırmışdır.

III nəsil (1970-1985) - element bazalı mikroelektronika və inteqral sxemlərdən ibarət olan kompüterlər. Bu nəslin əsasını İBM 360/370 təşkil

edirdi. Əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri hesablama prosesinin

təşkilində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə edilməsidir. Bu

kompüterlərdə əməliyyat sistemlərindən də istifadə olunmağa başladı.

IV nəsil (1985-dən sonraki dövr) böyük və çox böyük inteqral sxem (BİJ, SBİS) texnologiyası ilə yaradılan mikro və mini kompüterlər. Bu nəslin

ayrıca sinfi fərdi kompüterlərdir. Onların yaradılması prinsipcə inqilabi

mahiyyət kəsb edirdi. Bunlara nümunə: İBM PC 286, 386, 486, 586 və s.

V və sonraki nəsil - yeni və ən yeni elektron texnologiyalar, süni intelektin inkişafına əsaslanan indiki və gələcəyin kompüterləri. Bu nəsil kompüterlər

çox yüksək məhsuldarlığa və etibarlılığa malikdir.

Kompüter ona daxil daxil edilən informasiyaları qəbul edib “başa” düşməli ,

onları yadda saxlamalı, üzərlərində müxtəlif əməliyyatlar aparmalı və işinin

nəticələrini çıxışa verməlidir. İnformasiyanın emalının əsas mərhələləri –

daxiletmə, saxlama, çevirmə və çıxışı yerinə yetirməkdir.

Hər bir kompüter sistemi 2 hissədən ibarətdir:

Aparat təminatı (Hardware ) və proqram təminatı (Software) . Bunları bir

birlərindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil.

Kompüter aşağıdakı əsas qurğulardan təşkil olunmuşdur:

Sistem bloku , monitor, klaviatura, mouse.

Əlavə qurğular (periferiya qurğuları):

Printer, skaner, modem, səs gücləndiriciləri və s. Sistem bloku : Sistem bloku fərdi kompüterlərdə istifadə edilən texniki

elementlərin əsas birləşmə qovşağı olub, daxilində kompüterin işləməsi üçün lazım

olan ən əhəmiyyətli vasitələri birləşdirir. Bunlardan əlavə verilənlərin bloka daxil

və ya xaric edilməsi üçün periferiya qurğularından istifadə edilir.

Sistem bloku üzərində qida mənbəyi olan korpusdan, üzərində əməli yaddaş

,prosessor və s. olan ana platadan, sərt maqnit disk qurğusundan (HDD), DVD-RW

və s. əlavə qovşaqlardan ibarətdir. Sistem bloku üzərində yerləşən qurğuları ana

plataya qoşmaq üçün interfeyslərdən istifadə edirlər. İnterfeys əlaqə kanallarının

proqram, elektrik və mexaniki xarakteristikalarını özündə birləşdirir. Bu tip

interfeyslərə misal olaraq ATA (İDE), Serial SATA, SCSI göstərmək olar. Xarici

qurğuları qoşmaq üçün isə paralel (LPT), ardıcıl (RS-232, USB) interfeyslərdən

istifadə olunur.

Bəzi firmaların (Apple, Compaq) fərdi kompüterlərində sistem bloku

monitorla birlikdə bir korpusda yerləşmişdir. Ölçülərinə görə sistem blokları

müxtəlif ölçüdə ola bilər. Ana plata hər kompüterin ən böyük elementi olduğuna

görə əsasən ana platanın ölçüləri nəzərə alınır. Ventilyasiya yuvaları adətən arxa

və yan tərəflərdə yerləşdirilir. Bu yerlərə soyuducu Fan - lar montaj olunur.

Sistem blokunun daxilində yerləşən qurğular daxili, bloka xaricdən qoşulan

qurğular isə xarici qurğular adlanır:

1. Xarici qurğular Monitor , Klaviatura , Mouse , Printer , Skaner

2. Daxili qurğular Ana plata , CPU , RAM , ekran kartı , HDD , Lan Card ,DVD-RW , Modem

, TV Tuner və s.

Monitor : Kompüterin xarici qurğusudur. Verilənləri vizual şəkildə göstərmək

üçündür. "Monitor" sözü "nəzarət etmək", "yoxlamaq", "displey" - "aşkar etmək",

"göstərmək" mənasını daşıyır. Fərdi kompüterlərdə istifadə olunan monitorlar

ekranın ölçülərinə görə əsasən aşağıdakı ölçüdə olurlar: 15, 17,19 və 21 düyüm.

Monitorlar şəklin formalaşdırılması prinsiplərinə görə aşağıdakı növlərə

bölünür:

1. CRT (Cathode Ray Tube) - elektron-şüa borusu 2. Plazma ekranlı monitorlar 3. LCD (Liquid Crystal Display) - mayekristal Plazma və maye kristal monitorlar nazik səth formasındadır, çəkiləri çox

kiçikdir. Monitorlar təsvirdəki nöqtələrin sayına görə də fərqlənirlər.

Klaviatura : Verilənlərin kompüterə daxil və xaric edilməsi üçün klaviaturadan

istifadə olunur.

Fərdi kompüterlərdə klaviatura klavişləri bir neçə qrupa bölürlər:

Hərf-rəqəm klavişləri

Funksional klavişlər : F1-F12 – müəyyən funksiyaları yerinə yetirir və proqramın cari anında

işləyir

ESC – yerinə yetirilmiş əməliyyatdan imtina və ya müəyyən vəziyyətdən

çıxış klavişidır

Printscreen – Ekrandaki təsvirin alinıb yaddaşda saxlanmasını və ya çap

olunmasını təmin edir

Pause\Break – kompüterin işini dayandırır. Əmrlərin daxil edilməsi

rejimində və kompüterin yenidən yüklənməsində istifadə olunur

Simvol klavişləri sahəsindəki klavişlərdən informasiyanın kompüterə daxil edilməsi zamanı istifadə olunur.

TAB- simvolları tabulyasiya edir, yəni kursoru təyin edilmiş sətir mövqeyi

qədər sürüşdürür

Caps Lock – böyük hərflərin yazılması rejimini aktivləşdirir

Shift – qısamüddətli böyük hərflərdən və simvollardan istifadə etməyə

imkan verir.

Ctrl,Alt klavişləri bir çox imkanlar yaradır. Məsələn Ctrl + Alt + Delete, Alt

+ Enter, Alt + Sol işarə, Shift + Alt

Backspace – kursordan solda yerləşən simvolu silir.

Enter- əmrin yerinə yetirilməsini həyata keçirir

http://az.wikipedia.org/wiki/Kompyuterhttp://az.wikipedia.org/wiki/Veril%C9%99nl%C9%99r

Kursor ekranda istifadəçiyə daxil etdiyi simvolun yerini göstərir. İstifadəçinin istəyindən asılı olaraq kursorun işarəsini müxtəlif formada

seçmək olar.

Kursor vasitəsilə idarə olunan klavişlərə aşağıdakılar aiddir:

İNS və ya İnsert – daxiletmə rejimini açır və bağlayır

DEL və ya Delete – kursordan sağda dayanan simvolu silir

Home – kursoru sətrin başlanğıcına gətirir

Page UP- kursoru bir ekran qədər yuxarı hərəkət etdirir

Page Down – kursoru bir ekran qədər aşağı hərəkət etdirir

End – Kursoru sətrin sonuna gətirir

Bununla yanaşı klaviatura üzərində kursoru aşağı , sağa , sola və yuxarı

hərəkət etdirən düymələr dəsti yerləşir

Mouse : Hərəkət zamanı mousun daxilində olan rezistorların müqaviməti hərəkətə

uyğun olaraq dəyişir və dəyişmə xüsusi naqil vasitəsilə kompüterə ötürülür.

Hərəkətin ötürülməsi kompüterə yüklənmiş xüsusi proqramla idarə olunur.

Proqram mousun hərəkətinə uyğun olan yerdəyişməni ekrana ötürür. Mouse PS\2

və ya USB ilə kompütərə qoşulur. Mouse müxtəlif quruluşda olur: mexaniki, optik,

lazer

Printer : Çap qurğusudur. Kompüterdə alınmış nəticəni, mətn materiallarını,

təsvirləri kağıza köçürtmək üçündür.

Printerlərin 3 növü vardır:

1) Matrixli ( lent ilə )

2) Şırnaqlı (maye mürəkkəb ilə),

3) Lazerli ( metal tozu ilə)

Kağız üzərində şəklin qeyd edilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür: zərb

ilə və zərbsiz çap qurğuları.

Zərb çap qurğularına misal olaraq matris çap qurğularını misal göstərmək olar. Çap

başlığı ilə kağız arasında rəngli lent olur. Çap başlığında simvol formalaşandan

sonra iynələr hərəkətə gəlir, rəngli lentə zərbə vuraraq kağız üzərində simvolu

formalaşdırır. Zərbsiz çap qurğulara misal olaraq lazer və şırnaqlı çap qurğularını

göstərməli olar. Şırnaqlı printerlərdə çap başlığı mürəkkəblə doldurulur. Başlıqda

çox kiçik ölçülü deşiklər olur və bu deşiklərdən mürəkkəbi kağız üzərinə

püskürdülür. Lazer çap qurğularında şəkillər kağız üzərinə aralıq məlumat

daşıyıcısı vasitəsilə yazılır. Şəkil lazer şüanın köməyi ilə əvvəlcə aralıq məlumat

daşıyıcısına yazılır (neqativ alınır) və daha sonra bu məlumat daşıyıcısının üst qatı

quru toz ilə örtülür. Ağ kağız bu barabanın üstü ilə dartılaraq və yüksək istilik

hesabına barabandakı şəkil (neqativ) kağız üzərinə hopur. Lazer qurğularının çap

keyfiyyəti və sürəti çox yüksəkdir.

Skaner : Skaner kompüterin xarici qurğusu olub mətn və qrafik informasiyanı

səth üzərindən oxuyan və kompüterin yaddaşında yerləşdirən qurğudur. Fərdi

kompüterlərə USB portu vasitəsi ilə qoşulur. Skaner mətn və ya təsvir üzərində

hərəkət etdikdə kağız üzərində hərəkət edən lazer şüası mətni və ya təsviri

skanerləyir və təsvirə uyğun informasiyanı işığa həssas yanmkeçiricilərdə əks

etdirir. Nəticədə alınmış işıq siqnalı elektrik siqnalına çevrilir və naqil vasitəsi ilə

kompüterə ötürülür. Kompüterə ötürülən siqnal özündə təsvirə uyğun olan

nöqtələrin sayını və təsvirin rəngini təzahür etdirir. Kompüter tərəfindən alınan

siqnal kompüterin daxilində rəqəm siqnalına çevrilir. Plotter : Geniş ölçülü

mətnlərin, şəkillərin, qrafika və çertyojların çap olunması üçün qurğudur.

Strimmer (maqnit lent qurğusu) – məlumatı maqnit lenti üzərində saxlayan

yaddaş qurğusudur.

Ana plata : Kompüterin əsas daxili qurğusudur. Buna əsas plata (Mainboard) və

ya sistem platası da deyilir .Bütun qurğuların bir biri ilə əlaqəli işləməsini təmin

edir. Üzərində keçiricilər olan teksolit əsaslı böyük lövhədir . Bütün qurğular ana

plataya taxılır. Ana plata uzərinə qurğular yerləşdirmək üçün müxtəlif yuvalar

mövcuddur. Ana plata istehsal edən firmalardan İntel , Asus, Gigabyte, Asrock,

Foxconn, Biostar, Mercury və s. misal göstərə bilərik.

Ana platanın üzərində prosessor, əməli yaddaş, giriş - çıxış kontrolleri ,CMOS,

BİOS, Chipset mikrosxemləri və s. yerləşir. Anaplatanı Qida Bloku (Power

Supply) enerji ilə qidalandırıır. Qida Blokundan 2 konnektor ana plataya qoşulur.

Bu konnektorlardan biri ana plata üzərində olan qurğuları , digəri isə power

düyməsini qidalandırır. Ana plata üzərində AGP, PCI, PCI E, IDE, SATA, FDD,

RAİD slotları mövcuddur. Hər bir platada kompüterin performansının çox asılı

olduğu çipset adlı bir işləmci vardir. Ana plata daxildən sistem blokunun

korpusuna bərkidilir, bunun üçün də plata tipinə görə korpusa uyğun gəlməlidir.

Prosessor (CPU - Central Processor Unit) : Prosessor – hesab və məntiqi

əməliyyatları yerinə yetirən və kompüterin ümumi işini idarə edən əsas

qurğusudur. Kompüterin işinin məhsuldarlığı (əməliyyatların yerinə yetirilmə

tezliyi) əsasən prosessorun tezliyi ilə müəyyən edilir. İnformasiya prosessorun

registr yaddaşında emal olunur. Fərdi kompüterlərin düşünən beyni olan bu

mikroprosessor ana plata üzərində yerləşir. 1971-ci ildə minlərlə transistorları 1

silikon çip üzərində yerləşdirən İntel ilk CPU düzəltdi. Prosessor kiçik, yastı

yarımkeçirici təbəqələrdən yığılır. Onun daxilində metaldan olan çoxlu sayda

kontaktlar vardır. CPU bir açma və 1 bağlama açarı kimi işləyən transistorlardan

ibarətdir. Elektrik siqnalları bu açarın üzərindən keçir. Bu elektrik siqnalları

kompüterin yaratdığı bütün işləri toplama,çıxma,vurma,bölmə kimi əməliyyatlara

çevirir. CPU-lar çox ağıllı deyildirlər, ancaq çox sürətlidirlər . CPU bu işləri 2 – lik

say sistemi, yəni 0 və 1 – lərin köməyi ilə həyata keçirir. Mikroprosessorları əsasən

Intel, AMD VIA firmaları istehsal edir. İntel – in prosessorları kimi Pentium

1,2,3,4, Celeron,Core Duo,Core 2 Quad, Core i3, Core i5, Core i7, Itanium, Atom

misal göstərmək olar. Intel Xeon əsasən serverlərdə istifadə olunur . İntelin əsas

rəqibi AMD sayılır. AMD prosessorunun Celeron - dan fərqi L2 keşinin

olmamasıdır. AMD prosessorları Athlon, Sempron,Phenom mikroprosessorları ilə

tanınır. Core – nin növləri : İntel Core Duo virtual 2 nüvəlidir. Fiziki olaraq tək

nüvəlidir. Lazım olduqda özünü 2 nüvəli kimi aparır. İntel Core 2 Duo – Bu fiziki

olaraq 2 nüvəli prosessordur. Core i3 – 2 nüvəlidir. Core i5 və Core i7 4 nüvəlidir.

Xarakteristikası:

1) Takt tezliyi – Prosessorun sürəti takt tezliyi ilə ölçülür . Takt tezliyi 1 saniyə

ərzində kompüterdə yerinə yetirilən əməliyyatların sayını və həmin

http://ru.wikipedia.org/wiki/Itaniumhttp://ru.wikipedia.org/wiki/Intel_Atom

əməliyyatların hansı sürətlə yerinə yetirildyini göstərir. İntel və AMD fərqli

taktlarla işləyir . Takt tezliyi Mhz və ya Ghz – lə ölçülür .Məsələn, 40Mhs –

saniyədə 40 million əməliyyat deməkdir

2) FSB (Front Side Bus) – Bu CPU ilə ana plata arasında məlumatın ötürülmə sürətini xarakterizə edir. Ana platanın FSB sürətində işləyir

3) Cache – Keş yaddaş İşləmə sürətini artırmaq üçün prosesor kiçik tutumlu və çox böyük sürətli

yerli yaddaşa – keş yaddaşa malik olur. Məlumatların böyük hissəsi RAM

üzərində toplandığı üçün bu iki cihaz arasında çoxlu sayda bağlantı vardır və

adətən ana platalarda bu iki cihaz bir-birinə yaxın hazırlanır. CPU – dan

RAM-a sorğu göndərildiyi zaman geçikmələrin təsirini azaltmaq üçün

prosessora keş yaddaşı əlavə edilir. Kompüterin yaddaşına müraciət zamanı

verilənlər keş yaddaşda axtarılır. Buna səbəb olur ki, verilənləri axtarmaq

üçün keş yaddaşa edilən müraciətin vaxtı əməli yaddaşa edilən müraciətdən

bir neçə dəfə çoxdur. Keş yaddaşın tutumu artdıqca kompüterin işləmə sürəti

də artmış olur.

Keş yaddaş L1, L2, L3 olaraq mövcuddur. Keş byte olaraq ölçülür. İş

prinsipi işləməkdə olan hər hansı proqramın kodlarını özündə saxlamasına

əsaslanır. CPU məlumatı ilk olaraq L1 də axtarır, axtarılan məlumat L1

keşində deyilsə L2 keşə müraciət olunur. Onda da yoxdursa L3 - ə yönəlir.

L3 - də yoxdursa Rama müraciət olunur. Əgər Ramda da yoxdursa sərt

diskin Virtual yaddaşında axtarılır. Əgər burada da yoxdursa onda “Cache

missing ” elanı çıxarılır və əməliyyat dayandırılır.

Hər anakartın dəstəklədiyi bir prosessor yuvası vardır . LGA və köhnə

PGA soketin fərqi köhnədə prosessorun yuvasının prosesorla bir yerdə olması ,

yenilərdə isə prosessor yuvasının ana platanın üzərində yerləşməsidir. Pentium 4 –

də LGA 775 istifadə olunmağa başlamışdır. İntel socketləri prosessorun iynələrinin

sayına görə verilir . Məsələn: LGA 775 prosessorlarına bu ad iynələrinin sayı 775

ədəd olduğu üçün verilir.

Prosessorlar işlədikləri vaxt həddindən artiq istilik ayrıldığı üçün

soyuduculara (FAN) mütləq ehtiyac vardır. Soyuducular üçün ana plata üzərində

CPU FAN adıyla ifadə olunan port vardır. Temperaturu tənzimləmək məqsədilə

mikroprossessorun içərisində qurğu yerləşdirilir. İstehsalçı tərəfindən maksimal

temperatur həddi qoyulmuşdur. Maksimal həddi keçdikdən sonra kompüterin

donması, öz – özünə sönməsi, sönub bir müddət yanmaması kimi problemlər üzə

çıxa bilər . Bu prosessorun soyuması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu problemin

prosessorun qızması ilə əlaqədar olub olmamasını müəyyən etmək üçün BİOS –

dan istifadə olunur.

Çipset : Çipsetin məhsuldarlığından butun kompüterin məhsuldarlığı asılıdır.

Prosessor yaxşı olduğu halda çipset yaxşı olmasa kompüterin performansı yenə

yaxşı olmayacaq. Çipset ana platalarda daxili cihazlar arasında verilənlər transferi

və xarici cihazlarnan əlaqə yaratmaq üçündür. Çipset kompüterlərdə prosessorun,

yaddaşın və giriş çıxış proseslərinin əlaqələndirici komponenti kimi çıxış edir .

Kompüter üzərində olan cihazlar adətən fərqli sürətdə və fərqli növdə əlaqələrə

sahibdirlər. Digərləri ilə birbaşa transfer edə bilməzlər və buna gorə də çipsetə

ehtiyacları var. Bütün bu qurğular hansısa yolla prosessorla əlaqə saxlamalıdırlar.

Problem ondadır ki, bu qurğuların hamısını prosessora qoşmaq mümkün deyil,

çünki onlar hamısı müxtəlif sürətlərlə işləyirlər. Məsələn: Ram qurğusu çox

sürətlidir, onun işləməsi üçün yüksək takt tezliyi lazımdır, printersə çox zəif

işləyən qurğudur. Bu qurğuların hamısı və prossessor üçün bir vasitəçi lazımdır.

Bu vasitəçi vəzifəsini də Çipset həyata keçirir .

“North Bridge” və South Bridge” onların PCİ şinlərinə uyğun yuxarıda

və ya aşağıda olmağına görə qeyd olunur. “North Bridge” əsasən prosessordan,

RAM-dan, AGP və ya PCI express verilənlər yollarına cavabdehdir , adı çəkilən

hissələri yoxlayır və bunlar arasında məlumat ötürülməsini təmin edir. “North

Bridge” funksiyasına görə CPU-ya, RAM-a və AGP yuvalarına yaxın olmalıdır,

çünki verilənlər yolu nə qədər qısa olsa siqnal o qədər təmiz və xətasız olar.

“South Bridge” isə giriş-çıxış yuvalarından, güc istifadəsindən, PCI

yuvalarından, USB, İDE, SATA və anaplataya inteqrasiya olunmuş (səs və şəbəkə

kartı kimi) digər hissələrə cavabdehdir. “South Bridge” - un fəaliyyəti minimal

vaxtda yaddaşa müraciətlərin idarə edilməsidir. Çipset istehsalçısı firmalarına

Intel, Nvidia , ATI\AMD , VIA və SIS – I misal göstərmək olar. İntel firması

hazırda liderliyini qoruyub saxlayır.

Əməli yaddaş (RAM - RANDOM ACCESS MEMORY) : Əməli yaddaş çox

sürətli yaddaşdır, buna operativ və müvəqqəti yaddaş da deyilir. Prosessor

müvəqqəti olaraq proqramları və məlumatları RAM - da saxlayır və icra edir.

Proqram üzərində hər hansı bir əməliyyat apardığımız zaman proqram RAM

üzərində çalışmış olur. Əks halda proqram HDD üzərində çalışmış olsaydı hər dəfə

yeni əmr verdikdə həddindən artıq vaxt itkisi ilə qarşılaşardıq.

RAM müvəqqəti olaraq məlumatı yaddaşda saxlayır . Məlumatlar yalnız

kompüter işləndiyi zaman, yəni enerji olduqda RAM-da qalır. Enerji kəsildikdə

məlumatlar avtomatik olaraq RAM-dan silinir. Daimi yaddaş kimi istifadə oluna

bilməz. 2 əsas tipi vardır:

Dinamik yaddaş (DRAM) və statik yaddaş (SRAM)

DRAM ( Dynamic RAM) – ın EDORAM və SDRAM kimi növləri vardır.

SDRAM özü 2 yerə ayrılır:

SDR (SINGLE DATA RATE) və DDR (DOUBLE DATA RATE). Hazırda DDR

ramları geniş istifadə olunur. Həcm olaraq Ramlar, 1024 MB , 2048 MB , 4096

MB və s. ola bilər .

Yaddaş modulunun layihələşdirilməsinin iki yolu vardır :

1) Bircərgəli (SİMM modulu) 2) İkicərgəli (DİMM) modulu və daha çox cərgəli

DİMM slotu DDR 2 və DDR 3 – də istifadə olunur.

SO DİMM (SMALL OUTLİNE DUAL İNLİNE MEMORY) – Bunlar DİMM

slotlarının kiçildilmiş formasıdır. Noutbooklarda istifadə olunur.

Hazırda istifadə etdiyiniz RAM miqdarının öyrənilməsinin bir neçə üsulu

vardır: “My Computer” ikonu üzərində mausun sağ düyməsini sıxmaqla

“Properties“-i seçib RAM miqdarınızı öyrənə bilərsiniz.

Bundan başqa “Alt”+”Ctrl”+”Delete” və ya “Ctrl”+”Shift”+”Esc” klaviş

kombinasıyalarından istifadə edərək “Task Manager”-i

açıb “Performans” hissəsindən ümumi RAM miqdarını və hal-hazırda istifadə

olunan RAM miqdarını görmək olar. Ram problemi olduqda və ya olmasından

şübhələndikdə Memtest kimi bir çox proqram vasitələri ilə əməli yaddaşı test

etmək mümkündür

Sərt disk (HDD - Hard Disk Drive): Bu daxili qurğuya vinçester, daimi yaddaş,

sərt disk, sabit disk də deyilir. Sərt disklərin əsas vəzifəsi bütün məlumatları daimi

saxlamaqdır.

Sərt diskin əsas funksiyasını yerinə yetirərkən istifadə etdiyi ən vacib

hissələr, oxuma-yazma başlığı ilə alüminium və ya şüşə\keramik örtükdən ibarət

olan disk səthidir. Ən kiçik sahənin hissəciklərinə Sektor deyilir. Hər bir sektorun

1 Byte həcmindədir.

Xarakteristikası:

1) Həcmi - bayt ilə ölçülür. Hard Disklər 250 Gb, 320 Gb, 500 GB, 1 TB və s. həcmə malikdirlər.

2) RPM (ROTATE PER MİNUTE) - Sərt maqnit disk qurğularında şpindelin (oxun) fırlanma sürəti 5400, 7200, 10000, 15000 dövr/dəqiqə olur.

Sərt maqnit disk qurğularını (vinçester) ana plataya qoşmaq üçün SCSI , IDE,

Serial ATA interfeyslərindən istifadə olunur. Xarici sərt disklər də vardır.

Kompüterə USB vasitəsilə qoşulur.

IDE (Integrated Drive Electronics) 40-kontaktlı portdur . Demək olar ki istifadədən

çıxmaq üzrədir.

SATA - İDE dən fərqli olaraq yüksək sürətli məlumat mübadiləsini təmin edir.

SSD yaddaşlar 2 cürdür : Ram yaddaşlı SSD - lər sürətli və bahalıdırlar. Ramlı

SSD - lərin fleş SSD- lərdən əsas fərqi cərəyandan asılı yaddaşla bağlı olmasıdır.

Fleş əsaslı SSD - lər daha ucuz, daha zəif sürətli və cərəyandan asılı olmayandırlar.

SSD - in hərəkətli mexanik hissələrin olmaması, oxuma və yazma sürəti

yüksəkliyi, kompaktlığı , səssiz olması, möhkəmliyi kimi üstünlükləri, üstünə

yazılma, uyğunluq, qiymət kimi çatışmamazlıqları vardır.

Floppy - FDD ( FLOPPY DİSK DRİVE ): Maqnit lentli disket yaddaşla işləyir .

Həcmi 1.44 Mb -dır. Kompüterdə A hərfi 3.15 düyümlük floppiyə şamil edilir.

Hazırda BİOS - u “ upgrade ” etmək məqsədilə USB FDD - lər istifadə olunur.

Ekran kartı – (VGA - Video Graphic ARRAY) : Ekran kartına qrafik kart,video

kart da deyilir. Kompüterin yaddaşında olan təsviri monitora videosiqnal şəklində

ötürür. Çox zaman ekran kartı ayrıca plata şəklində olur və ana platanın üzərində

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/02/Se

olan xüsusi porta qoşulur. Videokartın ilk vəzifəsi prosessorun əməliyyatlarını

monitora təqdim etməkdir, amma günümüzdə videokart deyəndə ilk ağıla gələn

ağır qrafik həllərdir (3D oyunlar, ağır qrafika tələb edən qrafik proqramlar və s).

Videokartlar aşağıdakı qoşulma standartlarından istifadə etmişlər:

AGP

PCİ

PCİ Express

PCİ express daha sürətli və müasir interfeysdir. Videokartın özündə

kompüterin mərkəzi prosessorunu yükləmədən özü informasiya emalını həyata

keçirən qrafik prosessor (GP) vardır . Videokart növləri kimi Gigabyte , Asus,

AMD Radeon və s. misal göstərə bilərik. VGA portu 15 pinli konnektordan

ibarətdir. Monitordan gələn kabel mail , monitordan gələn interface kabelinin

qoşulduğu VGA portu female adlandırılır. Videokartın MDA, CGA, EGA, HGA,

SVGA kimi növləri vardır.

Bütün rəqəmsal görüntülərin ən kiçik üçlük nöqtə qrupuna piksellər deyilir .

Bütün rəqəmsal görüntülər (məsələn şəkillər) üfüqi və şaquli şəkildə yan yana

düzülmüş piksellərdən əmələ gəlir. Piksel 1 düyümdəki nöqtələrin sayıdır.

Məsələn: deyək ki, ekranımızda ekran ölçüsünü 1024X768 təyin etdik . Burada

1024 üfüqi, 768 isə şaquli piksel sayını göstərir . Rənglər isə RGB texnologiyası

ilə təyin edilir . Bu texnologiya bütün rəngləri yalnız bir birinə qarışdırılmış 3

rənglə - R-red(qırmızı), G-green(yaşıl), B-blue(mavi) rəngləri bir birinin üzərinə

əlavə etməklə əldə edir

Müasir videkartların üzərində tək VGA deyil, DVİ və HDMİ çıxışlarını da

görmək mümkündür. VGA analoq siqnal ötürdüyü halda DVİ rəqəmsal siqnal

ötürür. Əslində videokart bütün emal etdiklərini rəqəmsal formada təqdim edir.

Sadəcə əgər monitor VGA çıxışına bağlanıbsa, onda analoq siqnala çevrilir və ya

əksinə. Videokartların üzərində BİOS mövcuddur. Bununla da istənilən videokartı

anakarta yerləşdirəndə BİOS onu qəbul edir.

Modem : Modem sözu Modulator - Demodulator sözündəndir.Modem

informasiyanın bir kompüterdən digərinə telefon xətti vasitəsilə ötürülməsi üçün

istifadə edilir. Daxili və xarici modemlər vardır. Modemin işi telefon xətti ilə gələn

elektrik siqnalını rəqəmsal (digital) siqnala və kompüterdən məlumat ötürüldükdə

isə göndərilən digital siqnalı elektrik siqnalına çevirməkdir. Analoq siqnalı elektrik

siqnalıdir. Digital siqnal isə 0 və 1 - lərdən ibarət siqnallardır.

Daxili modem kompüterin ana platasına İSA və ya PCİ slotu vasitəsi ilə

qoşulur. Xüsusi drayver tələb edir. Proqram təminatı olmadan yararsız bir hissədir.

Xarici modem kompüterə COM port və ya USB port vasitəsi ilə qoşulur. ADSL

texnologiyası telefon xətti ilə səsin ötürülməsi üçün istifadə olunan tezlik

zolağından fərqli tezlik istifadə edir. Beləcə eyni zamanda telefonla danışıq

aparmaq və məlumatın ötürülməsinə imkan yaradır. İnformasiyanın ötürülmə sürəti

bod ilə ölçülür. Yəni əgər modem saniyə ərzində analoq siqnalının

xarakteristikasını 2400 dəfə dəyişirsə, deməli onun informasiyanı xəttə ötürmə

sürəti 2400 boddur. İnformasiyanın həcmi isə analoq siqnallarının sayı, yəni bit ilə

http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%B0SA&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/w/index.php?title=PC%C4%B0&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/wiki/Kompyuterhttp://az.wikipedia.org/w/index.php?title=COM&action=edit&redlink=1http://az.wikipedia.org/wiki/USB

təyin edilir.

Şəbəkə kartı : Ethernet kartları kompüterin kompüterin lokal dövrəyə

qoşulmasına imkan verən qurğudur. Adi kartlar 10 Mbit və ya 10/100 Mbit olur və

PCI portuna taxılır. Kartı taxdıqda Windows Plug and Play sayəsində yeni kartınızı

qəbul edib tanıyacaq və sizdən driverin yerini soruşacaq. Network ikonunun

üzərində sarı nida və ya qırmızı xaç işarəsi şəbəkə ilə bağlı səhv olduğunu

göstərər. Ethernet şəbəkəsində kompüterlər və cihazlar bir-birlərindən sahib

olduqları analoqu olmayan MAC ünvanları ilə ayırd edilirlər. Hər node və ya

sadəcə hər ethernet kartı dünyada təkrarı olmayan bir ünvana sahibdir. Bu adres 48

bitlik bir rəqəmdir. Məsələn: kompüterə taxılı şəbəkə kartının MAC ünvanı

belədir: 100100000110101001010010100011001101100000011

İkili sistemdə olan bu rəqəmi söyləmək və yazmaq çətin olduğu üçün onu 16-lıq

sistemdə yazırlar:

12 0D 4A 51 9B 03 IEEE təşkilatı ilk 24 bit istehsalçı kodu verir, qalan 24 bit isə kartın seriya nömrəsi

götürülür.

Səs kartı : Səs dedikdə insan qulağının 16 Hs-dən 25000 Hs-ə kimi hava

titrəyişini qəbul etməsi başa düşülür. Anakart üzərində mikrosxem kimi yerləşir.

Səs kartı çip və müstəqil əsaslı olur. Anakart üzərində 3 ədəd səs əlaqələndiricisi

yerləşir. Bu əlaqələndiricilərin bir-biri ilə qarışdırılmaması üçün standart rənglər

istifadə edilir. Bunlardan yaşıl rəngdə olanı səs ucaldıcının çıxışıdır. Digər

əlaqələndirici yuva olan Line-in əsasən mavi rəngdə olur. Line-in adlandırılan giriş

yuvası xarici bir qurğunun kompüterə səs girişi verməsi və ya səs yazma

məqsədilə istifadə edilir. Üçüncü giriş mikrofon girişi qırmızı rəngdə olur ,

mikrofonu qoşmaq və səs yazma məqsədilə istifadə edilir .Səs

kartları analoq və digital (rəqəmsal) səs çevrilmələrini işləyir. Səsucaldıcılar

siqnalları fiziki mühitə yaymaq, mikrofonlar isə fiziki mühitdəki səs dalğalarını

analoq siqnallara çevirərək kompüterə ötürmək üçün istifadə olunur. Giriş

portunun keyfiyyəti siqnalın gurultu nisbəti ilə (desibel) ilə ölçülür. Aşağı və orta

səviyyəli səs kartı 30-50 desibel, yüksək səviyyəli səs kartları 96-100 desibel

olacaqdır. Səs yazma məqsədi ilə alınan kartlarda bu rəqəmlərə fikir verilməlidir.

Optik qurğular

optik məlumat daşıyıcılarına informasiyanı yazıb-oxuyan CD-RW, DVD-RW

xarici yaddaş qurğularından istifadə olunur. Optik məlumat daşıyıcılarına (CD,

DVD) məlumatın yazılması – oxunması lazer şüasının köməyi ilə həyata keçirilir.

CD ROM (COMPACT DİSK READ ONLY MEMORY) CD diskləri oxumaq

üçündür. DVD diskləri açmaq imkanı yoxdur. Ana plataya İDE port vasitəsilə

qoşulur. Qida Blokundan enerji kabeli daxil olur.

DVD RW – həm CD, həm DVD disklərinə yazıb – oxumaq imkanı vardır.

Blue Ray- Ən yeni texnologiyadır. Bu disklər 25 Gb- dan 128 Gb-a qədərdir. Ana

plataya Sata vasitəsilə qoşulur. 2 növü var: Blue Ray Recordable və Blue Ray

Recordable Eraisable. Bütün optik diskləri dəstəkliyirlər. Blu-Ray CD və DVD-

dən fərqli olaraq qırmızı yox, mavi lazer işiğı istifadə edir. Ancaq sərt disklərdən

fərqli olaraq xüsusi bir enerji qoşulması istifadə edir. Bu konnektorlar bir çox

enerji bloklarında mövcuddur.

Optik disklər: Bu disklər 12 sm diametrə malikdir. Üç əsas optik disk növü var:

CD (Compact Disc), DVD (Digital Versatile Disc/Rəqəmsal çoxyönlü disk), Blu-

Ray (Mavi Lazer texnologiyalı disk). CD disklərinin həcmi təxminən 700 Mb,

DVD disklərin həcmi isə 4.7 Gb – dır. Oxunma və yazıla bilmə qabiliyyətinə görə

isə bir neçə növləri ayrıla bilər: CD-R, CD-RW, DVD, DVD+RW.

Optik disklərdə məlumatlar mikroskopik dəliklər vatisətilə yazılır. Məlumatlar

disklərə 0 və 1-lər şəklində yazılır. Disk yazılarkən lazer başlıqlar disk üzərində

xırda dəliklər açır və bəzi yerləri düz saxlayar. Dəlik açılmış hissələr 0, düz olan

hissələr isə 1-ə uyğun gəlir. Diskin oxunması zamanı göndərilən lazer işıqları düz

hissəyə rast gələrsə bir başa əks olunur, ancaq dəliklərə rast gəlinərsə bir başa əks

olunmur və bu əks olunan şüalar disk oxuyucular üzərindəki güzgü vasitəsilə ikilik

kodlara çevrilir və məlumatlar oxunur. Disk üzərində açılmış bu dəliklər nə qədər

xırda və sıx olarsa diskin həcmi də bir o qədər böyük olar.

Daşına bilən yaddaşlar: Daşına bilən yaddaşlara CD və DVD disklər, flash

yaddaşlar, SD kartlar aiddir. CD-R və DVD-R disklər bir dəfə yazmaq üçün

nəzərdə tutulmuşdur. RW disklərdə isə həm yazmaq, həm də pozmaq imkanı

vardır. Kartlar üçün noutbooklarda xüsusi yuvalar , personal kompüterlər üçünsə

Card Reader qurğusu vardır. Flash yaddaşın daxilində hərəkət edən hissənin

olmaması nəticəsində informasiya yaddaşa yüksək sürətlə yazılır. Fleş yaddaşlar

fərdi kompüterlərə USB portları vasitəsi ilə qoşulur. “Flash“ enerji kəsildiyində

belə məlumatları saxlaya bilən və elektronik olaraq silinib yenidən yazıla bilən

yaddaş növüdür. SSD sərt disklər də “Flash“ yaddaş növünə aiddir. Müasir dövrdə

elastik disklərə nisbətdə həcm ,sürət və etibarlılıq baxımından daha əlverişlidir.

Qida bloku : Hər bir elektron qurğu kimi kompüter hissələri də müəyyən enerji

verilməsi sayəsində öz işini təmin edir. Qida bloku metal qutu şəklində sistem

blokunun arxa tərəfinə bərkidilir. Qida blokunda transformator, düzləndirici

(paylayıcı) və sərinkeş yerləşdirilmişdir. Sistem blokuna daxil olan gərginliyi

transformator transformasiya edərək müxtəlif gərginliyə çevirir. Düzləndirici isə

fərdi kompüterin bəzi elementlərini düzləndirilmiş gərginliklə təmin edir. Qida

blokundan çıxan naqillər dəsti müxtəlif qurğular ilə əlaqə yaratmaq üçündür. Qida

blokundan ana plataya konnektor qoşulur.

“Power Supply Unit” (PSU) elektrik şəbəkəsindən əldə olunan dəyişən

cərəyanı sabit cərəyana çevirir. Çünki kompüter hissələri sabit cərəyanla işləyirlər.

Hər qurğu özünə uyğun enerji bağlantısı isitifadə edir. Bütün PC güc

bağlantıları tək tərəflidir. Bu da qoşulmanı xeyli asanlaşdırır.

Ana kartlar modelindən və güc sərfiyyatından asılı olaraq 20 və ya 24

pin qoşulma istifadə edilir. (ATX Power connector)

Əsas güc bağlayıcısı kimi tanınır. Qoşulma zamanı konnektoru yuvaya

bərkidən çıxıntı vardır. Və əsla səhv qoşula bilməz.

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/20-24pin

“ATX 12V Power connector” daha cox CPU enerji təminatçısı kimi

tanınır. Əksər hallarda sadəcə 4 pinli bir qoşulma kifayət edir.

4 pin Molex bağlantısı isə IDE sərt diskləri və həmçinin eyni qoşulma

istifadə edən CD/DVD sürücüləri enerji ilə təmin edir.

Bu konnektorlar da tək tərəfli qoşulmadır. Yəni qoşulacaqları yuvaya uyğun

olaraq yuxarı küncləri kəsik formadadır. Tərs qoşulma mümkün deyil. SATA sərt

diskləri və SATA CD/DVD disk sürücülər “SATA Power connector” vasitəsi ilə

qoşularlar.

Qoşulmaya diqqətlə baxdığımızda konnektorun sağ tərəfində porta uyğun

boşluq olduğunu görərik. Bu da tərs qoşulmanın qarşısını alır.

PCI e genişləmə yuvasına qoşulan və əlavə enerji ehtiyacı olan qrafik kartlar

üçün 6 və ya 8 pinli konnektorlar nəzərdə tutulmuşdur.

Floppy disk sürücüləri 4 pin xüsusi qoşulma istifadə edir.

Bütün bu qoşulmalardan başqa konnektor çeviriciləri də vardır. Çeviricilər ən

çox Molex qoşulmanı SATA qoşulmaya çevirmək üçün istifadə olur. Sistem bloku

fanları (soyutma) üçün də Molex qoşulma 3 pinli fan qoşulmaya çevrilə bilir.

Cooler : Qurğuları soyutmaq üçündür. Kompüterin çox istilik ayıran elektron

komponentlərinin -sistem blokun, prosessorun, videokartın , çiplərin, qida

blokunun üzərinə qoyulur. CPU – nun cooleri mütləq ana plataya qoşulmalıdır.

Səbəbi sistemin istiliyinə nəzarət etməkdir. İstilik ayıran qurğunun üzərinə radiator

quraşdırılır. İstilik ayıran qurğunun və radiatorun təmas yerlərinə termointerfeys

qatları sürtülür. Radiator üzərinə havanı radiatora tərəf ötürən ventilyator bağlanır.

KVM Switch : KVM Switch ( Klaviatura, Video, Mouse sözlərininin baş

hərflərini ifadə edir) birdən çox kompüterin tək bir klaviatura, monitor və mouse

vasitəsi ilə idarə edilməsini təmin edən təchizat cihazıdır. Hazırda 64 kompüterin

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/20-24pin-connecthttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/ATX-12V-Power-Connectorhttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/Molexhttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/SATA-powerhttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/SATA-connecthttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/PCI-E-powerhttp://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/FDD-power

idarə olunmasına imkan verən KVM Switch modelləri mövcuddur. KVM

Switchlər ümumiyyətlə Analoq və Digital (IP) olmaq üzrə iki qrup olur.

TV Tuner : Müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini

qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur. İnternal TV

Tunerlər PCİ slotuna, external isə USB portuna qoşulur. Analoq TV Tunerlər artıq

istehsaldan çıxmışlar, onları indi Hibrid TV Tunerlər əvəz etmişdir ki, bunlar həm

analoq həm də rəqəmsal yayıma imkan verir

Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur.

Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.

Səsgücləndirici (çıxış qurğusu kimi) audio məlumatları dinləmək üçün istifadə

olunur.

UPS (Uninterruptable Power Supply) : UPS ingilis sözü olub Uninterruptible

Power Supply sözünün baş hərfləridir. Mənası kəsintisiz güc qaynağı deməkdir.

Kompüteri gərginlik problemlərindən qoruyan qurğudur. Elektrik enerjisinin

kəsilməsi anından 15 – 20 dəqiqə kompüteri elektriklə təmin edə bilir. Beləcə

elektrik kəsintisi olduqda informasiyanı yaddaşa verib kompüteri söndürmək

mümkündür. Ona sistem blokunu, monitoru və xarici qurğularını qoşmaq olar.

UPS təkcə enerji kəsintisi üçün deyildir. UPS həm də elektrik sıçrantılarının və

gərginlik enib-qalxmaları nəticəsində kompüterlərə dəyə biləcək zərərlərin

qarşısını alır.

Web Camera : Video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş

qurğusudur. Adətən bərkidicilərin köməyi ilə kompüterlərə taxılır. Parametrlər

artdıqca təsvirin reallığı da artır. Azaldıqca təsvirlər monitorda əks olunan zaman

müəyyən gecikmələrə və titrəyişlərə məruz qalacaqlar. Kamera videonu yadda

saxlamır, sadəcə şəkilləri çəkib ötürür, yaddaşda saxlamaq üçün kameraya

qoşulmuş xüsusi proqram təminatı vardır. Müasir İP kameralara internet vasitəsilə

qoşulmaq və browser vasitəsilə idarə etmək mümkündür.

Wi -Fi (Wireless Fidelity) : Wi-Fi kompüterlərin şəbəkəyə qoşulması üçün

müasir simsiz texnologiyadır. İstifadəçinin başqa bir kompüter şəbəkəsinə naqil

istifadə etmədən radiokanal vasitəsilə qoşulma imkanı verir. Wİ - Fi adaptoru

ayrıca qurğudur. Bu adaptorlar PCI slotuna qoşulur , USB forması da mövcuddur.

Kompüterlər sərbəst şəkildə əhatə dairəsi daxilində ərazidə yerdəyişmələr edə

bilərlər və bu halda şəbəkə kəsintisi baş vermir. Bütün adapterlərdə antena olur.

PCMCIA kartları adətən daxili antena ilə istehsal olunur, PCİ – kartları isə xarici

antena ilə buraxılır. Bu antenalar informasiyanın daxil və xaric olması zonasını

təyin edir . Təhlükəsizlik baxımından lokal şəbəkədən geri qalsa da , naqil

çəkilmələri çətin və ya uyğunsuz olan yerlərdə əlverişlidir. Ona görə də daha çox

naqilli qoşulmalara üstünıük verilir. Şəbəkələri birləşdirmək üçün WAP (acces

point) əlaqə nöqtələri qurulur. WAP bu əlaqələr arasında bir növ HUB funksiyası

daşıyır.Wi-fi-nin dalğaları daha yuxarı diapazonlardan istifadə etdiyinə görə

telefon və ya televiziya dalğalarına qarışmır.

Bluetooth : Əhatə dairəsi təxminən 10-90 m arası dəyişir .Yaratmaq üçün bir

nöqtədən eyni zamanda bir neçə nöqtəyə bağlana bilən azı 2 bluetooth cihazı

lazımdır. Qalan məntiq LAN məntiqinə oxşasa da qoşulanların sayı 8-i

http://az.wikipedia.org/wiki/Kompyuterhttps://www.google.az/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CCkQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.bluetooth.com%2F&ei=ZjyPUuLTKYHnswbaroEY&usg=AFQjCNFNYZdu01qpQEwPIC7mZiI93WlsEghttps://www.google.az/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CCkQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.bluetooth.com%2F&ei=ZjyPUuLTKYHnswbaroEY&usg=AFQjCNFNYZdu01qpQEwPIC7mZiI93WlsEg

keçməməlidir. Üstünlükləri məlumatların simsiz ötürülməsi , az enerji sərfi , kiçik

ölçülər , təhlükəsizlik , yüksək standartlaşdırmadır.

Kontroller idarə qurğusu olub giriş-çıxış qurğularını mərkəzi prosessorla

əlaqələndirir. Bəzi qurğuların (klaviatura, mouse, printeri və s.) kontrolleri fərdi

kompüterin ana platasının üzərində olur. Bəzi qurğuların (monitor, sərt maqnit

disk qurğusu və s.) kontrolleri isə ayrıca plata şəklində olur və onlar ana plata

üzərində olan sökmələrdə (razyomlarda) yerləşdirilir.

Giriş - çıxış yuvaları : Mikroprosessorun xarici qurğular (printer, Mouse və s.) ilə

informasiya mübadiləsini həyata keçirən yuvalara portlar deyilir. Portlar sistem

blokunun arxa panelində yerləşir. Portların iki: paralel (LPT1, LPT2 və s. ilə işarə

olunanlar) və ardıcıl (COM1, COM2 və s. ilə işarə olunanlar) və müasir USB

növündən istifadə edilir. Paralel portların ardıcıl portlardan üstünlüyü məlumatın

daxil və xaric edilmə sürətinin üstünlüyündədir.

Hər anakartda digər qurğuların qoşulması üçün portlar vardır:

Serial/COM (Communication) port - COM port kompüterlərdə ilk istifadə

olunan geniş məqsədli portdur. Bu porta müxtəlif qurğular qoşulur (modem,

telefon və s. ) . COM port 9 pin-li və ya 25 pin-li ola bilər.

Paralel/LPT port – 25 pin-li bu porta printerlər, skanerlər və digər qurğular qoşula bilər. Əvvəllər qoşulma üçün bu portu istifadə edən qurğular

günümüzdə daha çox USB və Firewire portlarından istifadə edirlər.

Fireware port – (IEEE1394) 6 pin və ya 4 pin-lidir. Kompüterə rəqəmsal kameraların və video yazıcıların qoşulması və yüksək sürətli məlumat

ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

USB – kompüteri söndürmədən avadanlığın taxılıb çıxarılmasını mümkün edən texnologiyadır. Hər anakart üzərində müxtəlif saylarda USB

(Universal Serial Bus) port yerləşdirilir. USB portlara demək olar ki hər cür

xarici cihazlar qoşula bilir. LPT və COM portla müqayisədə daha

sürətlidirlər.. Əgər məsafə problemi olarsa və ya daha çox qurğu qoşmağa

ehtiyac olarsa, USB HUB -lardan istifadə etmək mümkündür. USB - nin

üstün cəhətlərindən biri də ona qoşulan avadanlığa ötürmə yolları ilə enerji

ötürməsidir. USB konnektorları müxtəlif tiplərdə ola bilər :

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/05/anakart-por

USB baglayıcıları 4 pin-dən ibarətdir:

1 pin +5V güc enerji bağlantısı üçündür,

2 pin məlumat ötürmək üçündür,

1 pin isə torpaqlama üçündür.

PS/2 port – mouse və klaviatura qoşulması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hər

ikisi forma və çıxışlarının sayı etibarilə eynidir. Buna görə də əsasən fərqli

rənglərdə olurlar. Standart olaraq rəngi yaşıl olan mouse üçün, bənövşəyi

olan klaviatura üçün istifadə edilir. Üzərlərində klaviatura və mouse

simvolları da vardır.

Səs giriş-çıxış portu– Bu port səsin giriş və çıxışı üçündür. Adətən 3 paralel port istifadə olunur. Açıq-mavi rəngdə olan səs girişinə DVD-RW ya

da digər səs qaynaqları qoşula bilər. Açıq-yaşıl rəngdə olan səs çıxışına

qulaqlıq və səs ucaldanlar qoşula bilər. Çəhrayı rəngdə olan mikrofon

girişinə isə mikrofonlar qoşulur. Mikrofon səsin elektrik siqnalına çevrilməsi

və audio məlumatın kompüterə daxil olmasını təmin edən giriş qurğusudur.

RJ 45/LAN port – Şəbəkə əlaqə portu daxili şəbəkəyə , başqa kompüterə və internetə qoşulmaq üçün 8 pinli bağlantı istifadə olunur.

AGP (Accelerated Graphics Port – Sürətləndirilmiş Qrafik Port) – AGP kanalı 32 bit genişliyindədir və 66 MHz sürətində işləyir. 2xAGP, 4xAGP və

8xAGP növləri vardır. AGP verilənlər yolu sadəcə ekran kartları üçün

istifadə olunur.

VGA Portu - 15 pin-li VGA portuna monitor qoşulur.

ATX Power Connector (ATX Güc Əlaqələndiricisi) – Güc əlaqələndiricisidir

CPU (Cenrtal Prosessing Unit – Mərkəzi Prosessor Qurğusu) soketi – Bu soketlərin digər bağlantılardan fərqi ana plata üzərində daim taxılı

olmalarıdır.

DIMM (Double Inline Memory Module) – İki tərəfli açıq yaddaş moduludur

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/05http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/07/USB-nedir1

Floppy Disk Driver Connector (Elastik Disk Sürücüsü Əlaqələndiricisi) - IDE şininə bənzəyir , lakin kiçik olur.

IDE (Intelligent Drive Electoronic – Ağıllı Elektron Sürücü) – IDE əlaqələndiriciləri IDE şinlərinin anakart üzərinə birləşdirildiyi oyuqlardır.

Bura adətən HDD və DVD-RW qoşulur.

SATA port - SATA digər qoşulmalardan daha üstün sürətə malikdir.

ISA (Industry Standart Architecture – Sənaye Standartlı Arxitektura) – ISA sökükləri köhnə tipli anakartlarda: modem,səs, ekran, şəbəkə və başqa

kartların qoşulması üçün istifadə edilirdi. Sürəti aşagıdır , maksimum 16

mhz surəti ilə işləyən sistem şinidir. Bir dəfəyə 16 bit məlumat ötürə bilir.

PCI (Peripheral Component Interconnect – Xarici Əlaqəli Periferiya Komponentləri) 33 və ya 66 Mhz sürətilə işləyir. Qoşulan qurğuları

avtomatik özü nizamlayır (Plug and Play). PCI yuvaları ağ rəngli olub

modem, səs kartı, şəbəkə kartı, TV kartı kimi qurğuların qoşulması

səbəbiylə sayı digər yuvalara nisbətən daha çoxdur.

PCI Express: PCI-E, güc istifadəsini, xüsusilə AGP limitlərini genişlədən , sistem yaddaşını daha az istifadə edərək ekran kartı və digər qurğuların

xərclərini azaltma imkanı verən bir verilənlər yoludur.

PCI-X: PCI-X standartının məqsədi PCI slotlarından daha yüksək kanal genişliyi əldə edib “Gigabit Ethernet” kimi server platformalarında şəbəkə

kartlarının lazımi kanal genişliyi ilə təmin etməkdir.

CMOS : Ana plata üzərində yerləşən CMOS (Complimentary Metal Oxide

Semiconductor – metal - oksid - yarımkeçirici) mikrosxemi fərdi kompüterin

konfiqurasiyasını, zamanı və tarixi yadda saxlamaq funksiyasını həyata keçirir.

Daimi yaddaş (ROM - READ ONLY MEMORY) : Daimi yaddaş qurğusudur.

ROM yalnız oxuna bilən yaddaş tipidir. Kompüterin açılışında istifadə olunan

BIOS proqramı bir ROM mikrosxemində saxlanılır. Elektrik kəsilməsi halında

belə, daxilindəki məlumatlar etibarlı olaraq saxlanılır və silinmir.

BİOS (BASIC İNPUT OUTPUT SYSTEMS) : Əsas giriş-çıxış sistemi kimi

tərcümə olunur. BIOS xüsusi proqram təminatıdır və daimi yaddaşdan asılı

olmayaraq işləyir. BIOS EEPROM quruluşludur (EEPROM: Electrically Erasable

Programmable ReadOnly Memory).

Kompüter açıldıqda ilk işləyən hissə CPU-dur. Əvvəlcə “power good”

adlanan naqil CPU-ya düzgün enerji gəlib gəlmədiyini yoxlamaq üçün oxunur.

Prosessor BIOS - a müraciət edir, POST test aparılır, BIOS sistem qurğularını

yoxlayır. Test qurtardıqdan sonra prosessor disklərdə əməliyyat sisteminin

yüklənməsi üçün faylları axtarmağa başlayır. Kompüter yüklənmə fayllarını tapan

http://www.technet.az/wp-content/uploads/2013/05/PCI-s

kimi yüklənən hissəsini əməli yaddaşa çağırır. Əməliyyat sistemi qoşulur və

kompüterin üzərində nəzarət tamamilə əməliyyat sisteminə keçir. BİOS - da

konfiqurasiyanın verilməsi üçün Setup menyusunu açmaq lazımdır.Test proseduru

olan POST problem açkar etdikdə BIOS 2 cür xəbərdarlıq bildirir: səsli və yazılı .

Əgər heç bir problem yoxdursa bir qısa siqnal verir və kompüter işə düşür. Yazılı

mesaj nümunəsi kimi aşağıdakı xəbərdarlığı nəzərdən keçirdək.

HDD disk fail – sərt diskdə problem olduğunu bildirir .

Səsli xətada BİOS müəyyən tip bir səslə bizi xəbərdar edir. Səsli mesajlar BİOS –

un müxtəlif versiyalarında fərqli olur.

AWARD BIOS

bir qısa səs – problem olmadığınu göstərir

2 qısa səs –. bu bəzən CMOS Setup və ya sistem platasıynan bağlı ola bilər

1 uzun və 1 qısa – əməli yaddaşda problem

Bir uzun 2 qısa səs – ekran kartı ilə əlaqəli problem

1 uzun və 9 qısa səs – Daimi yaddaşın mikrosxemindən məlumatların oxunması ilə bağlı problem

1 uzun təkrarlanan siqnal – Yaddaş modulunun düz taxılmaması ilə bağlı problem

Daimi səs – Qida bloku problemi.

Netbook, planşet və e-reader

Noutbookları personal kompüterlərdən təkcə ölçüləri deyil, batareya

avtonom mənbə kimi bəzi başqa xüsusiyyətləri də fərqləndirir. İnternetlə və ofis

proqramları ilə işləmək üçün Netbooklar istifadə olunur. Şəbəkə üzərindən işləmək

üçün minimal imkanlar nəzərdə tutulmuşdur. Son zamanlar Netbooklar demək olar

ki istehsaldan çıxmaq üzrədir. Onlar ölçülərinə görə böyük deyildir. Ekranın

diaqonalı təxminən 9 – 11 düyüm, çəkisi təxminən 1 - 1.15 kq-dır. Çəkicə yüngül,

enerji sərfi az və qiymətcə ucuzdur. Adi sərt diskin yerinə fleş yaddaşlar istifadə

olunur. Noutbooklarda modeldən asılı olaraq enerji sərfi fərqlidir, netbooklarda isə

demək olar ki hamısında eynidir. Noutbookda akumulyator enerjini bir neçə saat

saxlayırsa netbooklarda 9-12 saat saxlaya bilir.

2002 –ci ilin sonlarında fərdi kompüterin yeni nəsli meydana gəldi , bunlara Tablet

PC, yani planşet kompüterləri deyildi. Planşet kompüterləri də kompakt, yüngül,

enerji sərfi az və enerji çox saxlayandırlar. Onlar mouse və klaviaturasız , sensor

ekranlı olurlar. İstifadəsi barmaqla və ya stilus adlanan elektron qurğu ilə

mümkündür. Məlumatlarla virtual klaviatura ilə də işləmək mümkündür. Bu

kompüterin digər mobil qurğulardan fərqi odur ki , onların stasionar

kompüterlərnən aparat uyğunluqları vardır və tam əməliyyat sistemi yüklənir.

Planşet kompüterləri Windows XP , Windows 7, Windows 8, OC Android, Apple

MacOS X, Linux əməliyyat sistemlərini istifadə edir. Planşetlər də noutbook və

netbooklara identikdirlər, onlarda da prosessor, RAM, sərt disk, ekran kartı vardır.

Bütün planşetlərdə simsiz əlaqə kimi Wİ - Fİ , bluetooth, 3G vardır. Bununla belə

heç də hamısının USB və yaddaş kart dəstəyi yoxdur. Hazırda Android planşetləri

dünyada 65- 70 % göstərici ilə liderdir.

Nəzarət sualları:

1. EHM-lər inkişaf tarixinə uyğun olaraq hansı mərhələlərdən keçmişdir?

2. Sistem blokunun daxilində hansı qurğular yerləşir?

3. Kompüterin ümumi işini idarə edən əsas qurğu hansıdır?

4. Takt tezliyi nədir?

5. Keş yaddaş hansı qurğuya aiddir?

6. Çipset harada yerləşir?

7. Əməli yaddaşın əsas səciyyəvi cəhəti hansıdır?

8. Sərt diskin həcmi nə ilə ölçülür?

9. Modemin iş prinsipi nəyə əsaslanır?

10. MAC ünvanları nələrdən təşkil olunur?

11. Videokartlar hansı qoşulma standartlarından istifadə edirlər?

12. Qurğuları soyutmaq üçün nədən istifadə olunur?

13. Ana platanın üzərində hansı giriş-çıxış yuvaları var?

14. ROM daimi yoxsa müvəqqəti yaddaşdır?

15. Kompüterlə işləmə zamanı monitor gözdən hansı məsafədə olmalıdır?

Müstəqil öyrənmə üçün tapşırıqlar:

1. Kompüter işə düşən zaman hansı proseslər baş verir?

2. Əsas qurğuların parametrlərinə necə baxmaq olar?

3. Şəbəkə kartının MAC ünvanına harada baxmaq olar?

4. Optik disklərə məlumatlar necə yazılır?

5. Yeni bir kompüter yığmaq üçün qurğuları sistem blokuna hansı ardıcıllıqla

yerləşdirmək lazımdır?

Ədəbiyyat:

1. Abbasov Əli, Əlizadə Mətləb, Seyidzadə Etibar, Musayev İsa. İnformatika və kompüterləşmənin əsasları . Bakı , 2012

2. Ə. Mətləb., Ə. Nuran. Windows 7 və Office 2012 . Bunları noutbookda öyrənməyə nə varki. Bakı , 2012

3. Qurbanov İsabala, Qurbanov Azad , Abdullayeva Rəhilə. İnformatika. Bakı , 2012

4. Зелинский Сергей. Самоучитель работы на компьютере в вопросах и ответах. Харков , 2013

5. Симонович С.В . Информатика. Москва , 2014 6. Таненбаум Э. Архитектура компьютера . Питер , 2003

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B0