Seria: KonSpeKty reKoleKcyjne 5

Ks. dr Włodzimierz Cyran

Przestrzegajcie Bożych Poleceń,aByście żyli, rozmnażali się

i Posiedli oBiecaną ziemię (por. Pwt 8,1)

Podręcznikdziesięciodniowych rekolekcji

piątego stopniawedług Pwt i joz

Wspólnota Przymierza Rodzin „Mamre”Częstochowa 2017

© Wspólnota Przymierza Rodzin „Mamre”, 2017 mamre@mamre.pl • www.mamre.pl

Koncepcja rekolekcji Piątego stoPnia

wsPólnoty Przymierza rodzin „mamre”Celem rekolekcji w oparciu o Księgę Powtórzonego Prawa

i o Księgę Jozuego jest pogłębienie świadomego życia w przy-mierzu z Bogiem w perspektywie zbawienia wiecznego, czyli wejścia do Ziemi Obiecanej.

Uczestnicy zapoznają się z dwiema Księgami Starego Testamentu i ich przesłaniem, ale te rekolekcje są głównie re-wizją życia chrześcijańskiego w oparciu o Pwt i Joz w sytuacji trwania we Wspólnocie już jako członkowie, którzy ślubowa-li Bogu wierność i życie według Drogowskazów Wspólnoty Przymierza Rodzin MAMRE. Akcentuje się mocniej konse-kwencje swojego postępowania i wyborów (błogosławieństwa lub przekleństwa, nagroda wejścia do Ziemi Obiecanej lub kara wygnania; śmierć lub życie). Dokonuje się to na różne sposoby: zarówno w czasie osobistej modlitwy, jak też w czasie Lectio divina i Celebracji Słowa Bożego.

Drogowskaz 10. Wspólnoty Przymierza Rodzin „Mamre”:

Rekolekcje są upRzywilejowaną foRmą wspólnotowych ćwiczeń duchowych połączonych z kieRownictwem duchowym, w czasie któ-Rych wspólne otwieRanie się na doświadczenie Boga pRzechodzące-go z uwalniającą i uzdRawiającą mocą Rodzi nadpRzyRodzone więzi wspólnotowe, umacnia we wspólnej wieRze i umożliwia pRzeżycie Bo-żego pRowadzenia.

dlatego pRagnę podejmować tRud pRzynajmniej coRocznych Re-kolekcji wspólnotowych, aBy wzRastać w doświadczeniu wiaRy ludu pRowadzonego i wydoskonalanego pRzez chRystusa.

Rekolekcje Wspólnoty „Mamre” jako ćwiczenia duchowe wspólnotowe różnią się od ćwiczeń indywidualnych, których mogą

być owocnym dopełnieniem. Ich specyfika polega na przeżywaniu ich w poczuciu wspólnoty Ludu Bożego, Kościoła. Chodzi w nich o wspólnotowe doświadczenie prowadzenia przez Boga. We wspólnocie Kościoła, w Ciele Chrystusa poszczególne członki są złączone ze sobą jakby organicznie i jeśli jeden choruje, po-zostałe cierpią z tego powodu, a jeśli jeden się cieszy i wzrasta, przyczynia się do wzrostu całego Ciała (por. 1 Kor 12,12nn). Stąd osobiste problemy, kryzysy i trudności nie są już przeżywane jako tylko „moje”. Tę rzeczywistość Kościoła przeżywamy w każdej wspólnocie katolickiej, która przez kapłana zachowuje jedność z biskupem i Kościołem. Na rekolekcjach cała wspólnota rekolek-cyjna czuje się odpowiedzialna za każdego uczestnika i wspomaga go modlitwą, ofiarą, postem, obecnością i życzliwością.

Szczególną formą wspólnotowej pomocy jest wspólna mod-litwa i modlitwa wstawiennicza1 za poszczególnych członków wspólnoty, proszących o taką pomoc.

Wspólnotowe otwarcie na Słowo Boże z Pisma św. i na pro-roctwa2 (przez posługę charyzmatyczną we Wspólnocie) uczy słuchania wezwania Bożego do radykalnego pójścia za Jezusem i pomaga odkrywać powołanie i misję każdego, ale zawsze w od-niesieniu do Wspólnoty, do Kościoła. Pytamy Pana nie tylko o to, co pragnie mówić do każdego nie tylko indywidualnie, ale także we wspólnocie. Jednocześnie rozważamy drogi Bożego działania w historii świętej, kiedy to Bóg wybierał jednostki, aby je posyłać ze szczególną misją do wspólnoty Ludu Bożego, aby uczyć się, że od wiary i wierności wybranych i powołanych zależy w dużej mierze los całej wspólnoty wierzących.

Pomimo przeżywania współzależności członków w jednym Ciele Kościoła szanowana jest wolność każdego. Nikt nie może być przymuszony do pójścia za Panem. Jest przez Boga wezwany, zaproszony i przynaglony do osobistej odpowiedzi na zaproszenie Jezusa do pójścia za Nim, do służby Jemu w Kościele i w świecie, do świętości i do poświęcenia siebie z miłości do Pana.

1 Zobacz Wł. Cyran, Modlitwa wstawiennicza, Częstochowa 2002.2 Zobacz Wł. Cyran, Co mówi Duch do Kościołów, Częstochowa 2012.

Odpowiedź miła Bogu zakłada wewnętrzną wolność człowie-ka. Stąd Wspólnota z cierpliwością wspomaga osoby zniewolone, cierpiące z powodu zranień i blokad wewnętrznych, emocjonalnych czy duchowych, na ich prośbę posługuje wobec nich modlitwą o uzdrowienie wewnętrzne lub uwolnienie.

Wspólnotowe stawanie przed Bogiem w jedności modlitwy wiary jest szczególnym wydarzeniem zbawczym, w którym – według obietnicy – Pan jest obecny, aby działać. Pan Jezus przychodzi uzdrawiać, uwalniać, nauczać, wzywać, zapowiadać, udzielać Ducha Świętego i charyzmatów służących budowaniu Kościoła.

Rytm rekolekcji jest wyznaczany przez Słowo Boże, które zapowiada Boże działanie w czasie rekolekcji. Prowadzenie ćwiczeń duchowych tego typu wymaga posłuszeństwa Słowu Bożemu, pójścia za nim i ufnej wiary, że Bóg będzie działał tak, jak zapowiedział. Bóg objawia się jako wierny swoim obietnicom. Rekolekcje rozumiane jako ćwiczenia duchowe (tzn. też jako wy-siłek człowieka) znajdują swe dopełnienie w doświadczeniu Boga, który przychodzi nie tylko w Słowie, ale też w mocy i w Duchu Świętym (por. 1 Tes 1,5), przekonując o prawdziwości głoszonej i rozważanej Ewangelii. Ćwiczenia w formie modlitwy medy-tacyjnej, rozważania i studiowania Słowa Bożego, dzielenia się, pokuty są koniecznym przygotowaniem na konkretne doświad-czenie Boga, który przebacza, jedna z sobą, uwalnia, uzdrawia i obficie wylewa swego Ducha Świętego.

Ponieważ Duch Święty przychodzi zawsze, aby człowieka obdarować jeszcze czymś więcej niż posiada on sam z natury jako stworzenie, często wylaniu Ducha Świętego towarzyszy rozbudzenie lub udzielenie charyzmatów, czyli nadprzyrodzo-nych uzdolnień do pełnienia jakichś funkcji, zadań w Kościele i świecie, które są widzialnymi manifestacjami, przejawami Ducha Świętego (por. 1 Kor 12,7nn).

Stąd skutkiem rekolekcji jest nie tylko przeżycie wylania Ducha Świętego jako entuzjastyczne doświadczenie obecności Boga, umocnienie wewnętrzne i ożywienie życia chrześcijań-skiego, ale także zdynamizowanie wierzących (i Wspólnoty)

6

przez rozbudzenie charyzmatów do posługi wewnątrz Kościoła i w dziele ewangelizacji świata.

Stąd zachowanie owoców rekolekcji polega m.in. na rozwoju życia łaski uświęcającej, cnót teologalnych (wiary nadziei i miłości), cnót moralnych, siedmiu darów Ducha Świętego, wykorzenianiu grzechów i wad oraz na pielęgnowaniu i wykorzystywaniu darów charyzmatycznych zgodnie z powołaniem i miłością, która jest drogą realizacji posługi charyzmatycznej w Kościele.

Rola kapłanów (i animatorów) polega na prowadzeniu Ludu Bożego ku Bogu, na przekazywaniu słowa Bożego życiem i świa-dectwem swej wiary oraz na kierownictwie duchowym, którego nie należy rozumieć jako duchowego sterowania czy manipulacji człowiekiem, ale jako braterskie asystowanie, towarzyszenie duchowe. Chodzi w nim o uważne przyglądanie się działaniu Jezusa w sercu prowadzonych, by dostrzegać „jak pola bieleją na żniwo” i zbierać owoce przez dopełnianie wewnętrznego działania Jezusa przez posługę w sakramencie Pokuty i Pojednania, przez zachętę, pomoc w rozeznaniu Bożego działania, w rozeznaniu przeszkód i wskazanie drogi ich usunięcia (por. J 4) oraz przez pomoc w rozeznaniu charyzmatów, powołania i misji.

Prowadzący i odpowiedzialni za rekolekcje pamiętają, że prowadzi je sam Bóg, a ich rola polega tylko na asystowaniu, czuwaniu i przekazywaniu woli Bożej. Więc troszczą się o to, by nie być przeszkodą i nie niszczyć owoców łaski przez pychę, autokrację, pogardę czy antyświadectwo. Prowadzący cierpliwie kontemplują, jak sam Jezus prowadzi indywidualnie każdego uczestnika do głębszej przyjaźni z sobą. Stąd wystrzegają się wszelkich form przymusu czy wymuszania postaw i przeżyć re-ligijnych, z cierpliwością i miłością duszpasterską przygarniając słabszych braci w wierze.

Nie oznacza to jednak, że nie należy wymagać dyscypliny, punktualności i wypełniania dyżurów we wspólnocie rekolek-cyjnej, co jest integralnym elementem ćwiczeń rekolekcyjnych. Przez służbę we wspólnocie uczymy się posłuszeństwa, przezwy-ciężania lenistwa, nieporządku, wygodnictwa i egoizmu, uczymy się wykorzeniać miłość własną i praktykować miłość bliźniego.

7

Brak akceptacji tego porządku służby i posłuszeństwa oraz zasad i regulaminu rekolekcji jest poważną przeszkodą w owoc-nym przeżyciu rekolekcji i wówczas należy rozważyć możliwość usunięcia uczestnika z rekolekcji.

Na doświadczenie rekolekcji składają się różne formy ćwi-czeń i spotkań w wierze. Urozmaicone formy mają przypominać bogactwo codziennego życia, w którym musi być miejsce na słuchanie Boga, rozważanie Jego Słowa, dzielenie się z braćmi, wspólna radość przed Panem, rekreacja, zabawy według zasad nowej kultury, śpiew, zgromadzenie eucharystyczne, które jest źródłem i szczytem chrześcijańskiego życia, wzajemna pomoc (także modlitewna), służba, obowiązki, odpowiedzialność za życie rodziny i wspólnoty, wspólne rozwiązywanie problemów i podejmowanie dzieł.

Medytacja biblijna w formie Lectio divina jest formą rozważania Słowa Bożego z jednoczesnym otwieraniem się na uwalniające i uzdrawiające działanie Słowa, któremu towarzyszy przychodzenie Ducha. Jest ona istotnym elementem formacji nowego człowieka pielęgnowanego przez Chrystusa. Domaga się ona zaangażowania w dialog z Panem i otwierania serca przez zaproszenie i wiarę w działającego Boga, który przychodzi w mocy Ducha. Brak dostrzegalnych owoców medytacji może wskazywać na złe, niepełne jej przeżywanie lub na obecność wewnętrznych przeszkód, z którymi należy zwrócić się do kapłana o pomoc. Przykładowe medytacje biblijne na rekolekcjach ewangelizacyj-nych są wzorem takiej medytacji Ewangelii, która prowadzi do kontemplacji Oblicza Chrystusa w scenach ewangelicznych i do dialogu z Nim3.

Osobista lektura Pisma św. jest czasem zaznajamiania się ze wskazanymi tekstami, czasem własnego studium według in-dywidualnych możliwości i zdolności rozumienia Słowa Bożego w odniesieniu do własnego życia4. Lektura studyjna Biblii powinna

3 Zobacz Wł. Cyran, „Módlcie się, abyście nie ulegli pokusie”. Pierwsze etapy rozwoju życia duchowego, Częstochowa 2002.4 Zobacz Wł. Cyran, Aktualizacja Biblii w życiu osobistym i w małej grupie, Częstochowa 2012.

8

prowadzić do osobistego spotkania z Bogiem i miłosnego dialogu z Nim w „Namiocie spotkania”5.

Wspólne studium Biblii w grupie służy uporządkowaniu osobistych poszukiwań i pogłębieniu tematu z ukierunkowaniem na praktyczne zastosowanie. Dzięki dzieleniu się Ewangelią we wspólnocie możemy poznać nowe aspekty czy zastosowania, poszerzyć swoje rozumienie Słowa, wyjść poza swój horyzont rozumienia6.

Celebracja Słowa Bożego przypomina Liturgię Słowa i jest wspólnym słuchaniem Słowa Bożego, dłuższych fragmentów Starego i Nowego Testamentu, z wprowadzeniami i pieśniami oraz z komentarzem w formie homilii.

Eucharystia, przygotowana nauką śpiewu, zorganizowaniem czasu, miejsca, warunków i posług liturgicznych, jest szczytowym przeżyciem dnia rekolekcji. Wszystko inne ma na celu przygotować Lud, by wspólnie stanął przed Panem, który przemawia, ukazuje swą miłość w ofierze krzyżowej i karmi Lud Ciałem Chrystusa.

Adoracja po Mszy św. jest przedłużeniem trwania przed Panem, który przyszedł w Słowie i Sakramencie. Ma na celu pomóc bardziej, świadomie uwierzyć, otworzyć serce i przyswoić sobie przez wiarę łaski otrzymane na Eucharystii.

Spowiedź św. rekolekcyjna może mieć różne formy: – spowiedź na początku rekolekcji dla otwarcia się na łaskę

rekolekcji przez usunięcie przeszkód w postaci grzechów (szcze-gólnie tych, którzy nie są w stanie łaski uświęcającej),

– spowiedź będąca owocem nawrócenia przeżywanego eta-pami w ciągu rekolekcji,

5 Namiot spotkania, czyli przyjacielskie spotkanie z Bogiem i rozmowa z Nim: „Mojżesz wziął namiot i rozbił go za obozem i nazwał go Namiotem Spotkania. Ktokolwiek chciał się zwrócić do Pana szedł do Namiotu Spotkania, który był poza obozem. Ile razy Mojżesz wszedł do Namiotu, zstępował słup obłoku i stawał u wejścia do Namiotu i wtedy Pan rozmawiał z Mojżeszem. A Pan rozmawiał z Mojżeszem twarzą w twarz jak się rozmawia z przyjacielem.” (Wj 33,7.9.11).6 Zobacz Wł. Cyran, Jak prowadzić małą grupę dzielenia. Poradnik animatora, Częstochowa 2006.

9

– spowiedź generalna z całego życia lub z dłuższego okresu. Kapłani starają się być do dyspozycji przez cały czas rekolekcji, bo każdy przeżywa swój czas nawrócenia i dojrzewania.

Wspólne posiłki powinny być przeżywane w radości i wspól-nocie jako chrześcijańskie agapy (uczty miłości). Przez służbę i chęć dzielenia się z bliźnimi mają stawać się wzorem dla posiłków w codziennym życiu, w którym członkowie Wspólnoty mają dawać świadectwo gościnności, która należy do charyzmatu Wspólnoty.

Spotkania rodziców z dziećmi w przerwach i popołudniowa rekreacja w rodzinach służy nie tylko zaspokojeniu potrzeb dzieci, ale i uczeniu się nowych relacji i przeżywaniu relacji rodzinnych i braterskich „w Panu”. Stąd uczestnicy planują, jak przeżywać ten czas odpoczynku „w Panu”. Podobnie osoby uczestniczące w rekolekcjach bez rodziny dbają o przeżycie czasu wolnego w taki sposób, by był on integralnym elementem rekolekcyjnego spotkania z Bogiem i nie zagrażał atmosferze skupienia i słucha-nia Boga. Stąd absolutnie wykluczone jest chodzenie do lokali publicznych, słuchanie muzyki (z odbiorników i magnetofonów itp.) czy oglądanie TV, organizowanie spotkań z osobami spoza grupy rekolekcyjnej.

Wspólny śpiew jest nie tylko przygotowaniem do liturgii i „pośpiewaniem sobie”, ale jest ciężką pracą nad sobą i doskona-leniem swoich talentów, aby lepiej służyć Bogu i ludziom. Dobry śpiew wymaga wiele wysiłku, trudu, zaangażowania. Dyscyplina wewnętrzna i dbałość o piękny śpiew jest formą pracy nad sobą i ascezy na chwałę Pana. Śpiew wyraża wnętrze człowieka i jego wiarę, odsłania zarówno jego wady jak też zalety. Wspólny śpiew uczy współpracy z innymi i działania w jedności w tym samym Duchu.

Posługi, diakonie i dyżury we wspólnocie są wyrazem służby braciom w miłości. Sposób ich wykonywania świadczy o dojrzałości w wierze i staje się świadectwem autentyczności wiary. Powinny być wykonywane odpowiednio do powołania, charyzmatów i naturalnych zdolności, ale zawsze w duchu po-słuszeństwa i służby innym, co wymaga przezwyciężania siebie, swych zachcianek, niechęci, lenistwa i niedbalstwa.

10

Udział we wszystkich punktach programu jest obowiązkowy ze względu na integralność i powiązania tematyczne poszczególnych punktów rekolekcji. Zwalnia z nich tylko niedyspozycja zdrowot-na lub konieczność zajęcia się małym dzieckiem (dzieci od 4 lat powinny przebywać w przedszkolu). Niemożność uczestniczenia w danym punkcie programu należy zawsze zgłosić animatorowi grupy. Tylko dłuższe modlitwy wieczorne po 2200 są dowolne, choć zachęca się uczestników, aby skorzystali z tego czasu łaski. Jeśli jednak ktoś jest zmęczony, niewyspany, powinien udać się na odpoczynek. Nie wolno w tym czasie wychodzić z budynku (ze względu na bezpieczeństwo) ani organizować spotkań towa-rzyskich. Jest to czas świętej ciszy, odpoczynku lub modlitwy w kaplicy.

11

schemat Lectio divina

1. Lectio – czytanie głośne tekstu do medytacji2. Meditatio – rozważenie umysłem przy pomocy komentarza

w celu odkrycia, co tekst „mówi” w ogóle, jakie zawiera przesłanie uniwersalne.

3. Contemplatio – słuchanie słowa Bożego całym sobą, aby od-kryć, jak ono porusza mnie osobiście, jak ono przemawia do mnie (odkrycie sensu słowa dla mnie musi być zgodne z obiektywną wy-mową tekstu odkrytą w meditatio).

4. Oratio – podejmuję miłosny dialog z Bogiem na temat usły-szanego słowa. Ufnie rozmawiam z Nim na temat zrozumienia słowa przeze mnie i mojej reakcji na nie. Mówię Panu szczerze o moich trudnościach i obawach.

5. Consolatio – wsłuchiwanie się w poruszenia serca: jak sło-wo niesie mi pociechę i umocnienie, do czego i jak mnie wzywa i przynagla, jak czuję się nim poruszony i zachęcony.

6. Discretio – w oparciu o słowo w sumieniu osądzam różne sprawy mojego życia, których to słowo dotyczy. Modyfikuję hie-rarchię wartości. W świetle słowa dostrzegam swe błędy w ocenie spraw ziemskich i widzę małość i złość różnych spraw w moim życiu. Słowo otwiera mnie na prawdziwe wartości, które pragnę postawić na pierwszym miejscu. W sumieniu uczę się wyczuwać nieraz subtelną różnicę w ocenie moralnej różnych moich czynów i postaw.

7. Deliberatio – w oparciu o wewnętrzne działanie Boga przez Słowo podejmuję decyzje co do swego postępowania. Planuję i decyduję się na nowy styl życia zgodny z Ewangelią. Postanawiam mocno konkretne przemiany, których muszę dokonać w duchu po-kuty i nawrócenia wobec poznanej najwyższej wartości królestwa Bożego.

8. Actio – Słowo wprowadzam konkretnie w czyn.

12

relacja: stary i nowy testament7

Według wczesnego Kościoła Jezus nie był założycielem nowej religii, lecz Mesjaszem (Chrystusem), który miał przyjść, którego wyczekiwali żydzi w ramach swojej żydowskiej wspólnoty wiary. Nawet po rozejściu się judaizmu i chrześcijaństwa pod koniec I w. po Chr., wyznanie chrześcijańskie pozostaje zrozumiałe tylko wtedy, gdy wychodzi się z jego żydowskiego źródła i w powiąza-niu z nim.

Taka wyjątkowość chrześcijaństwa znalazła swe odzwiercied-lenie szczególnie w chrześcijańskim Piśmie Świętym, które jest jednym Pismem w dwóch częściach: Stary i Nowy Testament. To złożenie wskazuje z jednej strony na kontynuację judaizmu, a z drugiej – na jej brak, na nowość.

Pierwsza część Biblii chrześcijańskiej była już Pismem Świę-tym dla judaizmu (nawet jeśli nie wszystkie frakcje żydowskie uznawały cały katolicki kanon ST-u) i pozostaje nim nadal (choć nie w całości). Historia pokazała, że chrześcijaństwo nie było tylko jedną z „odmian” wyznania w ramach judaizmu, ale wręcz rościło i rości sobie nadal sobie prawo do tego, by być jedyną prawdziwą religią, zresztą podobnie jak judaizm, który uznał chrześcijaństwo za sektę i herezję.

Chrześcijańska Biblia zawiera najpierw Pisma (tzw. Stary Testament), które są „przedchrześcijańskie”. Przy tym o Piśmie Świętym można mówić tylko w powiązaniu ze wspólnotą wiary, która uznaje dane księgi za swoje Pismo Święte. Większą część swojego Pisma Świętego (45 na 72 Księgi) Kościół przejął od judaizmu z I w. po Chr.

Jednak to, co jest specyficznie chrześcijańskie, czyli Osoba i orędzie Chrystusa, nie zawiera się dopiero w Nowym Testamen-7 Bibliografia: Ch. Dohmen, G. Stemberger, Hermeneutyka Biblii żydowskiej i Starego Testamentu, tłum, M. Szczepaniak, Kraków 2008; G. von Rad, Teolo-gia Starego Testamentu, tłum. B.Widła, Warszawa 1986, 614-693; K.H.Jobes, M.Silva, Invitation to the Septuagint, Grand Rapids 2005; J.L. McKenzie, Zarys teologii Starego Testamentu, w: KKB, 2033n; Hermeneutyka biblijna 77,30n.

13

cie, lecz – jak sam Jezus mówił – o Nim świadczyło już Prawo, Prorocy i Psalmy (Łk, 24,44). Więc Biblia chrześcijańska jest jak-by „poszerzonym nowym wydaniem” Pisma Świętego, w którym Stary Testament jest „pradokumentem”, jest też dokumentem ba-zowym orędzia chrześcijańskiego.

Nie ma płynnego i łatwego przejścia od Starego do Nowego Testamentu, o czym świadczy fakt, że te właśnie Pisma izraelskie (TaNaK), którymi karmiła się już wczesna wspólnota chrześcijań-ska, okazały się problematyczne.

Mimo to autorzy nowotestamentowi na różny sposób korzy-stali z tych Pism, by zinterpretować i przedstawić Dobrą Nowinę o Jezusie, którego uznawali za Mesjasza, czyli Chrystusa: święta historia Izraela ujmowana w perspektywie chrześcijańskiej jest też częścią „historii o naszym życiu” (o życiu całej ludzkości); a po-nadto w tej perspektywie Jezus Chrystus jest punktem centralnym całej opowieści biblijnej, ciągnącej się od stworzenia do końca świata. Idąc po tej linii wczesny Kościół widział też w Chrystusie potwierdzenie i wypełnienie przymierzy Bożych zawartych z Izraelem w ramach historii zbawienia, szczególnie „przymierzy obietnicy”, które Bóg zawarł z Abrahamem i Dawidem (por. Ef 2,12). Do tego typologiczna interpretacja pozwoliła w Jezusie Chrystusie upatrywać:

- eschatologicznego „proroka jak Mojżesz” (jako wypełnienie obietnicy Pwt 18,15-15),

- królewskiego „Syna Bożego” zgodnie z oczekiwaniami me-sjanizmu dawidycznego,

- pomazańca kapłańskiego (Za 4,4), czyli „arcykapłana dóbr przyszłych” (Hbr),

- wcieloną uosobioną Mądrość Bożą (sławioną w Księgach mądrościowych ST) jako Logos <Słowo>, posłany od Ojca (J, 1,1nn),

- niebiańskiego Syna Człowieczego z apokaliptycznych ocze-kiwań m.in. z Dn 7.

14

Ponadto Stary Testament jako pełnoprawne i pełnowartościo-we Pisma chrześcijańskie jest również dla Kościoła świadectwem objawienia wielu treści teologicznych, istotnych dla pełnego zro-zumienia wiary chrześcijańskiej, np. teologia stworzenia, zdrowe podejście do doczesności, rola narodu w ekonomii Bożej, teologia ziemi, spieranie się z Bogiem w czasach utrapień i zamętu oraz podkreślenie, że w stosunkach politycznych, społecznym i gospo-darczych realizacja przykazania miłości Boga i bliźniego musi opierać się na sprawiedliwości i miłosierdziu (Mi 6,8).

Nazwy dwóch części Biblii chrześcijańskiejTrudno jest wyjaśnić powstanie określeń „Stary Testament /

Stare Przymierze” i „Nowy Testament / Nowe Przymierze”. W 2 Kor 3,14 chodzi o przeciwstawienie Starego i Nowego

Przymierza, a nie Pism świętych Starego i Nowego Testamen-tu. Apostoł pisze wręcz, że zasłona spoczywająca na umysłach żydów czytających Stare Przymierze odsłania się w Chrystusie dzięki Duchowi Świętemu. Ten Ostatni pozwala odczytać Stare Przymierze w nowym świetle. Gdy Apostoł to pisze, nie ma jesz-cze spisanego Nowego Testamentu jako części chrześcijańskiego Pisma Świętego. Św. Paweł poucza pośrednio, że na tę samą rze-czywistość Starego Przymierza można patrzeć w sposób „stary” i „nowy” lub można mówić o dwóch sposobach manifestacji tej samej rzeczywistości.

Niestety jesteśmy spadkobiercami pojmowania Starego Te-stamentu jako czegoś przestarzałego w relacji do Nowego, jako czegoś gorszego, przedawnionego, co jest oczywistym błędem, pewną formą starej herezji Celsusa, który wręcz odrzucał Stary Testament.

Ze względu na niewłaściwe skojarzenia, które się w nas rodzą z zestawieniem Stary – Nowy Testament niektórzy proponują na-zwy: Pierwsze i Drugie Przymierze (np. Prime/Original/First Te-stament; das Erste Testament), tym bardziej, że Nowy Testament

15

nie zna określenia wcześniejszych Pism jako Stary Testament ani Stare Pismo.

W każdym razie, gdy powstał Nowy Testament, nie było Pism sklasyfikowanych jako „stare”. Późniejsze rozróżnienie na „sta-ry” – „nowy”, odnoszące się do korelacji dwóch części Biblii chrześcijańskiej, nie miało na celu określenia ich jakości w sensie dowartościowania jednej części a dewaluacji drugiej.

Cały zbiór Pism ST i NT jest Biblią lub Pismem Świętym. Za-równo judaizm, jak i chrześcijaństwo jako wspólnota wiary nazy-wa Pismem Świętym cały swój kanon, a nie poszczególne księgi czy części. W horyzoncie dialogu żydowsko-chrześcijańskiego określenie Stary Testament jest nieadekwatne dla Biblii żydow-skiej i zdradza brak wrażliwości względem judaizmu. Niestety, swoje wady ma też określenie „Pierwszy Testament”, jak też „Bi-blia Hebrajska” (zaproponowana przez Synod Kościołów Ewan-gelickich w Nadrenii w 1980 r.), które wykluczałoby części ara-mejskie i pisma greckie.

Poszukiwanie określenia tego, co wspólne dla żydów i chrześ-cijan, musi uwzględniać fakt, że nie da się odseparować Pisma Świętego od każdej z tych wspólnot wiary. Dla podkreślenia wspólnego podłoża Pisma żydów i chrześcijan lepiej posługiwać się terminem „Biblia Izraela”. To wiąże się z kwestią teologiczną i dyskusją na temat tego, kto dzisiaj jest „prawdziwym Izraelem” (według żydów: wyznawcy judaizmu; według chrześcijan: Koś-ciół).

Pamiętajmy, że dla judaizmu Pismem Świętym dziś jest Ta-NaK (zbiór Ksiąg świętych, na które składa się hebr. Torah, Ne-biim, Ketubim <Tora, Prorocy, Pisma>), bez „Tory ustnej” (która z czasem przybrała po części formą pisaną w formie Talmudu, a ten nie jest dla żydów Pismem Świętym). Zaś dla chrześcijan Bi-blią jest dwuczęściowe Pismo Święte, w którym Nowy Testament nie jest odpowiednikiem żydowskiej „Tory ustnej”, ale właśnie też Pismem Świętym.

16

Chrześcijanie winni dostrzegać podwójne rozumienie pierw-szej części swojego Pisma Świętego (czyli ST): jako Biblii Izraela i jako Starego (Pierwszego) Testamentu wobec Nowego (Drugie-go). To podwójne rozumienie winno przejawiać się w dwóch eta-pach odczytywania Starego Testamentu:

1) najpierw w perspektywie rozwoju objawienia Bożego w czasach Starego Testamentu, otwartego na przyszłość (z perspek-tywy starożytnego Izraela);

2) a następnie wychodząc od pełni objawienia chrześcijańskie-go w Chrystusie, które w Duchu pozwala odczytać Stary Testa-ment jako mówiący też o Jezusie jako zapowiadanym Mesjaszu.

Trzeba przy tym dodać, że to pierwsze rozumienie Starego Testamentu nie pokrywa się z judaistycznym interpretowaniem Biblii Izraela, które wyrażone jest w m.in. w „Torze ustnej”, w targumach i innych tradycjach wcześniejszego i późniejszego judaizmu. Katolicyzm wypracował swoją własną metodologię i zasady interpretacji Starego Testamentu i odczytywania jego te-ologii, także w powyższym pierwszym rozumieniu ST-u, czyli w rozwoju historycznym teologicznych tradycji ST-u. Niemniej studium hermeneutyki żydowskiej jest również dla nas pouczają-ce i uzasadnione.

Kanon żydowski i chrześcijańskiPodkreślić też należy zasygnalizowany już wcześniej problem żydowskie-

go kanonu w formie TaNaK a katolickiego kanonu Starego Testamentu, które różnią się ilościowo i swym układem kanonicznym. Ten problem wiąże się z jeszcze trudniejszym zagadnieniem historii kształtowania się obu kanonów.

Jeśli mówimy, że chrześcijanie przejęli Stary Testament od starożytnego judaizmu, to jest to nieścisłe, ponieważ w czasach działalności Jezusa i wczes-nego Kościoła judaizm nie posługiwał się jednolitym kanonem Biblii Izraela. Różne frakcje żydowskie posługiwały się różnymi zbiorami Ksiąg uznawa-nych za święte (czyli według żydów: „plamiące ręce”).

Wczesny Kościół i autorzy ksiąg Nowego Testamentu mieli do dyspozycji różne zbiory Ksiąg żydowskich zarówno w języku hebrajskim, jak i greckim czy aramejskim (targumy).

17

Do końca I wieku po Chr. żydzi posługiwali się różnorodnymi tekstami he-brajskimi, niejednolitymi zarówno pod względem wersji, jak też ilości Ksiąg. Ujednolicenie tekstu spółgłoskowego i określenie ilości Ksiąg wchodzących w skład TaNaK nastąpiło na przełomie I i II wieku po Chr., a więc w czasie, gdy Kościół już od kilkudziesięciu lat posługiwał się różnymi Księgami (Pisma-mi), głównie zawartymi w kanonie LXX. Ten kanon został przez Kościół jako wspólnotę wiary uznany za Pismo Święte. Około I wieku po Chr. większość (o ile nie wszystkie) księgi Biblii Hebrajskiej były już przetłumaczone na język aramejski i grecki (oczywiście nie chodzi o tekst hebrajski ustalony później, ale różne wcześniejsze wersje tekstu hebrajskiego, które tłumacze mieli do dyspo-zycji w ramach tradycji swojej frakcji judaizmu).

Na tradycję tłumaczenia Tory hebrajskiej na język aramejski wskazuje już Ne 8 z poł V w. przed Chr. Te aramejskie przekłady (targumy) często były raczej parafrazą niż dokładnym przekładem. One też były do dyspozycji dla wczesnego Kościoła.

Na pierwszą połowę III wieku datuje się przekład Pięcioksięgu na grekę, dokonany w Aleksandrii w Egipcie, nazwany później Septuagintą (LXX). Na-zwą tą objęto także inne części Biblii greckiej, przetłumaczone lub dołączone później. W rzeczywistości nie ma jednolitej greckiej wersji Biblii Hebrajskiej, ale pojedyncze zwoje tłumaczone w ciągu wielu lat. Dziś dysponujemy około 2000 manuskryptów zawierających całą LXX lub jej fragmenty, pochodzących z różnych epok. Szczególnie wartościowe są Kodeksy Synajski i Watykański.

Sam termin „Septuaginta” używany jest w różnych znaczeniach. Według Listu Arysteasza (Pseudo-Arysteasza) i Filona z Aleksandrii tłumaczenie Tory zostało sporządzone przez 72 uczonych żydowskich. Według innej tradycji, od-krytej w tradycji rabinackiej z II wieku, tych tłumaczy było 70 (gr. hoi hebdo-mekonta), czyli tylu, ilu towarzyszyło Mojżeszowi na Synaju (Wj 24,1-2.9-11) i ilu otrzymało ducha prorockiego, który był w Mojżeszu, w czasie wędrówki przez pustynię (Lb 11,10-25). To wpłynęło na nazwanie tego aleksandryjskiego tłumaczenia Tory „Septuagintą” (z łac. Siedemdziesiąt), jak świadczą o tym chrześcijańscy autorzy z poł. II wieku i późniejsi (Justyn, Ireneusz, Euzebiusz i Chryzostom). Ci autorzy obejmowali tą nazwą często cały grecki Stary Testa-ment bez rozróżniania jego różnych wersji, form i rewizji.

W III w. sprawa o tyle się skomplikowała, że Orygenes (ok. 185-254) dokonał rewizji Biblii greckiej w oparciu o tekst hebrajski i różne dostępne mu wersje greckiego tłumaczenia. W swej „Hexapli” zestawił w sześciu ko-lumnach: tekst hebrajski, jego transkrypcję na litery greckie, tłumaczenia gr. Akwili, Symmachusa, Siedemdziesięciu i Teodocjona. Hexapla obejmowała 15 tomów o łącznej ilości 6 tys. stron i była chyba pierwszym dziełem zawie-

18

rającym początki krytyki tekstu. Niestety, jedyny znany nam egzemplarz z Ce-zarei Nadmorskiej został zniszczony ok. VII w., a do naszych czasów odkryto zaledwie nieliczne fragmenty tego dzieła.

Po Orygenesie „Septuagintą” nazywano zarówno tłumaczenie Siedemdzie-sięciu, które miał do dyspozycji, jak też rezultat jego rewizji. Znamy też inne recenzje: Hezychiusza i Lucjana z Antiochii (+312). Orygenes znał też ano-nimowe tłumaczenia, znane jako Quinta, Sexta i Septima. Proces powstania kompletnej Biblii greckiej nadal nie został zadowalająco zrekonstruowany. Wydanie Septuaginty dokonane przez A. Ralpha (w 1935) opiera się głownie na trzech wielkich kodeksach: Watykańskim, Synajskim i Aleksandryjskim. Stało się ono tekstem standardowym. Wydawane są też pojedyncze tomy więk-szego projektu „The Goettingen Septuagint”, składające się na Septuaginta: Vetus Testamentum Graecum.

Wydaje się, że kanon Ksiąg składających się na LXX został dość wcześnie ustalony. Filon Aleksandryjski (30 r. przed Chr. – 45 r. po Chr.) cytuje niemal wszystkie Księgi znanego kanonu LXX, podobnie autorzy NT, którzy cytują wszystkie z wyjątkiem: Ezd, Neh, Est, Koh, Pnp i dwóch proroków mniej-szych.

Zbiór Ksiąg Starego Testamentu nazwany „Septuagintą” służył zarówno diasporze żydowskiej, jak też żydom w Palestynie. To greckie tłumaczenie zdradza wiele różnić względem później ustalonego tekstu masoreckiego Biblii Hebrajskiej.

Stosunek żydów do LXX był różny w różnych okresach. Filon Aleksan-dryjski uznawał LXX za natchnioną, wręcz za dzieło prorockie. Po przejęciu LXX przez chrześcijan ten pozytywny stosunek żydów do LXX znacznie się pogorszył, szczególnie w II w. po Chr., co doprowadziło do powstania nowych żydowskich przekładów greckich (Akwili, Teodocjona i Symmacha). Septua-ginta stała się kościelnym Starym Testamentem.

Chrześcijanie woleli formę kodeksu (jakby książki) a nie zwoju. Dopóki kopiowano tylko na zwojach, które nie mogły pomieścić całej Biblii, lecz poje-dyncze Księgi, nie było ściśle ustalonej kolejności Ksiąg w kanonie. Przyjęcie przez Kościół formy kodeksu wymusiło ułożenie Ksiąg w określonej kolejno-ści, ale na początku nadal były różnice między manuskryptami, a nawet włą-czano w nie greckie Księgi, które nie należały do Biblii Hebrajskiej.

Tak ukształtowana Septuaginta wraz z Nowym Testamentem była trakto-wana przez Kościół Wschodni za natchnioną. Zachód potrzebował przekładu łacińskiego, którego dokonał św. Hieronim, zastępując swoją Wulgatą nie-doskonałe wcześniejsza łacińskie wersje (vetus latina). To Vulgata stała się standardowym tłumaczeniem łacińskim dla Kościoła Zachodniego. Choć sam

19

Hieronim był przekonany, że chrześcijański kanon Starego Testamentu powi-nien odpowiadać kanonowi Biblii Hebrajskiej, jednak do Wulgaty włączył też przetłumaczone na łacinę te Księgi i fragmenty greckie (zwane deuterokano-nicznymi), które znane były tylko z Biblii greckiej (LXX).

Autorzy Nowego Testamentu zdają się bogato korzystać z LXX, choć – jak wykazaliśmy – w tamtym czasie jeszcze nie można jej traktować jako ustalo-nego monolitu. Trzeba uwzględnić też możliwość, że sami dokonywali prze-kładów pojedynczych tekstów hebrajskich na grekę w zależności od potrzeby.

Obietnica i wypełnienie Nowy Testament zaświadcza o tym, że Jezus rozumiał swą mi-

sję jako wypełnienie nadziei i powołania Izraela (por. Dz 26,7; 28,20), a wczesny Kościół – idąc po tej linii – dokonał głębokiej relektury Biblii Izraela, by lepiej zrozumieć Boży plan zbawienia w Jezusie Chrystusie i by skuteczniej dowodzić przy pomocy Pis-ma, że On jest Mesjaszem, który miał przyjść.

Taki stosunek Kościoła do Pisma zakładał jedność historii ludzkości w ramach tego samego planu Bożego. Kościół głosi, że Boże działanie opisane w Biblii Izraela osiąga swą pełnię w Jezusie z Nazaretu i Izrael jako taki nie ma już czego oczekiwać poza Jezusem, bo „w Nim wszystkie obietnice Boże są „tak” (2 Kor 1,20).

Przecież Stary Testament to Księga wciąż wzmagających się i podsycanych oczekiwać, które rozrastają się do niebywałych roz-miarów do tego stopnia, że żaden akt wypełnienia obietnic Bo-żych w historii nie byłby w stanie w pełni zaspokoić tych nadziei.

Wypełnienie musiało się dokonać przez Boską interwencję przekraczającą historię, a taką było wskrzeszenie Jezusa i uczy-nienie Go Panem i Mesjaszem, który spełnia nadzieje Izraela.

Nie oznacza to jednak, że ST bez Chrystusa nie miał znacze-nia. Przecież już Biblia Izraela zawiera świadectwo o samoobja-wieniu się Boga. Miała ona wartość dla jej autorów i pierwszych adresatów w swojej epoce, niezależnie od przyszłej, ostatecznej formy zbawienia.

20

Stary Testament ma nadal szczególną wartość dla Kościoła, który ją czyta jako część swojego Pisma Świętego. Niektóre wąt-ki i tematy teologiczne zostały zapoczątkowane i rozwinięte już w ST, a niektóre z nich są podejmowane w NT lub robi się tylko do nich aluzje lub się je zakłada. Jezus mówił o Bogu (swoim Ojcu), którego żydzi znali jako JHWH ze ST.

Już w ST dostrzegamy pewne charakterystyczne cechy Bożego działania w historii, jak np. to, że wcześniejsze wydarzenia zbaw-cze stają się typem, zapowiedzią przyszłych, jeszcze większych zbawczych interwencji Boga. Niektóre nowe interwencje miały miejsce w czasach ST-u, co jednak nie oznacza, że zawarty w dawnym typicznym wydarzeniu potencjał obietnicy/zapowiedzi został przez nie już wykorzystany i że nie należy już oczekiwać nowych interwencji Boga, bo te starotestamentalne wypełnienia znów zawierają w sobie zapowiedzi przyszłego wypełnienia.

Obserwujemy zachowanie więzi, ciągłości i podobieństwa do wcześniaczego wydarzenia przy jednoczesnym radykalnym prze-kroczeniu tego pierwszego, przewyższeniu i rozwoju. Zbawienie w Chrystusie niejako wzięło w posiadanie, zagarnęło dla siebie te stare teksty, zachowując pewną ciągłość, ale wykazując też roz-wój i transpozycję na wyższy poziom.

Pomimo tej ciągłości, NT wyraża patetyczne zdumienie wobec zapoczątkowania w Chrystusie czegoś absolutnie nowego, wręcz niewyobrażalnego, czego nie dało się do końca przewidzieć ani wyprowadzić z obietnic ST. To nowe wydarzenie zbawcze w Chrystusie każe wręcz zupełnie inaczej rozumieć ST, który dla chrześcijan jawi się jako objawienie Boże poprzedzające pełnię objawienia w Chrystusie i jako wskazujące na przyjście Pana Je-zusa.

Z perspektywy „pełni czasu” (Ga 4,4), to co głosił ST, ma od-niesienie do Chrystus. Uświadomienie sobie radykalnej nowoś-ci, wyjątkowości i pełni zbawienia w Chrystusie musi stanowić punkt wyjścia dla każdej chrześcijańskiej interpretacji ST-u.

21

Szczególną formą rozumienia ST-u jest typologia, która ustala odpowiedniość między danym wydarzeniem, instytucją, postacią starotestamentalną (tj. typem) a jego odpowiednikiem (antyty-pem) nowotestamentalnym.

Autorzy NT-u czynili pewne skojarzenia ad hoc, jako że świa-domość ciągłości między Starym a Nowym Testamentem była bardziej żywa niż mogłyby na to wskazywać same „dowody z Pisma”, cytaty czy aluzje obecne w tekstach NT-u.

W ramach procesu aktualizacji niektóre odniesienia do ST-u zmierzały do takiego podkreślenia - czasem w sposób nawet skrajny i jednostronny - jakiegoś szczególnego elementu z historii biblijnej, że sama ta aktualizacja przybiera cechy wydarzenia cha-ryzmatycznego i niepowtarzalnego.

Nie wszystko da się ująć w prosty schemat „zapowiedź - wy-pełnienie”. Przecież pomimo podobieństwa i jedności motywów (NT zdaje się zawierać mnóstwo motywów i terminów zaczerp-niętych ze ST-u), nigdzie w ST nie jest dosłownie zapowiedziana Osoba Jezusa Chrystusa, który przekracza granice poznania Boga ze ST. Kościół był świadom, że głosząc Jezusa jako Mesjasza, ni-gdzie w ST nie znajdował tekstów mówiących dokładnie o takiej postaci, jak On. Jezus jest Mesjaszem nie dlatego, że wypełnia On konkretną przepowiednię ze ST, lecz ponieważ wypełnia w swej Osobie wszystkie idee, wątki i zapowiedzi zwane mesjańskimi.

Obietnice wypełniają się w Chrystusie ponad miarę. Nie wszsytko było zapowiedziane, gdyż nie byłoby zrozumiane. Choć Jezus radykalnie przekracza te obietnice, ST był konieczny, by w ogóle można było rozpoznać w Jezusie Mesjasza, co udało się niektórym.

Ale to Jezus jest kluczem do pełniejszego zrozumienia ST. Dzięki charakterowi obietnicy, ST był otwarty na interpretację w świetle Chrystusa i w sensie hermeneutycznym wychodził jej naprzeciw. Choć teksty starotestamentalne nieustannie były aktu-alizowane, poddawane ciągłej relekturze w nowych okolicznoś-

22

ciach, to jednak najwyższy stopień tej aktualizacji osiągnęły w swym wypełnieniu w Chrystusie. Ponadto w wielu przypadkach to wypełnienie odsłoniło sens pełniejszy (sensus plenior) wielu tekstów ST-u.

Już sam ST zawiera pewne fundamentalne prawdy wiary chrześcijańskiej. Między innymi przestawia nam wyjątkową wi-zję świata i człowieka, tkwiącego w historii wspólnej z Bogiem. Stąd ST-owi przysługuje doniosła rola przygotowawcza wzglę-dem Chrystusa i NT.

Wydarzenia a interpretacjeBiblia przedstawia historię zbawienia pełną doświadczeń in-

terwencji Boga. Niemniej przekazuje nam tylko informacje o pewnych wydarzeniach w formie tekstu biblijnego. Większość naszych życiowych doświadczeń nie jest tekstualna. Choć co-dziennie poddajemy interpretacji i zrozumieniu wydarzenia z na-szego życia, to jednak w interpretacji Biblii chodzi o coś innego, chodzi o interpretację tekstu, który zawiera jakąś relację o wy-darzeniach zbawczych. Każde takie opowiadanie już jest inter-pretacją. Z resztą autor opowiadania już wcześniej sam dokonuje selekcji danych z doświadczenia i przekazuje tylko te, które uznał za znaczące i je interpretuje.

Interpretacja biblijna jest częścią ogólnoludzkiego poszukiwa-nia znaczenia. Chodzi w niej o poszukiwanie znaczenia w tekście, a ten sam w sobie zawiera już interpretację autora natchnionego jakichś wydarzeń, tradycji lub tekstów. Biblia zawiera więc inter-pretację wydarzeń, często też takich, które już wcześniej zostały zinterpretowane przez jakąś tradycję spisaną lub ustną.

Wydarzenia opowiedziane w Biblii składają się na historię Izraela, w której sam Bóg objawia się stopniowo przez swe czyny i słowa. Już od wieków Izrael wyznawał swoją wiarę w formie opowiadania o zbawczych wydarzeniach historycznych (np. Pwt 26,5-10). W swych opowiadaniach o wydarzeniach zbawczych,

23

choćby już z czasów wyjścia z Egiptu i wejścia do Kanaanu, au-torzy natchnieni łączą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Ze-stawienie w ciąg następujących po sobie wydarzeń było już pro-cesem interpretacji w oparciu o nadrzędną ideę przymierza oraz zachowywania lub niezachowywania go.

Przyszłość jako zreinterpretowana przeszłość i teraźniejszośćZ powodu obietnic związanych z przymierzem, Izrael był

ukierunkowany na przyszłość. Z czasem nadzieje i oczekiwania, dotyczące przyszłości rozrosły się. Instytucje Izraela, takie jak: przymierze, król, świątynia i kult, były projektowane na wspania-łą przyszłość.

Jeremiasz zapowiadał nowe przymierze (31.31-34). Izajasz przepowiadał przyjście doskonałego Króla, który będzie rządził doskonałym królestwem (rozdziały: 7, 9, 11). Ezechiel prorokował o nowej świątyni i nowej Jerozolimie w majestacie (Ez 40-48), a Malachiasz o nowym i oczyszczonym kapłaństwie (Ml 3,3-4).

Również oczekiwano, że wydarzenia z przeszłości powtórzą się na wielką skalę. Drugi Izajasz ogłosił powrót z wygnania jako poszerzoną powtórkę Wyjścia z Egiptu (Iz 43; 44,26-27; 51,9-11), nawet jako nowe stworzenie (45,11-13). Podobnie w Ez 28,11-19 opowiadanie o stworzeniu człowieka i o upadku w Rdz 2,6b- 3,24 jawi się jako wielki program ostatecznego wydoskonalenia, do czego powołani są wszyscy ludzie. Utracony ideał z przeszłości jest obrazem idealnej przyszłości (niem. Urzeit ist Endzeit).

Trzy rozdziały z Izajasza (7; 9; 11) świetnie ilustrują proces in-terpretacji, postępującego redefiniowania nadziei mesjańskich. W rozdziale 7 czytamy, że przemawiając do króla Achaza z rodu Da-wida, prorok powołuje się na obietnicę daną Dawidowi. Zachęca Achaza, żeby prosił o znak, przez który Pan Bóg potwierdzi swą wierność obietnicy danej rodowi Dawida. Dawne proroctwo Na-tana odnosi do nowego króla po ponad 150 latach. Gdy już urodził

24

się Ezechiasz, syn Achaza, Izajasz opiewał wspaniałą przyszłość dziecka i jego królestwa. To w nim miały zrealizować się obietni-ce dawidowe (Iz 9,1-6). Jednakże nadzieje Izajasza rozwiały się, gdy Ezechiasz zaczął wiązać się z Egiptem. Obietnice były nie-odwołalne, a Izajasz był przekonany, że jeśli nie wypełnią się one teraz, to na pewno kiedyś w przyszłości. Stąd wyglądał na przy-szłość króla namaszczonego Bożym duchem (Iz 11,1-9). Praw-dopodobnie w świetle tego ostatniego wizerunku Mesjasza, pro-rok dokonał relektury swych wcześniejszych proroctw: one były prawdziwymi proroctwami a spełnienie obietnic było w zasięgu ręki, ale królowie nie dorośli do nich, stąd spełnienie obietnic zo-stało przeniesione na przyszłość. W obrębie działalności jednego proroka obserwujemy postępującą reinterpretację obietnic i ich projekcję na przyszłość. Przyszłość buduje na przeszłości , i to zarówno na zasadzie ciągłości (on będzie królem dawidycznym, wypełniającym wcześniejsze obietnice), jak i zerwania (król bę-dzie pewnym wodzem, przez którego Pan będzie mógł wypełnić swoje obietnice).

Reinterpretacja tekstów dla teraźniejszości (aktualizacja)Wiele tradycji biblijnych było najpierw przekazywanych

ustnie, aż wreszcie doczekały się spisania, przy czym niektóre wcześniejsze teksty posłużyły wyjaśnieniu współczesnych wyda-rzeń. Chociaż czasem autorzy w Biblii zwyczajnie cytują tekst dla podparcia prawdy, co do której chcą przekonać adresatów (np. w 2 Krl 14,4-6 cytuje się Pwt 24,16), to w wielu miejscach Biblii od-najdujemy wcześniejsze teksty przepisane w nowym kontekście po to, by podkreślić ich aktualność dla teraźniejszości.

Autorzy natchnieni czynią to na przykład przez słowną alu-zję, jak w Iz 51,3-6, który używa słów z wcześniejszych tekstów (Iz 2,2-4 i Mich 4,1-4), aby czytelnik powiązał te teksty i odkrył podobieństwa. W innych wypadkach da się rozpoznać później-szą korektę, albo interpretację dodaną przez autora do własnego

25

tekstu, np. w 1 Krl 15,5 chwali się króla Dawida, że był wierny wszystkim Bożym przykazaniom, i LXX na tym kończy; ale tekst hebrajski dodaje: „z wyjątkiem sprawy Uriasza Chetyty”, co na-ukowcy tłumaczą tym, że pisarz był świadom grzechu Dawida wzmiankowanego w 1 Krl 11-12 i dlatego dodał wzmiankę tym.

Czasem jednak zmiany są poważniejsze. Tekst Pwt 1,19-36 powtarza Lb 13,1-14,44, a Kronikarz przepisuje dłuższe historie, aby ukazać ich znaczenie dla współczesnej sobie wspólnoty wy-znaniowej (zob. 1-2 Krn). Mdr 11-19 i Syr 44-50 czynią to samo.

Autorzy dzieł apokaliptycznych, jak autor Dn, lubowali się w poszukiwaniu ukrytego znaczenia starszych tekstów biblijnych, np. 70 lat zapowiadanych przez Jeremiasza, jako czas niewoli, zostało przeinterpretowanych jako 70 tygodni lat w tym celu, aby pokazać, że żydzi pod okupacją grecką doświadczają tych samych ucisków niewoli (Dn 9,1-27).

Widać na tych przykładach, że wydarzenia z przeszłości ura-stają do rangi wzorca i przepowiedni większych wydarzeń w przyszłości. Współczesne wydarzenia są pojmowane jako po-wtórzenie przeszłych wydarzeń, jednak nie w ramach greckiej, cyklicznej wizji historii, ale w znaczeniu wypełnienia obietnicy, która była ukryta w dawnych wydarzeniach i słowach. Jeśli wy-darzenie nabiera znaczenia tylko w relacji, to przeszłość trzeba odnieść do teraźniejszości.

Nowy Testament postrzega ten proces jako prowadzący osta-tecznie do wypełnienia w Chrystusie. On jest nowym Adamem (Rz 5,12-21; 1 Kor 15,45-49); Barankiem paschalnym (Wj 12; 1 P 1,18-19; Ap 12,11; J 19,36; 1 Kor 5,7); Dawcą Nowego Przymierza (Łk 2,20); Prawdziwym krzewem winnym (Iz 5,1-7; J 15,1-10); przebłagalnią (Kpł 16,15-15; Rz 3,25); nowym i wiecznym Dawi-dem (2 Sm 7,11-16; Łk 1,32-33); Skałą, z której wypływa woda (Lb 20,7-11; 1 Kor 10,4); arcykapłanem jak Melchizedek (Hbr); dobrym Pasterzem (Ez 34,23-24; J 10,14); Prorokiem jak Mojżesz (Pwt 18,15; Dz 3,22); Nową i ostateczną świątynią (J 2,13-21).

26

W Mt Jezus stwierdził, że nie przyszedł po to, by znieść Prawo, lecz by je wypełnić (Mt 5,17). Nie tylko prorocy prorokowali, ale również samo Prawo, tzn. ono wskazywało na coś poza sobą, na coś w przyszłości (Mt 11,13).

Dla wczesnych chrześcijan Jezus jest kluczem do puzzli ze ST: to tak jakby wszystko, o czym marzono, spełniło się, i wszystko, co było niejasne, stało się jasne.

Wielu autorów NT upatrywało figury Chrystusa w różnych sta-rotestamentalnych instytucjach, obrazach i wydarzeniach. Wyda-rzenie z przeszłości i inne z teraźniejszości lub przyszłości zależą od siebie ze względu na ich ostateczne znaczenie. Teksty, które mówią o tamtych starotestamentalnych wydarzeniach, zostały na nowo odczytane w świetle ich wypełnienia. Spojrzenie retro-spektywne na ST z perspektywy nowotestamentalnego wypełnie-nia usprawiedliwia zestawianie tych tekstów, ukazuje podstawę łączenia ich. Jest to uprawnione ze względu na wierność Boga swoim obietnicom. Ewangelia jest spełnieniem dawnych obiet-nic, spełnieniem, dla którego cały ST był przygotowaniem. Dla-tego nie da się pojąć NT bez wejścia w świat Starego Testamentu.

Psalmy stanowią jeszcze inną ilustrację procesu interpretacji i aktualizacji. Co do większości Psalmów nie znamy już kontekstu ich powstania. Jednak kolejne pokolenia modliły się nimi, jako swoimi, czyli Psalmy były wciąż używane w nowych konteks-tach, przez co wyrażano wiarę, że ten sam Bóg wciąż działa po-dobne rzeczy.

Interpretacja rewizjonistycznaJuż sam ST sam siebie modyfikuje. Mamy kilka przykładów

rewizji wcześniejszych koncepcji teologicznych. Nowy Testa-ment dokonał rewizji większej części ST, również w głoszeniu jego wypełnienia się.

Same tłumaczenia na różne języki też są interpretacją.

27

Dziedzictwo żydowskich metod interpretacjiWiele żydowskich ugrupowań z okresu poprzedzającego narodziny Chry-

stusa i z I w. po Chrystusie było świadomych konieczności interpretowania Biblii. Już tłumaczenie na grekę w formie LXX (Septuaginty) było interpre-tacją. Do tego dochodzą liczne pisma apokryficzne, jak Księga Jubileuszów, 1 Księga Henocha, Wniebowzięcie Mojżesza, 4 Księga Ezdrasza, 2 Księga Barucha. Targumy (z nich przynajmniej Targum Neofitów pochodzi z I w. po Chr.) jako aramejskie przekłady czy parafrazy tekstów biblijnych też są inter-pretacją. Interesujące są metody interpretacji stosowane w Qumran, szczegól-nie komentarze aktualizujące typu peszer, a także alegoryzująca metoda Filona z Aleksandrii.

Ogólnie możemy wskazać na cztery główne metody żydowskiej egzegezy (za R. Longeneckerem) z czasów początku chrześcijaństwa:

1. dosłowna;2. midrasz - docierająca do duchowego sensu, ukrytego za sensem dosłow-

nym (np. 7 zasad halachicznych Hillela i 4 zasady haggadyczne);3. peszer - odkrywająca w ST misterium, niezrozumiałe nawet dla autora

natchnionego, a odkryte obecnie tylko dla konkretnej wspólnoty (tu: z Qum-ran);

4. alegoryczna (Filon) - metoda redukcjonistyczna, sztucznie odnosząca tekst biblijny do idei filozoficznych dla ich zilustrowania.

Podsumowanie - z dokumentów Papieskiej Komisji Biblijnej

1) Interpretacja Biblii w Kościele (1993):III.A.2. Stosunek Starego Testamentu do NowegoRelacje intertekstualne przybierają charakter szczególnie widoczny

w Nowym Testamencie, który wręcz ugina się pod naciskiem aluzji do Starego Testamentu i wyraźnych jego cytatów. Autorzy Nowego Testa-mentu uznają w Starym Testamencie pełną wartość objawienia Boże-go. Stwierdzają wyraźnie, że w życiu, w nauczaniu a nade wszystko w śmierci i w zmartwychwstaniu Jezusa jako źródle przebaczenia i życia wiecznego, starotestamentalne objawienie Boże znalazło swoje wypeł-nienie: „Chrystus umarł za nasze grzechy, zgodnie z Pismem i został pogrzebany; zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem i ukazał się...” (1 Kor 15,3-5). Oto element centralny całego nauczania apostol-skiego (1 Kor 15,11).

28

Jak zawsze, tak i w tym przypadku pomiędzy Pismem św. a wydarze-niami, które stanowią wypełnienie się zapowiedzi Pisma, relacje wza-jemne nie mają charakteru czysto materialnej korelatywności, lecz są to raczej jakby oświetlanie się dwustronne i swoisty proces dialektyczny: stwierdza się, że Pismo św. ukazuje sens określonych wydarzeń, ale rów-nocześnie mówi się, że te wydarzenia pozwalają odkryć sens Pisma św., co oznacza, że jesteśmy zmuszeni niejako odejść od niektórych aspektów przekazanej nam już interpretacji po to, żeby się opowiedzieć za nowym rozumieniem tekstu.

Podczas swej publicznej działalności Jezus przyjął własną postawę, odmienną od interpretacji ogólnie przyjętej w tamtych czasach, czyli tej „uczonych w Piśmie i faryzeuszy” (Mt 5,20). Dowody na to są bardzo liczne: antytezy z Kazania na Górze (Mt 5,21-48), absolutna niezależ-ność Jezusa w sprawie zachowywania szabatu (Mk 2,27-28 i paral.), sposób relatywizowania przepisów czystości rytualnej (Mk 7,1-23 i pa-rał.) a z drugiej strony bardzo bezwzględne wymagania w innych spra-wach (Mt 10,2-12 i paral.; 10,17-27 i paral.) a zwłaszcza w sposobie traktowania „celników i grzeszników” (Mk 2,15-17 i paral.). Nie były to z Jego strony jakieś kaprysy kontestatorskie, lecz przeciwnie, jak najda-lej posunięta wierność wobec woli Bożej, wyrażonej w Piśmie (por. Mt 5,17; 9,13; Mk 7,8-13 i paral.; 10,5-9 i paral.).

Fakt śmierci i zmartwychwstania Jezusa doprowadził do ostatnich granic proces zapoczątkowanej już ewolucji, ale też spowodował, na innych odcinkach, absolutne zahamowanie, ukazując niekiedy nowe, nieoczekiwane horyzonty. Śmierć Mesjasza „Króla żydowskiego” (Mk 15,26) dała początek całkiem innej, doczesnej interpretacji Psalmów królewskich i proroctw mesjańskich, natomiast zmartwychwstanie i wy-niesienie Jezusa do chwały niebieskiej jako Syna Bożego, sprawiły, że te same teksty uzyskały niewyobrażalną przedtem pełnię swego znaczenia. Wyrażenia mające przedtem charakter hiperboli literackich, od tego momentu powinny być odczytywane dosłownie. Robią wrażenie takie, jakby były zaproponowane przez Boga dla wyrażenia chwały Jezusa Chrystusa, gdyż Jezus jest rzeczywiście „Panem” (Ps 110,1), w najmoc-niejszym znaczeniu tego słowa (Dz 2,36; Flp 2,10-11; Hbr 1,10-12); jest On Synem Bożym (Ps 2,7; Mk 14,62; Rz 1,3-4), Bogiem z Bogiem (Ps 45,7; Hbr 1,8; J 1,1; 20,28); „Jego królowanie nie będzie mieć końca” (Łk 1,32-33; por. 1 Krn 17,11-14; Ps 45,7; Hbr 1,8) i równocześnie jest On „kapłanem na wieki” (Ps 110,4; Hbr 5,6-10; 7,23-24).

Pisarze natchnieni Nowego Testamentu cały Stary Testament odczy-

29

tywali na nowo w świetle wydarzeń paschalnych. Duch Święty zesłany przez Chrystusa wyniesionego do chwały (por. J 15,26; 16,7) odkrywał przed nimi sens duchowy Starego Testamentu. Pozwoliło im to jak ni-komu przedtem potwierdzić wartości profetyczne Starego Testamentu, ale także poważnie zrelatywizować zbawcze możliwości Starego Pra-wa. To ostatnie stwierdzenie, spotykane już także w Ewangeliach (por. Mt 11,11-13 i paral.; 12,41-42 i paral.; J 4,12-14; 5,37; 6,32), jest szczególnie wyakcentowane w niektórych listach Pawła oraz w Liście do Hebrajczyków. Zarówno Paweł jak i autor Listu do Hebrajczyków wykazują, że Tora jako część autentycznego objawienia, sama w sobie zawiera zapowiedzi własnego kresu w sensie określonego systemu legis-lacyjnego (por. Ga 2,14; 5,1; Rz 3,20-21; Hbr 7,11-19; 10,8-9). Wnio-sek stąd, że poganie, przyjmujący wiarę w Chrystusa nie podlegają wszystkim przepisom ustawodawstwa biblijnego, zredukowanego od tej pory do rozmiarów zbioru praw dla jednego konkretnego narodu. Ale nadal wszyscy mają się żywić także Starym Testamentem jako Słowem Bożym, które umożliwi im łatwiejsze odkrywanie wszystkich wymiarów misterium paschalnego, będącego treścią ich codziennego życia (por. Łk 24,25-27.44-45; Rz 1,1-2).

Wzajemne relacje pomiędzy Nowym a Starym Testamentem w ra-mach samej Biblii są więc bardzo złożone. Gdy chodzi o posługiwanie się tekstami, to autorzy natchnieni odwoływali się, rzecz jasna, do ów-czesnego stanu wiedzy i stosowanych w ich czasach metod interpreta-cyjnych. Anachronizmem byłoby oczekiwać od nich posługiwania się nowoczesnymi metodami naukowymi. To egzegeza dzisiejsza powinna wnikać w arkana dawnej interpretacji, by móc ocenić należycie sposób jej przeprowadzania. Z drugiej strony powinno się też pamiętać, żeby nie przypisywać wartości absolutnej ograniczonym możliwościom po-znania.

Trzeba wreszcie zauważyć, że zarówno w ramach Nowego jak i już Starego Testamentu obserwuje się swoisty układ paralelny różnych per-spektyw a niekiedy i pewne napięcia między nimi, jak to ma miejsce w odniesieniu do osoby Jezusa (J 8,29; 16,32 i Mk 15,34), wartości prawa Mojżeszowego (Mt 5,17-19 i Rz 6,14) albo konieczności dobrych uczynków do osiągnięcia usprawiedliwienia (Jk 2,24 i Rz 3,28; Ef 2,8-9). Jedną z cech charakterystycznych Biblii jest to, że nie przedstawia ona jakiegoś systemu ale przeciwnie, wiele w niej napięć o charakterze dynamicznym. Pisarze natchnieni przyswoili sobie mnóstwo różnych sposobów interpretowania tych samych wydarzeń lub rozwiązywania

30

podobnych problemów. W samej Biblii znajdujemy jakby zachętę do tego, żeby unikać uproszczeń i ciasnoty umysłowej.

2) Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijań-skiej (2001):

64. Chrześcijańskim czytelnikom towarzyszy przekonanie, że ich hermeneutyka Starego Testamentu, oczywisty zasadniczo różni się od hermeneutyki judaistycznej, odpowiada jednak potencjalności znacze-nia rzeczywiście obecnego w tekstach. Jak w czasie obróbki błony fo-tograficznej „wywoływacz”, tak osoba Jezusa i związane z Nim wyda-rzenia, pozwoliły ukazać w Pismach pełnię sensu, który wcześniej był niedostrzegalny. Ta pełnia znaczenia ustanowiła pomiędzy Nowym a Starym Testamentem potrójny stosunek: ciągłości, braku ciągłości i postępu.

1. CiągłośćNowy Testament poza tym, że uznaje autorytet Pism żydowskich i

stara się stale wykazywać, że „nowe” wydarzenia zgodne są z tym, co było wcześniej zapowiedziane, podejmuje w pełni wszystkie wielkie te-maty teologii Izraela w ich potrójnym odniesieniu do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości.

Najpierw pojawia się uniwersalna i zawsze obecna perspektywa: Bóg jest jeden; to On poprzez swoje słowo i tchnienie stworzył i pod-trzymuje wszechświat łącznie z ludzką istotą wielką i szlachetną po-mimo jej nędzy.

Inne tematy rozwinięto w łonie szczegółowej historii: Bóg przemó-wił, wybrał sobie lud, wielokrotnie go uwalniał i zbawiał, związał się z nim przymierzem, sam mu się ofiarowując (łaska) i zalecając mu dro-gę wierności (Prawo). Osoba i dzieło Chrystusa, jak również istnienie Kościoła są niejako przedłużeniem tej historii.

Ta zaś otwiera wybranemu ludowi cudowne horyzonty przyszłości: potomstwo (obietnica dla Abrahama), miejsce pobytu (ziemia), trwa-łość pomimo kryzysów i doświadczeń (dzięki wierności Boga), nasta-nie idealnego porządku politycznego (Królestwo Boże, mesjanizm). Błogosławieństwo dane Abrahamowi od samego początku ma charak-ter uniwersalistyczny. Zbawienie dane przez Boga dotrze do krańców ziemi. Istotnie, Chrystus Jezus zbawia cały świat.

31

2. Brak ciągłościWszelako nie da się zaprzeczyć, że tekst tego czy innego Testamen-

tu zawiera przerwy. Nie zrywają one ciągłości. W rzeczach istotnych one raczej ją suponują. Jednak dotykają one całych bloków Prawa: instytucji, jak na przykład lewickie kapłaństwo i Świątynia jerozolim-ska; formy kultu, jak składanie ofiar ze zwierząt; praktyki religijne i rytualne, jak obrzezanie; przepisy na temat czystego i nieczystego, przepisy pokarmowe; niedoskonałe prawa, jak te dotyczące rozwo-du; restrykcyjne interpretacje prawne, na przykład dotyczące szabatu. Jasne, że z pewnego punktu widzenia – z punktu widzenia judaizmu – są to elementy bardzo ważne, ale przemijające. Niemniej jednak jest rzeczą całkiem oczywistą, że urzeczywistnione w Nowym Testamencie radykalne przemieszczenie akcentów, było już zapoczątkowane w Sta-rym Testamencie i w ten sposób stanowiło potencjalnie dopuszczalną lekturę.

3. Postęp65. Brak ciągłości w pewnych punktach jest tylko negatywnym ob-

liczem rzeczywistości, której pozytywne nazywa się postępem. Nowy Testament świadczy, że Jezus nie tylko nie sprzeciwia się Pismom izra-elskim, nie głosi ich końca i ich nie odwołuje, ale w swojej osobie, w posłannictwie, a zwłaszcza w tajemnicy paschalnej doprowadza do ich wypełnienia. Prawdę mówiąc żaden z wielkich tematów teologii Starego Testamentu nie wymyka się nowym promieniom chrystolo-gicznego światła.

a) Bóg. Nowy Testament niezachwianie utrzymuje monoteistyczną wiarę Izraela: Bóg jest jedyny; jednak Syn uczestniczy w tej tajemnicy, którą można odtąd wyrazić jedynie w troistym symbolizmie, przygoto-wanym, choć z oddali, w Starym Testamencie. Oczywiście Bóg stwarza przez swoje słowo (Rdz 1); ale to Słowo preegzystuje „u Boga” i „jest Bogiem” (J 1,1-5); wypowiadając się już w ciągu historii poprzez całą serię autentycznych rzeczników (Mojżesz i prorocy) wcieliło się ono w Jezusa z Nazaretu. Jednocześnie Bóg stwarza „tchnieniem swoich ust” (Ps 33,6). Tym tchnieniem jest „Duch Święty” wysłany od Ojca przez zmartwychwstałego Jezusa (Dz 2,33).

b) Człowiek. Człowiek został stworzony wielkim, „na obraz Boży” (Rdz 1,26). Jednak najdoskonalszą „ikoną niewidzialnego Boga” jest Chrystus (Kol 1,15). A my sami jesteśmy powołani, by stać się obra-zem Chrystusa, to znaczy „nowym stworzeniem”. Bóg zbawia nas i

32

uwalnia z naszego ubóstwa i nędzy, ale poprzez jedyne pośrednictwo Jezusa Chrystusa, który umarł za nasze grzechy i zmartwychwstał dla naszego życia.

c) Lud. Nowy Testament przyjmuje, że wybór Izraela, narodu przy-mierza jest nieodwołalny. Izrael zachowuje swe nietknięte preroga-tywy (Rz 9,4) i swój kluczowy statut w historii w odniesieniu do daru zbawienia (Dz 13,23) oraz Słowa Bożego (13,46). Jednak Bóg ofiaro-wał Izraelowi „nowe Przymierze” (Jr 31,31), które zostało zanurzone w krwi Jezusa. Kościół składa się z Izraelitów, którzy przyjęli to nowe Przymierze oraz innych wierzących, którzy do nich się przyłączyli. Naród nowego Przymierza, czyli Kościół, ma świadomość, że istnie-je tylko dzięki łasce przyłączenia się do Chrystusa Jezusa, mesjasza Izraela, a dzięki swym związkom z apostołami do wszystkich Izrae-litów. Nie zastępując więc Izraela pozostaje solidarny z nim. Etno-chrześcijanom apostoł Paweł głosi, że zostali wszczepieni do dobrej oliwki, jaką jest Izrael (Rz 11,16.17). Oznacza to, że Kościół świa-dom jest tego, iż Chrystus daje mu otwarcie uniwersalne, stosownie do powołania Abrahama, którego potomstwo odtąd rozszerza się na synostwo oparte na wierze w Chrystusa (Rz 4,11-12). Królestwo Boże nie jest już związane z samym Izraelem, ale jest otwarte na wszystkich, włączając w to pogan. W królestwie tym szczególne miejsce zajmują ubodzy i wygnańcy. Nadzieja pokładana w królewskim domu Dawida, który wszakże już od sześciu wieków był w stanie upadku, staje się na powrót kluczem do istotnej lektury historii: koncentruje się ona odtąd na Jezusie Chrystusie, pokornym i dalekim potomku Dawida. Wreszcie, gdy chodzi o ziemię Izraela, łącznie ze Świątynią i Świę-tym Miastem, to Nowy Testament szerzej rozwija proces symbolizacji zapoczątkowany już w Starym Testamencie i międzytestamentalnym judaizmie.

Tak więc dla chrześcijan, wraz z nastaniem Chrystusa i Kościoła, Bóg Objawienia wypowiada swoje ostatnie słowo. „Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez proroków, a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna” (Hbr 1,1-2).

33

co to jeSt typologia biblijna?

Termin „typologia” pochodzi od greckiego słowa typos. Jego odpowiednikiem łacińskim jest słowo „figura”. W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy, że pod pojęciem „typologii bi-blijnej” kryje się jedność planu Bożego w dwu Testamentach. „Typologia oznacza dynamizm zmierzający do wypełnienia planu Bożego, gdy Bóg będzie wszystkim we wszystkich (1 Kor 15,28). Tak więc na przykład powołanie Patriarchów i Wyjście z Egiptu nie tracą własnej wartości w planie Bożym, ponieważ są równo-cześnie jego pośrednimi etapami” (KKK 130).

Założenia teologiczne typologii biblijnejGdy mówimy, że jedno wydarzenie typologicznie zapowiada

inne, musimy pamiętać, że typem jest wydarzenie jako opowie-dziane w Biblii, a nie samo w sobie. Krytyka historyczna i podwa-żenie historyczności typu nie umniejsza go jako typu, bo typem jest wydarzenie opowiedziane, nawet jeśli jest ono tylko fikcją literacką, stworzoną np. dla celów wychowawczych. Wystarczy, że jest ono opowiedziane w ramach jednego Bożego planu.

„Interpretację typiczną (ang. figural interpretation, A. Auer-bach) tworzy powiązanie dwóch wydarzeń tak, że pierwsze ozna-cza nie tylko siebie, ale też drugie. Ich związek można pojąć tylko przez intellectus spiritualis (przez lekturę duchową). Związek na-stępstwa czasowego jest drugorzędny. Wystarczy, że oba wyda-rzenia mieszczą się w ramach jednego planu Boga. Zakłada się przy tym, że

1. Bóg jest Stwórcą i źródłem wszelkiego porządku;2. Bóg ma plan dla Wszechświata i interweniuje skutecznie,

aby zrealizować swój plan;3. ten plan można poznać przynajmniej w głównych zary-

sach, bo Bóg go objawia w historii;4. ponieważ Bóg powziął plan, który ostatecznie zmierza do

przygarnięcia wszystkich do Niego, jest spójność w Bożym pro-wadzeniu, interwencjach i pedagogii. Stąd możemy dostrzec w Biblii wydarzenia powiązane z sobą: dawne wydarzenia są otwar-te na wypełnienie, są typami przyszłych.

34

Ponieważ wydarzenia biblijne są otwarte na przyszłe wypeł-nienie, tłumaczy to, dlaczego Kościół oczekuje, że wydarzenia zbawcze z Ewangelii (np. uzdrowienia, cuda, egzorcyzmy) po-wtórzą się w jakiś sposób w życiu świętych. To też tłumaczy, dla-czego chrześcijanie uważają pewne obrazy, historie czy postacie z Apokalipsy za prorockie na nasze czasy. Te i podobne tendencje wynikają właśnie z tendencji obecnych w samej Biblii, by dawne teksty i wydarzenia aplikować do nowych sytuacji, czyli dokony-wać ich relektury, aktualizacji.

Wcześniejsze wydarzenia w Biblii nie są jednak tylko „cie-niami” (por. Hbr 8,5), ale też rzeczywistościami z własnym zna-czeniem. Jednocześnie stanowią one też wzorzec na przyszłość. A wszystko rozgrywa się w ramach jednego rozumnego planu powziętego przez miłującego i wiernego Boga. Każdy wierzący jest włączany w osobistą relację, dialog z Bogiem. Interpretację wydarzeń zbawczych można odczytać tylko w świetle tej osobi-stej relacji. Skoro Bóg ma na względzie nasze dobro i udziela nam swej dobroci przez ciąg działań (czynów) w czasie, każdy Jego dar jest też obietnicą przyszłych, większych darów w przyszłości. Jest to część Bożej pedagogii.

Według Ga 3,24 w zbawczym planie Prawo było „pedago-giem” prowadzącym do Chrystusa. Zatem taki może być też sens ST (Prawa): dawać przynajmniej częściowe poznanie Boga i ukierunkować ludzi (również niechrześcijan) na Chrystusa.

Fazy rozwoju typologii biblijnejW typologii biblijnej figury i instytucje Starego Testamentu

obok własnego znaczenia w historii zbawienia są także znaka-mi rzeczy przyszłych. Przepowiadanie apostolskie w ogromnej swej części miało za przedmiot przedstawienie realizacji figur starotestamentalnych w Jezusie Chrystusie. Tę odpowiedniość zachodzącą między rzeczywistością i tajemnicami chrześcijań-skimi a rzeczywistościami Starego Testamentu można odkryć przy pomocy Pisma Świętego. Inspiratorem tej odpowiedniości jest Duch Święty. Dzięki Niemu niektóre osoby, wydarzenia i instytucje Starego Testamentu zapowiadają w sposób obrazowy Chrystusa i Jego dzieło zbawcze. Z kolei te obrazy pomagają

35

zgłębić sens i znaczenie tajemnicy Chrystusa i Kościoła. Typologia biblijna posiada swoje fazy rozwoju, pewną ewo-

lucję. U początków tej ewolucji są księgi proroków. Mają one za-

sadniczo dwa aspekty. Treścią pierwszego jest przypomnienie wielkich dzieł Bożych dokonanych w przeszłości. Drugi aspekt wskazuje na cel, którym jest ugruntowanie wiary w wielkie dzie-ła przyszłości. I tak prorocy przypominają dzieła Boże z prze-szłości, jakimi były: stworzenie, raj, potop, wyjście i przymierze. Równocześnie jednak głoszą naukę o nowym stworzeniu, przy-mierzu czy wyjściu.

Następnym etapem w rozwoju typologii jest przepowiadanie apostolskie. Apostołowie łączą dziedzictwo Starego Testamentu z jego realizacją w Jezusie Chrystusie oraz patrzą na realizację starotestamentalnych figur w świetle tajemnicy paschalnej Chry-stusa.

Na trzecim etapie stoją pisarze Nowego Testamentu. Przez ich pisma typologia biblijna jest pogłębiona typologicznie i litera-cko. Przyjmą ją i rozwiną Ojcowie Kościoła oraz liturgia.

I tak charakterystycznym typem w historii narodu izraelskie-go jest np. niewola egipska i wyjście z niej. Niewola kończy się, gdy naród poznaje Boga, który jest ich wyzwolicielem. Krzyk do Boga jest krokiem ku wolności. Antytypem tej niewoli w No-wym Testamencie (czyli typologicznym odpowiednikiem) jest grzech, czyli dobrowolne oddalenie się od Boga.

Zasady typologii biblijnejPrecyzując pojęcie typu biblijnego, A. Jankowski pisze: „Oto

jedyny plan Boży posuwa się naprzód w sposób ciągły, a zara-zem przygotowane na etapie poprzednim rzeczywistości mesjań-skie niesłychanie przekraczają dane etapu przygotowawczego. (...) Stosunkiem Nowego Testamentu do Starego, czyli rzeczywi-stości późniejszej do wcześniejszej, która ją zapowiada, rządzą trzy zasady: wypełnienia, przerastania i więzi typologicznej.

Wypełnienie – termin biblijny – odnosi się, po pierwsze, do czasu i oznacza jakieś osiągnięcie zamie-

rzonej przez Boga chwili, która jest jakby dojrzałym owocem

36

przygotowania dziejowego (np. Mk 1,15; J 7,8; Ga 4,4; Ef 1,10), po drugie, określa postęp w porównaniu ze Starym Testa-

mentem (...), po trzecie – jako »wypełnienie Pism« realizację zapowie-

dzi i obietnic Bożych (...). Przerastanie jest szczególnym aspektem tej doskonałości,

jaką przynosi Nowy Testament w porównaniu ze Starym (...). Dwie powyższe zasady są (...) »pod prawem napięcia«, co

wywołuje (...) paradoksalną sytuację jakby zerwania łączności między obu Testamentami.

Zasada trzecia – więzi typologicznej – sprawia, że nawet to, co było w Starym niedoskonałe i względne, spełniło przecież swą rolę pedagogiczną, przygotowując pełnię w Chrystusie.

Biblijne pojęcie typu odnośnie do stosunku obu »ekonomii« można tak zdefiniować: W Starym Testamencie, jako w dzie-jach przygotowujących szczyt objawienia w Chrystusie, nie-które zdarzenia, sytuacje, rzeczy i osoby stanowią – na kształt proroctwa – zapowiedzi odpowiednich zdarzeń, sytuacji, rze-czy i osób należących do ery mesjańskiej. Fakt ten pozostaje w związku z zupełnie szczególnym charakterem dziejów bi-blijnych jako historii świętej zbawczego planu”8.

ciągłość, rozwój i transpozycja TYP --------------------------------------------> ANTYTYP

Przykłady:Mojżesz ------------------------------------------> ChrystusKanaan jako Ziemia Obiecana ----------------> niebowędrówka z Egiptu przez pustynię -----------------------> wędrówka chrześcijanina

przez doczesność do wiecznościmanna --------------------------------------------> Eucharystia

8 Por. A. Jankowski, Ku zbawieniu poprzez „ekonomię” Starego Prawa, w: Drogi Zbawienia. Od Biblii do Soboru, Poznań – Warszawa – Lublin 1970, 138n. Wytłuszczenie i wypunktowanie w cytowanym tekście – ks. Wł. Cyran.

37

Z dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydow-ski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej (2001)

Jedność planu Bożego i pojęcie jego wypełnienia się21. Podstawowe założenie teologiczne polega na tym, że zbawczy

plan Boga, który osiąga swoje apogeum w Chrystusie (por. Ef 1,3-14), jest jednorodny, chociaż stopniowo urzeczywistnia się w czasie. Za-równo jeden, jak i drugi aspekt jednorodności i stopniowości są jedna-kowo ważne. Nie inaczej, gdy chodzi o ciągłość w pewnych punktach i brak ciągłości w innych. Od początku Boże działanie w stosunku do ludzi zmierza do końcowej pełni i w konsekwencji, niektóre jego stałe aspekty zaczynają się ujawniać: Bóg objawia się, powołuje, powierza misję, obiecuje, uwalnia, zawiera przymierze.

Pierwsze urzeczywistnienia, jakkolwiek byłyby one prowizoryczne i niedoskonałe pozwalają już dostrzec coś z tej ostatecznej pełni. Jest to szczególnie widoczne w pewnych wielkich tematach, które rozwija-ją się poprzez całą Biblię, od Księgi Rodzaju do Apokalipsy: droga, uczta, zamieszkanie Boga pośród ludzi.

Przystępując do ustawicznej relektury wydarzeń i tekstów sam Sta-ry Testament otwiera się stopniowo na perspektywę ostateczną i de-finitywną. Wyjście, pierwotne doświadczenie wiary Izraela (por. Pwt 6,20-25; 26,5-9), staje się wzorcem późniejszych zbawczych doświad-czeń. Uwolnienie z wygnania babilońskiego i perspektywa eschato-logicznego zbawienia opisane są jako nowe Wyjście. Interpretacja chrześcijańska sytuuje się w tej linii, z tą tylko różnicą, że dla niej wszystko to urzeczywistniło się już substancjalnie w tajemnicy Chry-stusa.

Pojęcie spełnienia się jest pojęciem niezwykle złożonym, które można łatwo zniekształcić, jeśli jednostronnie położy się nacisk na kontynuację czy też na brak tej kontynuacji. Wiara chrześcijańska uznaje spełnienie się Pism i oczekiwań Izraela w Chrystusie, lecz nie uważa tego spełnienia się za prostą realizację tego, co zostało na-pisane. Koncepcja tego rodzaju byłaby zbyt ciasna. W istocie w ta-jemnicy Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego to spełnienie się przebiega w sposób nieprzewidywalny. Zawiera ono wykroczenie poza przewidywalne granice. Jezus nie ogranicza się do odegrania, jak w teatrze, już ustalonej roli – roli Mesjasza – ale dodaje do kon-cepcji Mesjasza i zbawienia pełnię, jakiej przedtem trudno było sobie

38

wyobrazić. Napełnił je nową rzeczywistością. Można w odniesieniu do tego mówić nawet o „nowym stworzeniu”. Błędem byłoby jednak uważać proroctwa Starego Testamentu za swego rodzaju fotografię, które antycypowałyby przyszłe wydarzenia. Wszystkie teksty, łącznie z tymi, które potem czytano jako proroctwa mesjańskie, miały wartość i bezpośrednie znaczenie dla współczesnych, zanim otrzymały pełniej-szy sens dla przyszłych słuchaczy. Mesjańskość Jezusa ma nowy i nie-spotykany sens.

Pierwszy cel proroka to umożliwić współczesnym mu ludziom zro-zumienie z Bożego punktu widzenia wydarzeń jego czasów. Nie należy zatem kłaść przesadnie nacisku, charakterystycznego dla pewnej apo-logetyki na wartość dowodowa przypisywaną spełnieniu się proroctw. Ten nacisk przyczynił się do wydawania surowszego osądu ze strony chrześcijan na temat Żydów i ich lektury Starego Testamentu. Im wię-cej w tekstach starotestamentalnych znaleźć można oczywistych od-niesień do Chrystusa, tym bardziej wydaje się niewybaczalne i uparte niedowiarstwo Żydów.

Jednak stwierdzenie braku ciągłości między jednym i drugim Te-stamentem oraz wyjście poza starożytne perspektywy nie powinno prowadzić do jednostronnej spirytualizacji. To, co już dokonało się w Chrystusie, powinno się spełnić jeszcze w nas samych i w świecie. Ostateczne wypełnienie dokona się na końcu świata, wraz ze zmar-twychwstaniem ciał, nowym niebem i nową ziemią.

Mesjańskie oczekiwanie Żydów nie jest daremne. Dla nas chrześ-cijan, może się stać ono potężnym stymulatorem, który pozwoli pod-trzymać żywym wymiar eschatologiczny naszej wiary. Tak my, jak i oni żyjemy w oczekiwaniu. Różnica jest tylko taka, że dla nas Ten, który przyjdzie, będzie mieć cechy Jezusa, który już przyszedł, i który jest już obecny i działa wśród nas.

39

Program rekolekcjii

konsPekty sPotkań

40

41

w pRzeddzieńzjazd kadRy i skupienie

Kadra (księża prowadzący, diakoni, administrator, animator muzyczny, animator liturgiczny, animatorzy małych grup, wy-chowawcy do dzieci, aprowizator, kucharki) przyjeżdża dzień wcześniej wieczorem.

18.00 Kolacja Recepcja19.30 Przygotowanieliturgii/Możliwośćspowiedziśw.20.00Eucharystia (formularziczytaniazdnia;homiliaaktualizująca czytaniabiblijneodniesionedotematurekolekcji) AdoracjaiNamiotspotkania (czasmodlitwyzasiebieiorozeznaniedlasiebie osobiścienaczasrekolekcji)22.00 Ciszanocna

42

dzień zjazdu uczestnikówrozeznanie i organizacja Kadry

8.00 Śniadaniedlakadry9.00 Wspólnamodlitwakadryorozeznanieduchowe(A)12.00 Spotkanieorganizacyjnekadry(B)13.00 Obiaddlakadry

* * *A. Wspólna modlitwa kadry o rozeznanie duchowe

1. Odśpiewanie Sekwencji do Ducha Świętego i modlitwa spontaniczna.

2. Poświęcenie turnusu rekolekcyjnego Panu Jezusowi i modlitwy o ochronę (Do Krwi Chrystusa, Do św. Archanioła Michała, modlitwa Pod Twoją obronę...).

3. Powierzenie się wstawiennictwu Wszystkich Świętych w Litanii.

4. Prośba za siebie i uczestników rekolekcji. Przebłaganie za grzechy. Uwielbienie.

5. Modlitwa o rozpalenie darów i charyzmatów Ducha Świę-tego w osobach z kadry. Spontaniczna modlitwa o Słowo, świat-ło, rozeznanie duchowe na czas rekolekcji.

6. Około pół godziny osobistej modlitwy rozeznania w ciszy z Biblią w ręku: prorocy otwierają się na natchnienia prorockie, inni mogą „prosić o Słowo”. Wszyscy rozważają otrzymane Słowo z odniesieniem do rozpoczynających się rekolekcji, do uczestników i do sytuacji we Wspólnocie.

7. Pod kierunkiem księdza prowadzącego poszczególne oso-by (wszystkie lub np. prorocy i wyznaczeni animatorzy) dzielą się otrzymanym natchnieniem lub Słowem z Biblii. Dzielenie się może trwać nawet półtorej godziny.

43

8. Prowadzący stara się podsumować rozeznanie w kilkuna-stu zdaniach.

9. Dziękczynienie i błogosławieństwo.

B. Spotkanie organizacyjne kadry

1. Rozdzielenie materiałów i przydzielenie animatorom grup uczestników, a wychowawcom grupy dzieci.

2. Przekazanie informacji organizacyjnych dotyczących całej kadry łącznie z wychowawcami.

a) Wskazania dotyczące programu formacji dziecięcej i te-matyki katechez oraz wykorzystania filmów, bajek i innych sprawdzonych pomocy, dopuszczonych do wykorzystania na rekolekcjach.

b) Omówienie zasad funkcjonowania grupy dziecięcej (jutro rano wychowawcy zorganizują półgodzinne spotkanie organi-zacyjne dla rodziców swych wychowanków i podadzą zasady przyprowadzania dzieci i oddawania ich pod opiekę wycho-wawców oraz odbierania ich po zajęciach; animatorzy będą przypominać rodzicom o konieczności spotkania z dziećmi w czasie przerwy dopołudniowej).

c) Wytyczne nt. i sposobu sprawowania liturgii dla dzieci – uwagi dla kapłanów: przed Mszą św.: dać możliwość spo-

wiedzi św. dla starszych dzieci; krótka homilia do 5 min., Ko-munia św. pod jedną postacią; w procesji do Komunii św. nie podchodzą dzieci, które jeszcze nie były u 1. Komunii św.;

– wyznaczenie odpowiedzialnego za przygotowanie liturgii dla dzieci;

– wyznaczenie muzycznego; – lekcję i Psalm responsoryjny wykonują dorośli, a dzieci –

modlitwę powszechną...).d) Rozesłanie wychowawców, by mogli przygotować się do

zajęć.

44

3. Przekazanie informacji organizacyjnych pozostałym człon-kom kadry rekolekcyjnej:

a) kapłanom (ewent. diakonom i klerykom)Od kapłanów (po okazaniu ważnego celebretu – legitymacji

kapłańskiej) oczekujemy dyspozycyjności odnośnie do posługi w konfesjonale oraz przewodniczenia liturgii według grafiku, a szczególnie celebracji Mszy św. dla dzieci. W modlitwach wstawienniczych uczestniczą tylko kapłani przygotowani i wy-znaczeni do nich w zakresie określonym przez księdza prowa-dzącego dany turnus. Uczestnicy mogą oczekiwać od kapłanów dyspozycyjności do rozmów duchowych i kierownictwa. Winni oni dawać świadectwo wiary swą postawą, słowami i ubiorem. Prowadzący może im przydzielić jeszcze inne funkcje.

b) animatorowi muzycznemuAnimator ten prowadzi śpiewy w czasie liturgii dla dorosłych

(na liturgię dobiera pieśni tylko liturgiczne, dobiera je tema-tycznie odpowiednio do tajemnicy dnia rekolekcyjnego, zgod-nie ze wskazaniami w konspekcie) i dla dzieci (dobiera pieśni liturgiczne dostosowane do wieku, sam wykonuje Psalmy w czasie Mszy św. dla dzieci), przesłuchuje i dopuszcza uczest-ników do diakonii muzycznej na rekolekcjach i do śpiewania Psalmów w czasie liturgii, dba o stronę muzyczną pozostałych punktów programu.

c) animatorom małych grup– Zaznajomienie z celami głównymi danego stopnia rekolek-

cji i z zasadami prowadzenia małych grup dzielenia i kręgów biblijnych.

– Rozdzielenie zadań i poszczególnych dyżurów.– Uwagi metodyczne.

45

C. Metodyka spotkań w małych grupach

a) Co to jest krąg biblijny?Krąg biblijny jest formą grupowego studium Pisma Świętego.

Obejmuje księgi Starego i Nowego Testamentu. Przedmiotem studium na tym stopniu rekolekcji jest zasadniczo Księga Po-wtórzonego Prawa i Księga Jozuego. Celem spotkania jest lepsze poznanie sposobu Bożego działania w historii zbawienia, głębsze poznanie Boga, w celu odczytania wezwania do naszego głębsze-go osobistego i wspólnotowego zaangażowania w życie Kościoła w drodze do zbawienia.

Plan kręgu biblijnego:a) Modlitwa do Ducha Świętegob) Wprowadzenie historyczno-egzegetyczno-teologicznec) Praca w grupach

– odczytanie tekstów na głos;– analiza tekstów biblijnych w aspekcie historiozbawczym;– podsumowanie treści, synteza wniosków.

d) Modlitwa końcowa

Metoda indukcyjna

a) Przeczytanie tekstu

b) Wszechstronna analiza przez zadawanie pytań– Kto? (postacie, ich imiona, pozycja, stan, charakterystyka;

głównie zainteresowanie Bogiem i Jego działaniem oraz posta-wami wobec Niego)

– Co? Gdzie?– Kiedy?– Jak?– Dlaczego?...

46

c) Wspólne wyjaśnienie problemów literacko-egzegetycznychOsoba kompetentna lub słowniki i inne pomoce biblijne po-

mogą nam wyjaśnić ważniejsze słówka, terminy, sytuację życio-wą powstania tekstu, strukturę tekstu, teksty paralelne, funkcję tekstu w całym dziele i inne istotne problemy egzegezy nauko-wej (zobacz poniżej).

d) Odczytanie przesłania tekstuNa podstawie wcześniejszych wyjaśnień, czytając ponownie

tekst (już rozjaśniony komentarzem egzegetycznym) staramy się odkryć teologiczne przesłanie tekstu i porównać je np. z da-nymi z dobrego katolickiego komentarza biblijnego.

e) Wnioski życioweOdniesienie poznanych treści do życia, zmobilizowanie woli

do pełnienia poznanej woli Bożej.

Kroki egzegezy naukowejDla grup zaawansowanych i bardziej przygotowanych można za-

proponować poniższą metodę, która ma już charakter naukowy.

a) Wydzielenie jednostki tekstu z kontekstuGdzie jest początek i koniec danego fragmentu? Jak dany tekst bi-

blijny daje się wyróżnić z kontekstu poprzedzającego i następującego (zmiana miejsca, czasu, tematu, gatunku literackiego…)?

b) Dostrzeżenie powiązań i miejsc paralelnychW jakiej księdze biblijnej znajduje się nasz tekst? W jakim miej-

scu? Czy ten tekst jest ważny dla całej księgi (kluczowy, drugoplano-wy)? Dlaczego? Jaki jest kontekst poprzedzający i następujący? Jak tekst jest powiązany z tym kontekstem? Czy są jakieś miejsca paralel-ne, tzn. teksty podobne, zawierające podobną treść lub tematy?

c) Porównanie tłumaczeńJak się ma twoje tłumaczenie do tekstu oryginalnego? Czy tłuma-

czenie już jest jakąś interpretacją tekstu czy oddaje go dobrze bez za-wężania (poszerzania) znaczenia tekstu?

47

d) Dokonanie podziału (lub odkrycie struktury)Jak tekst można podzielić pod względem treści, elementów for-

malnych (układ słów, powtórzenia słów i fraz lub układ symetrycz-ny…)? Czy można wskazać jakieś podpodziały?

e) Analiza językowaCo szczególnego odnajdujemy w słownictwie tekstu (powtórzenia,

części mowy, znaczenie poszczególnych słów), w poszczególnych zdaniach (budowa, powiązania, rodzaj zdań) i środkach stylistycz-nych (pytania, zaprzeczenia…)?

f) Analiza semantyczna (treściowa)Jaką strukturę ma tekst? Jakie role główne i drugorzędne odnajdu-

jemy w tekście? Kto co robi? Gdzie widać sprzeczności, konflikty? Jakie dostrzegamy powiązania słowne, słowa kluczowe i symbole (np. życie, miłość, pustynia)?

g) Analiza pragmatycznaCo ten tekst mógł oznaczać dla ówczesnego czytelnika, do którego

kierował swe pismo autor natchniony w swojej epoce? Co on oznacza dziś dla nas, dla ciebie osobiście?

b) W jaki sposób czytać Pismo Święte na spotkaniach w małej grupie?

W naszym studium Biblii w ramach kręgu biblijnego nie cho-dzi o dociekania naukowe, historyczne dla zaspokojenia intelek-tualnej ciekawości, lecz chodzi o to, by potraktować i przyjąć tę Księgę jako Księgę Życia. Biblii nie napisano w jeden dzień, a nawet w czasie życia jednego pokolenia czy w czasie jednego stu-lecia. Jest ona zbiorem ksiąg przekazujących żywe doświadczenie Ludu Bożego, ale także indywidualnych ludzi w relacji do Boga.

Biblia jest napisana według sposobów wyrażania się i pisania właściwych dla ludzi tamtych czasów. Autorzy natchnieni stoso-wali różne gatunki literackie. Stąd dzisiejszy czytelnik stoi przed

48

trudnym zadaniem: żeby odczytać sens tekstu wyrażony przez autora natchnionego (tzw. sens wyrazowy), a nie narzucać teks-towi sensu obcego, musi – oprócz zrozumienia sensu poszczegól-nych słów – rozpoznać gatunek literacki danego tekstu. Nieraz sens wyrazowy pokrywa się z sensem dosłownym, a nieraz – w zależności od gatunku literackiego i zastosowanych przez autora środków wyrazu – sens wyrazowy jest tożsamy z sensem meta-forycznym, a rzadziej – nawet ubogacony sensem pełniejszym.

Dla właściwego odczytania sensu wyrazowego trzeba też uwzględnić kontekst historyczny, obyczaje tamtych czasów i kul-turę i inne tzw. zasady literackie, które muszą być uzupełnione przez uwzględnienie tzw. teologicznych zasad interpretacji Bi-blii9.

Na kręgu biblijnym musimy wskazać na te zasady, uwzględnić kontekst historyczny, znaczenie poszczególnych ważniejszych terminów i instytucji, przywołać konieczne wnioski ze współ-czesnej egzegezy dawnych tekstów przynajmniej na tyle, by po-prawnie odczytać tekst i pomóc grupie wyczytać sens wyrazowy tych starożytnych tekstów oraz pomóc odczytać przesłanie, które tekst natchniony niesie dla nas. Temu służą zawarte w konspekcie wprowadzenia, wtrącenia wyjaśniające, komentarze leksykalne, historyczne i teologiczne.

Pełniejsze odczytanie przesłania Biblii wymaga zaznajomienia się jeszcze z dodatkową biblijną metodą odczytywania sensu in-stytucji, rzeczy i osób, którą jest typologia (zob. s. 32nn ).

c) Wskazówki praktyczne dla animatorów

• Animator dba o dyscyplinę i punktualność grupy. Stara się punktualnie rozpoczynać spotkanie, nawet jeśli ktoś się jeszcze opóźnia.

9 Zob. dokładniej W. Cyran, Aktualizacja Biblii w życiu osobistym i w małej grupie, Częstochowa 2012.

49

• Na każdym punkcie programu animator sprawdza obecność członków swojej grupy i ich punktualne przychodzenie na spotkania w małej grupie, a także na spotkania wspólne. W razie nieobecności powinien odszukać uczestnika i zorien-tować się co do przyczyny nieobecności. Szczególnie stara się przypominać o punktualności osobom spóźnialskim i nieobowiązkowym. Z udziału w danym punkcie programu rekolekcyjnego zwalnia tylko ważna przyczyna (niedys-pozycja zdrowotna, konieczność opieki nad małym dzie-ckiem).

• Animator stara się przez cały czas rekolekcji sprawować duchową pieczę nad powierzoną mu grupą i często rozma-wia z uczestnikami. Nie czeka, ale sam wychodzi z inicja-tywą rozmowy o życiu duchowym i o sposobie przeżywa-nia rekolekcji przez uczestnika. W trudniejszych sprawach kieruje go do diakona, kapłana lub spowiednika.

• Należy dobrze gospodarować czasem na spotkaniu w gru-pie, aby zrealizować program i znaleźć ok. 10 min. na dzie-lenie się przeżyciami lub na pytania.

• Nie można pozwolić na zdominowanie spotkania przez problem jednej osoby, lecz w razie konieczności porozma-wiać z nią indywidualnie w czasie wolnym.

• Zachęcając uczestników do dzielenia się i wypowiadania, czuwamy nad długością wypowiedzi. Osoby gadatliwe de-likatnie napominamy, by dały możliwość wypowiedzenia się innym. W razie zbyt długiej wypowiedzi, przerywamy ją.

• Spotkanie trzeba wcześniej rozplanować czasowo (sporzą-dzić sobie notatki w konspekcie, ile czasu przeznaczamy na dany punkt) i prowadzić spotkanie z zegarkiem w ręku.

• Zachęcamy uczestników do robienia notatek i pisania swo-ich refleksji, do sporządzenia swojego krótkiego wniosku po każdej stacji biblijnej, a także do notowania swoich do-

50

świadczeń i przeżyć w związku ze Słowem Bożym usłysza-nym w czasie różnych punktów programu.

• Staramy się też dać czas na wypowiedzenie się uczestników odnośnie do sposobu przeżywania kontaktu ze Słowem Bo-żym i na temat przeżywania dni rekolekcyjnego chodzenia za Jezusem i słuchania Go. Trzeba dać okazję, aby zostały wypowiedziane trudności, by można było im zaradzić.

• Animator stara się aktywizować grupę, aby możliwie wszy-scy mogli się wypowiedzieć i samodzielnie odkrywać prze-słanie przez osobiste poszukiwanie odpowiedzi w Piśmie św. (nie wyręczamy uczestników samemu cytując fragmen-ty z Biblii!).

51

dzień PierwszyPosłuszeństwo słowu Bożemu

Pwt 1-2

16.00 MODLITWADODUCHAŚWIĘTEGO(A) KONFERENCJAWPROWADZAJĄCA(B)16.40 LEKTURAOSOBISTAPISMAŚW. INAMIOTSPOTKANIA(C)17.20 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY:WPROWADZENIE DOKSIĄGPWTIJOZ(D)/EUCHARYSTIADLADZIECI18.00 KOLACJA19.00 PODSUMOWANIEWGRUPACH(E)20.15 ŚPIEW/UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.45 OGŁOSZENIAIREGULAMIN21.00 EUCHARYSTIA (CZYTANIAZLEKCJONARZAREKOLEKCYJNEGO)(F) BŁOGOSŁAWIEŃSTWODLAKADRY(G)

***

Słowo życia: Pan, nasz Bóg, mówił do nas na Horebie: Już dość waszego pobytu na tej górze. (...) Patrzcie, wydaję wam ten kraj. Idźcie, posiądźcie tę ziemię, którą Pan poprzysiągł dać Abrahamowi, Izaakowi, Jakubowi, a po nich ich potomstwu. (Pwt 1,6.8)

Hymn dnia: Niechaj z nami będzie Pan

52

a. modlitwa na rozPoczęcie

1. Hymn do Ducha Świętego („O, Stworzycielu, Duchu, przyjdź”)2. Zawierzenie siebie Maryi (Pod Twoją obronę) i świętym

Aniołom (Aniele Boży, Święty Michale Archaniele)3. Odczytanie Słowa życia i odśpiewanie hymnu dnia

B. konferencja wProwadzająca

1. Zapoznanie z programem i tematyką rekolekcji (zob. s. 5-12)2. Wskazanie na znaczenie Pwt i Joz jako relektury historii

zbawienia i aktualizacji wezwania moralnego w nowej sytuacji Ludu Bożego.

3. Zaakcentowanie, że te rekolekcje są rewizją życia w przy-mierzu z Bogiem według charyzmatu Wspólnoty na nowym etapie zaangażowania w życie Wspólnoty jako członkowie. Rewizja obejmie wiele aspektów życia:

– zdolność do słuchania Słowa Bożego i posłuszeństwo jemu;– modlitwę;– relację do Wspólnoty;– pojmowanie i przeżywanie przymierza z Bogiem i ludźmi;– własne decyzje życiowe i dotychczasowy styl życia, owoce

dotychczasowych wyborów;– sposób radzenia sobie ze słabościami, złem i grzechami

w swym życiu;– dojrzałość do podejmowania odpowiedzialności za innych,

za Kościół i za Wspólnotę (czy nadaję się już na Jozuego, który przejmie przewodnictwo po Mojżeszu);

– gotowość na dalsze trudy jako zdobywca Ziemi Obiecanej (nie osiąść na laurach): Ziemia Obiecana jest wciąż do zdobycia;

– tęsknotę za niebem, przedmiot chrześcijańskiej nadziei...

53

4. Przypomnienie, że Wspólnota jest miejscem wymiany do-świadczeń: więcej słuchać, aby się czegoś nauczyć, dzielić się owocami życia według przykazań Bożych i charyzmatu Wspólnoty, owocnymi rozwiązaniami, własnym dojrzałym doświadczeniem.

5. Wezwanie do większej samodzielności w czasie rekolekcji piątego stopnia, wymagających większego osobistego i dojrzalszego zaangażowania (szczególnie w czasie Lectio divina, na spotkaniach w małych grupach dzielenia, w osobistej rewizji życia na modlitwie, we wspólnym poszukiwaniu drogi dla Wspólnoty)

d. wsPólny krąg BiBlijny

1. multimedialny Pokaz maP

2. WproWadzenie W pWta) Księga Powtórzonego Prawa

Hebrajska nazwa ostatniej księgi Pięcioksięgu brzmi Debarim [czytaj: dewarim], co znaczy <Słowa>. Biblia Grecka (LXX) używa nazwy Deuteronomion, składającej się z dwóch członów: deuteros <powtórny, wtórny, drugi> i nomos <prawo>. Ta grecka nazwa wywodzi się z Pwt 17,18, gdzie w Septuagincie występuje wyrażenie „powtórne prawo”, w znaczeniu „powtórny zapis”, „powtórne rozporządzenie”, podczas gdy w tekście hebrajskim chodziło o „kopię”, „odpis” Prawa. Nazwę grecką przeniesiono do języka łacińskiego: Deuteronomium.

W tej nazwie zwraca się uwagę na prawodawstwo, które w znacznej części jest powtórzeniem oraz zaktualizowaniem przepisów i rozporządzeń podanych w poprzednich Księgach Tory.

54

Pwt ma formę mowy z mocnym wezwaniem do posłuszeństwa i wierności Bogu i z ostrzeżeniami przed poważnymi konsekwen-cjami, gdyby Lud nie poszedł za pouczeniami deuteronomicznymi (zob. trzy mowy: 1,1-4,40; 5,1-28,68; 29,1-31,13).

Księga została napisana dopiero ok. VII w. przed Chr., a więc nie pochodzi z czasów Mojżesza. Zawiera ona retrospekcyjne spojrzenie na historię Izraela, choć pisana jest tak, jakby zawarte w niej mowy były wypowiedziane jeszcze przed zajęciem Ziemi Obiecanej.

Teologia tej księgi jest niezwykle ważna dla zrozumienia czasów Jezusa, Jego nauki i dzieła zbawczego.

Pwt w swej kompozycji wydaje się poematem dydaktycznym, skomponowanym dla publicznej recytacji (przy akompaniamencie muzycznym?) w ramach liturgii. W swej istocie jest poezją, kom-pozycją muzyczną z cechami struktury koncentrycznej.

Według Pwt 31,10-11 Księga była przeznaczona do czytania w czasie Święta Namiotów, w roku uwolnienia, szabatowym, to jest każdego siódmego roku. Księga ułożona jest według modelu siedmioramiennego świecznika.

A 1,1-3,22

B 3,23-7,11

C 7,12-11,25

D 11,26-25,19

C’ 26,1-29,9

B’ 29,10-30,20

A’ 31,1-34,12Ta struktura związana jest z kalendarzem pięćdziesiątnicowym, w którym siódemka odgrywa istotną rolę:

Nowy Rok 1 dzień na wiosnę

55

1. Pięćdziesiątka (żniwa zbóż) 49 dni Święto pierwocin 1 – święto tygodni = 7x7=49dni2. Pięćdziesiątka 1 dzień3. Pięćdziesiątka 1 dzień4. Pięćdziesiątka Święto Zgromadzenia – 7 dni – Święto Namiotów5. Pięćdziesiątka 1 dzień6. Pięćdziesiątka 1 dzień7. Pięćdziesiątka 1 dzień Święto Przaśników i Paschy – 7 dni

Lekcjonarz ułożony jest tak, że – najpierw są dwa cykle trzyletnie (2 x 3 lata) – po których następuje Rok Sabatowy, – zaś po siedmiu takich siedmioletnich cyklach (7x7 lat) następuje Rok Jubileuszowy (co pięćdziesiąty rok).

56

b) Zarys treści Księgi (plan)

I. Wprowadzenie do kodeksu Prawa Deuteronomicznego (1,1-11,32)A. Ogólne wprowadzenie historyczne (1,1-4,43)

1. Przegląd historyczny (1,1-3,29)2. Podsumowanie dobrodziejstw Prawa (4,1-43)

B. Szczególne wprowadzenie do Prawa (4,44-11,32)1. Kontekst (4,44-49)2. Mojżesz i Dekalog (5,1-33)3. Wprowadzenie nt. posłuszeństwa Prawu (6,1-25)4. Stosunek do obcych wrogów (7,1-16)5. Lekcja z pustyni: zdać się na Boga! (8,1-20)6. Lekcja ze złotego cielca: bałwochwalstwo (9,1-10,22)7. Ogólne wezwanie do miłości przymierza (11,1-32)

II. Deuteronomiczny Kodeks Prawa (12,1-26,19)A. Prawo wprowadzające: jedno sanktuarium (12,1-31)B. Prawa szczegółowe (13,1-26,15)

1. Prawa odnośnie do bałwochwalstwa (13,1-19)2. Prawa dotyczące posiłków rytualnych (14,1-29)3. Ulgi szabatowe dla biednych (15,1-18)4. Ofiara pierworodnych (15,19-23)5. Święta pielgrzymkowe obowiązkowe dla wszystkich (16,1-17)6. Urzędnicy: królowie, kapłani, prorocy (16,18-18,22)7. Miasta ucieczki (19,1-21)8. Zasady Świętej Wojny (20,1-20; 21,10-14; 23,9-14)9. Nieznani mordercy (21,1-9)10. Prawa dotyczące problemów społecznych (21,15-22,12)11. Prawa odnośnie do relacji seksualnych i małżeńskich (22,13-23,1)12. Rozwód, małżeństwo i miłość (23,1-25,19)13. Przepisy odnośnie do pierwocin (26,1-15)

C. Podsumowanie przymierza (26,16-19)III. Uroczyste przyjęcie Kodeksu Prawa Przymierza (27,1-30,20)

A. Ceremonia przymierza (27,1-28,68)1. Przekleństwa i błogosławieństwa (27,1-26)2. Dodatkowe przekleństwa i błogosławieństwa (28,1-46)3. Wygnanie (28,47-68)

B. Końcowe wezwanie Mojżeszowe na temat Przymierza (29,1-30,20)1. Ostrzeżenie przed możliwością wygnania (29,1-27)2. Obietnica miłosierdzia na wygnaniu (30,1-20)

IV. Końcowe podsumowanie Pięcioksięgu jako całości (31,1-34,12)A. Wybór następcy (31,1-13.23-25)

1. Wybór Jozuego (31,1-13)2. Umieszczenie Prawa w Arce (31,23-29)

B. Pieśń Mojżesza (32,1-44)1. Mojżesz nakazuje śpiewać (31,14-22)2. Pieśń Mojżesza (31,30-32,44)

C. Błogosławieństwo Mojżesza (32,45-33,29)1. Mojżeszowe ostatnie spojrzenie na Ziemię (32,45-52)2. Ostatnie błogosławieństwo Mojżesza (33,1-29)

D. Śmierć Mojżesza (34,1-12)

57

Ten plan pokazuje, że Księga przedstawia nową prezentacją Prawa, które modyfikuje wiele praw z Wj i Lb. Nie cała księga została napisana w tym samym czasie, co widać z analizy tekstu hebrajskiego. Niektóre mowy w Pwt 1-11 i 26-30 są adresowane do konkretnego Izraelity („ty”), podczas gdy inne do wielu („wy” lub „wy wszyscy”). Niektóre sekcje, jak Pwt 1-3 są niemal całe w formie „wy”, a inne np. Pwt 4-11, są niemal całe w formie „ty”, co świadczy o różnych etapach redakcji Księgi.

Materiał z Pwt 31-34 nie jest tak związany z prawem jak Pwt 1-30, i te cztery ostatnie rozdziały zbierają różne tradycje i po-mniejsze dzieła związane z Mojżeszem, przechowane w pamięci, dla których nie znaleziono innego miejsca, jak w Pięcioksięgu, a więc Pwt 31-34 stanowi swoisty dodatek.

c) Ważne tematy teologiczne Księgi Powtórzonego Prawa

• ważność Przymierza,• Prawo to nie tylko proste prawa, lecz całkowite zaanga-

żowanie,• stałość i spójność Bożego działania względem Izraela,• Boże błogosławieństwo jest warunkowane odpowiedzią

Izraela,• sama Ziemia jest dana Ludowi warunkowo,• centralizacja kultu – jedna Świątynia,• deuteronomiczne uaktualnienie Prawa Przymierza.Prawa wymieniane w Pwt nawiązują do Kodeksu Przymierza

z Wj 20,22-23,33, ale w miastach i wioskach królestwa w VII-VI w. przed Chr. stare prawo zostaje dostosowane do nowych warunków życia.

Pwt akcentuje obowiązki obywateli i członków Ludu Przymierza względem siebie nawzajem, a szczególnie względem słabych, ubogich, pozbawionych własności. Wzywa do pełnienia spra-wiedliwości.

58

Warto porównać:Wj 21-23 Pwt 14-19

21,1-11 15,12-1821,12-14 19,1-1322,29n 15,19-2322,31 14,3-2123,1 19,16-21

23,10n 15,1-1123,14-17 16,1-17

W Pwt mamy do czynienia z prawodawstwem ujętym w for-mie homiletycznej. Rozporządzenia są zachętą, czyli parenezą. Prawodawstwo jako takie jest mało atrakcyjne w przekazie, za-tem styl homiletyczny ma je przybliżyć, potwierdzić jego zasad-ność, motywację i potrzebę, uczynić je bardziej atrakcyjnym. W teologii Pwt na podkreślenie zasługuje kilka wątków:

1. Księga zawiera rozmaite prawa i rozporządzenia, które w biblijnym Izraelu nagromadzono przez wieki. Dzięki zebraniu ich w całość, możemy je poznać, odtworzyć ich ewolucję oraz opisywać życie wspólnoty wierzących.

2. Rozporządzenia zawarte w Pwt posiadają charakter zobo-wiązania i powinności. Wskazują na to, że Boga należy nie tylko wielbić, lecz Mu SŁUŻYĆ, potwierdzić swoją wiarę określonym sposobem życia. Wiara musi być czytelna i posiadać wymiar świadectwa.

3. Co się tyczy tematów specyficznie teologicznych, najważ-niejsze są następujące:

– koncepcja Ludu Bożego (zob. Pwt 6,5; 29,12): Izrael żyje i rozwija się na dwóch płaszczyznach: historycznej (tak, jak inne narody) i teologicznej (jako Lud Bożego wybrania). Jest to bar-dzo ważny rys jego monoteistycznej religijności, który powodu-

59

je również rozmaite napięcia. Oznacza, że Lud Bożego wybra-nia realizuje swoje powołanie na płaszczyźnie historii. Z drugiej strony jego historia stanowi nie tylko składnik „obiektywnej hi-storii”, lecz i Bożego planu zbawienia. Historia i dzieje nabierają zatem jakości religijnej i teologicznej. Dopiero na tym tle staje się lepiej zrozumiała koncepcja powołania i wybrania: jest to nie tyle wybranie „z” / „spośród”, ile wybranie „ku” / „do”. Izra-el jest określany jako ‘am qodeš <lud święty> oraz ‘am segullah <lud – szczególna własność [Boga] / lud wybrania [Bożego]>. Wybranie i powołanie są postrzegane jako powinność, zobowią-zanie, natomiast jego realizacja tworzy wspólnotę ludzi, którzy kierują się tą samą wiarą i jej wzniosłymi wymaganiami;

– wątek obietnicy: sedno relacji między ludźmi stanowi zasa-da retrybucji, czyli odpłaty, przenoszona także do życia religij-nego: Bóg za dobro wynagradza, a za zło karze. W Pwt kładzie się nacisk na nagrodę i to jest właściwa pedagogia religijna. Ale Bóg nie kieruje się zasadą odpłaty. Pwt wskazuje na nieustanną opiekę Bożą nad Izraelem, która jest wyrazem Jego stałej wier-ności względem Ludu Wybranego. Właśnie na tym opiera się pewność przyszłości, bo Bóg nigdy nie pozostawi swoich wy-branych bez pomocy ani też o nich nie zapomni. Nie jest to jed-nak pewność absolutnie bezwarunkowa. Na tym tle pojawia się myśl o Bogu, który jest „zazdrosny” o swój Lud, wskutek czego występki Ludu są rozumiane jako niewierność;

– dar ziemi: Kanaan, do którego Izrael jeszcze nie wszedł, postrzega się jako Ziemię Obiecaną, czyli kraj, w którym będzie obowiązywał Boży styl życia. Tym tłumaczy się nacisk na pra-wodawstwo społeczne: sędziowie (Pwt 16,18-17,13), król (17,14-20), kapłani (18,1-8), prorocy (18,15-22), czyli na odpowiedzial-ność przywódców, a także na życie rodzinne, obronę ubogich, wdów i sierot oraz przybyszów, a także na tzw. miasta ucieczki (19,1-13).

60

d) Powiązanie Księgi Powtórzonego Prawa z innymi Księgami historycznymi

Ostatnio podkreśla się obecność idei Księgi Powtórzonego Prawa w księgach Joz, Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Krl: ten sam akcent położony na wybór posłuszeństwa (lub nieposłuszeństwa) ze skutkami błogosławieństwa lub przekleństwa. Te księgi podobnie oceniają każdy okres historyczny z tego przedziału czasowego oraz oceniają poszczególnych przywódców. Porównując Księgę Powtórzonego Prawa z innymi Księgami historycznymi widzimy podobieństwo słów z Pwt 6,3n o miłowaniu Boga całym sercem ze stwierdzeniem z 2 Krl 23,26 o Jozjaszu, który właśnie dokładnie wypełniał to Boże przykazanie. Podobnie dostrzegamy echo Pwt w pochwale króla Ezechiasza z 2 Krl 18,5n.

Warto przeczytać kluczowe teksty:

Joz 1,11-15 – ObietnicaJoz 23-24 – Odnowienie przymierza pod SychemSdz 2,11-23 – Grzech i przekleństwo1 Sm 12 – Końcowe wezwanie Izraela do wierności2 Sm 7 – Obietnica dla Dawida1 Krl 8-9 – Warunkowa obietnica dla Salomona2 Krl 17 – Przyczyna upadku Królestwa Północnego2 Krl 23,25-27 – Końcowa ocena królów Judy

e) Nasza chrześcijańska lektura Ksiąg: Pwt i Joz

Chrześcijańska lektura tych Ksiąg obejmuje:

1. odczytanie historycznea) Jakie wydarzenia (fakty) stoją u początku tradycji zapisanej

w Księgach z ok. 1220-1180? b) Nadane faktom przez różne środowiska (np. J, E, D, P) zna-

61

czenie historiozbawcze.c) Odniesienie dawnych tradycji do czasów życia redaktorów

(VII-V w.) – aktualizacja w nowej sytuacji dziejowej.

lata: 1220 700 623 561 448 PodBój reforma reforma redakcja redakcja kanaanu ezechiasza jozjasza dtr ezdrasza

d) Dalsze pogłębienie znaczenia wydarzeń w późniejszych tra-dycjach starożytnego Izraela (m.in. w literaturze mądrościowej i apokaliptycznej).

2. odczytanie teologiczno-typologicznea) Relektura niektórych tekstów dokonana przez Jezusa i przez

wczesny Kościół.b) Aktualizacja znaczenia tych Ksiąg dla nas dziś, uwzględ-

niająca:– przesłanie samych Ksiąg,– ich relekturę chrześcijańską.

e. Posumowanie w gruPach

Według wskazań wyczytanych w Pwt 1,1-38 dla pracy osobi-stej grupa stara się sformułować kilkanaście zdań:

1. apelu do Wspólnoty na obecnym etapie pielgrzymki wiary;2. petycji do moderatora i Rady Wspólnoty.

Na koniec odczytujemy zredagowany tekst i zgłaszamy ewen-tualne sugestie poprawek, które animator uwzględni po spotka-niu, by przygotować (czytelnie!) tekst do publicznego odczytania.

62

dzień drugiczeka nas wędrówka, walka

i zachowanie Przykazań

Pwt 3-6

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWY PORANNE (A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIO DIVINA (B)10.15 SPOTKANIA W GRUPACH (C) / 10.30 Eucharystia dla dzieci11.30 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI11.50 CELEBRACJASŁOWABOŻEGO(D)13.00 WYSTAWIENIENAJŚW.SAKRAMENTU IOSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(E) BŁOGOSŁAWIEŃSTWONAJŚW.SAKRAMENTEM13.30 OBIAD I REKREACJA18.00 KOLACJA19.00 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(F) / BAJKA DLA DZIECI19.45 DZIELENIESIĘWGRUPACH(G)20.30 ŚPIEW /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU21.00 EUCHARYSTIA (H) MODLITWY O UMOCNIENIE DO WALKI DUCHOWEJ IOUWOLNIENIE,ZPOSŁUGĄPROROCKĄ(I)

***Słowo życia: Pan, Bóg wasz, dał wam w posiadanie tę ziemię; wy wszyscy zdolni do noszenia broni pójdziecie uzbrojeni na czele waszych braci Izraelitów. (Pwt 3,18)

Hymn dnia: Dziś, Kościele, żyjącego Boga wstań

63

c. sPotkania w gruPach

1. Czytamy Pwt 3. – Jakie wrażenie odnosicie, czytając o trudach i o sposobie

zdobywania Ziemi Obiecanej?– Jaki nakaz dał im Pan? – Jaka jest rola Boga w walce, która czeka Izraelitów?– Sformułujcie w jednym zdaniu swój wniosek na temat spo-

sobu współdziałania Boga z Izraelem w zdobywaniu ziemi.

Św. Ignacy Loyola powiedział, że człowiek powinien wierzyć tak, jakby wszystko zależało od Boga, i działać z takim zaangażo-waniem, jakby wszystko zależało od człowieka.

– Ustosunkuj się do tego stwierdzenia. -Jak się ono ma do wymowy Pwt 3?

2. Bóg nie tylko wzywa swój Lud do odważnego podjęcia tru-dów wędrówki w wierze, do zdobywania ziemi obiecanej i do trudnej walki, ale spełnienie swych obietnic uzależnia jeszcze od innych warunków.

– Wynotujmy warunki, które autor natchniony przedstawia w Pwt 4,1-49.

3. Podsumowując, zauważmy, że objęcie Ziemi w posiadanie nie jest łatwe. Choć jest to ziemia obiecana przez Boga, Lud nie otrzymuje jej bez podjęcia osobistego wysiłku. Jest on wezwany do działania i do trudów w celu zdobycia ziemi (czyli do konkret-nego czynu) oraz do dochowania wierności Bogu przez zachowa-nie przymierza, przez wypełnianie praw i nakazów, które On im dał.

64

4. Podzielmy się swoimi wnioskami: – Co nowego odkrywamy w Pwt 3-4? – Których wymagań Bożych nie uwzględnialiśmy dotąd wy-

starczająco i nie braliśmy do końca na serio? – Czy nie spodziewaliśmy się złudnie, że skoro „Ziemia Obie-

cana” jest obiecana przez Boga, przypadnie nam w udziale bez naszego wysiłku, „spadnie z nieba”?

– Czy znów błędnie nie liczyliśmy na to, że wystarczy, że podejmujemy trudy działania, zdobywania, walki, a Bóg „przy-mknie oczy” na nasze niedociągnięcia moralne i na grzeszki, z których nie chcemy się nawracać?

(„Przecież, Panie Boże, tyle robimy dla Ciebie i dla innych! Pewnie pozwolisz, że trochę pogrzeszę. Ostatecznie może moje ofiary przeważą szalę na moją korzyść”).

d. celeBracja słowa BożegoZgromadzony Lud Boży słucha pouczeń swego Boga

Komentarz: Główne prawa i nakazy Boże w Starym Testamencie streszczają się w Dekalogu. W Księdze Powtórzonego Prawa Dekalog zamieszczony jest w ra-mach drugiej mowy Mojżesza, w której zachęca on Lud do wierności wobec Jahwe. Jednocześnie ostrzega przed niebezpieczeństwami, które czyhają na Lud, aby odwieść go od Boga i skłonić do bałwochwalstwa. Zasłuchajmy się w Boże przykazania.

Czytanie pierwsze: Pwt 5,1-22

Pieśń: To przykazanie Ja dziś daję wamlub: Słuchaj, Izraelu

65

Komentarz: Mojżesz przypomina Ludowi nie tylko mowę Boga (Dekalog), ale także reakcję Ludu na Boże objawienie, jego odpowiedź na Słowa Boże.

Czytanie drugie: Pwt 5,22-32Pieśń: Prowadź mnie

Komentarz: Mowa Boga na Synaju rodziła przeraże-nie. Lud domagał się, aby Mojżesz spełniał rolę pośredni-ka. Stare Przymierze synajskie jest typem Nowego, które jest jakościowo nowe: straszne zjawiska z Synaju są teraz zastąpione kategoriami osobowymi, które opisują relację z Bogiem w Nowym Przymierzu. Posłuchajmy, jak o tym pisze autor Listu do Hebrajczyków:

Czytanie trzecie: Hbr 12,1-29Pieśń: Pan ma wielką moc

Komentarz: Bóg nie przestał przemawiać. Nadal pro-wadzi swój Lud, nieustannie kierując doń swe Słowo peł-ne mocy i skuteczne.

Czytanie czwarte: 2 P 1,3-21

Pieśń: Oczyść serce me

Komentarz: Chrystus jako nowy Mojżesz przemawia do nas z mocą i ogłasza prawo Królestwa Bożego w for-mie ośmiu błogosławieństw, a także podaje swoją inter-pretację Dekalogu według „większej sprawiedliwości”.

Ewangelia: Mt 5,1-48

66

homilia

1. Wyjątkowy styl Księgi Powtórzonego Prawa na usługach teologii Redaktora DKsięga odróżnia się od pozostałych ksiąg Pięcioksięgu, bo zasadniczo

nie zawiera śladów tradycji J, E czy P (Jahwistycznej, Elohistycznej czy Kapłańskiej) – od początku niemal do końca jest skomponowana w for-mie mowy. Wyróżnia się też szczególnym słownictwem i frazeologią. W Pwt 4-11 zauważamy powtarzające się charakterystyczne wyrażenia, oddające też myśl teologiczną Księgi:

– to są rozporządzenia, nakazy i wyroki, które Pan, twój Bóg, pole-cił ci (np. 4,45);– strzec, aby wypełniać je (4,5);– musisz się nauczyć ich, lub: uczyć ich w ziemi (5,1), nauczyć ich swych dzieci (4,9);– w ziemi, którą idziesz wziąć w posiadanie (5,3);– abyś żył długo, i aby ci się powodziło (4,40);– będziesz miłował Pana, twego Boga (6,5);– całym swym sercem i całą duszą (4,29);– weź sobie te słowa do serca (6,6);– chodź Jego drogami i bój się swego Boga (8,6);– nie zbaczaj, by iść za innymi bogami, by służyć im (6,14);– aby nie rozpalił się gniew Boży przeciw tobie (6,15);– nie zapomnij o swym Panu (8,11);– kładę dziś przed tobą błogosławieństwo i przekleństwo (11,26);– ziemia, którą Pan przysiągł naszym ojcom (6,10), ziemia mlekiem i miodem płynąca (6,5);– czyń, co jest prawe i dobre (6,18).Księga Powtórzonego Prawa jest skomponowana w stylu powtór-

kowym, który służy dobremu wyłożeniu głoszonych prawd. Autor posługuje się często trybem rozkazującym i retorycznym zabiegiem podawania serii synonimów na wyrażenie tej samej idei. Jest to język perswazyjny, mający na celu skłonienie czytelników do decyzji lub nawrócenia. Podkreśla się mocno temat posłuszeństwa Bogu w Ziemi (obiecanej), która najczęściej jest prezentowana jako płynąca mlekiem

67

i miodem, jako dobra (piękna) ziemia, którą Bóg poprzysiągł przod-kom itp. Autor wciąż przywołuje liczne dobrodziejstwa, które Bóg uczynił Izraelowi, troszcząc się o niego i ochraniając przed wrogami. Jednocześnie przestrzega przed zbezczeszczeniem, sprofanowaniem tej ziemi przez kulty bałwochwalcze, czczenie innych bogów i niepo-słuszeństwo przykazaniom Bożym.

2. Nadzieja płynąca z wiary IzraelaOd samego początku starożytny Izrael tęsknił za zamieszkaniem

w swej ziemi. Rozumiał, że Bóg wypełni swą obietnicę ziemi i pozwoli Izraelowi bezpiecznie zamieszkać w ziemi żyznej.

Ziemia jest bezwzględnie konieczna dla dobrego życia wspólno-towego, a Jahwe jest Bogiem, który daje ziemię. Wiara w Jahwe jest zatem ściśle związana z obiecaną ziemią. Pięcioksiąg koncentruje się głównie na czterech tematach:

1. świat jako Boże stworzenie: cały świat jest pod panowaniem Boga, który chce zapewnić życie pełne pokoju, bezpieczne i płodne; Ziemia Obiecana dla Izraela nie jest jakąś prywatną własnością, ale mieści się w ramach Bożych planów; stworzenie ziemi ma swą kontynuację w tradycji o ziemi obiecanej Izraelowi;

2. obietnica dana Patriarchom (pół-nomadom; od gr. nomas,-dos <wędrujący w poszukiwaniu pastwisk>) w Rdz 12,1; 15,18-21; 26,4; 28,13n dotycząca daru dobrej ziemi dla nich: każde pokolenie jest zapewniane, że będzie mieć potomka, który będzie nośnikiem tej obietnicy;

3. wyzwolenie z Egiptu, czyli z kraju ucisku nie do zniesienia: nie chodzi tylko o wyjście z niewoli, ale też o wejście do Ziemi Obiecanej, które jest przedmiotem nadziei (Wj 3,8;3,17; 15,13.17);

4. przymierze na Synaju: ono wprowadza Izrael w posłuszeństwo Bogu, aby ziemia, do której zmierzają była zorganizowana według Bożych zamysłów; przykazania dane pod Synajem mają być zacho-wywane w Ziemi Obiecanej (Wj 19,5-6; 23,20.29-31).Cała pamięć i tradycja są ujęte w wyznaniu wiary, które naznaczone

jest nadzieją na wzięcie w posiadanie ziemi obiecanej (por. Pwt 6,20-24; 26,5-9; Wj 3,17). Nadzieja dawnego Izraela jest ukierunkowana na realny przedmiot (konkretną ziemię), a nie na jakieś mityczne mrzonki.

68

Chodziło o realną, materialno-społeczną egzystencję w świecie. Po tej linii idzie chrześcijańska wiara w Boga wcielonego – Jezusa z Nazaretu (a nie w abstrakcyjny lub mityczny Absolut) oraz w Kościół jako kon-kretną widzialną rzeczywistość bosko-ludzką egzystującą w historii (a nie w mitycznych zaświatach).

3. Słuchanie Boga i respektowanie Bożych przykazań (dekretów, nakazów, zakazów, wyroków) warunkiem posiadania Ziemi Obiecanej

Wyznanie wiary Izraela wyrażone w Torze w formie opowiadania jest umieszczone poza Ziemią Obiecaną, tzn. wiąże się ono z Patriarchami, którzy tylko na krótko są przybyszami do Kanaanu, oraz z Ludem w stanie niewolniczym w Egipcie lub koczującym po pustyni. W zakończeniu tej historii w Pwt 34 naród nadal jest poza Ziemią Obiecaną, gotów wejść do niej, doświadczyć spełnienia obietnicy, posiąść ziemię i cieszyć się z jej dóbr.

Powyższe dane świadczą o tym, że te teksty zostały zredagowane w czasie wygnania babilońskiego – z dala od Ziemi Obiecanej – dla podtrzymania nadziei powrotu do tej Ziemi. Lud izraelski cechuje życie w nadziei na otrzymanie od Jahwe Ziemi Obiecanej: gdy posiada tę Ziemię, lęka się o jej utratę (nie jest ona dana bezwarunkowo na zawsze), zaś gdy jej nie posiada, tęskni za nią.

Księgi Joz i Sdz są jakby w pół-drogi do całkowitego spełnienia obietnicy: wskazują na okres przejścia od koczowania do wzięcia Ziemi w posiadanie, by w niej prowadzić bezpieczne życie osiadłe.

Tora mówi głównie o Mojżeszu i jego dziele założycielskim. Jest funda-mentem dla wiary Izraela. Zaś dzieło deuteronomistyczne (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) jest jednym opowiadaniem o „Izraelu w Ziemi Obiecanej”, którego egzystencja jest jednak warunkowana wiernością Torze, o czym mówiła Pwt.

Obie części Biblii Izraela: Tora i dzieło deuteronomistyczne (stanowiące w Biblii Izraela zbiór zwany „Prorokami wcześniejszymi”) stanowią swoistą całościową prezentację Izraela jako Ludu, któremu Bóg dał Ziemię Obiecaną.

3. Rewizja życia: Jak słuchamy Słowa Bożego?

69

f. wsPólny krąg BiBlijny

1. Prawo i przykazania według Pwt10

Wydaje się, że w Pwt Izrael wypowiedział się najobszerniej i najbardziej wnikliwie na temat sensu przykazań Bożych i swego wybraństwa, by być adresatem Bożego objawienia. Jednak Pwt nie przedstawia jakiegoś systematycznego wykładu teologiczne-go, ale jest raczej kazaniem adresowanym do Ludu Wybranego w określonym momencie dziejowym. Na miejsce wygłoszenia tego kazania przez Mojżesza Autor wybrał krainę Moabu. Kazanie ma formę mowy pożegnalnej. To miejsce i czas wskazuje na sytuację przejściową i przełomową w dziejach narodu: Izrael szykuje się do wejścia do Ziemi Obiecanej. Bóg wybrał ten naród na swój własny Lud i chce wypełnić swe obietnice dane Abrahamowi, ale niewierny Izrael jest w wielkim niebezpieczeństwie rozminięcia się z powołaniem.

Choć księga Pwt pisana była już kilka stuleci później, w epoce królów (ok. VII w. przed Chr.), to adresowana jest do tego same-go Ludu w nowej sytuacji między wybraniem a wypełnieniem. Każdemu nowemu pokoleniu trzeba przypominać o wielkich dziełach Bożych względem Izraela, o wybraństwie i obietnicach, które wciąż czekają na wypełnienie, a także trzeba ostrzegać przed niebezpieczeństwem utraty wszystkiego przez rozminię-cie się z powołaniem. Lud Boży w każdym nowym pokoleniu musi podejmować decyzję służenia Bogu i odnawiać przymierze. Odnowienie przymierza dokonywało się z okazji świąt liturgicz-nych.

Odnowienie przymierza przez nowe pokolenie wędrujące przez pustynię przed wejściem do Kanaanu odbywa się na wy-żynach Moabu. Ale autor przedstawia je na wzór późniejszej uro-czystości kultowej odnowienia przymierza w Sychem po wejściu do Kanaanu (por. Joz 24). Stąd księga Pwt odzwierciedla schemat 10 Por. G. von Rad, Teologia ST, 177nn.

70

takiej uroczystości liturgicznej i składa się z parenezy – przykazań – obowiązków wynikających z przymierza – błogosławieństw i przekleństw (zob. Pwt 4,44-30,20).

W stylu kaznodziejskim przez ciągłe powtarzanie pewnych zwrotów i wyrażeń autor serdecznie zachęca i wzywa adresatów do dochowania wierności Bogu w Jego przymierzu z Izraelem.

Na Synaju (według Pwt: na Horebie) Mojżesz przekazał Izraelowi tylko Dekalog, bo Lud nie był w stanie dalej słuchać Boga. Ale sam Mojżesz otrzymał od Jahwe „wszystkie prawa” (kol hammicwa; Pwt 5,31), które Mojżesz przekazał Ludowi do-piero w Moabie, przed wejściem do ziemi Kanaan, w której Lud ma żyć według tych praw (por. Pwt 4,45n; 5,27nn; 31,9nn). Pwt jest więc szczegółowym wykładem objawienia z Synaju (Horebu).

Choć w Księdze tej zebrany został bogaty materiał kaznodziej-ski dotyczący wielu dziedzin życia, to został on ujednolicony, zharmonizowany i przedstawiony jako cała wola Boża objawiona Izraelowi, wola niepodzielona, lecz całościowa, gdzie poszcze-gólne części objawienia są przyporządkowane sobie nawzajem i tylko w takim powiązaniu da się je właściwie zrozumieć.

To objawienie woli Bożej jest nazwane Torah. Wcześniej „tora” (= pouczenie) oznaczała konkretną wskazówkę dawaną przez kapłanów, konkretną decyzję Boga w formie krótkiego zadania. Autor Pwt pojmuje „Torę” jako całościowe Boże objawienie Jego woli, dane Izraelowi. Pwt chce być wręcz „całą nauką”, do któ-rej „niczego nie dodasz i niczego nie ujmiesz” (Pwt 13,1; 4,2). Pomimo jednak takiej deklaracji autora, Pwt nie ma charakteru teologiczno-systematycznego, ale historiozbawczy i jest adreso-wana głównie do Ludu Bożego w konkretnej chwili dziejowej.

Choć całe stworzenie należy do Jahwe, to szczególnie skło-nił się On ku ojcom Izraela (Patriarchom), ich umiłował, obie-cał im i ich potomkom pod przysięgą ziemię Kanaan (Pwt 6,10; 7,8; 10,14n). Izrael został wybrany spośród wszystkich ludów.

71

Wybraństwo tego „najmniejszego” spośród narodów ma pod-stawę jedynie w miłości Jahwe, w Jego decyzji. Miłość Boga do Ludu jest jak miłość do syna (Pwt 8,5; 14,1). Bóg obiecał dać mu ziemię w dziedzictwo (nahalah) i pokój ze strony okolicznych narodów (menuchah). Gdy chodzi o dziedzictwo, to wcześniej mówiono o dziedzictwie (ziemi) poszczególnych pokoleń, nieza-leżnych politycznie. Po utworzeniu państwa i monarchii powstała sytuacja jedności politycznej wszystkich pokoleń i stąd Pwt może mówić o dziedzictwie Izraela jako całości. Tym dziedzictwem jest „dobra ziemia” (erec tobah), bogato nawodniona, pełna owoców i winogron, obfitująca w surowce mineralne (8,7-9). Są w niej wielkie miasta i piękne domy. Jest ona niemal jak ziemski raj, o który Jahwe się troszczy (11,10-12).

Autor przypomina adresatom, że we wszystkich swych dziełach Jahwe okazał wierność i łaskawość, dlatego taką samą wierność powinien wykazać Izrael wobec Boga, miłować Go i przestrzegać Jego „przepisów i postanowień”. Następujące po sobie pokolenia (5,2b; 29,13n) mogą zapomnieć, a nawet nie wiedzieć, co Bóg zdziałał wobec przodków (11,2; 6,20n). Autor apeluje mocno do rozumu i do serca. Konieczne jest przyjęcie woli Bożej sercem. Wierność Bogu realizuje się najpierw w sercu i umyśle Izraelitów. Jednak aby wszyscy pojęli wolę Bożą, musi być ona przedsta-wiona jak najprościej, przejrzyście i zrozumiale. Ta wola Jahwe wyraża się w szeregu konkretnych przykazań, wśród których jest jednak najważniejsze: miłować Jahwe „z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich sił swych sił” (6,5). Izrael ma pielęgnować wdzięczność i miłość do Jahwe, które sprawią, że wierni motywowani miłością będą mogli wypełnić szczegółowe przykazania i różne akty posłuszeństwa wobec Boga.

Do czasu reformy króla Jozjasza (ok 622 r. przed Chr.) ist-niały liczne sanktuaria z licznymi naleciałościami kananejskimi. Wcześniej w Kanaanie w różnych miejscach czczono m.in. boż-

72

ka Baala w różnych odmianach (np. Baal Berith w Sychem). W tym kontekście jahwizm uległ degeneracji i trzeba było oczyścić kult Jahwe z wielopostaciowości obecnej w lokalnych sanktua-riach. Reforma przeprowadzona przez króla Jozjasza prowadzi-ła do ujednolicenia kultu Jahwe, m.in. przez zniesienie lokal-nych świątyni i centralizację kultu w Świątyni Jerozolimskiej. Zaakcentowano, że Jahwe jest jedyny, objawił się w jednym obja-wieniu (torah), stąd kult powinien być jeden. Izrael ma uświado-mić sobie całkowitą odrębność swego kultu Jahwe, który opiera się na historii zbawienia i objawianiu się Boga, w kontraście do kananejskiego kultu bożka Baala. Jahwe powinien być czczony przez ofiary i uwielbiany tylko na miejscu przez Niego wybra-nym (12,2-12). Izrael został wybrany do szczególnej relacji z Jahwe. Na mocy przymierza można mówić o wzajemnej przyna-leżności Jahwe i Izraela, który jako wspólnota sakralna jest świę-ty, ponieważ został wybrany, winien Bogu cześć, wdzięczność i posłuszeństwo. Obiecane wzięcie Ziemi w posiadanie jest darem zbawczym. Dobra zbawcze według Pwt mają przeważnie charak-ter zewnętrzny: płodność ludzi i zwierząt, pokój zewnętrzny, zna-czenie polityczne. Kult Jahwe odniósł zwycięstwo nad Baalem, którego uważano za właściciela Kanaanu i mistycznego dawcę wszelkich dobrodziejstw. To nie Baal zapewnia pomyślność, plo-ny, bezpieczeństwo i życie, lecz Bóg Jahwe.

Nauka Pwt zawiera liczne wezwania i zachęty do okazywania Bogu wdzięczności i posłuszeństwa Jego nakazom, które nie są trudne do wykonania. Jahwe wyraźnie objawił swą wolę, więc nie można mieć wątpliwości lub tłumaczyć się niewiedzą (30,11-14). Nie można dać się zwieść fałszywym prorokom (18,14-21; 13,2-6), bo jest tylko jeden prorok Jahwe, Mojżesz. Troska autora tzw. Kodeksu deuteronomicznego (Pwt 12-26) jest skoncentrowana na tym, by Izrael nie zlekceważył tej zachęty i nie utracił zba-wienia. Autor wypowiada to niemal tuż przed katastrofą najazdu Babilończyków.

73

Deuteronomista piszący w ok. VII w. przed Chr. zdaje się prze-milczać ok. siedem stuleci (od ok. XIII w.) zmarnowanych przez życie Izraela w nieposłuszeństwie Bogu. Znów sytuuje Izraela na pustyni, by wsłuchał się teraz („dziś”) w słowa Mojżesza i opo-wiedział się za Jahwe. Choć żyje w innych warunkach niż kiedyś Lud wędrujący z Egiptu i jest ludem zepsutym (9,6.13; 31,27), otrzymuje obietnicę zbawienia. Obietnica z Horebu i przykaza-nia są wciąż aktualne dla Ludu Wybranego, który wciąż jest w drodze i może spodziewać się otrzymania pełni dóbr zbawczych, „bo jeszcze nie przyszliście teraz do miejsca stałego pobytu, do własności, którą wam daje Bóg wasz, Jahwe” (12,9).

2. Aktualność przesłania moralnego Starego Testamentu dla nas – część 1

Na podstawie dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej „Biblia a moralność. Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskie-go” (2008, wyd. polskie Kielce 2009, 30nn), który powstał z ini-cjatywy Ojca Świętego Jana Pawła II. Papież prosił, by bibliści określili, jakie przesłanie Pisma Świętego dotyczy życia moralne-go współczesnego człowieka, co może mu pomóc wobec przeróż-nych zjawisk, jakich staje się świadkiem. Dokument odpowiada na całe spectrum trudnych pytań związanych z życiem człowieka dzisiaj, z odkryciami nauki itp.

Oprócz dzieła stworzenia Bóg objawił swą dobroć i zwrócił się do ludzi przez wybranie Ludu izraelskiego i przymierze. Na przymierze w Biblii trzeba spojrzeć z dwóch punktów widzenia:

1. stopniowe przyswajanie tej rzeczywistości w historii Izraela (podejście historyczne),

2. przedstawienie tego w opowiadaniach zawartych w końco-wej redakcji Biblii kanonicznej (podejście kanoniczne).

74

Ad 1) PODEJŚCIE HISTORYCZNE a) Wyjście z Egiptu pod wodzą Mojżesza jest podstawowym

wydarzeniem założycielskim dla narodu Izraelskiego. Później zin-terpretowano wcześniejsze ustne tradycje dotyczące Patriarchów i przedstawiano początki ludzkości.

b) Wyjście z Egiptu jako ustanowienie Izraela jest owocem teologicznej interpretacji tego wydarzenia. Wyrażono w niej świa-domość obecności i interwencji Boga, który chroni grupę wycho-dząca pod wodzą Mojżesza, a samo przejście przez Morze zostało rozpoznane jako cud. Ta wiara została poświadczona przez święte Imię Jahwe, które nawiązując do czasownika „być”, „być obec-nym” wyraża dynamiczną i zbawczą obecność Boga pośród swe-go Ludu. Tenże Bóg Izraela:

• towarzyszy Ludowi, • uwalnia z niewoli, ucisku i śmierci, • daje samego siebie Ludowi i „drogę” wyjścia i pozosta-

wania w jedności z Nim, • gromadzi Lud wokół jednego projektu „życia razem” (qa-

hal, ekklesia). c) Pierwotnym pojęciem teologicznym służącym wyraże-

niu tego unikalnego związku ludzi między sobą i z Bogiem jest przymierze. To pojęcie od początku określało i zdeterminowało koncepcje relacji Boga i Ludu. Przymierze zostaje zawarte na-tychmiast po wyjściu z Egiptu (Wj 19,1), które jest wydarzeniem podstawowym. Stąd od razu mamy schemat wyjście – i – przy-mierze. Stąd rozciągnięto to pojęcie retrospektywnie na relacje z Bogiem Nowego, Abrahama i pozostałych Patriarchów. Pojęcie przymierza zaczerpnięto ze stosunków międzyludzkich (trakta-tów, kontraktów, małżeństw, paktów przyjaźni). Przeniesienie go na relacje z Bogiem jest oryginalną myślą Biblii.

Nie chodziło jednak o układ równych partnerów Bóg – Izrael, lecz o traktat wasalski z inicjatywą suwerena i suweren zobowią-zuje się do czegoś wobec wasala i nakłada mu obowiązki, co wyra-

75

żają dwa pojęcia: łaska, łaskawość (Bóg angażuje siebie) i Prawo (Bóg zobowiązuje lud). Łaska jest darem (najczęściej bezwarun-kowym), który Bóg czyni sam z siebie. Prawo też jest darem jako środek, życie, „droga” moralno-kultyczna, która pozwala ludziom wejść w relację przymierza i w niej pozostać. Stereotypowym wyrażeniem przymierza, które czyni lud szczególną własnością Boga jest: „Ja będę twoim Bogiem, a ty będziesz Moim ludem” (zob. np. Jr 31,34). Wolność ludzi nie jest u początku koniecznym dla zawiązania przymierza, a raczej jest ona konsekwencją. Lud zobowiązuje się pod przysięgą, ale to nie jest warunek przymie-rza, tylko jurydyczne zagwarantowanie, uprawomocnienie, doko-nane w ramach celebracji liturgicznej. W tej relacji rodzi się mo-ralność objawiona (różna od tej wynikającej z dzieła stworzenia), „moralność w sytuacji przymierza”: Boży dar darmo dany woła o pozytywną wolną odpowiedź, pełną akceptację. Każde poważne odchylenie oznacza odmowę. Nowość moralności objawionej w ramach zawierania przymierza z Bogiem polega (w odróżnieniu od kodeksów etycznych i kultycznych innych ludów) właśnie na tym, że jest odpowiedzią następującą po wcześniejszym darze Bożym, odpowiedzią na łaskę Boga.

Tak pojęta moralność jest czymś więcej niż kodeksem zacho-wań i postaw, jest raczej drogą objawioną wiodącą do wolności i zbawienia.

Ta „droga” winna być pojmowana całościowo. Jest prawem rozumianym jako dar Boży z inicjatywy suwerennego Boga, któ-ry w dzieło wyzwolenia chce zaangażować też ludzi. Ta „droga” moralna jest przygotowana w historii, wypływa z doświadczenia Boga, który zobowiązuje Lud do odpowiedzialności moralnej, wypływa z poznania Boga, który interweniuje, zbawia i objawia się w wydarzeniach historycznych. Zachowywanie tej moralności objawionej ma na celu kontynuację procesu uwolnienia zapocząt-kowanego w archetypie wyjścia. Moralność ta zapewnia i gwa-rantuje stabilność uwalniania. Moralność służy wolności, której

76

pozwala się rozwinąć i zachować. Postępowanie moralne wie-rzącego zakłada wcześniejsze świadome osobiste doświadczenie Boga.

g. dzielenie się w gruPach

Zachęcamy grupę do szczerego dzielenia się wątpliwościami i trudnościami (w atmosferze miłości i zaufania), w celu budowa-nia Wspólnoty, która chce nadal rozeznawać wolę Bożą i chce iść za Słowem Bożym.

1. Co odkryłeś nowego, co cię poruszyło w dopołudniowych poszukiwaniach?

2. Które sprawy były ci znane i ich przypomnienie dziś nic nie wniosło do twojego życia?

– Czy rzeczywiście jesteś pewny, że przypomnienie tych fun-damentalnych spraw nie jest dla ciebie owocne?

– Czy nie przechodzisz nad nimi zbyt łatwo?

3. Które zachęty i wezwania Boże przypomniane dziś przez Słowo Boże odżyły w tobie i pobudziły cię na nowo?

77

dzień trzeciPrzywilej wyBraństwa a Pokusy

Pwt 7-9

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIODIVINA(B)10.15 INDYWIDUALNAWYPRAWAOTWARTYCHOCZU(C)/10.30EUCHARYSTIADLADZIECI10.50 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(D)11.40 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI12.00 CELEBRACJASŁOWABOŻEGO(E)13.00 OSOBISTAREWIZJAŻYCIANAMIOCIESPOTKANIA(F)13.30 OBIADIREKREACJA18.00 KOLACJA19.00-20.00DZIELENIESIĘWGRUPACH(G)20.15 ŚPIEW/UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.30 EUCHARYSTIA(H) RÓŻANIEC(TAJEMNICECHWALEBNE)ZPOSŁUGĄPROROCKĄ(I)

***Słowo życia: „Ty bowiem jesteś narodem poświęconym Panu, Bogu twojemu. Ciebie wybrał Pan, Bóg twój, byś spośród wszystkich narodów, które są na powierzchni ziemi, był Ludem stanowiącym Jego szczególną własność. Pan wybrał was i znalazł upodobanie w was nie dlatego, że liczebnie przewyższacie wszystkie narody, gdyż ze wszystkich narodów jesteście najmniejszym, lecz ponieważ Pan was umiłował i chce dochować przysięgi danej waszym przodkom” (Pwt 7,6-8a)Hymn dnia: Ludu kapłański

78

d. wsPólny krąg BiBlijnyAktualność przesłania moralnego Starego Testamentu

dla nas – część 2

Na podstawie dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej „Biblia a moralność. Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskie-go” cd.

Ad 2) PODEJŚCIE KANONICZNE (różne wyrażenia na oznaczenie przymierza)

1. Przymierze z Noem i „wszelkim ciałem” – podejście kos-miczne (Rdz 6,18; 9,8-17)

Boża reakcja na skażenie świata grzechem po potopie wiąże się z przymierzem kosmicznym, czyli z całym światem. Bóg usta-nawia znak tego przymierza, którym jest „łuk na obłokach” (Rdz 9,13-16), który sugeruje skojarzenia militarne (por. Ez 1,28 słowo oznacza w Biblii łuk wojenny), choć zazwyczaj kojarzymy go z tęczą. Jest to łuk naciągnięty już nie w kierunku ziemi, ale nieba, co sugeruje ideę pokoju jako darmowego daru Boga. Taki łuk sta-nowi też rodzaj pionowego pomostu, symbolizuje kontakt Boga z ludzkością.

Konsekwencje moralne przymierza noahickiego (z Noem): • z punktu widzenia ekologicznego: zepsucie i ludzki gwałt

mają destruktywny wpływ na środowisko (6,13);• z punktu widzenia antropologii: nawet w zepsutym świe-

cie człowiek zachowuje swą godność „obrazu Bożego” (9,6). Trzeba więc zahamować zło, by spełnić misję płodności (9,1.7).

• z punktu widzenia zarządzania zasobami: człowiek ma pewną władzę nad życiem zwierząt (różnica między 1,29; 9,3), ale każde życie jest tajemnicą. Zwierzęta zostały dane człowieko-wi za pokarm (9,3), co oznacza, że doświadczenie zła rzuciło cień

79

na idealną misję powierzoną człowiekowi. Zadanie zarządzania oraz panowania nad środowiskiem nieco się zrelatywizowało.

2. Przymierze z Abrahamem i Jakubem (Rdz 12-26; 26-37)Z tych przymierzy wynikają 3 prawdy: a. – obietnica – tu obietnica ziemi i potomstwa; b. – odpowiedzialność dotycząca całej ludzkości (pośredni-

cząca funkcja Abrahama). Chodzi więc nie tylko o dar Boży, ale Bóg powierza też zadanie.

c. – Abraham ma nauczyć potomków posłuszeństwa Prawu Bożemu (Rdz 18,19)

Cykl Abrahama i Jakuba wskazuje na historyczny wymiar ży-cia moralnego. Człowiek nieraz stawia opór, ale też ma możli-wość nawrócenia.

3. Przymierze z Mojżeszem i Ludem Izraela pod Synajem/Horebem

Ukazanie stopniowego rozwoju koncepcji przymierza pozwo-liło uwypuklić niektóre cechy istotne. Przymierze synajskie na tym tle wyraźne jawi się jako dwustronne: jest całkowitym darem Boga z Jego inicjatywy, ale angażuje On nie tylko siebie, lecz też i ludzi, dając im Prawo. Raz zawarte wymaga odpowiedzi ze strony człowieka, która jest najpierw akceptacją „drogi życia”, a dopiero potem przyjęciem konkretnych praw jako konsekwencji dla zachowania i pogłębienia relacji z Bogiem.

Szczególnym statusem wśród szczegółowych praw przymie-rza synajskiego cieszy się Dekalog.

DekalogStanowi swoistą konstytucję zawierającą substancjalną treść

podstawowego prawa synajskiego.

80

Umieszczany jest na początku zbioru praw 1) w Wj 20,1-17 przed „Kodeksem Przymierza” (20,22-23,19) 2) w Pwt 5,6-21 przed „Kodeksem deuteronomicznym” (4,44

– 26,19), co wskazuje na istotne znaczenie dekalogu w całej Torze („pouczenie, nauka”). Zawiera etykę początków wyrażającą się:

• w zewnętrzności – pierwotnie zakazy dotyczyły czynności zewnętrznych, dostrzegalnych, ewentualnie strategii kon-kretnie prowadzącej do urzeczywistnienia złego zamiaru (hebr. hamad – to pragnienie wyrażające się w czynności);

• w charakterze wspólnotowym jako zbiór reguł dla upo-rządkowania życia grupy na pustyni (jakby pierwotna kar-ta narodowa);

• raczej w negatywnym sformułowaniu: 8 przykazań jest w formie zakazów jakby balustrady mostu: chodzi pierwot-nie o powstrzymanie zachowań społecznie szkodliwych.

Jednocześnie jest to etyka potencjalnie bardzo bogata: • ma doniosłość wręcz powszechną, wykracza poza kon-

kretny naród, może mieć zastosowanie przez całą ludzkość wszystkich czasów;

• przynależy do teologicznego obrazu przymierza jako dar darmo dany przez Boga, ogólnodostępna „droga” w kie-runku Boga i życia (Pwt 30,19n);

• zakorzeniona w historycznym kontekście dokonanego wy-zwolenia do wolności, którą trzeba zachować; otwiera dro-gę do moralności wyzwolenia społecznego (aż po wolność ziemi – Kpł 25).

Ze względu na te cechy Dekalog może posłużyć jako baza dla dzisiejszej moralności (teologii i katechezy moralnej). Niektórzy argumentują, że Dekalog jest archaizmem, nieprzystającym do współczesnej mentalności, bo nie uwzględnia wewnętrznych ak-

81

tów człowieka, pragnień, motywów i impulsów, nie uwzględnia doniosłości jednostki, a tylko dobro wspólne oraz przez swą for-mę zakazu zdaje się ograniczać wolność.

Jednak Dekalog zawiera wszystkie elementy konieczne dla współczesnej refleksji moralnej, wystarczająco zrównoważonej i dostosowanej do naszych czasów.

Nie wystarczy jednak przetłumaczyć go z hebrajskiego i prze-kazać w dosłownej formie praw apodyktycznych, nakładających obowiązki (deontologia11).

Trzeba go przełożyć wiernie, ale przy pomocy pojęć opartych na wartościach (aksjologia12). Wtedy niczego on nie traci, a nawet zyskuje na wartości i mocy wyjaśniającej i na mocy apelu.

Sam zakaz (konkretny imperatyw moralny) koncentruje się tylko na zachowaniach, których trzeba unikać (jest jakby tylko hamulcem bezpieczeństwa). Zaś sam nakaz minimalizuje wezwa-nie do konkretnego działania.

Inaczej jest z zaangażowaniem na rzecz jakiejś wartości, któ-

re wciąż jest otwarte na więcej. Dekalog wskazuje następujące wartości: Bóg jako Absolut, cześć religijna, czas, rodzina, życie, wierność męża i żony, wolność (hebr. gnb oznacza raczej po-rwanie niż kradzież), reputacja (dobre imię), dom i domownicy, dobra materialne. Każda z tych wartości zawiera wręcz program, zadanie moralne:

1. oddawać kult jedynemu Bogu; 2. szanować obecność i misję Boga w świecie („Imię”);

11 Deontologia (gr. deon <to, co niezbędne, właściwe; obowiązek> i logos <mowa, słowo, tu: nauka> – nauka o powinnościach i obowiązkach wyni-kających z kodeksu. Nakazy takiego kodeksu mają charakter imperatywu i odnoszą się do rozwiązań w konkretnych sytuacjach życiowych.12 Aksjologia (gr. aksios <godny, cenny> i logos <nauka> – ogólna teoria war-tości, nauka o wartościach, wywodzących się z etycznej koncepcji dobra. Aksjologia zajmuje się m.in. analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), czym jest wartość, klasyfikacją wartości, budowaniem ich hierarchii i ustala-niem, co stanowi wartość najwyższą.

82

3. doceniać sakralny wymiar czasu i właściwie wykorzystać szczególnie czas święty;

4. szanować rodzinę, a szczególnie swoich rodziców; 5. promować życie i prawo do życia; 6. zachować jedność małżeństwa; 7. bronić prawa każdego do wolności i godności; 8. chronić dobre imię i reputację innych; 9. szanować osoby, domowników, współpracowników; 10. pozostawić drugiemu jego własność materialną.

e. celeBracja słowa BożegoTrwać w jednym projekcie życia według woli Bożej

Pieśń: Ludu kapłański, ludu królewski

Komentarz: Bóg daje przykazania, aby nas wychowy-wać i wypróbować, co jest w naszych sercach: Czy Jemu prawdziwie ufamy? Czy szukamy Jego samego i czegoś więcej niż ziemskiego pokarmu? Bóg domaga się od nas posłuszeństwa Jego nakazom. Obiecuje nam wspaniałą nagrodę: życie, liczne potomstwo i Ziemię Obiecaną jako dziedzictwo.

Czytanie pierwsze: Pwt 8,1-6

Pieśń: Oczyść serce me

Komentarz: Celem wędrówki Izraela była Ziemia Obiecana – Kanaan. Dla nas jest ona typiczną zapowie-dzią nieba. Zasłuchajmy się w pochwałę tej Ziemi, pyta-jąc się o naszą nadzieję na niewyobrażalne szczęście w niebie.

83

Czytanie drugie: Pwt 8,7-10

Pieśń: Niebo to najwspanialsze z miejsc

Komentarz: Warunkiem dojścia do posiadania ziemi obiecanej jest pamięć o Bogu i Jego dziełach, które On nam uczynił oraz wierność. Wybranym nie wolno na-wet na chwilę zapomnieć, kim są, do czego są powołani, dokąd zmierzają. Zasłuchajmy się w dalszy ciąg Księgi Powtórzonego Prawa.

Czytanie trzecie: Pwt 8,11-20

Pieśń: Postanowiłem pójść za Jezusem

Komentarz: Aby Lud nie zapomniał o Bogu, Jego dzie-łach i Jego przykazaniach, na różne sposoby regularnie przypominał sobie prawdy wiary i zbawcze dzieła Boże przez celebrowanie świąt, w czasie których przeżywał pamiątkę Bożych dzieł (np. Pascha jako pamiątka wy-kupienia z Egiptu), przez czytanie Pisma co szabat, przez umieszczanie fragmentów Pisma na odrzwiach domu i na ciele (tzw. filakterie na czole i na rękach). Pamięć o dziełach Bożych zabezpiecza przez uleganiem pokusom. Zauważmy, w jaki sposób sam Jezus walczy na pustyni z szatanem według Mt 4.

Ewangelia: Mt 4,1-11

homilia

1. Teologia pustyni Pustynia w mentalności ludzi Biblii jest typowym miejscem kary i

zesłania. Obraz ten posiada w środowisku biblijnym swoją wymowę

84

i w sposób czytelny i sugestywny obrazuje wielkość i dotkliwość tej kary. Najbardziej kontrastowe jest zestawienie obrazu winnicy (jako najszlachetniejszej i najbardziej cenionej uprawy) z pustynią, jako najdalej idącym jej unicestwieniem (Jr 12,10nn; Ez 19,10nn; por. Iz 5,6).

Z drugiej strony spotykamy się również w Biblii z odwrotnym obrazem: przemiany pustyni na ziemię urodzajną. Pustynia jest rów-nież typowym miejscem ucieczki przed zagrożeniem płynącym ze strony ludzi. Najbardziej rozbudowanym przykładem takiej ucieczki jest opis Wyjścia Izraelitów z Egiptu na Pustynię Synajską, poprzedzo-ny ucieczką Mojżesza z ziemi Goszen. Ponieważ pustynia jest miej-scem niebezpiecznym i trudnym, dlatego nie ma na niej ludzi, którzy mogliby stanowić zagrożenie dla życia i wolności. Z tego względu pustynia w Biblii jawi się jako „oaza wolności”, choć ta wolność jest trudna i wymagająca. Jednocześnie spotykamy się z obrazem pustyni jako miejscem spotkania z Bogiem. Już najstarsze teksty biblijne (Sdz 5,4n; Ps 68,8n.18 i Pwt 33,2) ukazują pustynię (Synaj) jako miejsce zamieszkania Boga.

Późniejsza tradycja deuteronomiczna umieściła je na pustynnej górze, co podjęła i rozwinęła później tradycja kapłańska. Najbardziej rozbudowane teologicznie opisy spotkania z Bogiem odnoszą się do pobytu Narodu Wybranego pod Bożą górą, którą redaktor kapłański utożsamił z Synajem. To spotkanie zostało utrwalone w formie przy-mierza (według tradycji deuteronomicznej) i nadania Prawa. Spotka-nie to nie ogranicza się do samej tylko góry, ale rozciąga się na cały teren pustynny, co widać choćby w koncepcji Namiotu Spotkania, który jest formą obecności Boga pośród swojego Ludu, dostosowaną do pustynnego środowiska.

Zauważa się tendencję biblijnych redakcji Pięcioksięgu, aby naji-stotniejsze wydarzenia konstytuujące Lud Boży umieścić na pustyni, choć wiadomo, że miały one miejsce dużo później. Ich powiązanie z pustynią ma na celu ukazanie, że nie są one związane z jakimś kon-kretnym terenem. Pustynia jawi się więc w Biblii jako miejsce ekste-rytorialne (ponad ludzkimi klasyfikacjami terenu), gdzie można po-znać i doświadczyć Boga w większym stopniu.

Ponadto pustynia w Biblii jest przedstawiona jako miejsce próby.

85

Taka teologia tego miejsca została rozwinięta i uwydatniona przez redakcję deuteronomiczną (D), co widać szczególnie w Pwt, a także w deuteronomicznych fragmentach Lb. Wspomniana próba dotyczy kwestii wiary i postawy człowieka względem Boga. Poddanie czło-wieka próbie ma wymiar wychowawczy, a jej celem jest osiągnięcie większej dojrzałości w wierze. Pustynia jawi się więc jako swoista szkoła, w której Lud Boży uczy się wierności Bogu. Przykładem ta-kiej próby są wydarzenia, jakie rozegrały się przy wodach Massa/Me-riba pod Kadesz Barnea.

Ze względu na obecne na pustyni niebezpieczeństwa i czyhające zło, pustynia stała się miejscem Bożej opieki. Tam, gdzie brakowało pomocy ze strony ludzi, pomoc zaoferował sam Bóg, który w tych opisach pełni rolę przewodnika przestrzegającego przed zagrożenia-mi. Ponadto dostarcza swojemu Ludowi wody i pokarmu. Do tego wątku (Bożego daru manny i wody) poszczególne tradycje biblijne przywiązują wielką wagę.

Ponieważ człowiek na pustyni doświadcza swej niewystar-czalności, potrafi należycie dostrzec i docenić Bożą opiekę i pomoc. Pustynia jest więc miejscem, gdzie można najlepiej dowartościować Bożą dobroć i opatrzność. Charakterystycznym symbolem, użytym przez Deuteronomistę na przedstawienie tej Bożej opieki, jest obraz orła troszczącego się o swoje pisklęta (Wj 19,4; Pwt 32,11). Ten obraz podejmuje również św. Jan w Apokalipsie (12,14).

2. Deuteronomiczna teologia pustyni Deuteronomista, spośród różnych tradycji źródłowych Pię-

cioksięgu, przedstawia najlepiej dopracowaną teologię pustyni, co widać szczególnie w Pwt i perykopach deuteronomicznych Wj i Lb. Pustynia jest antytezą Ziemi Obiecanej, czyli miejscem, z którego najbardziej można docenić jej piękno oraz poznać wartość Bożego daru, którym jest ziemia dla wędrującego Izraela. Redakcja deutero-nomiczna akcentuje pustynię jako miejsce próby, z którą niejako w parze idzie doświadczenie Bożej opieki. Trudne położenie, w którym znalazł się Lud Boży daje mu sposobność do całkowitego zawierzenia Bogu we wszystkim.

Autorzy biblijni związani z tradycją deuteronomiczną kreślą naj-

86

wspanialsze obrazy miłości Boga do człowieka: obraz opiekuńczego orła, czułego ojca czy też kochającego męża. Co ciekawe czynią to właśnie w kontekście pustynnym.

Dlaczego to właśnie Deuteronomista najlepiej dopracował teologię pustyni? Widocznie wpływ na to miało osobiste doświadczenie prze-siedlenia do Babilonii, w kontekście którego powstało dzieło deutero-nomistyczne.

Na formułowanie i wyrażanie pewnych idei teologicznych pewien wpływ wywarło też środowisko geograficzne. Rzecz jasna samo śro-dowisko nie „wyprodukowało” idei teologicznej, a jedynie w różny sposób oddziaływało na formy i sposób jej przekazu. Doświadczenie pustyni wpłynęło na sposób ukazania oddziaływania Boga na czło-wieka.

Pustynia wraz ze swymi niedogodnościami i szansą na spotkanie Boga, jest ukazana w Biblii jako doskonałe środowisko do wzrostu i dojrzewania w wierze, do czego jest powołany każdy człowiek na wzór Mojżesza, Eliasza, Narodu Wybranego czy Jana Chrzciciela.

Z pewnością środowisko pustyni, i życie w dyktowanych przez nią warunkach, uwrażliwiało ludzi Biblii na pewne wartości teologiczne, jak np. wiara w opiekę i opatrzność Bożą. Pustynia staje się również tłem określonych przeżyć religijnych13.

3. Pustynia miejscem próby według Pwt 8Księga Powtórzonego Prawa wyraźnie stwierdza, że Bóg

prowadził Izraelitów po pustyni przez czterdzieści lat, aby ich wypróbować i poznać, co tak naprawdę kryje się w ich sercu (8,2). W obliczu trudności najlepiej można poznać charakter człowieka: można się przekonać o jego wytrwałości, wierno-ści i bezinteresownej miłości. Trudy i przeciwności wydają się konieczne, aby przekonać się o prawdziwej intencji i wartości człowieka.

Hebrajski czasownik nsh użyty w Pwt na określenie tego rodzaju doświadczenia Septuaginta oddaje gr. terminem peira-dzo. Słowo to oznacza weryfikację osoby poprzez sprawdzanie 13 Por. S. Hałas, Pustynia miejscem próby i spotkania z Bogiem, Kraków 1999, 333-340.

87

jej prawdziwych motywacji i postaw, które kryją się − mówiąc językiem biblijnym − „w jej sercu” (Wj 8,2; 2 Krl 32,31; Ps 26,2; Syr 37,27). Próby tej dokonuje się przez wystawienie na przeciwności i niebezpieczeństwa. Księga Powtórzonego Pra-wa używa tu paralelnie czasowników „dręczyć” (nsh) i „upoko-rzyć” (‘nh).

a) Bóg wystawia na próbę IzraelitówPo raz pierwszy termin ten pojawia się w kontekście źródła

w Mara. Woda wypływająca z tego źródła okazała się gorzka, a przez to niezdatna do picia, co spowodowało narzekania i pro-testy ludu przeciwko Mojżeszowi (15,24). Epizod ten miał się stać okazją, aby Pan Bóg zaczął wystawiać ludzi na próbę. Poza tym samo nadanie przykazań miało na celu wypróbować Izraela w posłuszeństwie względem tych nakazów:

„Jeśli rzeczywiście będziesz słuchał głosu Pana, twego Boga, i będziesz wykonywał to, co jest słuszne w Jego oczach; jeśli będziesz dawał posłuch jego przykazaniom i strzegł wszystkich Jego praw” (15,26). Paralelizm zastosowany tu przez Deuteronomistę podkreśla

zarówno posłuszeństwo Bogu, jak i pełnienie Jego woli. Jeżeli Izraelici pomyślnie przejdą ten egzamin, to Bóg nie będzie mu-siał ich więcej doświadczać przez zsyłanie kar, jakie zastosował względem Egipcjan, a przeciwnie: stanie się ich lekarzem (hebr. rofe’).

Oczywista niedogodność pustyni (brak wody zdatnej do pi-cia) miała stać się okazją do poddania ludu próbie wierności. Analogicznie przedstawia się druga próba: brak żywności na pu-styni Sin. Tym razem narzekanie przeradza się w bunt przeciw Mojżeszowi i Aaronowi: „obyśmy pomarli z ręki Pana w ziemi egipskiej(...) Wyprowadziliście nas na tę pustynię, aby głodem umorzyć całą tę rzeszę” (Wj 16,3). W odpowiedzi na bunt Pan Bóg zsyła mannę. Jednak w redakcji kapłańskiej ten dar „z nie-ba” ma również charakter próby, której przedmiotem ma być znowu posłuszeństwo. Nie chodzi tu jedynie o posłuszne zbiera-nie manny, ale posłuszeństwo Bożemu prawu.

88

Oprócz powyższych prób, Pan Bóg doświadczał Izraela przez wstrząsające zjawiska optyczne i akustyczne pod Bożą górą. Były to budzące grozę grzmoty, błyskawice, głos trąby i dym (Wj 20,18). Celem tych zjawisk było właśnie poddanie ludu próbie, przeżyciu, które pobudzi go do bojaźni Bożej (20,20). To zdarzenie miało być więc wstrząsem nakłaniającym do po-słuszeństwa Bogu.

Nie chodzi jednak o wyzwolenie strachu, który paraliżuje, ale o respektowanie Boga i Jego przykazań. Pustynia ze swo-ją budzącą grozę scenerią stała się widownią przeżycia i opisu transcendencji Boga, aby wstrząsnąć sumieniami ludzi.

Bóg wystawiał swój lud na próbę właśnie po to, aby wybrać go sobie spośród innych narodów (Pwt 4,34). Próby te dokonały się wyraźnie w przejawach mocy, znakach, jakie Bóg zdziałał w Egipcie. Obrazowe sformułowania „mocna ręka” i „wyciągnięte ramię Jahwe” wywodzą się z terminologii wojskowej i ukazują Boga jako potężnego wojownika, który walczy w obronie swego ludu. Poznanie mocy Bożej miało utwierdzić wiarę Izraelitów w jedynego Boga (w. 35nn).

Księga Powtórzonego Prawa podsumowuje cały okres wę-drówki Izraelitów po pustyni jako jeden wielki czas próby. W ósmym rozdziale widać to szczególnie. Rozdział ten zawiera najbardziej rozbudowaną teologię pustyni jako miejsca pró-by. Jego treścią jest wezwanie do wierności Bogu, wzmocnio-ne przywołaniem Bożej pedagogii w czasie Wyjścia. Przez cały okres wędrówki po pustyni Bóg przygotowywał swój lud (jak dobry pedagog) do życia w Ziemi Obiecanej; poddawał go pró-bom, by ten zrozumiał (dosł. poznał) i przemyślał swój stosunek względem Boga.

Wychowawcze działanie Boga względem Izraelitów polega-ło na wprowadzeniu ich w boskie zasady postępowania przez uczenie i nakłanianie. Jednocześnie Bóg sprawdzał, czy Izrae-lici realizują w praktyce to, czego ich nauczono. Sprawdzenie praktyczne dokonywało się w trudnych warunkach pustyni: w głodzie i innych trudnościach właściwych dla środowiska pu-stynnego. Faktycznie próba dokonuje się przez postawienie ko-

89

goś w takiej sytuacji, w której musi się rozstrzygnąć, kim on naprawdę jest. Bóg poddał swój lud testowi, by poznać jego wartość moralną i jednocześnie przekonać się o jego gotowości do przestrzegania Dekalogu.

Jednocześnie Pan Bóg otoczył swój lud iście ojcowską opie-ką, która polegała na żywieniu go manną, zapewnianiu wody oraz trosce o zdrowie, szczególnie o zdrowe nogi (w. 4), które w terenie pustynnym są najbardziej narażone na urazy. Troska Boga obejmowała również zapewnienie odzieży w dobrym sta-nie, która w pustynnych warunkach szybciej się niszczy i nie ma możliwości jej wymiany (8,3n.15n).

Poddawanie próbie miało więc cel wychowawczy. Naród Wybrany musiał dojrzeć do tego, aby otrzymać dar Ziemi od Boga. Podobnie jak celem wychowania jest wpojenie dziecku zasad posłuszeństwa (dla jego dobra), tak celem Bożej pedago-gii jest to, aby ludzie nauczyli się przestrzegać Bożych przyka-zań i przez to osiągnęli szczęście (dobro). Pustynia jest zatem szkołą dla Ludu Bożego. Bóg chce się przekonać, czy ludzie rzeczywiście szczerze Go kochają (Pwt 13,4).

Trudna droga Izraelitów po pustyni była obrazem drogi w sen-sie moralnym (8,6; por. 5,33). Taka teologia doświadczania ze strony Boga odpowiada historycznej sytuacji, w jakiej przyszło żyć autorom deuteronomicznym (niewola babilońska). Podróż Izraelitów po pustyni z czasów Wyjścia stała się dla wygnańców w Babilonii oczywistym obrazem wygnania ich pokolenia.

b) Massa i MeribaPróba ujawnia w człowieku obecność wad i braków, w wyni-

ku czego poddani próbie często się zniechęcają, buntują i tracą cierpliwość. Biblijne teksty podają wiele przykładów takiego buntu przeciwko Bogu i Jego reprezentantom, który przybie-rał nieraz bardzo ostrą formę. Bunt jest wystawianiem na próbę cierpliwości samego Boga. Oznacza zanegowanie boskiej do-broci i potęgi, i w ten sposób prowokuje Boga do wymierzenia surowej kary.

Bóg wychowuje swój lud („trudny” i buntowniczy) przez

90

poddawanie go próbie. Ludziom natomiast nie wolno wystawiać na próbę Boga przez złośliwe nieposłuszeństwo. Buntujący się ludzie zachowują się jak trudne dziecko, które doprowadza do granic wytrzymałości dobroć i cierpliwość rodziców. Massa i Meriba − to miejsce, które stało się wręcz przysłowiowym miej-scem buntu; sama nazwa wskazuje na próbę i bunt przeciw Moj-żeszowi i Bogu (w ST jest aż 11 tekstów odnoszących się do tych wydarzeń).

„Meriba” może oznaczać jedno ze źródeł w Kadesz. Nato-miast dla nazwy „Massa”, występującej najczęściej w Pwt (6,16; 9,22; 33,8), trudno znaleźć jakąś przybliżoną lokalizację. Massa odnosi się więc do teologicznej idei próby.

W Pwt 6,16 widzimy typowo deuteronomiczną wersję buntu w Massa. Bałwochwalstwo, oddawanie czci innym bogom jest doprowadzaniem do gniewu i wystawianiem na próbę praw-dziwego Boga Jahwe. Również 9,22 wspomina o tym, jak to Izraelici prowokowali Boga do gniewu w Massa, Tabeera oraz Kibrot− Hattawa.

Deuteronomista, który charakteryzuje się najlepiej dopraco-waną koncepcją pustyni jako miejsca próby narodu, dostrzega również jej odwrotność, jaką jest wystawianie na próbę samego Boga. Dla Deuteronomisty grzech jest właśnie uległością złu w chwili próby.

W Septuagincie sposób przetłumaczenia nazw Massa i Me-riba wskazuje, że dla tłumaczy ważne było nie tyle określenie geograficznego miejsca, ile raczej oddanie symbolicznego, te-ologicznego znaczenia tych terminów: peirasmos <pokusa, kuszenie>; hydor antilogias <woda sprzeciwu/ mówienie prze-ciw>.

Massa/Meriba jest ukazane w Biblii jako miejsce buntu Izra-elitów przeciw Bogu (w dziewięciu tekstach), a tylko w dwóch miejscach jako miejsce próby dokonanej przez Boga (Ps 81,8; Pwt 33,8). Spośród przywołanych jedenastu tekstów tylko dwa zawierają rozwiniętą narrację na ten temat (Wj 17,1-7; Lb 20,1-13). Jako przyczynę buntu podają one brak wody na pustyni.

Pretensje i żale Ludu są wyrażone w sposób dramatyczny.

91

Zarzuca on Mojżeszowi złą wolę i umyślne narażanie go na śmierć (w.3). Zostaje w ten sposób podważona celowość i sen-sowność opuszczenia Egiptu (Lb 20,4n). Opis tego samego wy-darzenia w Wj mocniej oddaje grozę sytuacji: Lud buntuje się w obliczu śmierci z pragnienia, a Mojżesz boi się samosądu ze strony Ludu i ukamienowania go (w. 4). Ta wersja interpretuje bunt przeciw Mojżeszowi jako sprzeciw i bunt względem sa-mego Boga. Pretensje Izraelitów ujawniają, że poddali oni w wątpliwość zbawczą obecność Jahwe wśród nich („Czy też Pan jest rzeczywiście wśród nas, czy nie?”). Te słowa wyrażają brak ufności względem Boga, który wielokrotnie już okazywał do-wody swojej opieki względem Ludu.

W Lb 20,12 i 27,14 autor natchniony akcentuje nie tyle winę Ludu, co winę jego przywódców, którzy nie zawierzyli Bogu i nie dali świadectwa o Jego świętości wobec Izraelitów. Na czym konkretnie miał polegać grzech Mojżesza i Aarona? Najprawdo-podobniej na nieposłuszeństwie Bogu, który nakazał przemówić do skały, a Mojżesz uderzył w nią laską, uzurpując sobie władzę boską, której laska była znakiem. Człowiek nie może wchodzić w prerogatywy Boże i dlatego Mojżesz nie będzie mógł wejść do Ziemi Obiecanej.

Wersja opowiadania z Lb jest późniejsza od tej z Wj i jest jej przeróbką. Tekst ten ukazuje bardzo rozwiniętą teologię urzędu kapłańskiego. Pomimo, że Mojżesz i Aaron jako przełożeni ludu nie są w pełni godni pełnienia tej funkcji, to jednak Bóg po-sługuje się właśnie nimi dla okazania swojej mocy i świętości. Mojżesz działa w imieniu Boga, dlatego bunt przeciwko niemu staje się buntem przeciwko Bogu.

Bunt Ludu wyrażony jest poważnym naciskiem na przywód-ców, którzy nie potrafią się przeciwstawić niezadowolonemu tłumowi i dlatego nie trwają wiernie przy Bogu (Lb 20,12); nie są w stanie świadczyć o świętości Boga wobec Ludu, co jest równoznaczne ze sprzeniewierzeniem się misji zleconej im przez Boga. Za to też zostali ukarani.

c) Inne bunty na pustyni i ich późniejsza interpretacja

92

Księga Wyjścia, a przede wszystkim Księga Liczb, mówią o wielu innych buntach. Należy do nich kult złotego cielca pod górą Synaj (Pwt 9,12-21; Wj 32). Drugą część Księgi Liczb (11,2-31,5) zaczęto wręcz określać jako księgę przewinień (niem. Verfehlung) czy buntów Izraela.

Najgroźniej wyglądał bunt po powrocie wywiadowców z zie-mi Kanaan (Lb 14,1nn; Pwt 1,26-40). Rozgoryczenie było tak wielkie, że zażądano natychmiastowego ukamienowania Moj-żesza (Lb 14,10). Kara za ten bunt była bardzo surowa: Pan od-wlekł zdobycie Ziemi Obiecanej do czasu, aż wymrze pokolenie buntowników. W praktyce oznaczało to skazanie narodu na wie-loletnie koczowanie na pustyni (pełnej niedogodności). Była to kara podobna do samego grzechu. Polegała na uniemożliwieniu wejścia do Kanaanu.

Następnie mamy do czynienia z dwoma buntami: Datana i Abirama (przeciw władzy Mojżesza) oraz Koracha i lewitów (przeciw godności kapłańskiej Aarona), które tradycja biblijna zlała w jedną narrację (Lb 16,1-35). Zapadnięcie się pod ziemię Datana, Abirama i ich zwolenników może być aluzją do jakie-goś trzęsienia ziemi lub aluzją do wpadnięcia w jakąś przepaść czy szczelinę na górzystej pustyni.

W tekstach Pięcioksięgu uderza wielka ilość opisanych bun-tów, powtórzeń i różnych, czasami rozbieżnych interpretacji. W tych relacjach można dostrzec aluzje do późniejszych grzechów Izraela, np. kult cielca przywołuje kult wprowadzony przez Je-roboama (por. 1 Krl 12,28nn); bunt w Massa jest aluzją do od-stępstwa od kultu Jahwe w ostatnich latach istnienia Królestwa Judzkiego (zob. Pwt 6,16).

Prawie wszystkie teksty opisujące wędrówkę Izraelitów, ak-centują bunt i opór ludu jako właściwie jedyny problem tego narodu. Ten stan rzeczy dobrze oddaje termin: „lud o twar-dym karku” obecny w Wj 32,9; 33,3.5; 34,9 oraz Pwt 9,6.13. Znajdujemy ponadto oskarżenie, że przez cały okres wędrówki Izrael pobudzał Boga do gniewu (Pwt 9,7), a Lb wkłada w usta Boga słowa, że lud już dziesięciokrotnie wystawiał Go na próbę

93

(14,22)14. .....5. Rewizja życia: Czy jesteśmy wierni pierwotnemu charyzmatowi Wspólnoty?Jakim próbom jesteśmy poddawani?Których prób nie przeszliśmy?Czemu daliśmy się zwieść?Co w nas skłania nas do odstępstwa?

g. dzielenie się w gruPach

1. Jak postrzegacie wezwanie Boże do pamiętania i budzenia pamięci o wielkich Jego dziełach i nakazach?

2. Podzielcie się swoimi dotychczasowymi doświadczenia-mi (na podstawie przemyśleń w czasie rozważań przedpołudnio-wych).

3. Podzielcie się świadectwem na temat unikania pokus przez pamiętanie o tym, co Bóg nam uczynił.

4. Inne refleksje i dzielenie się na temat dopołudniowych od-kryć.

Spójrzcie w wasze notatki i podzielcie się tym, czym możecie i co uznacie za pożyteczne dla innych.

14 Por. S. Hałas, dz. cyt., 189-233.

94

dzień czwartydrugie Przymierze

Pwt 9,25-11,327.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIODIVINA(B)10.00 SPOTKANIAWGRUPACH(C)/10.30EUCHARYSTIADLADZIECI11.00 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(D)11.40 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI12.00 CELEBRACJASŁOWABOŻEGO(E)13.00 OSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(F)13.30 OBIAD REKREACJA(WSPÓLNYFESTYN)18.00 KOLACJA19.00-20.00DZIELENIESIĘWGRUPACH(G)20.15 ŚPIEW /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.30 ODCZYTANIEAPELUDOWSPÓLNOTY(H) EUCHARYSTIA(I) ODNOWIENIEPRZYMIERZA(J) MODLITWYWSTAWIENNICZEOWYLANIEDUCHAŚWIĘTEGO(K)

***

Słowo życia: Powiedział Pan Mojżeszowi: Wyciosaj sobie dwie kamienne tablice, podobne do pierwszych, i wejdź do Mnie na górę. Uczyń też arkę z drewna. 2 Napiszę na tablicach przykazania, które były na pierwszych tablicach – stłuczonych przez ciebie – i włożysz je do arki. (Pwt 10,1-2)

Hymn dnia: To przykazanie Ja dziś daję wam

95

,c. sPotkania w gruPach Pamiętajcie o przeszłości: Pwt 11,1-17

1. Przeczytajmy Pwt 11,1-7. – Jakie dzieło Mojżesz każe Ludowi wspominać? Teraźniejsze

czy przeszłe? – Wypunktujmy, co jest treścią doświadczenia starszych Izraela? Dzieci zrodzone na pustyni nie mogą znać tych dzieł z doświad-

czenia, dlatego na starszych spoczywa odpowiedzialność za strzeże-nie i przekazanie swego doświadczenia wiary w Boga Jahwe. Na to pouczenie składa się poznanie nakazów Pana i doświadczenie Jego mocy w konkretnych interwencjach zbawczych na rzecz swego Ludu.

2. Jaki warunek wejścia do ziemi obiecanej stawia Mojżesz w Pwt 11,8?

Jest to również warunek spokojnego długiego życia w tej ziemi.

3. Czym różni się ziemia obiecana od egipskiej według Pwt 11,10-12?

– Wypunktujmy jej cechy odróżniające. – Co one nam mówią o relacji Boga do Ludu w ziemi obiecanej?

4. Wypunktujmy same obietnice zawarte w 11,8-17.– Jak te obietnice typicznie (proroczo) przygotowują obietni-

ce dane nam w Nowym Przymierzu?

5. Wypiszmy teraz wszystkie warunki ich spełnienia.– Które warunki wierności Bogu obowiązują również nas

dzisiaj?

6. Przed jakimi grzechami przestrzega Mojżesz?– Jak wspomniane w tekście biblijnym grzechy Izraela są

96

przestrogą dla nas? Które z nich grożą także nam?

7. Jakie są konsekwencje grzechu wg rozważanego tekstu Pwt?

– Jak przypominają one konsekwencje naszych grzechów? – Jakie grożą nam analogiczne skutki grzechu?

d. wsPólny krąg BiBlijny Teologia przymierzy w Biblii

1. Ważność przymierzaKsięga Pwt ma formę traktatu przymierza między Bogiem

a Ludem. Jest zbiorem mów Mojżesza, w których przypomniane są wszystkie dobrodziejstwa przymierza, jakie przypadły w udziale Ludowi na pustyni. Pwt mówi też o Bogu, który jak ojciec miłuje swój Lud. Dla Deuteronomisty miłość przymierza i wierność jest najważniejsza.

Struktura Księgi oparta na schemacie przymierzaW przedstawieniu Wyjścia w Pwt 1,9-24 można dostrzec kil-

ka ogólnych podobieństw między opisem przyjęcia przymierza przez Izraelitów a ogólnym kształtem starożytnych przymierzy między królami, które charakteryzowały się sześcioma typowymi elementami:

1. Preambuła wskazująca na kontrahentów, wymieniająca ich po imieniu.

2. Wyliczenie wszystkich dobrodziejstw, które suweren uczynił w historii dla wasala.

3. Prawa i obowiązki wasala.4. Wskazanie, by dokument został zachowany i odczytany

publicznie.

97

5. Lista bogów, których powołuje się na świadków przymie-rza.

6. Lista przekleństw, które bogowie ześlą na łamiącego ten traktat, i błogosławieństw dla tego, kto go zachowa.

W Księdze Powtórzonego Prawa odpowiadają im kolejne fragmenty Pwt 1-30:

1) Prezentacja Boga (Pwt 1,1).2) Prolog historyczny (1,2-4,43).3) Prawa zobowiązujące Lud

– wprowadzenie napominające (4,44-11,32);– szczegółowy kodeks prawny (12,1-26,19).

4) Wskazania dla głośnego czytania prawa (27,8).5) (brak wezwania na świadków bogów).6) Przekleństwa i błogosławieństwa (27,1-28,68).

W odróżnieniu od Kodeksu Przymierza w Księdze Wyjścia, to przymierze w Pwt kończy się długą listą przekleństw i błogo-sławieństw (Pwt 27-28).

W swej formie przypomina testament, mowę ojca do syna (Mojżesza do swego ludu, por. Joz 23n; 1 Sm 12), pouczenie mądrościowe (por. Prz 1-9 i Koh).

Autor zamierzył tę księgę jako program odnowy przymierza w VII wieku przed Chr.

2. Historia idei przymierza

O związku między Bogiem a Ludem, o którym świadczą czę-ste zwroty „wasz Bóg” i „mój Lud” ( np. Wj 6,7; Kpł 26,12; Iz 40,1; Jr 31,33), mówi się w ST jako o przymierzu, które Bóg za-warł z Izraelem. Znaczenie przymierza jest o wiele większe, niż można by sądzić na podstawie częstości użycia tego terminu.

W Starym Testamencie przymierze nie jest jednak terminem

98

jednoznacznym. Można wyróżnić trzy główne perspektywy przy-mierza czy modele symbolizacji przymierza:

a) przymierze z Abrahamem, b) przymierze Mojżeszowe,c) przymierze z Dawidem (królewskie). Wszystkie są przymierzami łaski, gdyż źródłem ich jest ini-

cjatywa Boga, cieszącego się niewyobrażalnie wyższym statusem niż człowiek, ale każde z nich ujawnia odmienne aspekty wza-jemnego związku między Bogiem a Ludem Wybranym.

Przymierze w Pięcioksięgu i tradycji deuteronomistycznej

a) Tora daje pierwszeństwo przymierzu z Abrahamem (Rdz 17; por. rozdz. 15). Źródłem tego przymierza jest inicjatywa Boga powodowana łaską, a nie ludzkimi dokonaniami. Nazywa się ją przeto „przymierzem wiecznym”, przymierzem, które zawsze będzie ważne. Charakterystyczne dla tego typu przymierza są obietnice, których udziela Bóg, a nie narzucane przez Niego zo-bowiązania. W perspektywie kapłańskiej (P), która przeważa w ostatecznej redakcji Tory, przymierze Abrahamowe należy do jednego z etapów historii, wyznaczonych przez trzy przymierza Boże, z których każde określa się jako przymierze wieczne.

i) Pierwszy okres ciągnie się od stworzenia świata do zawarcia przymierza z Noem po potopie (Rdz 9) – uniwersalnego, obej-mującego wszystkie istoty ludzkie, zwierzęta i ptaki oraz samą ziemię.

ii) Drugi okres rozciąga się od Noego do Abrahama, a przy-mierze, które Bóg zawiera z Abrahamem obejmuje obietnicę za-jęcia całego kraju Kanaan jako własności na wieki, oraz obiet-nice licznego potomstwa i szczególnej więzi Boga z potomkami Abrahama i Sary („Ja będę waszym/ich Bogiem”).

iii) Trzeci okres ciągnie się od Abrahama do Mojżesza, pośred-nika przymierza synajskiego, również określanego jako wieczne.

99

Przymierzom tym towarzyszą kolejno trzy znaki: tęcza, ob-rzezanie i szabat, przy czym ostatni znak nawiązuje do Bożego aktu stworzenia (Wj 31,12-17). W tej perspektywie przymierze na Synaju uchodzi za potwierdzenie albo wypełnienie przymierza z Patriarchami, o którym Bóg „pamięta” (Wj 2,24; Kpł 29,45-46). Szczególna więź z Bogiem, przyrzeczona w przymierzu zawar-tym z Abrahamem, znajduje wyraz w objawieniu imienia JHWH (czytaj: Jahwe) i obecności Bożej w Namiocie Spotkania pośród Izraelitów (Wj 29,45-46). Cały kult uchodzi za dany od Boga środek otrzymywania łaski, która umożliwia świętemu Ludowi prowadzić życie w obecności świętego Boga, naznaczone wolą zachowania przymierza. Składane ofiary (zob. Kpł) mają zadość-uczynić za grzechy i pojednać z Bogiem.

b) Drugi model to przymierze z Mojżeszem. Znajduje on kla-syczne wyraz w Księdze Powtórzonego Prawa, kanonicznie ze-spolonej z omawianą uprzednio kapłańską Torą, i dostarcza prze-wodniej perspektywy teologicznej „Prorokom Wcześniejszym” (tzn. Księgom od Joz do 2 Krl), tj. historii deuteronomistycznej. W przeciwieństwie do przymierza Abrahamowego jednostronnie opartego na łaskawej inicjatywie Boga i Jego obietnicach, przy-mierze synajskie co do zobowiązań ma charakter dwustronny i kładzie większy nacisk na ludzkie powinności. Model przymierza – analogicznie do starożytnych traktatów narzucanych przez su-werena – zwiera kilka charakterystycznych elementów:

– opowiadanie o zbawczych czynach Inicjatora przymierza, – obowiązki nakładane na partnera przymierza, – oraz sankcje w postaci błogosławieństwa i przekleństwa w

przypadku zachowania lub złamania przymierza. Podobnie jak przymierze Abrahamowe, tak i to jest przymie-

rzem łaski, ale pociąga za sobą „przekleństwo Prawa” (por. Ga 3,10.13), gdyż w razie niewywiązywania się z obowiązków, wy-nikających z zawartego przymierza, Bóg może surowo ukarać

100

swój Lud, a nawet unieważnić wszystkie wzajemne związki, ma-jące swą podstawę w przymierzu (Oz 1,8-10).

c) Trzeci model symbolizacji przymierza także znajduje wyraz w historii deuteronomistycznej, w której pojawia się jako wtór-ny wątek przymierza Mojżeszowego. Chodzi o teologię przy-mierza królewskiego, zgodnie z którą Jahwe zawarł wieczne przymierze z Dawidem, obiecując darzyć nieustająca łaską (hebr. hesed) jego dynastię, nawet gdyby poszczególni królowie źle peł-nili swój urząd i musieli być ukarani (2 Sm 7; Ps 89). To przymie-rze zawarte z Dawidem nie usunęło i nie unieważniło przymie-rza mojżeszowego; co więcej Arkę Przymierza – święty symbol tradycji mojżeszowej – uroczyście sprowadzono do Jerozolimy i ostatecznie umieszczono w Miejscu Najświętszym Świątyni (por. Ps 24; 132).

Ta perspektywa przymierza daleko jednak sięga poza hory-zont świętej historii Izraela, tak że obejmuje również kosmiczny wymiar zwierzchności Boga jako Stwórcy wszechświata i Pana dziejów. Podobnie jak w innych religiach starożytnego Bliskiego Wschodu, zbawczymi instytucjami jest władza królewska i świą-tynia (Ps 78,67-72), a więc instytucje całkowicie obce tradycji mojżeszowej. Panujący król jest pomazańcem Jahwe (mesja-szem), wybranym do pełnienia specjalnej funkcji syna Bożego (Ps 2,7). Gdy król jest obdarzony mądrością, błogosławieństwo Boże spływa na Lud Izraela, a przez niego na inne narody (Ps 72). Także Świątynia ma w teologii dawidowej znaczenie kosmiczne, gdyż została zbudowana w kosmicznym centrum – w punkcie sty-ku nieba z ziemią, w miejscu obecności Boga pośród swego Ludu (Ps 46,4-5). Ta perspektywa przymierza dominuje w Księgach Kronik i jest głównym wątkiem Psalmów, które swą ostatecz-ną postać przybrały za panowania Dawida, uchodzącego za typ Pomazańca Bożego, czyli Mesjasza.

101

Tych trzech przymierzy, wiążących się kolejno z Abrahamem, Mojżeszem i Dawidem, nie powinno się pojmować jako przymie-rzy, które chronologicznie następują po sobie, na kształt zacho-dzących na siebie idei teologicznych. W Torze przymierze mojże-szowe jest spełnieniem obietnic danych w przymierzu abrahamo-wym; historia deuteronomiczna akcentuje przymierze mojżeszo-we, ale obejmuje także obietnice przymierza dawidowego (1 Krl 8,23-24); historia zaś Kronikarza daje pierwszeństwo przymierzu dawidowemu (historyk ten pomija okres mojżeszowy), ale zawie-ra też elementy tradycji kapłańskiej i Tory mojżeszowej odnośnie do aspektu prawnego.

Wszystkie trzy perspektywy teologiczne wydają się jednak niezbędne dla wyrażenia wzajemnego związku między Bogiem a ludźmi. Każda z nich na własny sposób przedstawia relację Bóg – człowiek: zwierzchność Bożą i wolność ludzką, transcendencję (dystans) i immanencję (obecność) Boga, a także stosunek Boga do Ludu Izraela oraz Jego uniwersalną władzę jako Stwórcy i Pana całego stworzenia.

Wszystkie trzy mówią o obietnicach i zobowiązaniach, lecz przymierze abrahamowe i dawidowe kładą nacisk głównie na obietnicę, natomiast przymierze mojżeszowe – na zobowiązania.

Przymierze w nauczaniu proroków

Wzajemna relacja tych perspektyw przymierza uwidocznia się w drugiej części kanonu Proroków, w pismach tzw. Proroków Późniejszych, a mianowicie w Księgach Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Dwunastu Proroków Mniejszych.

Orędzie żyjącego w VIII w. proroka, Izajasza z Jerozolimy (Iz 1-39) wyrosło przede wszystkim z teologii przymierza królew-skiego. Nie wspominając prawie o Wyjściu i Synaju, prorok ten głosił, iż Jahwe jest Królem całego świata, że Jego panowanie objawia się na ziemi przez władców z rodu Dawida i że ma on

102

siedzibę na górze Syjon. Nadchodzący dzień Pański okaże się dniem sądu nad wszelkimi wyniosłymi roszczeniami ziemskich potęg (2,6-22) i oczyści Syjon, miasto Boga, z zepsucia, tak by stało się ośrodkiem ładu społecznego, będącego odpowiednikiem ładu rządów Boga, które sprawuje On nad światem.

Późniejsi interpretatorzy wzbogacili orędzie Izajasza o typo-logię nowego Wyjścia (Iz 43,14-21) i przenieśli na Lud obietnice łaski dane Dawidowi (55,3-5). Ta synteza tradycji przymierza sta-nowi teologiczną podstawę orędzia o nastaniu Królestwa Bożego – nowej ery, a nawet nowego stworzenia, w którym będzie miał udział Izrael i wszystkie narody świata.

Dwaj Izraelscy prorocy, Ozeasz i Jeremiasz, tkwili głównie w tradycji przymierza mojżeszowego Obaj przeciwstawiali się uro-kom kultury kananejskiej, zwłaszcza zaś religii płodności z jej bóstwem Baalem. W przypadku jednak Ozeasza, który działał w Królestwie Północnym tuż przed jego upadkiem w 722 r. przed Chr., kontakt z kulturą kananejską przyczynił się do wzbogacenia teologii przymierza. Prorok uciekając się do metafory świętego małżeństwa, przedstawia Boga jako męża, a Izrael jako niewier-ną żonę, która doświadczywszy kary Bożej za swą niewierność, zostaje ponownie przyjęta przez „męża” w nowym przymierzu, przypominającym przymierze zawarte „za dni swej młodości” (tj. w czasie Wyjścia). W tym nowym związku ziemia staje się znów żyzna i wydaje obfite płody (Oz 2,8-15). W innej rodzinnej meta-forze prorok przedstawia Boga jako rodzica, który karci i wycho-wuje swe dziecko, którym jest Lud Izraela (Oz 11,1-9).

Jeremiasz w czasie upadku Królestwa Południowego, Judy, także wypowiadał się o przymierzu mojżeszowym. Prorok „taki jak Mojżesz” (Pwt 18,18; por. Jr 1,9) piętnował słabości teologii królewskiego przymierza, która przyczyniła się do rujnującej kraj polityki królów z rodu Dawida i fałszywego zaufania pokłada-nego w Świątyni. Przypominając historię zbawczej działalności Jahwe w okresie mojżeszowym (Jr 2,6-7), oskarżał Lud o łamanie

103

przykazań przymierza (7,1-15; „kazanie w Świątyni”) i wzywał Izraelitów – pod groźbą sądu Bożego – do skruchy, tj. do porzuce-nia fałszywego pojmowania lojalności oraz powrotu do wierności wobec Jahwe i wymogów przymierza. Księga Jeremiasza zawie-ra też warunkowe obietnice pod adresem królów z rodu Dawida (22,1-5) i daje wyraz nadziei mesjańskiej na przyjście władcy z domu Dawida (23,5-6). Nowe Przymierze, które zastąpi przymie-rze mojżeszowe ustawicznie łamane przez Lud (31,31-33), będzie oparte na przebaczającej łasce Boga i zapoczątkuje przymierze wieczne (32,36-41).

To wzajemne oddziaływanie perspektyw teologicznych jest szczególnie widoczne w orędziu Ezechiela. Prorok ten zasadni-czo tkwił w nurcie tradycji kapłańskiej, która nadała ostateczną postać Torze, scalając różne perspektywy teologicznej. Związek Ezechiela z tradycją kapłańską znajduje wyraz w wadze, jaką ten prorok przywiązuje do świętości Bożej, oddzielającej śmiertelni-ków od obecności Bożej w Świątyni, oraz do praw dotyczących kultu, mających zapewnić świętość Ludu. Podobnie jak w kapłań-skiej recenzji Tory, dla Ez ważna jest tradycja o Wyjściu, chociaż przywołuje ją po to, by wykazać, że Izrael od samego początku był grzesznym Ludem, zasługującym na sąd Boży (Ez 20,6-8). Przymierze mojżeszowe, złamane przez Lud, zostanie zastąpione nowym przymierzem, które – jako że oparte na Bożej wierności i przebaczeniu, a nie na uczynkach i zasługach ludzi – będzie przy-mierzem wiecznym (16,59-63). Obrazowe opisy przywrócenia Królestwa Bożego po dniu sądu zawierają też elementy teologii przymierza królewskiego: wzbudzenie przywódcy dawidowego, który będzie „dobrym pasterzem” Ludu (34,23-24; 37,24-25).

Idea przymierza w tradycji mądrościowej(Sprawiedliwość Boża i problem zła)

Księgi Tory i Proroków (Wcześniejszych i Późniejszych) uka-

104

zują proces dokonujący się od stworzenia do ostatecznego dopeł-nienia pod kierownictwem Boga, którego Opatrzność objawia się w przyrodzie w historii, a Jego wola jest objawiana Izraelowi jako Ludowi Bożemu, i poprzez Izrael dopiero innym narodom.

Opisane wyżej perspektywy przymierza towarzyszyły świętej historii Izraela, o czym świadczy Księga Psalmów, która zawie-ra hymny, lamentacje i pieśni dziękczynienia pielgrzymującego Ludu.

Nasilenie cierpień Izraela – wskutek utraty bytu państwowego i wygnania Ludu – zakwestionowało w pewien sposób zasadność teologii przymierza, która konsekwentnie wyjaśniała cierpienie jako zasłużone następstwo ludzkiego grzechu czy zaniedbania.

Trzecia część kanonu hebrajskiego, Pisma, odzwierciedla dwa teologicznie ważne przesunięcia akcentu.

a) Jedno polegało na przejściu od Tory do Mądrości. Mądrość zawsze stanowiła ważny składnik teologii przymierza, co jest wi-doczne w tradycji mojżeszowej nawołującej do podążania drogą, która prowadzi do błogosławieństwa (Pwt; por. Jr 17,5-8); była też w sposób szczególny związana z teologią królewskiego przy-mierza, która łączyła ład społeczny ze sprawiedliwością i poko-jem Królestwa Bożego w świecie. W okresie powygnaniowym nastąpiło przejście od halachicznego wymiaru Tory mojżeszowej, widoczne w Księgach Kronik, do utożsamienia Tory z Mądrością, której jest źródłem (tak jak w Torze i w Psalmach mądrościowych, np. Ps 1; 37; 119; Prz). Jednak niektórzy mędrcy twierdzili, że ukryta w stworzeniu Mądrość Boża wykracza poza ludzką zdol-ność pojmowania (Koh, Hi). Mądrości przyznawano nawet rolę kosmiczną, dostrzegając w niej Boży czynnik sprawczy w dziele stworzenia (Prz 8,22-31).

b) Innym ważnym etapem rozwojowym było przejście od pro-fetyzmu do apokaliptyki, zauważalne w Księdze Izajasza. Choć ludzka mądrość nie może przeniknąć tajemnicy Bożej, misterium Królestwa Bożego, czyli nie może rozpoznać czasu i sposobu jego

105

przyjścia, to jednak Bóg wyjawia ją „widzącemu” (Dn). W apoka-liptyce scena dziejów nie ogranicza się do świętej historii Izraela, lecz staje się miejscem uniwersalnego dramatu, który kończy się triumfem Królestwa Bożego nad wszystkimi siłami zła, w tym i śmierci. Pisarze apokaliptyczni wybiórczo czerpali ze wszystkich izraelskich tradycji przymierza, a także z motywów pozabiblij-nych, by obrazowo przedstawić ostateczne dopełnienie dziejów.

e. celeBracja słowa Bożego Rola Mojżesza i innych przewodników Ludu

Komentarz: Z przymierzem związane są nie tylko na-kazy i sankcje (kary, nagrody), ale także odpowiedni pośrednik przy zawieraniu przymierza z Bogiem, który byłby wybrany i uznany przez Boga. Przeczytajmy o roli Mojżesza.

Czytanie pierwsze: Pwt 9,25-29; 10,10-11

Komentarz: Po zerwaniu pierwszego przymierza, Mojżesz wołał do Boga i Ten go wysłuchał. Nakazał powtórnie sporządzić tablice przymierza, które zosta-ły teraz złożone do Arki. Do noszenia Arki z tablicami, do służby Panu i udzielania błogosławieństwa, oprócz Mojżesza, Bóg wezwał pokolenie Lewiego.

Czytanie drugie: Pwt 10,1-9

Komentarz: W Nowym Przymierzu na jedynego po-średnika Bóg wybrał swego Syna, którego wstawienni-ctwo jest jedyne skuteczne. Jezus Chrystus jest nie tylko pośrednikiem przymierza Boga z nami, ale także gwa-

106

rantem tego przymierza u Boga.

Czytanie trzecie: Hbr 3,1-14; 7,19-28

Komentarz: Poręczanie przymierza przez Chrystusa jest związane z Jego nieustannym wstawiennictwem za nas. Dlatego Nowe Przymierze jest tak mocne, jedyne i najlepsze. Zasłuchajmy się w zachętę św. Pawła, którą formułuje na podstawie Nowego Przymierza.

Czytanie czwarte: Rz 8,1-4.31-39.

Komentarz: Zasłuchajmy się, jak według św. Jana sam Jezus modli się za nas.

Ewangelia: J 17

g. dzielenie się w gruPach

1. Które spośród prawd dziś rozważanych szczególnie dotyka-ją waszych serc?

2. Co jest niejasne i wymaga wyjaśnienia? (Animator spisuje pytania i przekazuje moderatorowi)

3. Jak poruszane tematy mają się do naszego życia?

4. Z jakimi oczekiwaniami przyjechałeś na te rekolekcje? - Czego się spodziewałeś? - W jakim stopniu te rekolekcje odpowiadają na twoje proble-

my?

107

5. Czy potrafisz odnosić poruszane sprawy do konkretów swe-go życia?

- Czy nie zmarnowałeś minionych dni rekolekcji przez bez-myślność i brak zaangażowania?

- Czy nie oczekujesz naiwnie na łatwy „pokarm duchowy”, przygotowany przez innych, podany ci jak na tacy?

6. Podziel się pytaniami, na które chciałbyś znaleźć odpowiedź na tych rekolekcjach.

(Animator je notuje i przekazuje Moderatorowi)

h. odczytanie aPelu do wsPólnoty woBec całej

gruPy rekolekcyjnej

,j. odnowienie Przymierza

Wstęp(Po pozdrowieniu przez Kapłana, czyta się poniższy fragment z Pwt 10)

Kapłan lub Diakon: Z dziesiątego rozdziału Księgi Powtórzonego Prawa:Pan powiedział do Mojżesza: «Wyciosaj sobie dwie kamienne tablice po-

dobne do pierwszych, a wstąp do mnie na górę. Uczyń też arkę z drzewa. 2 Napiszę na tablicach przykazania, które były na pierwszych tablicach - stłuczonych przez ciebie - i włożysz je do arki». 3 Uczyniłem arkę z drzewa akacjowego, wyciosałem dwie kamienne tablice, podobne do pierwszych, i wstąpiłem na górę, mając w rękach obie tablice. 4 A On napisał na tablicach pismem, jak poprzednio, Dziesięć Przykazań, które Pan do was wyrzekł na górze spośród ognia w dniu zgromadzenia, i dał mi je Pan. 5 Odwróciłem się i zszedłem z góry, by złożyć tablice w arce, którą uczyniłem, i tam pozostały, jak mi Pan rozkazał. (…) 8 W tym czasie wybrał Pan pokolenie Lewiego do

108

noszenia Arki Przymierza Pańskiego, by stali przy Panu, służyli Mu i błogo-sławili w Jego imieniu, co dzieje się aż do tego dnia. (…) 10 Ja zostałem na górze, jak poprzednio, czterdzieści dni i czterdzieści nocy, i wysłuchał mnie Pan także i tym razem: nie chciał wytępić cię Pan. 11 I rzekł do mnie Pan: «Wstań, idź na czele ludu, by wyruszył i posiadł ziemię, którą poprzysią-głem dać ich przodkom».

12 A teraz, Izraelu, czego żąda od ciebie Pan, Bóg twój? Tylko tego, byś się bał Pana, Boga swojego, chodził wszystkimi Jego drogami, miłował Go, słu-żył Panu, Bogu twemu, z całego swojego serca i z całej swej duszy, 13 strzegł poleceń Pana i Jego praw, które ja ci podaję dzisiaj dla twego dobra. 14 Do Pana, Boga twojego, należą niebiosa, niebiosa najwyższe, ziemia i wszystko, co jest na niej. 15 Tylko do twoich przodków skłonił się Pan, miłując ich; po nich spośród wszystkich narodów wybrał ich potomstwo, czyli was, jak jest dzisiaj. 16 Dokonajcie więc obrzezania waszego serca, nie bądźcie nadal ludem o twardym karku, 17 albowiem Pan, Bóg wasz, jest Bogiem nad bo-gami i Panem nad panami, Bogiem wielkim, potężnym i straszliwym, który nie ma względu na osoby i nie przyjmuje podarków. 18 On wymierza spra-wiedliwość sierotom i wdowom, miłuje cudzoziemca, udzielając mu chleba i odzienia. 19 Wy także miłujcie cudzoziemca, boście sami byli cudzoziem-cami w ziemi egipskiej. 20 Bójcie się Pana, Boga swego, Jemu się oddajcie, służcie Mu i na Jego imię przysięgajcie. 21 On waszą chwałą, On waszym Bogiem, On dla was uczynił te rzeczy straszliwe, które widziały wasze oczy. 22 W liczbie siedemdziesięciu osób zstąpili przodkowie wasi do Egiptu, a teraz Pan, Bóg wasz, uczynił was licznymi jak gwiazdy na niebie.

Kapłan: Stajemy dzisiaj przed Panem, aby odnowić z Nim nasze przymierze i wyrazić w naszej wspólnocie rekolekcyjnej po raz kolejny pragnienie kroczenia za Chrystusem drogą chary-zmatu Wspólnoty Przymierza Rodzin MAMRE. Drogowskazy Wspólnoty w specyficzny sposób charakteryzują jej charyzmat, ale w pewnym stopniu mogą być także drogowskazami dla każde-go człowieka żyjącego z Chrystusem także poza naszą Wspólnotą.

Za chwilę odczytamy Drogowskazy naszej Wspólnoty, na które będziemy mogli odpowiedzieć „Amen”. Nie jest to oficjal-ny obrzęd przystąpienia do przymierza. Nasze „Amen” wypo-wiedziane po odczytaniu kolejnego Drogowskazu niech będzie wyrażeniem pragnienia dochowania wierności na tej drodze za Chrystusem. Odnawiając nasze przymierze z Panem, chciejmy

109

całym sercem wsłuchać się w nakazy Pana, a z drugiej strony od-powiedzieć Jemu „Amen” wtedy, gdy faktycznie pragniemy słu-żyć Panu na wszystkich drogach, na które On nas pośle. Zawarte z Panem przymierze otwiera nas na dar Ducha Świętego, którego daje nam Zmartwychwstały.

Po potwierdzeniu „Amen” odczytanych Drogowskazów, bę-dziemy mogli podejść do Krzyża, by przed nim w swym sercu jeszcze raz Jezusowi powiedzieć: „Przyjmuję, Panie, z Twojej dłoni Twoją wolę w moim życiu, nawet jeśli będzie krzyżem”.

Drogowskaz1BógOjciecStwórcaczłowieka,,...

(Chętni indywidualnie podchodzą do Krzyża i krótką chwilę modlą się w ciszy, podczas gdy śpiewane są pieśni: Postanowiłem pójść za Jezusem, Pan kiedyś stanął nad brzegiem...)

Zakończenie Kapłan: Jeśli dochowasz wierności przymierzu, które Pan

dzisiaj z tobą zawiera, staniesz się spadkobiercą obietnic, które Pan dał dla wierzących w Niego.

Jeśli zaś nie, spadną na ciebie wszystkie przekleństwa spisane w Piśmie Świętym.

(Kapłan błogosławi Lud Pismem Świętym)

110

dzień PiątyKodeKS praWa

Pwt 12-267.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIODIVINA(B)10.15 SPOTKANIAWGRUPACH(C)/10.30EUCHARYSTIADLADZIECI11.20 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI11.40 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(D)12.45 WYSTAWIENIENAJŚW.SAKRAMENTU IOSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(E) BŁOGOSŁAWIEŃSTWONAJŚW.SAKRAMENTEM13.30 OBIADIREKREACJA17.00 PRZYGOTOWANIAWGRUPACHJUTRZEJSZEJINSCENIZACJI IDZIELENIESIĘWGRUPACH(F)18.00 KOLACJA19.00 KONFERENCJA:FORMACJACIĄGŁA(G)19.45 PRZERWA /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.30 ŚPIEW20.45 EUCHARYSTIA(H) MODLITWAOROZPALENIEDARÓWDUCHA(I)

***Słowo życia: Pilnie słuchaj i przestrzegaj tego wszystkiego, co ja ci dziś nakazuję, aby dobrze było tobie i twemu potomstwu na wieki za to, że będziesz czynił to, co dobre i prawe w oczach Pana, Boga twego. Gdy Pan, Bóg twój, wytępi przed tobą narody, które ty idziesz wydziedziczyć, gdy je wydziedziczysz i zamieszkasz w ich ziemi, bacz, byś nie dał się skusić do pójścia w ich ślady. (Pwt 12,28-30a)

Hymn dnia: Usłysz Bożej Matki głos

111

c. sPotkania w gruPachZapoznanie z wybranymi prawami z Pwt 12-26, czyli z tzw.

Kodeksu deuteronomicznego.

1. Przeczytajmy tzw. prawa kazuistyczne (Jeżeli..., to...) z Pwt 13,2-19 i wypunktujmy poruszane kwestie.

- Jaki jest wspólny temat podjętych przypadków (kazusów)?

2. Przyjrzyjmy się prawu czystości w Pwt 14,1-21. - Porównajmy pouczenia Nowego Testamentu nt. pokarmów

czystych i nieczystych: Mk 7,14-23 oraz Dz 10,9-17. - Co nam mówią te pouczenia w Nowym Przymierzu, gdy nie

obowiązuje już podział na zwierzęta czyste i nieczyste? - Jak my zachowamy czystość Ludu Bożego?

3. Przeczytajmy jeszcze fragmenty dotyczące bałwochwal-czych praktyk zakazanych w Pwt 16,21-17,7 oraz 18,9-14. Warto zaznaczyć sobie te fragmenty.

4. Na koniec przeczytajmy dłuższy fragment nt. relacji mał-żeńskich i spraw pokrewnych w Pwt 22,13-24,5.

d. wsPólny krąg BiBlijny

1. Historyczny rozwój Księgi PwtJest kilka danych, dzięki którym możemy datować Pwt na późny

czas monarchii w Judzie (a nie na czasy Mojżesza). Wskazują one na kilka problemów i kryzysów, będących tłem dla takich a nie innych pouczeń autora.

Tekst 2 Krl 22,1-23,30 opowiada o wydarzeniach za króla Jozjasza (640-609), który podjął się reformy religijnej i odnowy przymie-rza po odnalezieniu „Księgi Prawa” w Świątyni jerozolimskiej

112

podczas jej odbudowy. Uczynił to w porozumieniu z prorokinią Chuldą (2 Krl 22,16n), której wyrocznia przypomina niektóre frazy z Pwt. Tekst 2 Krl 23 opowiada o skutkach nawrócenia Jozjasza i o jego decyzji podjęcia reformy, która swym programem zdaje się dokładnie odpowiadać Kodeksowi z Pwt 12-26.

2 Krl 23 wersety:

Pwt

4.6.7.14 Usunięcie Aszer 7,5; 12,3; 16,21

4n Zniszczenie „Zastępów niebios” 17,35.11 Położenie kresu kultowi Słońca i

Księżyca17,3

7 Skończenie z prostytucją sakralną 23,1810 Koniec kultu Molocha 12,31; 18,1013 Usunięcie kultu na „wyżynach” 7,5; 12,313 Usunięcie obcych bogów 12,1-3214 Zniszczenie słupów kultycznych 7,5; 12,321n Nakaz świętowania Paschy

wyłącznie w Jerozolimie16,1-8

24 Zakaz nekromancji 18,11O nekromancji zob. 15.

15 Nekromancja (gr. nekromanteía) – forma praktyk magicznych, w której czarujący (nekromanta) przyzywa duchy zmarłych w celu poznania praw-dopodobnych wersji przyszłości lub celach własnych (np. usług). Słowo ne-kromancja pochodzi od greckiego nekrós – martwy oraz manteia – wróżyć. Tego typu praktyka została opisana i zakazana już w Biblii: Nie zwracajcie się do mediów spirytystycznych i nie radźcie się tych, którzy trudnią się prze-powiadaniem wydarzeń (Kpł 19,31). Odstępczy król Izraela, Saul, udał się do takiej wróżki, aby wywołać zmarłego proroka Samuela (1 Sm 28, 4-19). Także w świecie grecko-rzymskim praktykowano nekromancję. Najbardziej znaną fabułę związaną z nekromancją znajdujemy u Owidiusza, który opisał wywołanie Eurydyki przez jej męża, Orfeusza (Metamorfozy 10:49nn). W tego typu praktyki uwikłane były osoby z najwyższych sfer... We współczes-nej literaturze fantasy nekromancją nazywa się również dziedzinę magii, po-legającą na ożywianiu zwłok lub szczątków ludzkich... (https://pl.wikipedia.org/wiki/Nekromancja, 19.07.2016).

113

Według 2 Krl księgę Prawa odnaleziono w 18. roku rządów Jozjasza, tj. w 622 r., i to wówczas Jozjasz podjął się reformy. Inną wersję podaje 2 Krn 34, według której Jozjasz rozpoczął reformę w 12-tym roku rządów (628 r.), a księga zostałaby odnaleziona, gdy zmiany były już zaawansowane. Z drugiej strony podobieństwa między księgą Prawa odnalezioną w Świątyni a wezwaniami z Pwt są zbyt duże, by nie uznać, że chodzi o tę samą księgę. Naukowcy przyjmują, że przynajmniej główna część Pwt (5-26)była znana ok. 622 r.

Ponadto Pwt wykazuje podobieństwa z wcześniejszymi ideami i pismami, które pochodzą z Królestwa Północnego Izraela, po najeździe Asyryjczyków w 722 r. Charakteryzuje je duże zainte-resowanie miłością Boga, relacją przymierza, wyobrażeniem ojca, który prowadzi swego syna, czyli oryginalne idee podejmowane przez proroka Ozeasza (zob. 11). Ponadto ostra polemika z kultem bożka Baala i bogów Kanaanu, stanowiących dużą pokusę dla Izraelitów z Północy, w pobliżu Tyru i Sydonu, co przypomina historie proroków Eliasza i Elizeusza z 1 Krl 17 – 2 Krl 10.

Ponadto poddawanie w wątpliwość wierności króla (1 Krl 17) jest bardziej typowe dla Królestwa Północnego niż Judzkiego. Również mocno podkreślana jest rola Mojżesza jako charyzma-tycznego przywódcy, bardziej w stylu źródła E (Elohistycznego) z Północy. Można też dodać wskazanie Góry Ebal i Garizim jako miejsca przymierza (Pwt 27,11-13), tradycyjnego centrum Królestwa Północnego.

Czyżby więc trzeba było przyjąć północne wcześniejsze pochodzenie tradycji deuteronomicznej? Można odpowiedzieć twierdząco, gdy uwzględnimy 2 Krl 18,3-7, gdzie autor stwierdza, że król Ezechiel z Judy podjął wcześniej – ok. 715 r. przed Chr. – podobną reformę, jak potem Jozjasz.

Jest możliwe, że po 722 r. uchodźcy z Północy przynieśli do Judy zrąb prawa deuteronomicznego i związanej z nim tradycji, a Ezechiel zdecydował się przeprowadzić reformę w oparciu o to prawo także w Judzie. Potem za bezbożnych królów Manassesa i Amona reforma upadła (por. 2 Krl 21,1-15; 23,26n) i Manasses prześladował propagatorów tej reformy, którzy pewnie ukryli

114

spisaną już księgę lub zachowali jej treść do czasu, kiedy jakiś król będzie bardziej sprzyjający reformie. Okazał się nim Jozjasz.

Ostateczna redakcja Pwt obejmująca dołączenie Pwt 1-4 oraz Pwt 27nn nastąpiła już na wygnaniu w Babilonii i powrocie z niej została połączona w jedną Torę wraz z innymi Księgami Pięcioksięgu.

2. Rozwój perspektyw religijnych Pwt Mając na uwadze tak skomplikowaną historię powstania Pwt,

trzeba doprecyzować, jaki dokładnie punkt widzenia reprezentuje ta Księga. Możliwe, że jej myśl rozwijała się następująco:

1) Gdy po śmierci Salomona (ok. 930) Królestwo Północne oddzieliło się od Judy i poszło swą własną drogą, Izrael północny bardziej przyznawał się do Mojżesza i przymie-rza przezeń zawartego niż do domu Dawida z Jerozoli-my, któremu też dane były obietnice i przymierze (2 Sm 7). Ale nowi królowie z Północy szybko skłonili się do pogańskich kultów kananejskich i przyzwolili na kult Ba-ala, Aszery i innych bożków. To pogwałciło główne prawo przymierza z JHWH, które zakazywało kultu obcych bo-gów. Sprzeciw wobec tego odstępstwa przyszedł ze strony proroków Eliasza i Elizeusza (IX wiek), którzy wykluczali wszelki kompromis z kultami pogańskimi, oraz ze strony kapłanów lewickich, którzy wzywali do zachowania przy-kazań związanych z przymierzem mojżeszowym. Oni przyczynili się do powstania nowego sformułowania Pra-wa skoncentrowanego na ostrzeżeniach, że jeśli Izrael się nie nawróci i nie będzie zachowywał przymierza, utraci swoją Ziemię, którą mu dał Pan.

2) Najazd Asyryjczyków w 722 r. potwierdził słuszność na-uczania tamtych proroków i pozbawił Izraelitów ojczyzny. Wielu Izraelitów uciekło na południe do Królestwa Judz-kiego, a ich bolesne doświadczenie zrobiło wrażenie na królu Ezechiaszu i jego kapłanach z Judy, stąd usiłowali oni wprowadzić w Judzie reformę w oparciu o idee deu-teronomiczne, co nie spotkało się z entuzjazmem, szcze-

115

gólnie po 701 r., gdy Asyryjczycy odstąpili spod murów Jerozolimy. Judejczycy poczuli się bezpieczni i myśleli, że to ocalenie jest znakiem wierności Boga przymierzu z Da-widem, na mocy którego nic nie może zagrozić Jerozoli-mie, niezależnie od tego, jakie będzie postępowanie Ludu.

3) Za króla Jozjasza (640-609), na skutek upadku Asyrii, Królestwo Judzkie zaczęło się rozszerzać i obejmować te-reny dawnego Królestwa Północnego. Aby zjednać sobie Lud z Północy, którego wiara była słaba i zanieczyszczo-na wpływami pogańskimi, Jozjasz potrzebował programu zjednoczenia narodu, i to w oparciu o jedną wiarę. Po od-kryciu „zwoju Prawa” zaznajomił się z ideą reformy we-dług programu deuteronomicznego i zdecydował się nim posłużyć.

4) Pierwotny rdzeń księgi Pwt (czyli zwój odkryty w Świą-tyni) został wówczas poszerzony niemal do rozmiaru ka-nonicznej Pwt, z wyjątkiem kilku rozdziałów początko-wych i końcowych. Nowa sytuacja wykorzystania Księgi w Królestwie Judy zaowocowała nowymi akcentami:a) wskazaniem na Jerozolimę jako jedyne miejsce scen-

tralizowanego kultu, gdzie Boże Imię ma zamieszkać (2,1-14),

b) częstym użyciem czasownika „wybrać” w odniesieniu do miejsca, które Bóg wybrał, by w nim zamieszkało Jego imię. Ten czasownik (w hebr.) oznaczał też Boży wybór Dawida i stąd jest jakby uświęconym terminem wskazującym na królewską dynastię w Jerozolimie, a teraz także na wybór Świątyni Jerozolimskiej jako jedynego miejsca kultu.

3. Centralizacja kultu – jedna świątyniaWażną częścią programu Deuteronomisty było skoncentro-

wanie uwagi adresatów Pwt na Jerozolimie, a odciągnięcie ich od lokalnych świątyń i centrów kultycznych, które bardzo często

116

były skażone bałwochwalstwem. Przed reformą Jozjasza w Palestynie lokalne społeczności czciły

swojego Baala (np. w Sychem – Baala-Berita, Sdz 9,4.27), a tak-że swojego Jahwe jako lokalnego boga. Ale Jahwe nie ma wielu imion, tylko jedno (por. Pwt 6,4). Stąd oczyszczenie kultu Jahwe z lokalnych naleciałości i od skażenia elementami pogańskimi wymagało usunięcia lokalnych świątyń, miejsc kultu i dokonania centralizacji kultu w jednej Świątyni, by w niej Lud mógł uczyć się jednego, czystego kultu prawdziwego Boga. Zniesienie lokalnych sanktuariów spowodowało, że elementem kultu tam nie były już ofiary, ale czytanie Prawa.

Chodziło o ukształtowanie Ludu mającego jedno myślenie i jedno pragnienie okazania Bogu posłuszeństwa, powierzenie się Jemu, miłość wzajemną w ramach jednego Ludu, i uznającego jedno źródło wszelkiego błogosławieństwa. Królowanie Pana nad tą ziemią będzie wówczas czytelne dla wszystkich do tego stopnia, że Ziemia, Prawo, Lud staną się wreszcie jedno.

4. Powiązanie Księgi Powtórzonego Prawa z innymi Księgami historycznymiOstatnio podkreśla się obecność idei Pwt w księgach Joz, Sdz,

1-2 Sm i 1-2 Krl (dzieło deuteronimistyczne): ten sam akcent położony na wybór posłuszeństwa lub nie – odpowiednio ze skutkami błogosławieństwa lub przekleństwa. Te Księgi podob-nie oceniają poszczególnych przywódców Ludu i każdy okres historyczny z tych czasów. Porównując Pwt z innymi Księgami deuteronomistycznymi widzimy podobieństwo pięknych słów z Pwt 6,3n o miłowaniu Boga całym sercem do stwierdzenia z 2 Krl 23,26 o Jozjaszu, który właśnie dokładnie wypełniał to Boże przykazanie. Podobne echo Pwt można dostrzec w pochwale króla Ezechiasza z 2 Krl 18,5n.

Aby przekonać się o obecności idei deuteronomicznych (z Pwt) w Dziele deuteronomistycznym (Joz – 2 Krl) warto przeczytać kluczowe teksty:

117

Joz 1,11-15 – ObietnicaJoz 23-24 – Odnowienie przymierza pod SychemSdz 2,11-23 – Grzech i przekleństwo1 Sm 12 – Końcowe wezwanie Izraela do wierności2 Sm 7 – obietnica dla Dawida1 Krl 8-9 – Warunkowa obietnica dla Salomona2 Krl 17 – Przyczyna upadku Królestwa Północnego2 Krl 23,25-27 – Końcowa ocena królów Judy

f. dzielenie się w gruPach

1. Jaki jest nasz stosunek do kodeksów praw i przykazań? - Czy dostrzegamy ogromną wartość zbioru praw Bożych, tych

szczególnie, które nas dotyczą w Nowym Przymierzu?

2. Czy szczycimy się posiadaniem wspaniałych praw Bożych pośród zagubionego świata pogańskiego?

3. Jak nam pomaga Codzienny rachunek sumienia według Drogowskazów Wspólnoty i zbiór norm moralnych w KKK?

- Podzielmy się doświadczeniami.

4. Jakie poczyniliśmy odkrycia przy Codzienny rachunek su-mienia?

5. Inne wnioski i odkrycia.

g. przygotoWanie jutrzejszej inscenizacji – Podział ról między grupy:i. Grupa przygotowująca teren, wystrój i paramentyii. Narratoriii. Grupa grająca role Mojżesza, Jozuego i lewitów

118

oraz Jezusaiv. Głoszący przekleństwa (chór złożony z dwóch grup), którzy będą odczytywać Pwt 27,11nn oraz 28,15nnv. Głoszący błogosławieństwa Pwt 28,1-14

119

dzień szóstyBłogosławieństwa i Przekleństwa

Pwt 27-30

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 INSCENIZACJA(B)10.00 INDYWIDUALNAPRACANADTEKSTEM(D)11.00 NABOŻEŃSTWOPOKUTNE(D) WYSTAWIENIENAJŚW.SAKRAMENTUSPOWIEDŹŚW. NAMIOTSPOTKANIA(E)12.00-12.15 SPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI BŁOGOSŁAWIEŃSTWONAJŚW.SAKRAMENTEM13.30 OBIADIREKREACJA16.30 DROGAKRZYŻOWA(F)18.00 KOLACJA/19.00EUCHARYSTIADLADZIECIUŁOŻENIEDZIECIDOSNU19.00WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(G)20.00 EUCHARYSTIA(H)

***

Słowo życia: Jeśli pilnie będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego, wiernie wypełniając wszystkie Jego polecenia, które ja ci dziś daję, wywyższy cię Pan, Bóg twój, ponad wszystkie narody ziemi. Spłyną na ciebie i pozostaną wszystkie te błogosławieństwa, jeśli będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego. (Pwt 28,1-2)

Hymn dnia: Błogosław, Panie, nam na pracę i znojny trud

120

b. inScenizacja (w terenie) przejścia Przez jordan i Proklamacji Błogosławieństw i Przekleństw na podstawie Pwt 27-28 oraz Joz 8,30-35

Grupa wyrusza ku Jordanowi pod wodzą Mojżesza z pieśnią na ustach:

O, Kanaan, kraju mych snów 1.Jak wlecze się i dłuży czas, Gdy myśl ku Tobie wciąż biegnie stąd. Lecz wyruszymy już w tę noc, By ujrzeć tamten brzeg i ląd.

O, Kanaan, kraju mych snów, Długo trzeba ku tobie iść. O, kiedyż zobaczę cię znów, Czy tęsknotę mą ukoisz dziś?

2. Wokoło słychać bębnów dźwięk, I tańczy aż do rana lud. Z radości, że Baranka Krew, Wyzwoli go i sprawi cud.

3. Niejedną jeszcze ciężką noc, Gotuje nam pustyni chłód. Lecz obłok dziwnym żarem swym, Ochrania nas, wybrany lud.

4. Promienny kiedyś wstanie dzień, Niebiosa swe uchylą drzwi. Będziemy odtąd śpiewać Ci, Szczęśliwy Hallel wiecznych żniw!

NARRATOR: Mojżesz rzekł do ludu:

MOJŻESZ: Te słowa wyrzekł Pan do waszego zgromadzenia na górze spośród ognia, obłoku i ciemności donośnym głosem, niczego nie doda-jąc. Napisał je na dwu tablicach kamiennych i dał mi je.

GŁOS BOGA: «Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie będziesz miał bogów innych oprócz Mnie. Nie uczynisz sobie posągu ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wy-soko albo na ziemi nisko, lub w wodzie poniżej ziemi. Nie będziesz od-dawał im pokłonu ani służył. Bo Ja jestem Pan, Bóg twój, Bóg zazdrosny, karzący nieprawość ojców na synach w trzecim i w czwartym pokoleniu

121

– tych, którzy Mnie nienawidzą, a który okazuje łaskę w tysiącznym po-koleniu tym, którzy Mnie miłują i strzegą moich przykazań. Nie będziesz brał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, bo nie dozwoli Pan, by pozostał bezkarny ten, kto bierze Jego imię do czczych rzeczy. Będziesz zważał na szabat, aby go święcić, jak ci nakazał Pan, Bóg twój. Sześć dni będziesz pracował i wykonywał wszelką twą pracę, lecz w siódmym dniu jest szabat Pana, Boga twego. Nie będziesz wykonywał żadnej pracy ani ty, ani twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służąca, ani twój wół, ani twój osioł, ani żadne twoje zwierzę, ani obcy, który przebywa w twoich bramach; aby wypoczął twój niewolnik i twoja niewolnica, jak i ty. Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i wyciągniętym ramieniem: przeto ci nakazał Pan, Bóg twój, strzec dnia szabatu. Czcij swego ojca i swoją matkę, jak ci nakazał Pan, Bóg twój, abyś długo żył i aby ci się dobrze powodziło na ziemi, którą ci daje Pan, Bóg twój. Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Jako świadek nie będziesz mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstwa. Nie będziesz pożądał żony swojego bliźnie-go. Nie będziesz pragnął domu swojego bliźniego ani jego pola, ani jego niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twojego bliźniego».

NARRATOR: Mojżesz razem ze starszymi Izraela wydał taki nakaz:

MOJŻESZ (przed przejściem przez Jordan): Miłujcie przeto Pana, Boga swojego, i wiernie przestrzegajcie Jego praw, poleceń i nakazów po wszystkie dni. Wy poznaliście je dzisiaj, a nie dzieci wasze, które nie znały i nie widziały pouczenia Pana, Boga waszego, Jego wielkości, Jego mocnej ręki i wyciągniętego ramienia, znaków i dzieł, wszystkiego, czego dokonał w Egipcie względem faraona, króla egipskiego, i całej jego ziemi; co uczynił wojsku egipskiemu, jego koniom i jego ryd-wanom – jak je kazał zatopić wodom Morza Czerwonego podczas pościgu za wami – wygubił ich Pan aż do dnia dzisiejszego; co uczynił wam na pustyni, aż do waszego przyjścia na to miejsce; co uczynił Datanowi i Abi-ramowi, synom Eliaba, potomka Rubena, gdy ziemia otwarła swą paszczę i pochłonęła ich spośród Izraela razem z ich rodzinami, ich namiotami i całym ich dobytkiem. Wasze bowiem oczy widziały całe to wielkie dzieło Pana, które On uczynił. Strzeżcie przeto wszystkich nakazów, które wam dzisiaj daję, abyście byli dość mocni, by wejść i posiąść ziemię, do której dziś idziecie, by ją posiąść; byście długo żyli w ziemi, którą poprzysiągł Pan dać przodkom waszym i potomstwu ich: ziemię opływającą w mle-ko i miód. Gdyż ziemia, którą idziecie posiąść, nie jest podobna do ziemi egipskiej, skąd wyszliście, a w którą posiawszy nasienie doprowadzaliście

122

wodę jak do ogrodu warzywnego przy pomocy nóg. Ziemia, którą idzie-cie posiąść, jest krajem gór i dolin, pijącym wodę z deszczu niebieskiego. To ziemia, którą stale nawiedza Pan, Bóg wasz, na której spoczywają oczy Pana, Boga waszego, od początku roku aż do końca... Strzeżcie się, by serce wasze nie pozwoliło się omamić, abyście nie ode-szli i nie służyli obcym bogom i nie oddawali im pokłonu, bo zapaliłby się gniew Pana na was, i zamknąłby niebo, aby nie padał deszcz, ziemia nie wydałaby plonów, i prędko zginęlibyście w tej pięknej ziemi, którą wam daje Pan. Weźcie przeto sobie te moje słowa do serca i duszy. Przy-wiążcie je sobie jako znak na ręku. Niech one będą wam ozdobą między oczami. Nauczcie ich wasze dzieci, powtarzając je im, gdy przebywacie w domu, gdy idziecie drogą, gdy kładziecie się i wstajecie. Napiszesz je na odrzwiach swojego domu i na swoich bramach, aby się pomnożyły twoje dni i dni twoich dzieci w kraju, który przodkom waszym poprzysiągł dać Pan – dni tak długie, jak dni niebios, które są nad ziemią. Widzicie, ja kładę dziś przed wami błogosławieństwo i przekleństwo. Bło-gosławieństwo, jeśli usłuchacie poleceń Pana, waszego Boga, które ja wam dzisiaj daję – przekleństwo, jeśli nie usłuchacie poleceń Pana, waszego Boga, jeśli odstąpicie od drogi, którą ja wam dzisiaj wskazuję, a pójdziecie za bogami obcymi, których nie znacie.

NARRATOR: Potem Mojżesz dodał:

MOJŻESZ: Gdy Pan, Bóg wasz, wprowadzi was do ziemi, którą idziecie posiąść, ogłosicie błogosławieństwo na górze Garizim, a przekleństwo na górze Ebal. Czyż nie są te góry za Jordanem, za drogą zachodnią do zie-mi Kananejczyków, mieszkających w Arabie, naprzeciw Gilgal, niedaleko dębów More? Bo wy przejdziecie przez Jordan, idąc posiąść ziemię, którą wam daje Pan, Bóg wasz. Gdy ją posiądziecie i będziecie w niej mieszkać, wypełniajcie pilnie wszystkie prawa i nakazy, które ja wam dzisiaj daję. Zachowajcie całe to Prawo, które ja wam dziś ogłaszam. A po przejściu Jordanu do ziemi, którą daje ci Pan, Bóg twój, postawisz wielkie kamienie i pobielisz je wapnem. Wypiszesz wszystkie słowa tego Prawa po przejściu, aby wkroczyć do ziemi, którą wam daje Pan, Bóg twój – ziemi opływającej w mleko i miód – jak wam przyrzekł Pan, Bóg ojców waszych. Gdy przej-dziecie Jordan, postawicie te kamienie, jak ja wam dziś nakazuję, na górze Ebal i wapnem je pobielicie. I wystawicie tam ołtarz ku czci Pana, Boga swego, ołtarz z kamieni, których nie obrabiało żelazo. Z kamieni nieciosa-nych zbudujecie ten ołtarz dla Pana, Boga swego, i złożycie na nim ofiary całopalne ku czci Pana, Boga swego. Jemu złożycie też ofiary biesiadne, spożyjecie je na miejscu i będziecie się cieszyć wobec Pana, Boga swego. Na kamieniach wypiszecie wszystkie słowa tego Prawa. Wyryjcie je do-

123

brze!

NARRATOR: Potem Mojżesz i kapłani-lewici rzekli do całego Izraela te słowa:

MOJŻESZ: Zamilknij, Izraelu, i słuchaj, w dniu dzisiejszym stałeś się na-rodem Pana, Boga swego. Będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego, i wy-pełniał Jego polecenia i prawa, które ja ci dzisiaj daję.

NARRATOR: Tego samego dnia wydał Mojżesz ludowi takie polecenie:

MOJŻESZ: Gdy przekroczycie Jordan, staną na górze Garizim, by błogo-sławić lud: Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Józef i Beniamin. A na górze Ebal staną, by przeklinać: Ruben, Gad, Aser, Zabulon, Dan i Neftali.

Mojżesz przekazuje laskę Jozuemu i pozostaje na miejscu. Lud pod wodzą Jozuego wyrusza w drogę.

Pieśń: Ruszaj, ruszaj, ruszaj tam...

PRZEJŚCIE PRZEZ JORDAN pod wodzą Jozuego

Po dojściu pod górę (Joz 8,30nn)

NARRATOR: Wtedy Jozue zbudował ołtarz dla Pana, Boga Izraela, na górze Ebal, jak rozkazał Mojżesz, sługa Pana, Izraelitom: jak napisano w księdze Prawa Mojżesza: Ołtarz z kamieni surowych, nie ociosanych że-lazem. Na nim złożono Panu ofiary uwielbienia i biesiadne. Jozue sporzą-dził tamże na kamieniach odpis Prawa, które Mojżesz spisał dla Izraelitów. Następnie cały Izrael i jego starsi, zwierzchnicy ludu i sędziowie, zarówno cudzoziemcy, jak i współplemienni, stanęli po obu stronach arki, naprze-ciw kapłanów i lewitów, połowa po stronie góry Garizim, a druga połowa po stronie góry Ebal, jak już uprzednio zarządził Mojżesz, sługa Pana, aby pobłogosławić lud Izraela. Następnie Jozue odczytał wszystkie słowa Pra-wa, błogosławieństwo i przekleństwo, wszystko dokładnie, jak napisano w księdze Prawa. Nie opuścił Jozue ani jednego polecenia danego przez Mojżesza, ale odczytał je wobec całego zgromadzenia Izraela, w obecności kobiet, dzieci i cudzoziemców, którzy zamieszkali wśród ludności.

Cały lud recytuje: 10 przykazań Jam jest Pan, Bóg twój...

124

Pieśń: Słuchaj Izraelu

BŁOGOSŁAWIEŃSTWA I PRZEKLEŃSTWA

NARRATOR: Lewici zabiorą głos i zawołają do całego Izraela:

PRZEKLEŃSTWA 1PIERWSZY CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Ebal, by przeklinać:

Ruben, Gad, Aser, Zabulon, Dan i Neftali (wyraźne napisy na tabliczkach na szyi):

– Przeklęty każdy, kto wykona posąg rzeźbiony lub z lanego metalu – rzecz obrzydliwą dla Pana, robotę rąk rzemieślnika – i postawi w miejscu ukrytym.

Cały lud (po każdym przekleństwie): – AMEN– Przeklęty, kto gardzi swoim ojcem lub matką. – AMEN– Przeklęty, kto przesuwa miedzę swego bliźniego. – AMEN– Przeklęty, kto sprawia, że niewidomy błądzi na drodze . – AMEN– Przeklęty, kto łamie prawo obcokrajowca, sieroty i wdowy . – AMEN– Przeklęty, kto obcuje cieleśnie z żoną swego ojca, gdyż odkrywa brzeg

płaszcza swojego ojca . – AMEN– Przeklęty, kto obcuje cieleśnie z jakimkolwiek zwierzęciem . – AMEN– Przeklęty, kto obcuje cieleśnie ze swoją siostrą, córką ojca swego albo

córką swojej matki . – AMEN– Przeklęty, kto obcuje tak ze swoją teściową . – AMEN– Przeklęty, kto w ukryciu wymierzy cios śmiertelny bliźniemu . – AMEN– Przeklęty, kto bierze podarunek, by rozlać krew niewinnego . – AMEN– Przeklęty, kto nie trzyma się nakazów tego Prawa i nie wypełnia ich . – AMEN

BŁOGOSŁAWIEŃSTWA 1

125

DRUGI CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Garizim, by błogosławić lud: Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Józef i Beniamin:

– Jeśli więc pilnie będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego, wiernie wypełniając wszystkie Jego polecenia, które ja ci dziś daję, wywyższy cię Pan, Bóg twój, ponad wszystkie narody ziemi.

Cały lud (po każdym błogosławieństwie):– AMEN– Spłyną na ciebie i spoczną wszystkie te błogosławieństwa, jeśli bę-

dziesz słuchał głosu Pana, Boga swego. . – AMEN– Będziesz błogosławiony w mieście, błogosławiony na polu. – AMEN– Błogosławiony będzie owoc twego łona, plon twej roli, przychówek

twych zwierząt, przyrost twego większego bydła i pomiot bydła mniejsze-go.

– AMEN

PRZEKLEŃSTWA 2PIERWSZY CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Ebal: – Jeśli nie usłuchasz głosu Pana, Boga swego i nie wykonasz pilnie

wszystkich poleceń i praw, które ja dzisiaj tobie daję, spadną na ciebie wszystkie te przekleństwa i dotkną cię.

– AMEN– Przeklęty będziesz w mieście i przeklęty na polu. Przeklęty twój kosz

i twoja dzieża. Przeklęty owoc twego łona, plon twej roli, przyrost twego większego bydła i pomiot bydła mniejszego. Przeklęte będzie twoje wejście i wyjście.

– AMEN– Pan ześle na ciebie przekleństwo, zamieszanie i przeszkodę we

wszystkim, do czego wyciągniesz rękę, co będziesz czynił. Zostaniesz zmiażdżony i zginiesz nagle wskutek przewrotnych swych czynów, ponie-waż Mnie opuściłeś.

– AMEN– Pan sprawi, że przylgnie do ciebie zaraza, aż cię wygładzi na tej ziemi,

którą idziesz posiąść. Pan dotknie cię wycieńczeniem, febrą, zapaleniem, oparzeniem, śmiercią od miecza, zwarzeniem zbóż od gorąca i śniecią: będą cię one prześladować, aż zginiesz.

– AMEN– Niebiosa, które masz nad głową, będą z brązu, a ziemia pod tobą –

żelazna. Pan ześle na twą ziemię zamiast deszczu – pył i piasek; będzie na ciebie padał z nieba, aż cię wyniszczy.

– AMEN

126

– Pan sprawi, że poniesiesz klęskę od swych wrogów. Jedną drogą prze-ciw nim pójdziesz, a siedmioma będziesz przed nimi uciekał i wzbudzisz grozę we wszystkich królestwach ziemi.

– AMEN– Twój trup będzie strawą wszystkich ptaków powietrznych i zwierząt

lądowych, a nikt ich nie będzie odpędzał. – AMEN– Pan dotknie cię wrzodem egipskim, hemoroidami, świerzbem i par-

chami, których nie zdołasz wyleczyć. – AMEN– Pan dotknie cię obłędem, ślepotą i niepokojem serca. W południe

będziesz szedł po omacku, jak niewidomy idzie po omacku w ciemności, w zabiegach swoich nie będziesz miał powodzenia. Stale będziesz napasto-wany, ograbiany, a nikt cię nie będzie ratował.

– AMEN– Zaręczysz się z kobietą, a kto inny ją posiądzie; zbudujesz dom, a nie

będziesz w nim mieszkał; zasadzisz winnicę, a nie zbierzesz jej owoców. – AMEN– Twój wół na oczach twych zostanie zabity, a nie będziesz go jadł.

Twój osioł zostanie ci zrabowany i nie wróci do ciebie; twoje owce zostaną wydane twym wrogom, a nie będzie komu cię wspomóc.

– AMEN– Synowie twoi i córki zostaną dane obcemu narodowi. Z tęsknoty, pa-

trząc za nimi codziennie, wyniszczysz twe oczy, a ręka twoja będzie bez-silna.

– AMEN– Plon twego pola i całego trudu spożyje lud, którego nie znasz. Zawsze

będziesz gnębiony i uciskany. Dostaniesz obłędu na widok, jaki się przed-stawi twym oczom. Pan cię dotknie złośliwymi wrzodami na kolanach i nogach, nie zdołasz ich uleczyć; rozciągną się od stopy aż do wierzchu głowy.

– AMEN– Ciebie i twego króla, którego sobie wybierzesz, zaprowadzi Pan do

narodu nie znanego ani tobie, ani twoim przodkom. Tam będziesz służył obcym bogom drewnianym i kamiennym.

– AMEN– Wywołasz grozę, wejdziesz do przysłowia i w pośmiewisko u wszyst-

kich narodów, do których zaprowadzi cię Pan. – AMEN– Wyniesiesz na swoje pola wiele ziarna, a zbierzesz mało, gdyż je po-

żre szarańcza. Zasadzisz i uprawisz winnicę, a nie będziesz pił wina i ni-czego nie zbierzesz, bo wszystko pożre robactwo. Będziesz posiadał we

127

wszystkich swoich granicach drzewa oliwne, a nie namaścisz się oliwą, gdyż oliwki opadną.

– AMEN– Wydasz na świat synów i córki, a nie zostaną u ciebie, bo pójdą w

niewolę. – AMEN– Wszystkie drzewa i ziemiopłody pożrą owady. – AMEN– Obcy, mieszkający u ciebie, będzie się wynosił coraz wyżej, a ty bę-

dziesz zstępował coraz niżej. On ci będzie pożyczał, a ty jemu nie poży-czysz. On będzie na czele, a ty zostaniesz w tyle.

– AMEN– Spadną na ciebie wszystkie te przekleństwa, będą cię ścigały i dosięg-

ną cię, aż cię zniszczą, bo nie słuchałeś głosu Pana, Boga swego, by strzec nakazów i praw, które na ciebie nałożył. Staną się one znakiem i zapowie-dzią dla ciebie i twego potomstwa na wieki.

– AMEN– Zamiast służyć Panu, Bogu twemu, w radości i dobrym sercem, ma-

jąc obfitość wszystkiego – w głodzie, w pragnieniu, w nagości i w najwięk-szej nędzy będziesz służył swoim wrogom, których Pan naśle na ciebie. On położy na twój kark żelazne jarzmo, aż do zupełnej twej zagłady.

– AMEN– Wzbudzi Pan przeciw tobie lud z daleka, z krańców ziemi, podob-

ny do szybko lecącego orła, naród, którego języka nie rozumiesz, naród o wzroku dzikim. Nie uszanuje on starca ani dla młodzieńca nie będzie miał litości.

– AMEN– On zje przychówek twego bydła, zbiory z twego pola, aż cię wytępi.

Nie zostawi ci nic: ani zboża, ani moszczu, ani oliwy, ani przychówka twe-go bydła większego, ani pomiotu – mniejszego, aż cię zniszczy.

– AMEN– Będzie cię oblegał we wszystkich twoich grodach, aż padną w całym

kraju twe mury najwyższe i najmocniejsze, na których polegałeś. Będzie cię oblegał we wszystkich grodach w całym kraju, który ci dał Pan, Bóg twój.

– AMEN– Będziesz zjadał owoc swego łona: ciała synów i córek, danych ci przez

Pana, Boga twego – wskutek oblężenia i nędzy, jakimi twój wróg cię uciś-nie. Człowiek u ciebie najbardziej delikatny i rozpieszczony złym okiem będzie spoglądał na swego brata, na żonę łona swojego i na resztę swych dzieci, które pozostały, nie chcąc nikomu dać ciała swych synów, które bę-dzie jadł, bo nie będzie już miał nic wskutek oblężenia i nędzy, jakimi cię

128

uciśnie twój wróg we wszystkich twych miastach. – AMEN

– Kobieta u ciebie najbardziej delikatna i tak rozpieszczona, że nie chciała nawet postawić stopy na ziemi wskutek delikatności i rozpieszcze-nia, złym okiem spojrzy na męża swego łona, na syna i córkę, ze względu na łożysko, które wyszło z jej łona, lub na dzieci urodzone przez siebie, gdyż jeść je będzie w ukryciu wobec braku wszystkiego w czasie oblężenia, w nędzy, jakimi cię uciśnie wróg we wszystkich twych miastach.

– AMEN

BŁOGOSŁAWIEŃSTWA 2DRUGI CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Garizim:– Jeśli więc pilnie będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego, wiernie

wypełniając wszystkie Jego polecenia, które ja ci dziś daję, wywyższy cię Pan, Bóg twój, ponad wszystkie narody ziemi.

– AMEN– Błogosławiony będzie twój kosz i dzieża. – AMEN– Błogosławione będzie twoje wejście i wyjście. – AMEN– Pan sprawi, że twoi wrogowie, którzy powstaną przeciw tobie, zosta-

ną pobici przez ciebie. Jedną szli drogą przeciw tobie, a siedmioma droga-mi uciekać będą przed tobą.

– AMEN– Pan rozkaże, by z tobą było błogosławieństwo w spichrzach, we

wszystkim, do czego rękę wyciągniesz. – AMEN– On będzie ci błogosławił w kraju, który ci daje Pan, Bóg twój. – AMEN– Pan uczyni cię swoim świętym ludem, jak ci poprzysiągł, jeśli bę-

dziesz zachowywał polecenia Pana, Boga swego, i chodził Jego drogami. – AMEN– Wtedy zobaczą wszystkie narody ziemi, że imię Pana zostało wezwa-

ne nad wami, i będą się ciebie lękały. – AMEN

PRZEKLEŃSTWA 3PIERWSZY CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Ebal: – Jeśli nie będziesz wypełniał wszystkich słów tego Prawa – zapisanych

w tej księdze – bojąc się chwalebnego i straszliwego tego Imienia: Pana, Boga swego, Pan nadzwyczajnymi plagami dotknie ciebie i twoje potom-stwo, plagami ogromnymi i nieustępliwymi: ciężkimi i długotrwałymi

129

chorobami. – AMEN– Sprawi, że przylgną do ciebie wszystkie zarazy Egiptu: drżałeś przed

nimi, a one spadną na ciebie. Także wszystkie choroby i plagi, nie zapisane w księdze tego Prawa, ześle Pan na ciebie, aż cię wytępi.

– AMEN– Mała tylko ilość ludzi pozostanie z was, którzyście liczni jak gwiazdy

na niebie za to, że nie słuchaliście głosu Pana, Boga swego. – AMEN

– Jak podobało się Panu dobrze czynić wam, rozmnażając was, tak bę-dzie się Panu podobało zniszczyć i wytępić was, i usunąć z powierzchni ziemi, którą idziecie posiąść. Pan cię rozproszy pomiędzy wszystkie naro-dy, od krańca do krańca ziemi, tam będziesz służył obcym bogom drew-nianym i kamiennym, których nie znałeś ani ty, ani twoi przodkowie.

– AMEN

– Nie zaznasz pokoju u tych narodów ani stopa twej nogi tam nie od-pocznie. Da ci tam Pan serce drżące ze strachu, oczy wypłakane z tęsknoty i duszę utrapioną.

– AMEN– Życie twe będzie u ciebie jakby w zawieszeniu: będziesz drżał dniem i

nocą ze strachu, nie będziesz pewny życia. Rano powiesz: «Któż sprawi, by nadszedł wieczór», a wieczorem: «Któż sprawi, by nadszedł poranek» – a to ze strachu, który twe serce będzie odczuwać na widok, jaki stanie przed twymi oczami.

– AMEN– Pan cię odprowadzi okrętami i drogą do Egiptu, o którym ci powie-

działem: «Nie będziesz go już oglądać». A kiedy zostaniesz sprzedany twoim wrogom jako niewolnik i niewol-

nica, nikt cię nie wykupi. – AMEN

BŁOGOSŁAWIEŃSTWA 3DRUGI CHÓR MĘŻCZYZN stojący na górze Garizim:– Jeśli więc pilnie będziesz słuchał głosu Pana, Boga swego, wiernie

wypełniając wszystkie Jego polecenia, które ja ci dziś daję, wywyższy cię Pan, Bóg twój, ponad wszystkie narody ziemi.

– AMEN– Napełni cię Pan w obfitości dobrami z owocu twego łona, przychów-

kiem twego bydła, plonami pola, w kraju, o którym poprzysiągł przodkom twoim, że da go tobie.

– AMEN

130

– Pan otworzy dla ciebie bogate swoje skarby nieba, dając w swoim czasie deszcz, który spadnie na twoją ziemię, i błogosławiąc każdej pracy twoich rąk.

– AMEN – Ty będziesz pożyczał wielu narodom, a sam u nikogo nie zaciągniesz

pożyczki. – AMEN– Pan umieści cię zawsze na czele, a nie na końcu; zawsze będziesz

górą, a nigdy ostatni, bylebyś tylko słuchał poleceń Pana, Boga swego, któ-re ja ci dziś nakazuję pilnie wypełniać.

– AMEN– Nie zbaczaj od słów, które ja ci dzisiaj obwieszczam, ani na prawo, ani

na lewo, po to, by iść za bogami obcymi i służyć im. – AMEN

Pieśń radości: Niebo to najwspanialsze z miejsc

NARRATOR: (KKK 2052-55) Z Katechizmu Kościoła Katolickiego: „Nauczycielu, co dobrego mam

czynić, aby otrzymać życie wieczne?” Młodzieńcowi, który stawia to py-tanie, Jezus odpowiada, przypominając najpierw o konieczności uznania Boga za „jedynie Dobrego”, za najdoskonalsze Dobro i za źródło wszel-kiego dobra. Następnie Jezus mówi do niego: „Jeśli chcesz osiągnąć życie, zachowaj przykazania”. I przytacza swojemu rozmówcy przykazania doty-czące miłości bliźniego: „Nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij, nie zezna-waj fałszywie, czcij ojca i matkę”. W końcu Jezus streszcza te przykazania w sposób pozytywny: „Miłuj swego bliźniego, jak siebie samego!” (Mt 19, 16-19).

Do pierwszej odpowiedzi dochodzi druga: „Jeśli chcesz być doskonały, idź, sprzedaj, co posiadasz, i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie. Potem przyjdź i chodź za Mną!” (Mt 19, 21). Nie unieważnia ona pierw-szej odpowiedzi. Pójście za Jezusem Chrystusem obejmuje wypełnianie przykazań. Prawo nie zostaje zniesione1, lecz człowiek zostaje zaproszony do odnalezienia go w Osobie swojego Nauczyciela, który jest doskonałym jego wypełnieniem. W Ewangeliach synoptycznych wezwanie Jezusa skie-rowane do bogatego młodzieńca, by poszedł za Nim jako posłuszny uczeń ściśle zachowujący przykazania, wiąże się z wezwaniem do ubóstwa i czy-stości. Rad ewangelicznych nie można oddzielić od przykazań.

Jezus przejął dziesięć przykazań, ale w ich literze ukazał moc działa-jącego Ducha Świętego. Głosił „sprawiedliwość... większą niż uczonych w Piśmie i faryzeuszów” (Mt 5,20), a także większą niż sprawiedliwość

131

pogan. Rozwinął wszystkie wymagania przykazań. „Słyszeliście, że po-wiedziano przodkom: Nie zabijaj!... A Ja wam powiadam: Każdy, kto się gniewa na swego brata, podlega sądowi” (Mt 5, 21-22).

Na postawione Mu pytanie: „Które przykazanie w Prawie jest najwięk-sze?” (Mt 22, 36) Jezus odpowiada: „Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem. To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Bę-dziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Na tych dwóch przy-kazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy” (Mt 22,37-40)4. Dekalog po-winien być wyjaśniany w świetle tego podwójnego i jedynego przykazania miłości, która jest wypełnieniem Prawa:

Przykazania: Nie cudzołóż, nie zabijaj, nie kradnij, nie pożądaj, i wszystkie inne – streszczają się w tym nakazie: Miłuj bliźniego swego jak siebie samego! Miłość nie wyrządza zła bliźniemu. Przeto miłość jest do-skonałym wypełnieniem Prawa (Rz 13,9-10).

Dojście osoby mówiącej w imieniu Pana Jezusa: 8 błogosławieństw

NARRATOR: (Mt 5,1nn)Jezus, widząc tłumy, wyszedł na górę. A gdy usiadł, przystąpili do Niego

Jego uczniowie. 2 Wtedy otworzył swoje usta i nauczał ich tymi słowami:JEZUS: 3 „Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem do nich należy królestwo

niebieskie. 4 Błogosławieni, którzy się smucą, albowiem oni będą pocieszeni. 5 Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą ziemię. 6 Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem oni

będą nasyceni. 7 Błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią. 8 Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą. 9 Błogosławieni, którzy wprowadzają pokój, albowiem oni będą na-

zwani synami Bożymi. 10 Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości,

albowiem do nich należy królestwo niebieskie. 11 Błogosławieni jesteście, gdy ludzie wam urągają i prześladują was,

i gdy z mego powodu mówią kłamliwie wszystko złe na was. 12 Cieszcie się i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka jest w niebie. Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami.

Pieśń: W drogę z nami wyrusz Panie

132

1. W drogę z nami wyrusz Panie Nam nie wolno w miejscu stać Gdy zbłądzimy podaj rękę Gdy upadniemy pomóż wstać

Ref./: I do serca Swego prowadź, prowadź Sam:

2. Zabierz smutki przywróć radośćGdy osłabniemy pomóż wstaćByśmy innym nieść pomogliCiężar Krzyża przez ten świat

3. Gdy do Pana odejdziemy Niech nie płacze po nas nikt Bo my przecież z Nim być chcemy W Jego Prawdzie wiecznie żyć

********

c. indywidualna Praca nad tekstem

W oparciu o Pwt 27-28 napisz tekst przekleństw i błogosła-wieństw zaktualizowany dla ciebie. Możesz to uczynić w formie tabeli jak poniżej:

Przeklęty, kto... Błogosławiony, kto...

...bo dotknie go kara: ...bo otrzyma nagrodę:

Przyjrzyj się sporządzonej tabeli i zapamiętaj te sprawy, które szczególnie dotyczą twojego sumienia, aby się z nich wyspowia-dać.

133

d. naBożeństwo PokutneCzytanie pierwsze: Pwt 29Ewangelia: Mk 11,15-19.27-33

Homilia

Boże błogosławieństwo jest warunkowane odpowiedzą IzraelaWedług Pwt Boże obietnice, czy to dana Mojżeszowi, czy

Dawidowi, nie są prostą gwarancją ze strony Boga, że będzie On bronił czy opiekował się Ludem niezależnie od tego, co ludzie zro-bią. Wcześniejsze wyobrażenia o Bogu wojowniku, który walczy o swój Lud, teraz doznały przeobrażenia w obraz Boga, który chce dochować przymierza i wszystkich jego elementów, czy to błogo-sławieństw czy to przekleństw, w zależności od tego, czy Izrael wypełni zobowiązania traktatu czy nie. Akcent pada zarówno na wierną służbę liturgiczną, jak i na sprawiedliwość społeczną jako zobowiązania Izraela. Powrót do wierności przymierzu wymaga często nawrócenia i zmiany serca. W ten sposób Pwt przedstawia swe wezwanie do wierności, która jest punktem zwrotnym, który może spowodować, że Bóg zwróci swój sąd przeciw Izraelowi.

Sama Ziemia jest dana warunkowoPrzymierze jest związane z życiem i zamieszkiwaniem w Ziemi

Obiecanej. Profanacja ziemi, zaniedbania w sprawiedliwości spo-łecznej i bezbożne rządy władców mogą kosztować Lud utratę prawa do tej Ziemi.

Jednym z powodów, że autor prezentuje przesłanie w formie mowy Mojżesza na pustyni, jest fakt, że nie mają oni jeszcze swej Ziemi, i że znów mogą być jej pozbawieni w przyszłości i znaleźć się na pustyni, jeśli nie usłuchają jego słów. Prawdopodobnie Pwt oddziaływała mocniej, gdy rozpoczęło się wygnanie babilońskie (597-587), gdy czytelnicy mogli przekonać się, że znaleźli się w opła-kanym stanie, ponieważ nie słuchali Pana, przed czym ostrzegał

134

Mojżesz. To przemawiało do ich doświadczenia biedy i do ich serc, teraz skorych do nawracania się!

Księga Powtórzonego Prawa a Nowy TestamentCytaty z Pwt znajdziemy w NT, m.in. w Mt w wyjaśnieniu od-

rzucenia poszczególnych pokus szatana wobec Jezusa na pustyni oraz w odpowiedzi na pytanie o największe przykazanie. Ale wpływ Pwt jest o wiele większy przez swe idee.

Sercem Pwt jest wierność przymierzu oraz akcent położony na prawdę, że Bóg kocha Lud miłością ojcowską. Akcentuje się całościowe posłuszeństwo, a nie minimalne wymogi. Całe życie interpretuje jako chodzenie przed Panem. Ponadto pojmuje, że życie wymaga wielu wyborów kierowanych wiarą (być lub nie być posłusznym). Te tematy występują w całym nauczeniu Jezusa.

g. wsPólny krąg BiBlijny Moralność według NT

Na podstawie dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej (2008) Biblia a moralność. Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskiego16

Tabelka pomocnicza

Kryterium Hasło Definicja1. Godność osoby ludzkiej

Człowiek obrazem Boga

2. Zgodność z Jezusem

Jezus wzorem

3. Zbieżność Mądrość4. Przeciwstawienie Wiara katolicka5. Postęp Większa

sprawiedliwość6. Wymiar wspólnotowy

Miłość

7. Celowość Nadzieja8. Rozróżnienie Roztropność

16 Por. wyd. polskie: Kielce 2009, 130-220.

135

dzień siódmyjozue nastęPcą mojżesza

pWt 31-34; joz 1

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 OSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(B)9.35 DZIELENIESIĘWGRUPACH(C)11.00 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI11.20 MEDYTACJABIBLIJNAPWT31,1-23(D)12.30 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(E)/12.45EUCHARYSTIADLADZIECI13.30 OBIADIREKREACJA18.00 KOLACJA19.00-19.30MODLITWAWPOKOJACH(F)19.45 ŚPIEW /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.00 EUCHARYSTIA(G) RÓŻANIEC(TAJEMNICEŚWIATŁA)(H) SŁUCHANIESŁOWABOŻEGO(M.IN.PRZEZPROROKÓW...) MODLITWAOWYBÓRIONAMASZCZENIEDOMISJI

***Słowo życia: Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą, nie opuszczę cię ani nie porzucę... Tylko bądź mężny i mocny, przestrzegając wypełniania całego Prawa, które nakazał ci Mojżesz, sługa mój. Nie odstępuj od niego ani w prawo, ani w lewo, aby się okazała twoja roztropność we wszystkich przedsięwzięciach. (Joz 1, 5b.7)

Hymn dnia: Posyłam was na pracę bez nagrody

136

c. dzielenie się w gruPach

1. Podzielcie się waszym rozeznaniem swej roli i miejsca w Kościele i Wspólnocie.

2. Jakie macie trudności w rozeznaniu?

3. Jak rozeznajecie? - Czy wasze rozeznanie obejmuje wszystkie konieczne etapy

i elementy (wewnętrzne i zewnętrzne; naturalne i nadprzyrodzo-ne)?

4. O jakie namaszczenie Duchem Świętym pragniesz prosić dzisiejszego wieczoru?e. wsPólny krąg BiBlijny

Księga Jozuego

Księga Jozuego jest szóstą księgą Biblii i kontynuuje historię Pięcioksięgu, szczególnie Pwt. Potomkowie Abrahama na mocy obietnicy, po wyjściu z Egiptu mogą wziąć w posiadanie Ziemię przyobiecaną ich przodkom. Ta Ziemia nie jest zwykłym darem Boga dla Izraela, ale darem, przez który Boża moc i obecność w życiu Izraela stała się czymś realnym i wręcz namacalnym.

Ten dar był wyjątkowym aktem łaski, z niczym nieporówny-walnym. Przez ten dar Izrael mógł przetrwać, bo posiadanie ziemi stworzyło dla Ludu warunki do życia: nie tylko jest miejscem na zamieszkanie i stabilne życie, ale zapewnia też pokarm, ubranie itp. Bez tej ziemi Izrael nie byłby narodem. Dlatego ziemia jako dar Boży była centralnym tematem wiary, głównym motywem historii, poezji i proroctw starożytnego Izraela, czego wyrazem jest też Księga Jozuego (zob. też Ps 105; 106; 135 i 136 oraz Jr 2,6-7; 32,20-23).

137

Księga Jozuego jest konkluzją jednej części historii narodu i początkiem drugiej: podsumowuje historię wyzwolenia hebraj-skich niewolników z Egiptu i historię ich pielgrzymki do Ziemi Obiecanej, ale jest też początkiem historii Narodu osiadłego w swej Ziemi, którą to historię kontynuują Księgi: Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl.

Księgę rozpoczyna opowiadanie o działaniach Ludu pod wodzą Jozuego, zmierzające do wzięcia w posiadanie Ziemi. Pozostałe wspomniane Księgi historii deuteronomistycznej (tzn. Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) opowiadają o działaniach Sędziów, którzy jako charyzmatycy przewodzą Ludowi w walce o utrzymanie Ziemi, i o Królach, których rządy doprowadziły do utraty Ziemi.

Historia opowiedziana w dziele deuteronomistycznym (od Joz do 2 Krl) rozpoczyna się i kończy poza Ziemią Obiecaną. Na początku (Joz 1) Lud jest jeszcze z drugiej strony Jordanu, gotowy zająć Ziemię, a na końcu (2 Krl) Lud jest już na wygna-niu babilońskim, zaniepokojony o swą przyszłość. Jest to zatem smutna historia, wręcz tragiczna, bo zaczyna się wielką obietnicą, a kończy wielkim rozczarowaniem.

Rabini nazwali dzieło deuteronomistyczne „Prorokami wcześ-niejszymi”, bo przypisali jego autorstwo prorokom. Księgi te zostały zredagowane ostatecznie ok. połowy VI w. przed Chr. na wygnaniu babilońskim.

Historia o Izraelu przebywającym w Ziemi Obiecanej zmieniła przeszłość Izraela w kazanie napominające (jakby przypowieść), aby teraz Ludowi na wygnaniu babilońskim dać podstawę do nadziei przez podkreślenie, że Izrael może mieć jakąś przyszłość, nie jest całkiem zgubiony, mimo straszliwej katastrofy zburzenia Jerozolimy (i Świątyni) i utraty Ziemi.

Księga Powtórzonego Prawa dostarczyła autorom „historii deu-teronomistycznej” podstaw i zasad teologicznych, które stanowią nić przewodnią opowiadania o historii Ludu w swej Ziemi. Pośród tych zasad teologicznych najważniejszym jest służenie Bogu jedy-nemu przez posłuszne kształtowanie swego postępowania według tradycyjnych zasad moralności Izraela zawartej w Torze, którą Bóg objawił Mojżeszowi.

138

Zbiór Ksiąg od Joz do 2 Krl pokazuje, co się dzieje, gdy Izrael jest posłuszny, a co wówczas, gdy Izrael dopuszcza się niewier-ności przymierzu z Bogiem. Izrael może mieć swą przyszłość jako naród, jeśli znów wybierze Boga, zdecyduje się na wierność Torze, bo Bóg położył przed nim możliwość wyboru życia lub śmierci (Pwt 30,15).

Księga Jozuego odpowiada m.in. na dwa pytania, które z całą pewnością zadawali sobie adresaci Księgi współcześni Redaktorom:

1. Czy Bóg ma moc odrestaurować Izrael?2. Czy Bóg chce to uczynić? Odpowiedź na pierwsze pytanie brzmi: tak. Księga Jozuego

opowiada, jak Izrael wziął Ziemię w posiadanie pod dowództwem Jozuego, choć autor jednocześnie jednoznacznie sugeruje, że cały czas to sam Bóg prowadził Naród i kierował nim w zajmowaniu Ziemi.

Odpowiedzią na drugie pytanie jest „tak”, ale uwarunkowane. Bóg obiecał błogosławieństwo dla tych, którzy są posłuszni Torze: jeśli Izrael wybierze drogę posłuszeństwa, może spodziewać się świetlanej przyszłości w Ziemi Obiecanej. Jeśli zaś wybierze drogę nieposłuszeństwa, nie ma dlań żadnej nadziei.

Księga Jozuego od początku zdradza charakter homiletyczny. Około 25 % tekstu Księgi Joz opisuje przygotowania do zajęcia ziemi Kanaan. Przed przejściem Jordanu już jest jasne, że Ziemia jest darem, jaki Bóg chce dać Izraelowi (1,1-5). Gwarancją zajęcia Ziemi jest posłuszeństwo Torze (1,6-9).

Dalsza część Joz tylko ilustruje dwa przesłania:1) pod wodzą Jozuego Izrael zajmuje Ziemię względnie łatwo,

bo Bóg ją wydaje w ich ręce;2) ponieważ Izrael jest posłuszny, bierze Ziemię w posiadanie,

a następnie jest ona przydzielana sprawiedliwie poszczególnym pokoleniom.

W Joz 1-5 czytamy o przygotowaniach do wejścia do Kanaanu. Jozue jest wyznaczony przez Boga do wypełnienia tego zadania, które mieści się w planie Bożym objawionym już w Torze.

139

Pierwszym sprzymierzeńcem Izraela w nowej ziemi jest „pro-stytutka” (Rahab), która nie tylko współpracuje z Izraelem, ale też wie o Bożych planach, według których Izraelici mają zająć Kanaan (Joz 2,11-12).

Przejście przez Jordan jest opowiedziane jako akt liturgiczny, który można odtworzyć w późniejszych celebracjach liturgicznych (Joz 3-4). Interpretacja tego aktu – jak to już wybrzmiało w sło-wach Rahab – czyni przejście przez Jordan repliką przejścia przez Morze Czerwone (4,23-24). Sens opowiadania nie jest historyczny, ale teologiczny – wiąże ono zajęcie Ziemi z Exodusem, a nawet pełni rolę konkluzji Wyjścia z Egiptu. Pierwsze czyny w Ziemi Obiecanej są liturgiczne: obrzezanie (5,2-9) i Pascha (5,10-11). W 5,1-2 jest antycypacja (wzór uprzedzający) charakteru przyszłego zdobycia Ziemi. Izrael wszedł do Ziemi jako wspólnota uzależniona od ziemi ze wszystkimi niespodziankami i ryzykiem (cudowna manna ustała). Teraz jest poddany nowym próbom i wystawiany na nowe pokusy tej ziemi.

W 6,1-10,5 są trzy opowiadania: o Rahab, Akanie i Gibeonitach. Najpierw czytamy o ocaleniu poganki Rahab, która była wierna Izraelowi (6,22-25). A następnie o Akanie (Izraelita), który oszu-kał swój Lud, zginie (7, 20-26). Autor uwypukla kontrast między nie-Izraelitką – prostytutką (Rahab), która ocalała, bo była wierna wobec Izraela, i Akanem – Izraelitą ukaranym za niewierność. Ogólna ideologia głosiła życie dla Izraelitów, a śmierć dla obcych. W tym przypadku zastosowane jest inne kryterium: wierność ocaliła obcą, a niewierność zgubiła Izraelitę. Przykład Rahab pokazuje, że pomimo wyraźnego rozróżnienia Izraelitów i Kananejczyków, nie zawsze odseparowanie było zachowywane. Bardziej liczy się wiara w Jahwe niż przynależność do Izraela.

W 9,1-10,15 czytamy o Gibeonitach, którzy lękali się Izraelitów i weszli z nimi w przymierze wasalskie. Opowiadania o Rahab i Gibeonitach są zamierzone i przemyślane. Oba pokazują, że od ogólnej reguły są wyjątki. W obu chodzi o ukazanie zobowiązania Jozuego i Izraelitów do opieki nad obcymi. W obu obcy powołują się na Jahwe i są świadkami planów Boga względem Izraela odnoś-nie do Ziemi. Szukają wyjścia ze swej trudnej sytuacji (2,11-9,24).

140

Oznacza to, że nie-Izraelici mogą dojść do wiary w Jahwe i przez uznanie Go mogą zostać ocaleni.

W 10,16-12,24 jest konkluzja podsumowująca konkwistę, która kończy opowiadanie o wejściu do Kanaanu. Wciąż powtarza się stwierdzenie, że dokonano zniszczenia mieszkańców Kanaanu (10,26.28.30.32.35.39.40), co jednak kontrastuje z opowiadaniami o Rahab i Gibeonitach.

Podsumowanie jest przerwane w 11,1-15 zatrzymaniem się na kwestii twierdzy w Chasor. Konkluzja w 11,11 i 11,14 jest podobna. Potem w 11,16-23 przypomniany zostaje wyjątek Gibeona. Zabicie mieszkańców Kanaanu znowu jest uwypuklone w Joz 12, gdzie pisze się o trzydziestu jeden królach pobitych, czyli też straconych. Zajęcie Ziemi jest zakończone.

Część środkowa – Joz 13-19 – mówi o podziale kraju tak, że każde pokolenie otrzymuje ziemię na własność. Nie jest to podział z czasów wejścia do Kanaanu, bo jest zbyt wyidealizowany (i zbyt równy). Raczej jest fikcyjnym tworem wygnańców tęskniących za swą ziemią. Zatem pełni on w tekście funkcję obietnicy dla wy-gnańców (por. bardziej wyidealizowany obraz w Ez 47,13-48,35).

W środkowej części Joz można wyróżnić trzy główne sekcje.W pierwszej stwierdza się, że narody pogańskie nie zostały

całkowicie wypędzone z Ziemi i Izrael będzie musiał nauczyć się żyć pośród tych ludów. W 13,1-7 zaznaczone jest przejście od „konkwisty” (Joz 1-12) do „podziału” Ziemi (Joz 13-19). W wielu miejscach obce narody nadal zajmują swe dawne ziemie. Jednak Jozue ma powstrzymać się od dalszej konkwisty, a skoncentrować się na podziale Ziemi (3,13; 15,63; 16,10; 17,12-13). W 17,16-18 czytamy o zróżnicowaniu społecznym: Kananejczycy są bardziej rozwinięci technologicznie niż Izraelici, co im daje przewagę militarną (por. 1 Sm 13,19-22). Kananejczycy zamieszkują miasta, przez co ich siła jest bardziej skumulowana, w przeciwieństwie do Izraelitów.

W drugiej sekcji wspomniane jest pokolenie Lewiego, które nie otrzymało ziemi, bo ich „przydziałem” jest Jahwe (13,33; 14,3-4; 18,7).

141

Trzecia sekcja wzmiankuje Kaleba, który jest wyróżniony przez to, że otrzymał specjalny przydział ziemi, a to w konsekwencji swej głębokiej wiary (Lb 13,30-14,10; 14,24).

Trzecia i ostatnia część księgi (Joz 20-24) składa się z różnych materiałów mówiących o miastach ucieczki, przydziale dla Lewitów i relacji między pokoleniami. Znów można wskazać trzy sekcje.

W 21,43-45 jest konkluzja kończąca opowiadanie. Stwierdza się, że wszystkie obietnice Boga względem Izraela wypełniły się. Otrzymanie Ziemi jest rozumiane jako dar Jahwe, który On daje swojemu Ludowi, co zapewnia mu bezpieczeństwo, stabilizację wspólnoty Narodu na jego Ziemi w pokoju i bez lęku.

Następująca dalej mowa Jozuego do Izraela w 23,2-16 jest wyrazem teologii ziemi, w nawiązaniu do 1,2-9.

Uczeni interpretują zgromadzenie Izraela wzmiankowane w Joz 24 jako wielkie podsumowanie tego, czego do tej pory doświadczył Izrael:

a) Wersety 2-13 zawierają podsumowanie normatywnej tradycji Izraela sięgającej czasów Abrahama. Obecna tożsamość Izraela zależy od pielęgnowania pamięci o przeszłości, przywołanej tu w czasie teraźniejszym.

b) Spotkanie w Sychem ma charakter pertraktacji, w czasie których mieszkańcy Kanaanu są zaproszeni do wspólnoty Izraela (14-15). Wejście jednak w taki układ wymaga jasnego opowiedzenia się za Jahwe. Ta procedura kontrastuje z ideologią eksterminacji Kananejczyków, akcentowaną we wcześniejszych tekstach Księgi. Izrael nie będzie żył w otoczeniu czystym i jednoznacznym, ale wciąż będzie narażony na zwodnicze pokusy kultów pogańskich.

c) Decyzja, którą w tym momencie trzeba podjąć i którą trze-ba będzie podejmować nieustannie, dotyczy odrzucenia obcych bogów (23) i wejścia w przymierze posłuszeństwa Torze Boga Jahwe (25-26), przy czym zaakcentowane jest powiązanie ziemi z Torą.

142

d) Jozue umiera (29-30), co kończy okres wielkiej ekspansji i sedenteryzacji. Izrael musi stawić czoła nowej sytuacji istnienia bez wielkiego przywództwa.

Księga Jozuego zaczyna się wzmianką o śmierci (1,1) i kończy się wzmianką o śmierci (24,29-30). Między tymi biegunami zo-staje rozbudzona pewność wzięcia Ziemi w posiadanie i kończy się ostrzeżeniem możliwości utraty, a wszystko za sprawą tego samego Jozuego. Służy to podkreśleniu, że Ziemia jest wielkim darem, ale wciąż można ją utracić.

Przypomnienie historii świętej Księgi Joz i Sdz nie są reportażem z wydarzeń związanych

z zajęciem Kanaanu, lecz napisane są w innym celu. Nawiązują do pewnych faktów historycznych, ale po to, by wskazać na teo-logiczny sens historii, podać interpretację, przypomnieć zbawcze działanie Boga wiernego obietnicom, które spotyka się z różną odpowiedzią ze strony Izraela.

Wspólnota wiary ma przypominać sobie tę historię, opowiadać jej normatywne znaczenie: sens zbawczy. Przy tym z jednej strony Izrael, który doświadczył interwencji Boga Jahwe w swe dzieje, dochodzi do poznania „charakteru” swego Boga, do wyznania wiary w Niego. Zaś z drugiej strony przedstawiana w formie tych opowiadań teologia nie jest prostym wnioskiem wyciągniętym z faktów, danych historycznych, ale perspektywą, bazą dla właści-wego spojrzenia na tamte wydarzenia. W tej perspektywie ukazana historia pozwala wyciągnąć z niej naukę (teologię) i konsekwencje dla wiary. Można wskazać trzy zasady redakcji:

– świadoma, przemyślana interpretacja, – przesłanki teologiczne i wyznanie wiary jako nadające sens

opowiadaniu, – dowolność w doborze faktów i w kolejności przedstawienia

ich, by opowiadanie miało silniejszą i bardziej czytelną wymowę. Stąd to opowiadanie historii nie pozwala pozostać obojętnym,

lecz prowokuje do odpowiedzi i zaangażowania się.W tym teologicznym budzeniu świadomości tożsamości Izraela

Redaktorzy zdają się uwypuklać cztery główne czynniki:

143

1) Bóg Jahwe, 2) Ziemia, 3) Prawo (Tora) 4) charyzmatyczne postacie działające w imieniu Boga. Te cztery czynniki są ze sobą ściśle związane i one też stanowią

gwarancję przyszłej egzystencji Izraela w jego Ziemi.

Ad 1) Kluczową rolę odgrywa Bóg, który wyzwala Lud niewol-niczy z Egiptu i prowadzi go do obiecanej Ziemi. W opowiadaniu o walkach z innymi ludami przedstawiany jest On jako dysponujący potężną siłą. On ustanawia władze w zajętej Ziemi, eliminując przy tym kult obcych bogów. Zajęcie Kanaanu przez Izrael nie jest tylko zmaganiem militarno-politycznym, ale też sądem nad bożkami i ustanowieniem panowania Jahwe w tej Ziemi, która staje się miejscem Jego kultu.

Bóg Jahwe jest też źródłem i obrońcą praw Izraela do tej Ziemi. Te prawa Izraela do ziemi wynikają z Bożych obietnic i nie są wieczne, ale uwarunkowane wiernością Ludu.

Ad 2) Wolą Boga jest dar ziemi dla Izraela. Ziemia należy do Boga-Króla, który nią dysponuje (Wj 19,5) i daje Izraelowi zgodnie z obietnicą (Rdz 12,1).

Ziemia jest pierwszorzędnym tematem w opowiadaniu. Izrael jest w drodze do wzięcia Ziemi w posiadanie. Izrael wywodzi się z Hebrajczyków (1 Sm 4,6-9), pochodzi od pół-nomadów, z ludu o niższym statusie społecznym, który tęskni za swoją ziemią, gwa-rantującą stabilizację i bezpieczeństwo oraz znaczenie polityczne jako naród, który ma swą ziemię. Izrael nie przejmuje ziemi przez bezprawne zagrabienie jej, lecz jako dar od Boga, z woli Bożej.

Ad 3) Jako Lud prowadzony przez Jahwe i obdarowany przez Niego, rozumie siebie jako Lud przymierza z Bogiem, zobowią-zany do zachowywania Prawa regulującego życie według woli Bożej. W Joz i Sdz chodzi o Prawo według Pwt (Joz 1,7-8). To Tora gwarantuje zwycięstwo i bezpieczeństwo bardziej niż oręż i wojsko (24,16-18.24-26). Boże przykazania dane na Synaju są

144

podstawą relacji wierności wobec Boga i zaufania. Posłuszeństwo Bogu, Izrael pojmuje jako coś więcej niż samo zachowanie przy-kazań. W wypadku niewierności, Lud doświadcza kary, ale Bóg jest gotów przebaczyć.

Ad 4) Wreszcie Bóg wypełnia swe plany i obietnice, powołu-jąc pewne osoby. W Joz jest nią głównie Jozue, który w sposób charyzmatyczny (jak drugi Mojżesz) prowadzi Lud w zwycięskiej kampanii do zajęcia ziemi Kanaan (Cis-Jordanii). Zajęcie Kanaanu ma charakter liturgicznej procesji. Również Sędziowie z Sdz są postaciami charyzmatycznymi, które w sytuacjach kryzysowych przywracają spełnienie obietnicy Ziemi.

Jednak te czynniki pozytywne spotykają się ze stroną przeciw-ną – ludami zamieszkującymi już Kanaan. Historia zajęcia Ziemi jest dość realistyczna, że można dowiedzieć się z niej o wielu po-ważnych walkach, jakie Izrael musiał stoczyć z dotychczasowymi mieszkańcami (Joz 12,8), którzy nie chcieli uznać prawa Izraela do tych ziem i nie chcą łatwo ustąpić. Nie mogą jednak przeciwstawić się mocy Ludu Bożego, choć nieliczni ostali się i weszli w przy-mierze z Izraelem. Ujawnia się wyraźna różnica między Izraelem a Kananejczykami. Izrael jednak nie zasłużył na ziemię, nie jest lepszy od tamtych (Pwt 9,5). Ziemia jest darem Boga, obiecanym przodkom. Przemoc i agresja Izraela jest usprawiedliwiana wolą Boga (por. Joz 11,20).

Sama tożsamość Izraela nie jest tak ważna, jak Boże plany i spełnienie Bożych obietnic.

f. modlitwa rodzinna i w małych gruPach (w Pokojach)

g. eucharystia

HOMILIA

145

1. Struktura i istota przesłania Joz 1

Joz 1 składa się z czterech mów:- Pana do Jozuego (1,1-9),- Jozuego do przywódców Izraelitów (1,10-11),- Jozuego do pokoleń ze wschodniej strony Jordanu

(1,12-15),- pokoleń wschodnich do Jozuego (1,16-18).

Te mowy służą do wykazania podstawowych tez teologicznych Księgi:

- że Bóg jest z Jozuem i Izraelitami,- że ważne jest posłuszeństwo Torze,- że Ziemia jest darem od Boga,- i że Jozue jest następcą Mojżesza.

Te prawdy stanowią ramy dla zrozumienia opowiedzianych dalej historii. Gdy autor dalej odnotuje wydarzenia, dla czytelnika jest jasne, że Izrael otrzymał Ziemię jako dar od Boga, dany tym, którzy byli Mu posłuszni (przestrzegali Tory), pod wodzą Jozuego. Jak długo Izrael przestrzega Tory, nie mówi się o przygotowaniach wojskowych, ani nie są one konieczne.

2. Słowo Boże a wprowadzanie go w czyn w realiach życia

W Joz 1 widać kontynuację pouczeń Tory (por. 1,7-8). Przesłanie ma charakter teologiczny, daleki od realiów ekonomicznych, po-litycznych i militarnych, które przypominają późniejsze czasy. Kierując słowa do Jozuego, Bóg nawiązuje do Tory Mojżesza jako podstawy wiary. Ale obecne „wejście” do Ziemi nie dokonuje się tak gładko, jak sugerowałaby to Tora. Realne wzięcie ziemi w posiadanie spotyka się z kontestacją, konfliktami i dyskusją.

146

To jest już inny Lud, który ma myślenie odbiegające od ideału teologicznego.

Aby posiąść Ziemię Obiecaną, Izrael musi albo zaangażować się w zbrojny konflikt z innymi ludami, które mają pretensje do tej ziemi, albo wejść z nimi w przymierze lub iść na kompromis. Sama strategia też odbiega od uproszczonej wersji ukazanej w obietni-cach w Torze. Wydaje się, że redaktorzy w Joz i Sdz podejmują wysiłek odniesienia prostych normatywnych obietnic Tory do złożoności ich spełnienia w realiach życia w świecie. Dzięki temu Izrael, patrząc wstecz na czasy Jozuego i Sędziów, może rozpo-znać fakt spełnienia tych obietnic Tory w przeszłości i znów dziś zaufać w pełni tym obietnicom, które nie utraciły swej ważności. Zaś patrząc dalej na czasy Samuela, Saula i Dawida, Izrael musi zrozumieć, że ich spełnienie jest wciąż kwestionowane, napotyka na trudności wynikające z różnych uwarunkowań, szczególnie z ludzkiej wolności i woli, która nigdy nie idzie idealnie po linii szczytnych ideałów i zgodności z wolą Bożą.

Dlatego Księgi Joz i Sdz trzeba czytać jako „wejście” wiary w złożoność realnego życia ludzi. Tę drogę pokonał starożytny Izrael, jak świadczą o tym opowiadania o jego egzystowaniu w relacji z Bogiem. Ta droga pozostaje jednak zawsze jako za-danie priorytetowe: wiara zawsze musi przechodzić od prostych ujęć teologicznych do realnego życia ludzi korzystających ze swej wolnej woli w świecie, gdzie wyznanie wiary napotyka na ciągłe kontestacje, jest wciąż kwestionowana.

3. Rewizja powołaniaOd Słowa powołującego do konkretyzacji i realizacji. Powołanie Jozuego do kontynuowania misji MojżeszaNasze powołanie do kontynuowania misji Jezusa i ApostołówRozpoznać powołanie osobistePunkty do rewizji myślenia o powołaniu

147

dzień ósmyzajęcie kraju

joz 2-12

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIODIVINA(B)10.15 SPOTKANIAWGRUPACH(C)/10.30EUCHARYSTIADLADZIECI11.30 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI11.50 CELEBRACJASŁOWABOŻEGO(D)13.00 WYSTAWIENIENAJŚW.SAKRAMENTU IOSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(E) BŁOGOSŁAWIEŃSTWONAJŚW.SAKRAMENTEM13.30 OBIADIREKREACJA18.00 KOLACJA19.00-20.00DZIELENIESIĘWGRUPACH(F)20.15 ŚPIEW /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.45 EUCHARYSTIA(G) POSŁUGAMODLITWĄWSTAWIENNICZĄWRÓŻNYCH POTRZEBACH(H)

***

Słowo życia: Pan dał wam ten kraj, gdyż strach przed wami padł na nas i wszyscy mieszkańcy kraju struchleli przed wami. (Joz 2,9)

Hymn dnia: Zwycięzca śmierci, piekła i szatana

148

c. sPotkania w gruPach Jak posiąść Ziemię Obiecaną?

1. Jak wyobrażamy sobie wzięcie w posiadanie naszej „ziemi obiecanej”, którą jest niebo?

– Jaka jest do tego droga?

2. Oceńmy nasze dotychczasowe wysiłki? – Czy są one wystarczające? – Jak oceniamy siebie zdobywających niebo? – Czy według nas wejdziemy do nieba, gdy będziemy dalej tak

żyć, jak dotąd?

3. Jak rozumiemy wezwanie Jezusa: „Szukajcie wpierw Króle-stwa Bożego, a wszystko inne będzie wam dodane”?

4. Zasłuchajmy się w słowo z Hbr 3,7-4,14. – Co jest największą przeszkodą na drodze do „odpoczynku

Bożego”, czyli do nieba?– Jakie są podstawowe warunki wejścia do „Bożego odpo-

czynku”?

5. Wypowiedzmy się szczerze, czy spełniamy te warunki, któ-re ustalił Bóg.

d. celeBracja słowa Bożego

Komentarz: Zajęcie ziemi Kanaan od zachodniej stro-ny Jordanu poprzedzone było wysłaniem zwiadowców do Jerycha. Biblijna relacja o tym wydarzeniu ma znaczenie teologiczne, które jest zawarte m.in. w słowach nierząd-nicy Rachab. Zapowiada ona zwycięski podbój Kanaanu jako spełnienie obietnicy Ziemi dla Ludu Bożego.

149

Czytanie pierwsze: Joz 2,1-11.23-24

Komentarz: Przejście przez Jordan z Arką Przymierza jest wydarzeniem religijnym. Przypomina przejście przez Morze Czerwone pod wodzą Mojżesza.

Czytanie drugie: Joz 3

Komentarz: To zbawcze wydarzenie nie może być za-pomniane, dlatego Jozue poleca ustawić pamiątkowe ka-mienie, które mają być znakiem dla Izraela w przyszłości.

Czytanie trzecie: Joz 4

Komentarz: Zdobycie Jerycha i innych miast Kanaanu wymagało pokonania tubylców. Nie dokonuje się to bez wysiłku. Ale nie jest to działanie według ludzkiego po-mysłu, bo sami Izraelici byli zbyt słabi, żeby pokonać na-rody zamieszkujące obiecaną im Ziemię. Przypominając sobie opowiadanie o zdobyciu Jerycha, zauważmy „nie-logiczne” czy śmieszne postępowanie Izraela na polecenie Boga. Ma ono wręcz charakter liturgiczny (liturgiczne procesje). Okazuje się ono skuteczne, a skuteczność ta pochodzi od Boga, któremu Izraelici są posłuszni.

Czytanie czwarte: Joz 5,13-6,21

Komentarz: Zdobywanie Kanaanu nie obyło się bez klęsk, ale klęski przedstawione są jako konsekwencja grzechu Izraela. Pouczająca jest historia klęski pod Aj.

Czytanie piąte: Joz 7

Homilia

150

1. Tradycja o „świętej wojnie” a rytuał „świętej wojny Jahwe”

Instytucja „świętej wojny” w czasie plemiennych walk w sta-rożytnym Izraelu powinna być odróżniona od „świętej wojny Jah-we”. Ta ostatnia była częścią rytualnego kultu podboju (ceremonii kultycznej). Tradycyjna „święta wojna” w starożytnym Izraelu zawierała działania wojenne przeciwko konkretnym wrogom, zwykle w sytuacji obrony, jak chociażby bitwa Debory i Baraka przeciwko Jabinowi królowi kananejskiemu (Sdz 4-5), czy walka Gedeona przeciwko Medianitom (Sdz 6-8). Zaś „święta wojna Jahwe” była rytuałem utrwalającym wydarzenia wyjścia z Egip-tu i wejścia do Ziemi Obiecanej w jednej wielkiej celebracji kul-tycznej, w której Święty Wojownik prowadził swój Lud z Synaju do Szittim i dalej przez Jordan do Gilgal do obozu, gdzie Izreal przygotował się do podboju ziemi Kanaan (por. opowiadanie o zdobyciu Jerycha w Joz).

Następujące fragmenty Pwt poświadczają tradycję o „świętej wojnie”:

20,1-9: Rozpalenie ducha walki (por. Sdz 7,1-3);20,10-18; 21,10-14: O traktowaniu więźniów23,1-8: Kategorie osób wykluczonych z udziału, żeby nie naruszyć czystości rytualnej armii.23,9-14: Zachowanie czystości rytualnej obozu.24,5: Nowo zaślubieni zwolnieni z walki.25,17-19: Polecenie zniszczenia Amalekitów.Starsze tradycje zawarte w Wj, Lb, Joz i Sdz wskazują na to,

że „święta wojna” miała za swój kontekst historyczny okres od Wyjścia z Egiptu do Zdobycia Kanaanu.

Izrael wierzył, że sam Jahwe wydał w jego ręce wrogów i dał Ziemię Obiecaną. Rola Izraela ograniczała się do pokornego po-słuszeństwa poleceniom Boga. Pojęcie „świętej wojny” ulegało zmianie w tym kierunku, by wykluczyć jakiekolwiek współdzia-łanie ludzkie („nie dokonało się to ani waszym mieczem, ani łu-kiem”, Joz 24,12), by wypracować koncepcję wystarczalności Bo-żego działania, wobec którego jest domaganie się coraz silniejszej

151

wiary17. Wojsko składało się głównie z powołanych do walki z Ludu i

gorliwych wolontariuszy, którzy stali się narzędziem w zwycię-stwie Boga. Choć rzeczywiście walki miały z reguły charakter lokalny, to tradycja zapisana na kartach Biblii widziała cel akcji zdobywczej odniesiony do „całego Izraela”.

Taka wojna była ważnym czynnikiem w epoce Sędziów. Ale za panowania Dawida i Solomona pospolite ruszenie zostało za-stąpione regularną armią i bohaterami.

Rodzi się pytanie, dlaczego powstała tradycja o „świętej woj-nie”. Przyczyny były zarówno polityczne, jak i teologiczne. We-dług G. von Rada powody polityczne były następujące: Około 701 roku Sennacheryb, król asyryjski podporządkował sobie Judę i objął nad nią patronat. Osiemdziesiąt lat później, gdy król Jozjasz chciał odzyskać niepodległość polityczną, musiał zmierzyć się z problemem braku armii zawodowej i pustym skarbcem. Stąd na-wiązał do starej praktyki zgromadzenia armii z Ludu, odwołując się do Boga.

Od strony teologicznej, to odwołanie się do „świętej wojny” podbudowało apel Deuteronomisty o nawrócenie i posłuszeństwo przymierzu. Ziemia jest darem Boga, który to dar jest uwarunko-wany wiernością woli Bożej wyrażonej w przymierzu. Z tą wojną szczególnie związani byli Lewici jako wojowniczy Jahwiści. W Rdz 4,25-26 Lewi i jego brat bronią honoru rodziny Jakuba (co pierwotnie było oceniane pozytywnie). Podobnie w Wj 32,26-29 Lewici są przedstawieni jako występujący z mieczami obrońcy autentycznego Jahwizmu. Można porównać:

Pwt 20,2-4: Kapłan lewicki jest oskarżony o podsycanie ducha walki.Pwt 33,8-9: Gorliwość Lewitów w obronie Jahwizmu przyczynia się do przyznania im statusu kapłańskiego.Charakter „świętej wojny” przedstawiony w pieśni Debory

(Sdz 5) można odtworzyć przynajmniej po części: Arka Przy-mierza była jakby amuletem wojennym (niczym Palladion). Po-17 Por. G. von Rad, Teologia Starego Testamentu, tłum. B. Widła, Warszawa 1986, 259.

152

szczególne grupy plemienne miały wyznaczone miejsce w obozie nadzorowanym przez kapłanów. Mojżesz i Jozue jako „sędzio-wie” nad Izraelem spełniali rolę podobną do tej, jaką później peł-nili prorocy, a mianowicie przekazywali wyrocznię wojenną, aby przez nią podbudowywać wojowników przed walką.

Prawdziwy podbój Kananu był najwyraźniej odgrywany jako część dorocznego święta w starożytnym Izraelu. Poszczególne plemiona Izraela zajmowały swe wyznaczone pozycje wokół Arki przymierza w Gilgal. Stamtąd – w rytualnej tradycji, w ramach dorocznego święta Paschy – wyruszali na podbój Jerycha. Z Jery-cha rytualna procesja przechodziła do Aj, i w końcu z powrotem do Szilo. Miało to miejsce w okresie przedkrólewskim.

Kiedy Dawid ustanowił Jerozolimę religijnym i politycznym centrum starożytnego Izraela, do tej opowieści dodano nowe za-kończenie – podróż do Jerozolimy, jak to jest ukazane w Iz 10,27c-34.

W ramach rytuału świętowania podboju przejście przez Jordan zostało powiązane z przejściem przez Morze Czerwone (Morze Si-towia), gdy Lud Izraela został uwolniony od swego wroga – Egip-tu (pieśń dziękczynna Mojżesza – Wj 15 oraz Ps 114,5). Po przej-ściu przez Morze Czerwone pierwszą walką zbrojną Izraelitów była walka z Amalekitami (Wj 17,8-15). Amalekici zostali pobici i przeklęci w imię Jahwe, który poprzysiągł wojnę z „Amalekitą z pokolenia na pokolenie” (Wj 16,17). Chociaż nie wiele wiadomo o Amalekitach, ich wrogość w stosunku do Izraelitów ujawnia się przy śmierci Saula, która jest następstwem jego odmowy zabicia Agaga, króla Amalekitów, oraz ponownie w historii Estery, której najgorszym wrogiem jest Haman, Agagita.

Wojna z Amalekitami jest pierwszą z serii wojen, które razem z pokonaniem Egipcjan nad Morzem Czerwonym, składają się na „świętą wojną Jahwe” par excelence. Kolejnymi bitwami tej se-rii są wojna z Aradem, królem Kananejskim (Lb 21,1-3), wojny z królami Amoryckimi Ogiem i Sichonem (Lb 21,21-35: Pwt 1,4: 2,24-3,11; 4,46; 29,6) i wojna przeciwko Madianitom (Lb 31,1-54) – wszystkie prowadzone pod wodzą Mojżesza. Po śmierci Mojże-sza Jozue przeprowadził Lud przez Jordan, gdzie zaczyna się dru-

153

ga faza „świętej wojny Jahwe”: zdobywanie Jerycha, Aj i walki przeciw Kananejczykom zamieszkującym Ziemię Obiecaną.

Cała starożytna tradycja „świętej wojny” była wspominana i obchodzona poprzez kultyczne rekonstrukcje owych wydarzeń w ramach wiosennego święta Paschy. Arka Przymierza była przy-noszona z Szittim do Gilgal, gdzie Lud Izraela gromadził się jako Lud Jahwe. Obchodzenie Jerycha według Joz 6 odwzorowuje ce-remoniał czy też rytualne czynności starożytnego Izraela. Podob-nie widzimy to w przekraczaniu Jordanu, jak to jest opisane w Joz 3-4.

Opis przechodzenia przez Jordan ukazuje dokładnie liturgicz-ny aspekt całej akcji. Na przykład porządek pochodu, czy też od-ległość od Arki (Joz 3,2-4), szczegółowe, powtarzające się sku-pienie uwagi na dwunastu kamieniach z rzeki Jordan, dwunastu mężczyzn wybranych do dźwigania Arki (Joz 3,12; 4,1-8.20-24), dokładne określenie miejsca, gdzie w korycie rzeki kapłan ma po-stawić stopy, a także dokładne określenie miejsc w czasie całej akcji w relacji do czasu, gdy stopy kapłana dotykały wody lub też suchego lądu (Joz 3,13.15; 4,3.9.15).

W księdze Jozuego 3-4 widoczne jest zatem wyraźne ukształ-towanie rytuału świątecznego upamiętniającego przejście Ludu przez Morze Czerwone po wyjściu z Egiptu, jak i wejście do Zie-mi Obiecanej.

Zatem „święta wojna Jahwe” jest epicką podróżą Izraela z niewoli egipskiej do wolności w Ziemi Obiecanej. Ta epicka opo-wieść wyrażona w rytuale umożliwiała żywe ukazanie nowym pokoleniom tychże wydarzeń z dziejów Izraela w formie kultycz-nej rekonstrukcji18.

2. Izrael wchodzi do Ziemi Obiecanej (Joz 2,1-5,12)Epizod z dwoma szpiegami i Rachab (prostytutką) z Jerycha

(2,1-21), również służy realizacji celu Księgi. Rozmowa Rachab ze szpiegami robi wrażenie, jakby Rachab czytała wcześniej Pwt. Pomagając Izraelitom, wypełniła wolę Bożą i dlatego uniknęła losu reszty mieszkańców Jerycha (6,22-25). Jeśli Izrael z epoki królów 18 Por. D.L.Christensen, Deuteronomy 1,1-21,9, Nashville 22001, CX-CXII.

154

poszedłby za jej przykładem, los Jerozolimy i jej mieszkańców byłby zupełnie inny: uniknęli by deportacji do Babilonu. Jeśli jeszcze teraz w Babilonie Izrael wybierze – podobnie jak Rachab – drogę posłuszeństwa woli Bożej, znów powróci do swej Ziemi, by żyć w pokoju.

Scena przekraczania Jordanu (3,1-4,24), by wziąć w posiadanie Ziemię Obiecaną, według zamysłu autora ukazana jest jako cud do-konany przez Boga w celu wypełnienia obietnic danych przodkom.

Księga celowo akcentuje cudowny charakter przejścia przez Jordan na wzór przejścia przez Morze Czerwone (4,23), choć Jordan łatwo przejść w bród w wielu miejscach. Służyło wykazaniu, że zajęcie Ziemi przez Izraelitów było dziełem Bożym i że Kananejczycy nie mogą się łudzić, iż utrzymają tę Ziemi w swych rękach (5,1).

W 5,2-12 uwaga koncentruje się na Izraelu. Według Bożego polece-nia przygotowanie do wejścia do Ziemi i do walki z Kananejczykami nie obejmuje żadnych działań natury militarnej. Wręcz wskazane przygotowania czynią armię Izraelską niezdolną do walki, ponieważ wszyscy mężczyźni zostają obrzezani. Ale z drugiej strony maso-we obrzezanie czyni Lud zdolnym do celebracji Paschy (5,2-12). Zarówno obrzezanie, jak też Pascha stają się charakterystycznymi cechami tożsamości żydowskiej także podczas i po wygnaniu babilońskim. Z pewnością autor chciał zachęcić wygnańców do ich praktykowania.

3. Walka o Ziemię Obiecaną (Joz 5,13-11,23)Choć Księga Jozuego jest uważana za kronikę inwazji na Kanaan

przez zjednoczoną armię izraelską pod wodzą Jozuego, to jednak tylko jedna czwarta Księgi opowiada o walkach o Ziemię. Na końcu tej sekcji, autor komentuje, że „Jozue zdobył całą ziemię” (11,23). Ale opowiadania o bitwach prowadzonych przez Izraelitów zasadniczo skupiają się tylko na centralnym rejonie Kanaanu (6,1-10,27). Bitwy na południu (10,28-43) i na północy (11,1-14) są potraktowane na sposób streszczenia. Dwa miejsca są szerzej potraktowane: Jerycho (6,1-27) i Aj (7,2-8,29).

Zanim Jozue rozpocznie atak na Jerycho, przybywa tajemniczy „wódz zastępów Pana” (5,14). Jego polecenie, by Jozue zdjął sandały

155

z nóg, ponieważ stoi na świętej Ziemi, przypomina czytelnikowi podobną historię Mojżesza pod Synajem (Wj 3,1-6), którego Bóg powoływał na swe narzędzie wyzwolenia z Egiptu. Podobny tekst o Jozuem służy podkreśleniu, że właściwym wodzem Izraela wiodącym Lud do przejęcia Ziemi, jest nie Jozue, lecz sam Bóg.

Badania archeologiczne wykazały, że Jerycho było opustoszałe już kilka stuleci przed Jozuem (prawdopodobnie z powodu zatru-tych wód, niezdatnych do picia). Miasto Aj kwitło we wczesnym brązie, czyli ponad tysiąc lat przez przybyciem Izraelitów. Zatem opowieści o zdobyciu Jerycha i Aj (Joz 6-8) nie mają charakteru historycznego, lecz liturgiczny i nawiązują pewnie do świętowania w podziękowaniu Bogu za dar Ziemi. Świąteczne celebracje odby-wały się najprawdopodobniej w świątyniach w pobliżu Jerycha. Na pewno historia o upadku Jerycha nie ma nic z wyprawy wojennej, a jest raczej ceremonią liturgiczną. Fikcyjne opowieści o Jerycho i Aj są wymowną lekcją dla adresatów: upadek Jerycha nie był skutkiem ani przywódczych zdolności Jozuego, ani dzielności ar-mii Izraelskiej, ale Izrael wziął je w posiadanie, ponieważ postąpił dokładnie zgodnie z poleceniami Boga. Mury padły po odprawieniu robiącej mocne wrażenie procesji z Arką. Izrael odniósł zwycię-stwo dzięki wspaniałej liturgii ku czci swego Boga. To On dokonał tego dzieła, dlatego Izraelowi nie było wolno mieć żadnej korzyści z owoców tego zwycięstwa: nikt nie mógł mieszkać w tym mieście.

Podczas gdy Izrael nie miał trudności ze zdobyciem Jerycha, to Aj ma inną historię (7,1-8,30). Ponieważ szpiedzy Jozuego źle ocenili siły wroga, Izrael zaatakował to miasto przy pomocy zbyt małego wojska i poniósł ciężką klęskę. Księga wyjaśnia, że powodem tego był postępek Akana, który przywłaszczył sobie zdobycz z Jerycha, wbrew zakazom Jozuego (6,17-21). Po modlitwie Jozuego i ukaraniu Akana, Bóg pouczył Jozuego, jak zwyciężyć armię mieszkańców Aj.

f. eucharystia

Formularz: 184” Prefacja: 49Modlitwa Eucharystyczna: 3Czytania:

156

Czytanie pierwsze: Joz 11,16-23Ewangelia: J 14,1-14

HOMILIADruga sekcja o Jozuem kończy się podsumowaniem (11,15-23),

które zawiera ważne stwierdzenie, że Jozue wypełnił wszystkie polecenia, które Bóg dał Mojżeszowi. Zatem według autora historia walki o Ziemię Obiecaną jest opowiadaniem o sukcesie odniesio-nym na skutek posłuszeństwa.

Dar ziemi jest motywem przenikającym cały Stary Testament, lecz biblijne relacje o sposobie zajęcia Kanaanu przez Izraelitów nie są jasne. Choć upadek Jerycha jest ważnym elementem w Joz, nie jest on wzmiankowany w żadnej innej księdze Starego Testamentu. Nie znamy rzeczywistych doświadczeń Izraela, które zrodziły powstanie pierwszych historii o zajęciu Ziemi. Zanim przyjęły obecny kształt, były kształtowane i modyfikowane przez niemal sześć stuleci życia na tej Ziemi.

Autorzy opowieści o historii tego narodu byli świadkami po-wstania i upadku dwóch państw: południowej Judy i północnego Izraela. Ich doświadczenie z pewnością wycisnęło swe piętno na historii Jozuego i pojawienia się Izraelitów w Kanaanie. Historia walki o Ziemię Obiecaną skutecznie przekształciła przeszłość w ka-zanie, które miało na celu kształtowanie wiary i nadziei pierwszych adresatów Księgi Jozuego. Dowiedzieli się z Joz, że dla Narodu jest przyszłość, jeśli – jak pokolenie Jozuego – będzie on posłuszny Torze. Homiletyczny charakter tej historii utrudnia jednak próby rekonstrukcji wczesnej historii Izraela. Odkrycia archeologiczne potwierdzają tezę, że opowiadania o zajęciu Kanaanu nie są oparte na wspomnieniach historycznych bitew, które miałyby mieć miejsce pod Jerycho, Aj czy w okolicy Gibeonu. Archeologia wykazała też jednak, że Kanaan w XIII w. doświadczył serii najazdów. Niektóre miasta zostały zburzone i opuszczone. Pokolenia izraelskie weszły do centralnego Kanaanu dokładnie w tym czasie, więc jest bardzo prawdopodonie, że Izrael również przemocą przejął Ziemię. Nic więcej pewnego nie możemy powiedzieć.

157

To, co Joz wyraża bez cienia wątpliwości, to fakt, że Izrael po-siadł tę Ziemię dzięki mocy Bożej i otrzymał ją w darze na skutek swego posłuszeństwa Bogu. To przesłanie jednak miało na celu ukazać Izraelowi na wygnaniu raczej wizję możliwej przyszło-ści, niż opowiedzieć o rzeczywistej przeszłości. Dla tych, którzy wątpili w to, czy Bóg może odrestaurować Izrael po deportacji babilońskiej, Księga Jozuego była zapewnieniem, że tak.

Nadanie Ziemi Kanaan19

Nadanie Ziemi Obiecanej było ostatnim z czynów zbawczych Boga spośród tych obiecanych Patriarchom. Dawny obraz historii tu się kończył i nie sięgał już w okres sędziów i królów. Gdy Izrael stanął wobec niebezpieczeństwa utraty danej mu Ziemi, wracał myślą do dawnych tradycji i je aktualizował, uznając tamten wzorzec Bożego działania jakby za paradygmat obowiązujący w kolejnych pokoleniach.

Niemniej samo nadanie Ziemi zostało wyrażone w różnych tradycjach w różnych ujęciach. Jednak wszędzie chodzi o ten sam czyn Jahwe, który dał swemu Ludowi kraj Kanaan, co dokonało się w czasie dłuższego procesu historycznego, kierowanego przez Jahwe.

Obietnica Ziemi zdaje się sięgać epoki Patriarchów. Została wyrażana potem też w dawnym credo <wyznaniu wiary> w Pwt 26,9 , która jako swój Sitz im Leben <środowisko życiowe> miała liturgię ofiarowania pierwocin. To w ramach kultu uwielbiano Boga za dar Ziemi. Ten fakt poddano interpretacji teologicznej w ramach Pięcioksięgu i w Joz, gdzie czytelnik dowiaduje się, że za Jozuego Bóg wypełnił dawną obietnicę daną ojcom.

Poza tym wydaje się, że jakaś uroczystość kultyczna wzięcia kraju w posiadanie była obchodzona w Gilgal. Łączono w niej fakt przekroczenia Jordanu z przejściem przez Morze Sitowia (Ps 114[113A]). Z tamtejszym sanktuarium wiązały się też przekazy tradycji wykorzystane w Joz 2-9. Pewnie ten czyn Jahwe był opiewany także w innych miejscach.

Z czasem dokonano uogólnienia i teologicznego przepraco-wania różnych przekazów lokalnych tradycji, co dokonało się 19 G. von Rad, 235nn.

158

dość wcześnie w historii Izraela. Zajęcie Ziemi przedstawiono jako wydarzenie wojenne, choć pierwotnie pewnie jakieś grupy Izraelitów penetrowały Kanaan pokojowo. Z czasem rosły napię-cia między mieszkańcami Kanaanu a przybyszami, którzy zaczęli rościć sobie prawo do tej Ziemi. W epoce sędziów poszczególne pokolenia wyrażały swe konkretne roszczenia do określonych te-renów Palestyny, zamieszkałych jeszcze przez Kananejczyków. Te roszczenia wiązano z obietnicami Jahwe i z Jego wolą. Uważano, że Kanaan jest „dziedzictwem Jahwe”, to znaczy też obszarem Jego kultu, skoro uważano, że kto był poza granicami tego terytorium, był „z dala od Jahwe” (1 Sm 26,20). Należeć do Jahwe oznacza-ło też „mieć udział u Jahwe” (Joz 22,25). Podstawą teologiczną staroizraelskiego prawa ziemi było twierdzenie: „Ziemia należy do Mnie, a wy jesteście u Mnie przybyszami i osadnikami” (Kpł 25,23). Stąd ziemia ta była dobrem alimentacyjnym, od czasu do czasu wystawianym do rozlosowania (por. Mi 2,5 ; Ps 16,6).

Jednak koncepcja Jahwe jako właściciela kraju nie jest domi-nująca w Pwt czy Joz. Częściej mówi się o kraju przyobiecanym przez Jahwe Izraelowi, a danym w ramach historycznej realizacji planów Jahwe, objawionych już Patriarchom. Celem Joz jest pokazanie, jak za Jozuego „cały Izrael” wziął w posiadanie cały kraj „w jednej wyprawie” (Joz 10,42), w zwycięskiej operacji wojskowej pod wodzą Jahwe, który w ten sposób dokonał swego ostatniego czynu zbawczego.

159

dzień dziewiątyPrzydział ziemi

joz 13-22W perSpeKtyWie nagrody Wiecznej

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00 LECTIODIVINA(B)10.15 SPOTKANIAWGRUPACH(C)/10.30EUCHARYSTIADLADZIECI11.15 OSOBISTAREWIZJAŻYCIAWNAMIOCIESPOTKANIA(D)12.00 PRZERWANASPOTKANIERODZICÓWZDZIEĆMI12.20 WSPÓLNYKRĄGBIBLIJNY(E)13.30 OBIADIREKREACJA16.30 EUCHARYSTIA–KRUCJATYIADOPCJE(F)18.00 KOLACJA19.00 WYSTĘPDZIECI /UŁOŻENIEDZIECIDOSNU20.00 ŚWIADECTWA–DZIĘKCZYNIENIE(G)

***Słowo życia: I dał Pan Izraelitom cały kraj, który poprzysiągł dać ich ojcom. Wzięli go w posiadanie i w nim zamieszkali. (Joz 21,43)

Hymn dnia: Panie, dobry jak chleb

a. modlitwa na rozPoczęcie1. Hymn do Ducha Świętego („O, Stworzycielu, Duchu, przyjdź”)2. Zawierzenie siebie Maryi (Pod Twoją obronę) i świętym

Aniołom (Aniele Boży, Święty Michale Archaniele)3. Odczytanie Słowa życia i odśpiewanie hymnu dnia

160

b. lectio divina – Spełnienie obietnicy ziemi: Joz 21,43-45

43 I dał Pan Izraelitom cały kraj, który poprzysiągł dać ich ojcom. Wzięli go w posiadanie i w nim zamieszkali. 44 Pan dał im odpoczynek dokoła, jak przysiągł ich ojcom, i żaden z ich wrogów nie ostał się wobec nich. Wszystkich ich wrogów dał Pan im w ręce. 45 Ze wszystkich dobrych słów, które Pan powiedział domowi

Izraela, nie upadło żadne słowo. Każde się spełniło.

Tekst Joz 21,43-45 jest teologiczną konkluzją treści Księgi do tego miejsca. Zawiera typowe terminy deuteronomistyczne. Autor natchniony uwypukla dopełnienie Bożego dzieła, pomijając pew-ne braki wspominane wcześniej: historycznie patrząc, jeszcze nie cały kraj został podbity.

Autorowi chodzi o uwypuklenie wierności Boga swoim obiet-nicom: Bóg ze swej strony wypełnił, co obiecał. Jeśli potem coś poszło nie tak, to tylko z winy Izraela. To człowiek przez swoją winę sprowadza na siebie karę i „zło” na ten świat. To zło dotyczy zarówno samego narodu jak i całego świata. Bóg karze za złe wy-korzystanie wolności.

W. 44 – Tu ujawnia się teologia „odpoczynku”, którym jest po-kój, nieobecność wrogów i wojny. Nastąpiło wypełnienie obietni-cy z Wj 33,14: Bóg okazał się wierny przez zupełne zwycięstwo nad wrogami. Izrael wygrał wszystkie bitwy i przejął kontrolę nad tą ziemią. Lud niewolników stał się teraz panem swego losu. Ale nie zniknął jeden czynnik: wrogowie nadal mieszkają wokół i należy nadal spodziewać się walki. Jednak Joz prezentuje wzór dla przyszłego działania Izraela, by odnosił zwycięstwo. Wojna i pokój uzależnione są od tego, jak Lud potraktuje Boże przykaza-nia: Lud posłuszny Bogu pokona swych wrogów i otrzyma dar pokoju. To jest główne przesłanie Joz, którego jednak nie należy

161

rozumieć jako wezwania do wojny totalnej, lecz do stawiania czo-ła różnym aspektom życia w duchu wiary w wiernego Boga.

W w. 45 jest najmocniejszy akcent w całej sekcji: Bożemu Słowu można zaufać, bo Bóg zawsze wypełnia swe obietni-ce. Wspólnota wiary umie odczytywać historię jako kierowaną Bożymi obietnicami.

Powyższe ww. 43-45 są tak ważnym podsumowaniem Joz, że całą księgę trzeba czytać w ich świetle. Bóg kieruje histo-rią nieposłusznego Ludu przez słowa ostrzegające i osądzające. Przykładem tych ostatnich są słowa proroków. Znów słowa obiet-nicy poprzedzają powstanie ksiąg prorockich.

Aktualizacja tego słowa z Joz nie jest łatwa w praktyce bo po-wstaje mnóstwo pytań:

1. Kto dzisiaj w Kościele może powiedzieć, że słyszy Boże Słowo zawierające obietnicę lub osąd na dziś?

2. Kto może wykazać wypełnienie się Bożej obietnicy w aktu-alnych wydarzeniach historycznych?

3. Kto może wyczytać z historii Bożej nakaz dla Ludu Bożego na dzisiejszą sytuację?

Nie mamy dziś świadomości, że Bóg i dziś kieruje historią przez słowa kierowane do proroków.

- Czy to ograniczało się tylko do Izraela? - Jak ma się dziś życie i działanie Ludu Bożego do rzeczywi-

stości politycznej dziś? Tekst Joz 21,43-45 – na podstawie długiego doświadczenia

swojej relacji z Bogiem – mówi Kościołowi, że Słowo Boże za-wierające zarówno obietnicę, jak i osąd, stanie się rzeczywistością w historii. Bóg jest wierny. Wszystko zależy od tego, czy Lud pozostanie Mu wierny czy nieposłuszny.

********

162

Miasta szczególne (Joz 20,1-21,45)

Tematem czwartej sekcji Księgi Jozuego są dwie instytucje społeczne.

1. Jedną są miasta ucieczki: sześć takich miast – po trzy po każdej stronie Jordanu. Według Lb 35,9-34 to Mojżesz ogłosił Boży plan ustanowienia takich miast, gdzie osoba, która przy-padkowo spowodowałaby śmierć, mogła być bezpieczna wobec chęci zemsty krewnych ofiary. Już Mojżesz wymienił trzy miasta na wschód od Jordanu, a teraz Jozue wyznacza trzy pozostałe po zachodniej stronie rzeki.

Księgi Samuela, Królewskie i Kronik nigdy nie wzmiankują tej instytucji, skoro Izraelici już mieli centralną władzę monar-chii. Księga Sędziów wspomina dwa przypadki osobistej zemsty: 18,13-21 i 20,1-11. To świadczy o tym, że tradycja biblijna nie aprobowała takich aktów przemocy.

2. Drugą instytucją były miasta przeznaczone dla Lewitów. Pokolenie Lewiego nie otrzymało terytorium dla siebie, ponieważ jego członkowie służyli jako kapłani przeznaczeni do nauczania Tory i składania ofiar (zob. Pwt 33,8-11). Aby mogli wypełnić te zadania, musieli być dyspozycyjni do służby Ludowi. Stąd miasta lewickie były rozrzucone po całym terytorium Izraela.

Tę sekcję o szczególnych miastach włączono do opowiadania o przydzieleniu Ziemi, co widać wyraźnie w Joz 21,43-45. Ten tekst nic nie mówi o specjalnych miastach, lecz nawiązuje bez-pośrednio do 19,51.

c. sPotkania w gruPach

Dużą część tekstu Joz zajmują informacje o podziale Ziemi między poszczególne pokolenia Izraela. Nie interesują nas szcze-góły, nazwy i imiona, ale przede wszystkim teologia, uniwersalna

163

wymowa tekstu, znaczenie tych wydarzeń dla nas.

Dziedzictwo Izraela (Joz 12,1-19,51)

Po wyliczeniu terenów przejętych przez Izraelitów w walce o Ziemię Obiecaną (13,1-7), Joz zawiera obszerną sekcję traktującą o rozdzieleniu Ziemi pomiędzy pokolenia Izraelitów (13,8-19,51). Trudno współczesnym czytelnikom przedrzeć się przez tę sekcję z powodu licznych szczegółów geograficznych.

Określenie dokładnych granic terenów przydzielanych poszcze-gólnym pokoleniom miało znaczenie dla ówczesnych czytelników, a dla nas mają sens czysto historyczny. Jednak niektóre szczegóły mogą być ważne też dla nas.

Trzeba pamiętać, że gospodarka starożytnego Izraela była oparta na rolnictwie. Posiadanie własnej Ziemi było wręcz warunkiem przetrwania. Posiadanie wystarczającej ilości ziemi umożliwia-ło im wyprodukowanie odpowiedniej ilości pożywienia dla ich rodzin, a nadwyżka mogła być wykorzystana do reprodukcji i na ofiary dla Boga. Bez ziemi człowiek nie miał dostępu do środków produkcji, a więc był całkowicie zależny od łaskawości współbra-ci Izraelitów. Byli oczywiście też tacy, którzy utrzymywali się z rękodzielnictwa, rzemiosła i sztuki, ale ostatecznie też zależeli od majętności właścicieli ziemskich.

Opowiadanie o przydziale ziemi rozpoczyna się od przy-pomnienia tych części Kanaanu, których Izraelici nie zdobyli (13,1-6). Była to konieczna poprawka do przesadnych stwierdzeń z wcześniejszej części Księgi, że Jozue i Izraelici zdobyli „wszystką Ziemię”, „cały kraj” (Joz 9,24; 11,23).

Następnie autor podaje przegląd terenów wcześniej przydzie-lonych przez Mojżesza tym Izraelitom, którzy mieli mieszkać po wschodniej stronie Jordanu (13,7-33). Kontrolowanie tych terenów przez Izraelitów nie było stałe ani mocne, ale włączenie tych terenów do dziedzictwa Izraela wyrażało Izraelskie pretensje do

164

tych rejonów, choć Izrael nie zawsze był w stanie utrzymać te tereny w ramach swych dwu państw. Gdy Ezechiel opisuje swą wizję Izraela odrestaurowanego po wygnaniu babilońskim, nie wspomina żadnego pokolenia na wschód od Jordanu (Ez 48,1-29).

W opowiadaniu o rozdzieleniu ziem na zachód od Jordanu (początek Joz 14) czytamy, że temu przydziałowi ziemi przewod-niczą kapłan Eleazar i Jozue (14,1, zob. też Lb 34,17). Wcześniej w Joz nie było mowy o roli kapłana, z wyjątkiem czynności liturgicznych (tj. 3,6; 6,1-9).

Pierwszeństwo dane tu kapłanowi Eleazarowi odzwierciedla znacząca rolę, jaką musiał odegrać on w kierowaniu wspólnotą narodową po upadku państwa i monarchii, jak to ukazuje też Księga Aggeusza, Zachariasza i Ezdrasza. Możliwe, że obecność Eleazara związana jest z przydzieleniem Ziemi losami (14,2). Choć Pwt wyraźnie zakazuje szukania woli Bożej przez stosowanie praktyk wróżbiarskich (Pwt 18,9-12), rzucanie losów wydaje się być praktyką szeroko rozpowszechnioną i uznaną za dopuszczalną. Wyrokowanie za pomocą losów było zadaniem kapłanów (Wj 28,30; Kpł 8,5-9). Żeby pokazać, że rozdzielenie Ziemi zostało dokonane zgodnie z wolą Bożą, uczyniono to posługując się losami z zaangażowaniem kapłana. Nowy Testament świadczy o dalszej popularności i akceptacji praktyki posługiwania się losami dla określenia woli Bożej tylko w Dz 1,26.

Relacja o przydziale ziemi bardziej koncentruje się na regionie centralnym, który był terytorium obu królestw Judy i Izraela (14,6-17,17): terytoria Judy, Efraima i Manassesa. Choć tery-torium Beniamina (18,11-20) też zasłużyło na specjalną uwagę jako graniczne dla obu królestw. Dużo mniej uwagi poświęcono pozostałym pokoleniom.

Najpierw wspomina się Judę, któremu przypadła większość terenów Królestwa Południowego. Priorytet Judy jest zrozumiały, skoro mamy do czynienia ze spojrzeniem na całość właściwie z perspektywy południa.

165

Terytoria Efraima i Manassesa były centrum Królestwa Północnego i stąd nie można było ich zignorować.

Wstęp do relacji o przydziale dla pokolenia Dana jest niezwy-kły (19,40-48). Wzmiankuje, że terytoria dla Dana były wzdłuż równiny nadmorskiej. Ta informacja tworzy ramy geograficzne dla historii Samsona, bohatera z Danitów (Sdz 13-16). Ale dalej czytamy, że Dan nie mógł utrzymać tego terytorium wobec rdzennej ludności (szczególnie Filistynów) i ostatecznie pokolenie osiedliło się na północy kraju. Historia tego przemieszczenia jest opowiedziana w Sdz 17-18.

Historia podziału Ziemi jest podsumowana w 19,49-51 wzmian-ką, że Jozue otrzymał miasto w Efraimie, ponieważ zażądał go dla siebie.

1. Zasłuchajmy się we wprowadzenie do opisu podziału w Joz 13,1-14.

– Jakie dwa etapy przydziału kraju wyróżnia Joz?– Kto dokonał podziału?

2. Mojżesz jest wzorem dzielącego kraj. Jozue dokonuje po-działu w podobny sposób, kontynuując misję Mojżesza. Kraj nie jest własnością Izraela, ale Boga, dlatego to Bóg przez swych po-słańców przydziela ziemię poszczególnym pokoleniom.

– Dla przykładu przeczytajmy o podziale ziemi w Gilgal: Joz 14.

– Od czego uzależniony jest przydział ziemi Kalebowi?

3. Drugi podział dokonał się przy sanktuarium w Szilo, gdzie była Arka Przymierza.

– Przeczytajmy Joz 18,1-10.

Groźba wojny domowej (Joz 22,1-34)Izraelici, którym wyznaczono tereny na wschód od Jorda-

166

nu, brali udział w walkach o zdobycie Cis-Jordanii. Gdy walki zakończyły się pomyślnie, Jozue pozwolił im wrócić do domu (22,1-8).

Jest to preludium do konfliktu mieszkańców ze wschod-niej strony rzeki z tymi ze strony zachodniej (22,9-34). Ci ze wschodniej strony Jordanu zbudowali ołtarz blisko Jordanu, co wzburzyło tych z zachodu. Zażegnano wojnę, ponieważ wy-stąpił Pinchas, syn Eleazara, i z powodzeniem przeprowadził negocjacje. Nie jest znana dokładna natura sporu, choć może on odzwierciedlać przesłanie Pwt, że jest tylko jedno miejsce kultu, gdzie można składać ofiary. Według Księgi Jozuego tym miejscem było Szilo. Gdy ci ze wschodu wyjaśnili, że nie zamie-rzają składać ofiar na zbudowanym ołtarzu (w. 26), problem zo-stał rozwiązany. Ci ze wschodu nie myśleli obrażać Boga. W tej historii Jozue nie odgrywa żadnej roli. To kapłan doprowadził do szczęśliwego końca konfliktu, który mógł być katastroficzny. Zatem autor Księgi znów podkreślił prestiż, jakim cieszył się kapłan po upadku monarchii.

D. wsPólny krąg BiBlijny 1. pytania i odpoWiedzi

2. rozeznawanie Proroctw według Pwt Reguły dotyczące proroctw według PwtKsięga Pwt podejmuje też kwestię oceny proroków. Powstała

w podobnym kontekście historyczno-religijnym, jak Jr i Ez, czyli w kontekście zmagań z fałszywymi prorokami, którzy wobec za-grożenia babilońskiego głosili pomyślność i pokój.

W Pwt 13,2-6 autor podaje zasady demaskowania fałszywe-go proroka, który nakłaniałby do kultu obcych bogów, do bał-wochwalstwa, za co grozi kara śmierci. Trudno powiedzieć, czy chodzi o nawoływanie wprost do kultu (np. bożka Baala), czy też także o treść i formę prorokowania bliższą kultom pogańskim,

167

niż czystej wierze w Jahwe. Zanieczyszczony i przekłamany kult Jahwe także jest bałwochwalstwem (np. czczenie Jahwe pod po-stacią złotego cielca w Betel i Dan). Głoszenie kłamstw nt. Boga Jahwe czy wzywanie do błędnych, pogańskich form kultu jest zwodnicze i nie może pochodzić od prawdziwego Boga (por. Jr 2,8; 23,13…).

W Pwt 18,20-22 czytamy o karze śmierci przewidzianej dla głosicieli, którzy nie zostali posłani przez Boga. Podstawowym kryterium uznania kogoś za prawdziwego proroka jest wypełnie-nie się jego proroctwa i to nie tylko proroctwa pomyślnego (jak chciał Jeremiasz – Jr 28), lecz każdego proroctwa.

Prorok jak Mojżesz według Pwt 1820 Tekst Pwt 18,15-22 jest kluczowy:

15 Pan, Bóg twój, wzbudzi ci proroka spośród braci twoich, podobnego do mnie. Jego będziesz słuchał. 16 Właśnie o to prosiłeś Pana, Boga swego, na Horebie, w dniu zgromadze-

nia: «Niech więcej nie słucham głosu Pana, Boga mojego, i niech już nie widzę tego wielkiego ognia, abym nie umarł». 17 I odrzekł mi Pan: «Dobrze powie-dzieli.

18 Wzbudzę im proroka spośród ich braci, takiego jak ty, i włożę w jego usta moje słowa, będzie im mówił wszystko, co rozkażę.

19 Jeśli ktoś nie będzie słuchać moich słów, które on wypowie w moim imie-niu,

Ja od niego zażądam zdania sprawy.

20 Lecz jeśli który prorok odważy się mówić w moim imieniu to, czego mu nie rozkazałem, albo wystąpi w imieniu bogów obcych – taki prorok musi ponieść śmierć». 21 Jeśli pomyślisz w swym sercu: «A w jaki sposób poznam słowo, którego

Pan nie mówił?» – 22 gdy prorok przepowie coś w imieniu Pana, a słowo jego będzie bez skutku i nie spełni się,

20 Por. M. Baraniak, Prorok jak Mojżesz (Pwt 18,9-22). Hermeneutyka prawa o urzędzie proroka w Izraelu, Warszawa 2005, 152-160.

168

znaczy to, że tego Pan do niego nie mówił, lecz w swej pysze powiedział to sam prorok.

Nie będziesz się go obawiał.

W Wj 3-4 Mojżesz jest przedstawiony jako odbiorca powo-łania prorockiego. W Oz 12,14 jest on zidentyfikowany jako prorok. Pwt uwydatnia tę profetyczną funkcję Mojżesza: jest on wręcz największym spośród wszystkich proroków, wyjątkowym (Pwt 34,10-12), ale też wzorem przyszłych proroków (przyszłego proroka; Pwt 18,15-18).

W Pwt 18,16-19 autor (D – Deuteronomista) odwołuje się do Wj 20,18-21 (tradycja E) o przekazaniu prawa Przymierza. Zatem Mojżesz jako prorok jest głównie pośrednikiem, który przekazuje prośbę Ludu do Boga i Bożą odpowiedź Ludowi. Za jego pośred-nictwem Lud otrzymuje też prawo Przymierza. Jest on archety-pem zarówno proroka-przekaziciela Słowa Bożego, jak i również archetypem prawodawcy.

Mojżesz jest nie tyle przywódcą Ludu w czasie wędrówki przez pustynię, co raczej przekazicielem słów Jahwe. Do tego jego funkcja pośrednika nie polega na mechanicznym przekazie Słowa Boga, ale podaje on też wykładnię przekazywanej Tory.

Jest on przeciwstawiony fałszywym pośrednikom, uzurpato-rom (wróżbitom, guślarzom, przepowiadaczom, czarownikom, zaklinaczom, wywołującym duchy, medium, nekromantom; Pwt 18,9).

On tak przekazuje Słowo Jahwe, że wręcz jego głos miesza się z głosem Jahwe. Tylko on może słuchać Boga tak bezpośrednio.

Obietnica (z 18,15.18) wzbudzenia proroków jak on (pośred-ników) wyrażona jest przy pomocy hebr. formy imperfectum (nie-dokonanej), która z jednej strony wskazuje na przyszłość, a z dru-giej na pewną nieregularność w posyłaniu proroków.

Jednak postać Mojżesza jako proroka jest niepowtarzalna (zob. 34,10-12), głównie jako wyjątkowego proroka cudotwórcy.

169

W tym kontekście Pwt 18,15.18 zdaje się sugerować, że w przy-szłości Bóg powoła pojedynczą postać mesjańską: „Proroka jak Mojżesz”.

Według Pwt Mojżesz jako prorok charakteryzuje się jesz-cze innymi cechami: pełni też rolę orędownika (wstawia się za Ludem – Pwt 9,7-29; 10,10n), nawet sam ponosi karę za grze-chy Ludu (4,21); zdaje się antycypować postać cierpiącego Sługi Pańskiego z Deut-Iz (Pwt 3,23-28; 1,34-37), cierpiącego niewin-nie za innych21.

Ponadto ważny jest tekst Pwt 13:

2 Jeśli powstanie u ciebie prorok, lub wyjaśniacz snów, i zapowie znak lub cud, 3 i spełni się znak albo cud, jak ci zapowiedział, a potem ci powie: «Chodźmy do bogów obcych – których nie znałeś – i służ-

my im», 4 nie usłuchasz słów tego proroka, albo wyjaśniacza snów. Gdyż Pan, Bóg twój, doświadcza cię, chcąc poznać, czy miłujesz Pana, Boga

swego, z całego swego serca i z całej duszy. 5 Za Panem, Bogiem swoim, pój-dziesz. Jego się będziesz bał, przestrzegając Jego poleceń. Jego głosu będziesz słuchał, Jemu będziesz służył i przylgniesz do Niego.

6 Ów zaś prorok lub wyjaśniacz snów musi umrzeć, bo chcąc cię odwieść od drogi, jaką iść ci nakazał Pan, Bóg twój, głosił odstępstwo od Pana, Boga twego, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, wybawił cię z domu niewoli.

W ten sposób usuniesz zło spośród siebie.

Z tekstów Starego Testamentu możemy wyczytać wiele uży-tecznych kryteriów demaskowania fałszywych proroków:

1. Ostateczne rozpoznanie fałszywego proroka należy do Ludu Bożego pod kierownictwem przywódców duchowych. Po pew-nym czasie jedne pisma prorockie (i stojących za nimi proroków) uznano za autentyczne, podczas gdy drugie odrzucono jako fał-szywe. To kryterium nie jest możliwe do zastosowania jeszcze za życia proroków. Nawet jeśli prorok był szanowany za życia przez jemu współczesnych, nie było to wystarczające dla ostatecznej 21 Por. M. Baraniak, Prorok jak Mojżesz (Pwt 18,9-22). Hermeneutyka prawa o urzędzie proroka w Izraelu, Warszawa 2005, s.152-160).

170

weryfikacji, bo współcześni zazwyczaj skłaniali się ku proro-kom fałszywym, którzy głosili pochlebstwa, choć były wyjątki. Prawdziwi prorocy częściej byli prześladowani.

2. Za życia proroka jednym z kryteriów oceny prawdziwości może być świadectwo jego życia, wysoki poziom moralny, zgod-ność życia z przepowiadaniem, odwaga głoszenia Słowa Bożego bez względu na konsekwencje, bezkompromisowość postawy proroka, nieprzekupność. Postępowanie jawnie niemoralne dys-kwalifikuje proroka, podobnie zmiana lub uzależnianie głoszenia od łapówek czy gróźb oraz interesowność.

3. Prawdziwy prorok wstawia się za naród i dane jednostki (zob. obraz z Ez 13,5 oraz Jr 27,18; Iz 53). Funkcja wstawien-nicza oznacza jego szczerą troskę o tych, do których przemawia, bo proroctwo od Boga jest darem Boga dla Ludu, by go ratować przez skłonienie do wiary i nawrócenia.

4. Prorocy czynili też znaki i cuda, które przekraczały ludzkie możliwości. Fałszywi – poza wypadkami zwodniczych działań demonicznych, diabelskich „cudów” – nie byli w stanie potwier-dzić swych zmyślonych przepowiedni cudami, a jedynie niektó-rzy usiłowali naśladować symboliczne czynności prorockie (por. Chananiasz z Jr 28).

5. Zawsze trzeba pamiętać, że ponieważ proroctwo jest wol-nym darem Boga, nie poddaje się ocenie przez ścisłe reguły czy zasady weryfikacji. Ponadto ta weryfikacja jest możliwa dopie-ro po czasie. Jest ona możliwa, ale też konieczna, by proroctwo prawdziwe odniosło pełny skutek, ponieważ proroctwo jest naj-pierw dla współczesnych prorokowi. Dlatego Lud Boży każdej epoki musi być przygotowany i zdolny do rozpoznawania Słowa Boga przekazywanego przez proroka. Szczególnie uważnie wi-nien słuchać wezwań do wiary i nawrócenia, a w konsekwencji przyjmować też pomyślne zapowiedzi na przyszłość ze świado-mością, iż są one uwarunkowane nawróceniem i wytrwaniem w wierności Bogu.

171

G. ŚwiadectwaPunkty pomocne do przygotowania świadectwa:• Jak przeżywałeś medytacje? Która Lectio divina szcze-

gólnie cię poruszyła?• Jak przeżywałeś Celebracje Słowa, homilie? Co Pan do

ciebie mówił?• Jak przeżywałeś spotkania w małych grupach? Jakie wi-

dzisz owoce tych spotkań?• Jak przeżywałeś modlitwy wieczorne? Czy doświadczy-

łeś cudów uwolnień, uzdrowień, przejawów Ducha? Które kon-kretne poznania prorockie były do ciebie i które odmieniły cię?

• Kim spośród ludzi Pan najbardziej posłużył się względem ciebie na tych rekolekcjach?

• Co najbardziej zrewidowałeś na rekolekcjach?• Jak oceniasz pomoc tych rekolekcji w podjęciu decyzji

odnośnie do przymierza we Wspólnocie?

172

dzień dziesiątytestament jozuego

joz 23-24

7.30 WSTANIE7.50 MODLITWYPORANNE(A)8.00 ŚNIADANIE9.00-10.00LECTIODIVINA(B)10.10 PODZIĘKOWANIAWAULI11.15 EUCHARYSTIA(C)13.00 OBIAD ROZJAZD

***

Słowo życia: Jozue powiedział do ludu: a muszę teraz pójść drogą, którą idą wszyscy, a wy zrozumcie to całym sercem i całą duszą swoją, że ze wszystkich wspaniałych obietnic, które dał wam Pan, Bóg wasz, ani jedna nie zawiodła: wszystkie wam się spełniły; żadna z nich nie okazała się próżna... Jeśli przestąpicie przymierze, które Pan, Bóg wasz, zawarł z wami, i jeśli pójdziecie służyć cudzym bogom, i będziecie oddawać im pokłon, wtedy gniew Pana zapali się przeciw wam i z tej pięknej ziemi, którą wam dał, rychło znikniecie. (Joz 23,14.16)

Hymn dnia: Chrystus, Chrystus, to nadzieja cała nasza

b. lectio divina Dar Ziemi Obiecanej dla wiernego Ludu i możliwość jej utraty z powodu niewierności przymierzu z Bogiem: Joz 23

Końcowy testament tak ważnej postaci jak Jozue jest bardzo znaczący. Autor wkłada w jego usta słowa, które są jakby wręcz zaczerpnięte z Księgi Powtórzonego Prawa: Izrael będzie mógł

173

mieszkać w swej Ziemi tak długo, jak będzie żył według tego „wszystkiego, co zostało zapisane w księdze Prawa Mojżesza…” (Joz 23,6).

Jozue przypomina Izraelowi miłość Bożą, która jest najwięk-szym przykazaniem. Dołącza ostrzeżenie, że wszelkie odstępstwa ze strony Izraela z drogi całkowitego i wyłącznego posłuszeństwa Bogu sprowadzą na naród najcięższe konsekwencje (23,15-16).

Skoro Ziemia jest darem, może on być cofnięty. Jest to kon-kluzja teologiczna, do której naród doszedł na drodze własnego doświadczenia. Z perspektywy Jozuego (żyjącego w XII/XI wie-ku) w Joz umieszczona jest zapowiedź, że Izrael „utraci piękną Ziemię”, którą otrzymał od Boga (23,16), co jest zapowiedzią niewoli asyryjskiej (722 r. przed Chr.) i babilońskiej (586 lub 587 r. przed Chr.).

Mowa Jozuego do Izraela w Joz 23,2-16 jest wyrazem teologii ziemi, w nawiązaniu do 1,2-9. Obie mowy Jozuego (Joz 1 i 23) koncentrują się na Ziemi i mówią o niej w relacji do Tory. Jednak akcenty są różne.

W 1,2-9 jest wezwanie do odwagi i zapewnienie, że posłuszeń-stwo Torze jest jedynym „orężem”, koniecznym do wzięcia Ziemi w posiadanie. To posłuszeństwo Bożej Torze czyni możliwym przejęcie Ziemi i utrzymanie stanu jej posiadania. Posłuszeństwo wiąże się z pewną jakością życia, opartego na elementarnych relacjach miłości, lojalności i życzliwości.

Przeciwnie, w 23,2-16 nie ma już zapewnienia, ale ostrzeżenie dla Ludu, który poczułby się bezpieczny i zbyt pewny siebie w swej Ziemi. Uległby pokusie poczucia samowystarczalności, nieza-leżności od Jahwe i autonomii. Zostałby wystawiony na pokusę utraty swej tożsamości jahwistycznej przez wejście w kompromis z mieszkańcami Kanaanu i ich bóstwami (23,16). Nieposłuszeństwo doprowadziłoby do utraty Ziemi. Życie w nieposłuszeństwie

174

Torze spowoduje, że Kananejczycy na nowo przejmą Ziemię. Jest to już spojrzenie z perspektywy wygnania babilońskiego. Głębsze zrozumienie tekstu wymaga uwzględnienia długiej historii Izraela od Wyjścia do najazdu Babilończyków. Nakaz z wiersza 6 i ostrzeżenie z wiersza 16 przygotowują czytelnika na przyjęcie przesłania kolejnej Księgi: Sdz.

c. eucharystia

HOMILIAAktualność przesłania Księgi Jozuego dla nas

Księga przedstawia bogatą ceremonię odnowienia przymierza za czasów Jozuego, przyjęcia Tory i oddania się Bogu (24,1-28). Z pewnością jest to wzór dla Izraela na wygnaniu w VI w., który doświadczył wszystkich konsekwencji swej niewierności. Ale odnowa jest możliwa, jeśli Lud ze swymi przywódcami będą pamiętać, jak Bóg był wierny w wypełnianiu swych obietnic Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Jak przodkowie w czasach Jozuego, tak Izrael musi na nowo oddać się na służbę jedynemu Bogu w posłuszeństwie.

Spotkanie pokoleń w Sychem ma charakter pertraktacji, w cza-sie których mieszkańcy Kanaanu są zaproszeni do wspólnoty Izraela (24,14-15). Wejście jednak w taki układ wymaga jasnego opowiedzenia się za Jahwe. Ta procedura kontrastuje z ideologią eksterminacji Kananejczyków, akcentowaną we wcześniejszych tekstach Księgi. Izrael nie będzie żył w otoczeniu czystym i jed-noznacznym, ale wciąż będzie narażony na zwodnicze pokusy kultów pogańskich.

Decyzja, którą w tym momencie trzeba podjąć i którą trzeba będzie podejmować nieustannie, dotyczy odrzucenia obcych bo-

175

gów (23) i wejścia w przymierze posłuszeństwa Torze Boga Jahwe (25-26), przy czym zaakcentowane jest powiązanie ziemi z Torą.

Jozue umiera (29-30), co kończy okres wielkiej ekspansji i se-denteryzacji. Izrael musi stawić czoła nowej sytuacji istnienia bez wielkiego przywództwa.

Księga Jozuego zaczyna się wzmianką o śmierci (1,1) i kończy się wzmianką o śmierci (24,29-30). Między tymi biegunami zo-staje rozbudzona pewność wzięcia ziemi w posiadanie i kończy się ostrzeżeniem możliwości utraty, a wszystko za sprawą tego samego Jozuego. Służy to podkreśleniu, że ziemia jest wielkim darem, ale wciąż można ją utracić.

Końcowa wzmianka o pogrzebie jest ważna ze względu na wyjątkową rolę przypisaną Eleazarowi kapłanowi. Wiersz 31 jest oceną ery Jozuego: był to czas posłuszeństwa i wierności Bogu, dlatego Izrael doszedł do posiadania Ziemi. Posłuszeństwo spro-wadza Boże błogosławieństwo.

Obraz Boga, jaki przedstawia Joz, może niektórym wydawać się szokujący: to Bóg, który nakazuje Izraelitom dokonać inwazji na Kanaan i wyniszczyć armie wrogów broniących swych ziem, a także zwykłych mieszkańców kraju.

Konflikty zbrojne ukazane są w księdze jako przejawy „świętej wojny”, choć samo wyrażenie nigdy nie pojawia się w Księdze Jozuego, ani gdzie indziej w Biblii. Jest prawdą, że Izrael posiadł ziemię Kanaan przynajmniej częściowo przemocą. Trudno jednak dokładniej powie-dzieć, jak to się ostatecznie dokonało. Jest jasne, że obraz dużej armii zbrojnej Izraelitów, zorganizowanych pod wodzą Jozuego, dokonującej inwazji na Kanaan od wschodu i szybko przejmującej kontrolę nad całą Ziemią ma swe źródło raczej w religijnych wyobrażeniach starożytnego Izraela, niż w konkretnym doświadczeniu historycznym.

W Kanaanie w XIII w. miały miejsca liczne konflikty zbrojne, co potwierdza archeologia. Ale raczej nie były zapoczątkowane inwazją sił z zewnątrz, lecz rozpoczęły się wraz ze słabnącą kontrolą Egiptu nad

176

tym terenem od XIV w. Kananejskie miasta-państwa zaczęły walczyć między sobą o dominację. Niektórzy rolnicy, którym uprzykrzyło się znosić uciążliwości związane z tym konfliktem, chcieli się wyrwać spod zależności od tych miast-państw i uprawiali własną politykę. Na wyżynie centralnej te grupy, których łączyły wspólne dążenia i kult Boga, zaczęły stanowić znaczącą siłę. Możliwe, że grupy czcicieli Boga Jahwe i ci, którzy uciekli z Egiptu, swym opowiadaniem historii cudownej ucieczki z pomocą Bożą pobudzili ludność ze środkowych wyżyn, by także oni przeciwstawili się tym, którzy dotychczas ich wykorzystywali.

W każdym razie Izraelici odrzucili hegemonię miast-państw i rządzili się sami według tradycyjnych zasad przekazanych przez przodków. Z czasem miasta-państwa na centralnej wyżynie osłabły i Izraelici byli w stanie ją przejąć i doświadczyć w jakimś stopniu pokoju i rozwoju, choć dokonało się to raczej dzięki Bogu, niż za sprawą ich przywódców. Zamiast płacić podatki królom, ofiarowali pierwociny swych plonów Bogu Jahwe w świątyniach, w których dziękowali Mu za dar ziemi. Wierzyli, że to Bóg ich ojców umożliwił im zajęcie tej ziemi.

Taki przebieg wyłonienia się Izraelitów w Kanaanie zdaje się być potwierdzany przez archeologię w połączeniu z danymi Biblii i innych tekstów starożytnych.

Jednak Księga Jozuego przedstawia odmienną historię. Opowieść z Księgi Jozuego nie była napisana w celu przedstawienia historycznego, faktycznego procesu zajęcia Ziemi przez Izraelitów, lecz dla podnie-sienia na duchu wygnańców z Judy. Miała ona wzbudzić w nich wiarę w moc Boga ich przodków, że może On wyprowadzić ich z wygnania w Babilonii i przywieść do Ziemi, którą już kiedyś Bóg obiecał dać potomkom Abrahama.

Upadek Jerozolimy i zburzenie Świątyni (586 lub 587), koniec dynastii i państwa Judzkiego zrodził zwątpienie w moc Boga i Jego wolę zbawienia wygnańców.

Księga Lamentacji wyartykułowała pytania, które to wygnanie zrodziło w sercach wierzących Judejczyków. Księga Lamentacji jest błaganiem Boga o wspomnienie na to, co stało się z Izraelem i o Jego działanie zbawcze na rzecz tego Ludu (5,1.19). Kończy się ona jednak pytaniem „Czyżbyś ostatecznie nas odrzucił?” (Lm 5,22). Księgę

177

Jozuego można rozumieć jako odpowiedzi na to pytanie i podobne wątpliwości (a nie na pytanie o sposób zajęcia Kanaanu).

Ironia tej księgi wyraża się w opowiadaniu zwycięskich bitew armii izraelskiej i zgładzeniu ludności Kanaaanu w czasie, gdy starożytny Izrael był na dnie swego upadku politycznego i militarnego w VI w. Oba państwa (Juda – Królestwo Południowe i Izrael – Królestwo Północne) nie istniały, a ich tereny zostały włączone do jednej prowincji Imperium Babilońskiego. Znaczniejsi obywatele Jerozolimy zostali uprowadzeni do Babilonu, by w Judei nie było potencjalnych przywódców działań narodowowyzwoleńczych. Historie o potężnych armiach Izraelskich odnoszących kolejne zwycięstwa pod wodzą Jozuego były parodią militarnej i politycznej niemocy Judy w VI w.

Jedyna nadzieja dla Judy była w tym, że na wzór przodków powierzą się Bogu i wypełnią Jego Prawo:

„Naród wówczas odrzekł tymi słowami: «Dalekie jest to od nas, abyśmy mieli opuścić Pana, a służyć bóstwom obcym! Czyż to nie Pan, Bóg nasz, wyprowadził nas i przodków naszych z ziemi egip-skiej, z domu niewoli? Czyż nie On przed oczyma naszymi uczynił wielkie znaki i ochraniał nas przez całą drogę, którą szliśmy, i wśród wszystkich ludów, pomiędzy którymi przechodziliśmy? Pan ponadto wypędził przed nami wszystkie te ludy wraz z Amorytami, którzy mieszkali w tym kraju. My również chcemy służyć Panu, bo On jest naszym Bogiem».” (Joz 24,16-18)

Niestety, te historie z Księgi Jozuego służyły też w historii chrześ-cijaństwa do uzasadnienia wojen religijnych (np. takich jak wyprawy krzyżowe) czy uzasadniania latynoamerykańskiej „teologii wyzwolenia”.

Jednak Księga Jozuego nie była napisana w celu budzenia w czytel-nikach ducha walki, ale ducha posłuszeństwa Prawu Bożemu. Wygnanie nie było konsekwencją porażki militarnej, lecz dopustem Bożym na skutek niewierności przymierzu, łamania Tory objawionej Mojżeszowi.

Podsumujmy.1. Tekst Joz i Sdz ma charakter najpierw teologiczny, tzn. odnosi

historię do Boga. Jahwe dał obietnice i ich dotrzymuje (→ Joz 21,43-45).

178

Spełnienie obietnic dokonuje się pomimo uwarunkowań, za które Jahwe nie jest bezpośrednio odpowiedzialny. Spełnienie obietnic wiąże się z tym, że Bóg ma wobec Izraela szczególne plany i dlatego szczegól-nie nim się opiekuje. Spełniane obietnice Boże dają Izraelowi poczucie bezpieczeństwa, stabilności i błogosławieństwa we własnej ziemi. To podtrzymywało naród i jego nadzieje przez pokolenia, szczególnie gdy był pozbawiony ziemi i przesiedlony.

Podobna nadzieja w Bogu, jest charakterystyczna dla Kościoła, który nie tylko cieszy się zapewnieniem, że Jezus będzie z nim za-wsze, ale też obietnicą życia wiecznego (tej ziemi obiecanej, którą jest niebo). Obietnica ziemi związana ze wspominaniem Exodusu z Egiptu ożywiała Izrael szczególnie w dobie wygnania babilońskiego (pewnie też wcześniej asyryjskiego), a Kościół odnajduje jej spełnienie w inny sposób w Chrystusie, nowym Mojżeszu. W tym ujęciu teologicznym historia biblijna jest normatywna dla przyszłych pokoleń.

2. Z drugiej strony odwołując się do powyższej teologii, Izrael wyznaje pewną ideologię wyrażoną w trzech aspektach:

a) inni mieszkańcy Kanaanu i roszczenia odnośnie tej ziemi są wręcz demonizowane. Skoro Izrael ma prawo od Boga do tej ziemi, to inni go nie mają i są wrogami Izraela i Boga. Są niegodni i Bóg chce ich zniszczyć.

Niestety podobne roszczenia odżywają po dziś dzień, nie tylko wśród żydów, ale też w innych narodach. Chrześcijańskie krucjaty przeciw poganom i innowiercom czasem także opierały się na demonizowaniu przeciwników i ich religii. Dziś problem znów ożywa w nowych for-mach: szerzącego sie satanizmu, masonerii, neopogaństwa, hinduizmu, islamu, New Age... Przy tym wyraźniej ujawnia się wręcz satanistyczny i demoniczny charakter tych agresywnych prądów.

b) Za powyższym idzie ideologia uprawnionej przemocy w imię Jahwe. Izraelici czują się wezwani do eksterminacji mieszkańców Kanaanu i usunięcia elementów ich religii i kultury.

179

Dziś także zdarza się, że przemoc jest uzasadniana przez odniesienie do Boga (hitlerowcy też zdobywali Europę z napisem „Bóg z nami”; latynoamerykańska teologia wyzwolenia na bazie marksizmu uzasadnia konieczność chwycenia za broń w obronie biednych i uciskanych...).

c) Ziemia Kanaan ma być uporządkowana zgodnie z wolą Jahwe wyrażoną w Pwt. Ta radykalna ideologia i skrajna (demonizowanie wrogów, uprawnienie przemocy) jest wyraźnie w kontraście z poczu-ciem wspólnotowości, konieczności wzajemnej pomocy. Tora mówiła o Bogu sprawiedliwym, miłującym i miłosiernym. Gdy te teksty czyta wierzący Izraelita, dostrzega w nich obraz Boga łaskawego dla Ludu. Jednak dla czytelnika z zewnątrz owa przemoc i wyróżnianie Izraela może jawić się jako odrażające i rodzić sprzeciw.

Również chrześcijanie we wszystkich epokach muszą z rozwagą podchodzić w kwestii zaprowadzania w świecie porządku ewangelicz-nego, praw opartych nie tylko na Dekalogu, ale wprost na Ewangelii. Nie mogą zachowywać się jak fanatyczni islamiści forsujący prawo szariatu. Winni pamiętać, że Kościół nie promuje jakiegoś idealnego ustroju czy systemu społecznego, pomimo że w historii były pewne próby tworzenia społeczności wyznaniowych (np. redukcje parag-wajskie). Dążenia do tworzenia idealnego państwa według wartości ewangelicznych jest utopią, ponieważ „nasza ojczyzna jest w niebie” (Flp 3,20). Zasady życia chrześcijan w świecie określa m.in. Katolicka Nauka Społeczna.

3. Trzeba pamiętać, że rozważane Księgi są adresowane w pierwszym

rzędzie do żydowskich wygnańców w Babilonie, a w tym kontekście wymowa ideologiczna zyskuje szczególne znaczenie. Chodzi o bu-dzenie tęsknoty za Ziemią Obiecaną (czyli ojczyzną), by wygnańcy chcieli do niej powrócić, bo Bóg ją im dał, więc jest to ich ziemia. Demonizowanie obcych służy raczej zachowaniu własnej tożsamości i jedności narodu na wygnaniu, by się nie zagubił wśród obcych, ale zachował czystość wiary. Wreszcie wymaganie dokładnego posłuszeń-stwa Torze jest ukazane jako warunek powrotu do swej ziemi. Autorom chodzi o zjednoczenie wygnańców w jedną wspólnotę wyznaniową, przypomnienie jej tożsamości i umocnienie, by chciała doświadczyć

180

restauracji w swej ziemi. Zatem nie chodzi tyle o obcych, co o ustrze-żenie się przed heterodoksją i praktykami pogańskimi, które zagrażają czystej religii jahwistycznej.

Dla chrześcijan to przesłanie jest zawsze aktualne. Tożsamość wie-rzących w Chrystusa jest zawsze zagrożona. Wierni muszą nieustannie rozpoznawać zagrożenia, nazywać je, by im nie ulegać, ale zdecy-dowanie przeciwstawiać się. W tym celu demaskowanie fałszywych ideologii, rozpoznawanie herezji, uwodzącej mody na nowoczesność i nowinkarstwo, rozeznanie duchowe zagrożeń demonicznych itp. jest stałym zadaniem i istotną cechą chrześcijaństwa w świecie.

181

PROPOZYCJE PIEŚNI NA POSZCZEGÓLNE DNI REKOLEKCJI

(do wyboru przez animatorów muzycznych)

1.Jak wlecze się i dłuży czas, Gdy myśl ku Tobie wciąż biegnie stąd. Lecz wyruszymy już w tę noc, By ujrzeć tamten brzeg i ląd. O Kanaan, kraju mych snów, Długo trzeba ku tobie iść. O kiedyż zobaczę cię znów, Czy tęsknotę mą ukoisz dziś?

2. Wokoło słychać bębnów dźwięk, I tańczy aż do rana lud. Z radości, że Baranka Krew, Wyzwoli go i sprawi cud. 3. Niejedną jeszcze ciężką noc, Gotuje nam pustyni chłód. Lecz obłok dziwnym żarem swym, Ochrania nas, wybrany lud.4. Promienny kiedyś wstanie dzień, Niebiosa swe uchylą drzwi. Będziemy odtąd śpiewać Ci, Szczęśliwy Hallel wiecznych żniw!

182

Dzień przyjazdu: Posłuszeństwo Słowu Bożemu

Będę Cię wysławiał, PanieBędę śpiewał Tobie, Mocy mojaJam jest Chleb ŻyciaJest Jedno CiałoJesteś, Panie, Winnym KrzewemJezus…Twe Imię jak miódKażdy spragnionyO tak, tak, tak, Panie mówię: takMój Pan żyjeNiechaj z nami będzie Pan, AllelujaPanie, dobry jak ChlebPokładam w Panu ufność mąPrzywołaj mnie, PanieSłowa Jego są słodycząWielkie i dziwne są dzieła Twoje

Dzień Drugi: Czas na wędrówkę. Walka i zachowanie przykazań.

Boże, Twa łaskaBłogosław, Panie, nasIdź, MojżeszuJesteś, Panie, Winnym KrzewemJezus Chrystus jest moim ZbawieniemJezus Chrystus moim Panem jestKochaj Pana Boga swegoPodnieśmy sztandary MiłościRuszaj, ruszaj, ruszaj tamSłuchaj, IzraeluŚpiewa Izrael

183

Świętemu Bogu oddaj cześć

Dzień trzeci: Przywilej wybraństwa a pokusy. Bóg zbawia Lud o twardym karku.

Bóg królujeCzym się Panu odpłacę za wszystko co mi wyświadczyłGdy drogi pomyli los złyJa widzę Króla chwałyJak Cię zrozumieć, TajemnicoJam niegodzien, PanieJezus daje nam zbawienieJuż teraz we mnie kwitną Twe OgrodyNie wyście Mnie wybraliOczyść serce meOddaję Ci życie swePragnę śpiewać Ci najpiękniejszą pieśńStwórz we mnie serce czysteTak mnie skruszTo mój Pan wiele mi uczyniłTwe drogi są najlepszeWszystko mogę w TymWykrzykujcie Bogu Wykrzykujcie na cześć Pana

Dzień czwarty: Drugie Przymierze

Chwalcie Pana niebiosCzym się Panu odpłacę za wszystko co mi wyświadczyłJeden jest tylko Pan

184

Mój Jezu, mój ZbawcoNie bój się, bo Jestem z tobą!Serce wielkie nam dajSkosztujcie i zobaczcie jak dobry jest PanSzukajcie wpierw Królestwa Bożego

Dzień piąty: Kodeks Prawa (modlitwy o Ducha Świętego, który wypisuje Prawo Boże na naszych sercach)

Alleluja, wznoś pod Niebo głosDuchu MiłościHosanna… Śpiewajcie Panu, bo wielka Jego mocJak łania pragnie wodyKażdy spragnionyNie mam nicOjcze, daj mi DuchaStwórz we mnie serce czysteWejdźmy do Jego bramWielkie i dziwne są dzieła Twoje

Dzień szósty: Błogosławieństwa i przekleństwa (NABOŻEŃSTWO POKUTNE i Droga Krzyżowa, wylanie Ducha Świętego)

Błogosławcie Pana wszystkie Jego dziełaBłogosławcie Pana wszystkie ludy ziemiChrystus PanJezus, dla JezusaOczyść serce me / Stwórz we mnie serce czysteOddajmy cześćPanie mój, przychodzę dziśNiechaj z nami będzie Pan

185

Panie, pragnienia ludzkich sercPrzed Obliczem PanaPrzyjdź, teraz jest czas by wielbićŚwiętemu Bogu oddaj cześćW Tobie jest ŚwiatłoZbliżam się w pokorze

Dzień siódmy: Jozue następcą Mojżesza

Bóg jest MiłościąGdybym przechodził przez ciemną dolinęJezus jest moją siłąOto ja poślij mnieNie bój się, bo Jestem z tobąNie lękajcie się, Ja Jestem z wamiNie po to bym błyszczał w mądrości słowaNie wyście mnie wybraliOfiaruję Tobie, Panie mójOto idęSandały (Gdy uczniów swych posyłał Pan)

Dzień ósmy: Zajęcie kraju

Chwalę Ciebie, PanieDobry Pasterzu, Prawdziwy ChlebieJak dobrze razem dziś tu byćJam jest Chleb ŻyciaJezus daje nam zbawienieJeden Chleb, co zmienia się w Chrystusa CiałoO Panie, Tyś moim PasterzemPan jest Pasterzem moimPrawda Jedyna

186

Ukaż mi, Panie, swą twarzWszystko mogę w TymZaufaj tej Prawdzie

Dzień dziewiąty: Przydział Ziemi

Dziś, Kościele Żyjącego Boga, wstańHosanna (Śpiewajcie Panu)Jest Jedno CiałoJesteś KrólemJezus daje nam zbawienieŁaską jesteśmy zbawieniOgłaszamy Królestwo Boże w nasPrzybądźcie tu z najdalszych stron gromadySkosztujcie i zobaczcieWykrzykujcie Bogu

Dzień dziesiąty: Testament Jozuego

Dzielmy się wiarą jak chlebemDzięki, Jezu, że kochasz mnieDziękujmy Jezusowi, za wszystko co nam dałMy Jego dzieci zrodzone z cierpieniaNie lękajcie się, Ja Jestem z wamiOddaję Ci życie sweRuszaj, ruszajZmartwychwstał PanWszystkie moje troski i kłopoty

187

bibliografia

Benedykta XVI, Posynodalna adhortacja apostolska o Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła Verbum Domini, 2010.

Blenkinsopp J., Księga Powtórzonego Prawa, w: Katolicki Komentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 151-176

Brown R.E., North R., Geografia biblijna, w: Katolicki Komentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1831-1860.

Castelot J.J., Cody A., Instytucje religijne Izraela, w: Katolicki Ko-mentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1945-1989.

Christensen D.L., Deuteronomy 1,1-21,9, revised, (WBC 6A), Na-shville 2001.

Christensen D.L., Deuteronomy 21,10-34,12, (WBC 6B), Nashville 2002.

Coogan M.D., Księga Jozuego, w: Katolicki Komentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 177-212.

Cyran W., „Co mówi Duch do Kościołów”. Prorok, prorokowanie i proroctwo wczoraj i dziś, Częstochowa 2012.

Cyran W., Aktualizacja Biblii w życiu osobistym i w małej grupie, Częstochowa 2012.

Dohmen Ch., Stemberger G., Hermeneutyka Biblii żydowskiej i Sta-rego Testamentu, tłum, M. Szczepaniak, Kraków 2008.

Hałas S., Pustynia miejscem próby i spotkania z Bogiem, Kraków 1999.

Jankowski A., Ku zbawieniu poprzez „ekonomię” Starego Prawa, w: Drogi Zbawienia. Od Biblii do Soboru, Poznań – Warszawa – Lub-lin 1970, 138n.

Jobes K.H., Silva M., Invitation to the Septuagint, Grand Rapids 2005.Leon-Dufour X., Słownik Teologii Biblijnej, Poznań-Warszawa 1985.Łach S., Mesjanizm we współczesnej biblistyce, w: Mesjasz w biblij-

nej historii zbawienia, Lublin 1974, 21-24.Majka J., Sens „znaków czasu”, Chrześcijanin w świecie 21,1(1973)3-12.

188

McKenizie J.L., Zarys Teologii Starego Testamentu, w: Katolicki Ko-mentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1990-2034

Metzger B.M., Słownik Wiedzy Biblijnej, Warszawa 1996.North R., King Ph.J., Archeologia biblijna, w: Katolicki Komentarz

Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1861-1895.

Papieska Komisja Biblijna, Biblia a moralność. Biblijne korzenie po-stępowania chrześcijańskiego (2008), Kielce 2009.

Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele (1993), w: Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Bi-blijnej z komentarzem biblistów polskich, przekł. i red. R. Rubin-kiewicz, Warszawa 1999.

Papieska Komisja Biblijna, Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej (2001), Kielce 2002.

Rachunek sumienia na podstawie Katechizmu Kościoła Katolickiego, oprac. Ks. W. Cyran, 2003.

von Rad G., Teologia Starego Testamentu, tłum. B.Widła, Warszawa 1986.

Ratzinger J. (Benedykt XVI), Słowo Boga – Pismo – Tradycja – Urząd, tłum. W. Szymona, Kraków 2008.

Ratzinger J., Opera Omnia VIII/1: Kościół – znak wśród narodów. Pisma eklezjologiczne i ekumeniczne, Lublin 2013.

Synowiec J.S., Pięcioksiąg. Wprowadzenie do Ksiąg: Rodzaju, Wyj-ścia, Kapłańskiej , Liczb i Powtórzonego Prawa, Kraków 2000.

Warzecha J., Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005.Wright A.G., Murphy R.E., Fitzmyer J.A., Historia Izraela, w: Kato-

licki Komentarz Biblijny, red. naukowa wyd. polskiego W. Chro-stowski, Warszawa 2001, 1896-1944

Wypych S., Księga Jozuego. Wstęp – Przekład z oryginału – Komen-tarz, (Nowy Komentarz Biblijny VI), Częstochowa 2015.

Wypych S., Przymierze i jego odnowa. Studium z teologii biblijnej Starego Testamentu, Kraków 2003.

189

sPis treści - całości wydania książkowego

Koncepcja rekolekcji piątego stopnia Wspólnoty Przymierza Rodzin „Mamre” .............................................. 5Schemat Lectio divina .............................................................. 13Relacja: Stary i Nowy Testament ................................................... 14

Nazwy dwóch części Biblii chrześcijańskiej .............................................. 16Kanon żydowski i chrześcijański ................................................................ 18Obietnica i wypełnienie ................................................................................ 21Wydarzenia a interpretacje .......................................................................... 24Przyszłość jako zreinterpretowana przeszłość i teraźniejszość ............. 26Reinterpretacja tekstów dla teraźniejszości (aktualizacja) ..................... 26Interpretacja rewizjonistyczna ................................................................... 28Dziedzictwo żydowskich metod interpretacji ........................................... 29Podsumowanie - Z dokumentów Papieskiej Komisji Biblijnej 1) Interpretacja Biblii w Kościele (1993) ......................................... 29 2) Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej (2001) ................................................... 32

Co to jest typologia biblijna? .................................................. 35Założenia teologiczne typologii biblijnej ................................................... 35Fazy rozwoju typologii biblijnej ................................................................ 36Zasady typologii biblijnej .......................................................................... 37Z dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej (2001) .................... 39

Program rekolekcji i konspekty spotkań ............ 41

W przeddzień Zjazd kadry i skupienie ........................................................ 43

Dzień zjazdu uczestnikówRozeznanie i organizacja kadry .......................................... 44

190

A. Wspólna modlitwa kadry o rozeznanie duchowe .............44B. Spotkanie organizacyjne kadry ....................................... 45C. Metodyka spotkań w małych grupach ................................. 47

a) Co to jest krąg biblijny? .......................................................................... 47b) W jaki sposób czytać Pismo Święte na spotkaniach w małej grupie? ...................................................................... 49c) Wskazówki praktyczne dla animatorów ............................ 50

dzień Pierwszy

Posłuszeństwo słowu Bożemu (pWt 1-2) ........................... 53A. Modlitwa na rozpoczęcie ................................................ 54B. Konferencja wprowadzająca ........................................... 54C. Lektura osobista Pisma Świętego i Namiot Spotkania ............ 55D. Wspólny krąg biblijny ........................................................ 57 1. Multimedialny pokaz map 2. Wprowadzenie w Pwt a) Księga Powtórzonego Prawa b) Zarys treści Księgi (plan) c) Ważne tematy teologiczne Księgi Powtórzonego Prawa d) Powiązanie Księgi Powtórzonego Prawa z innymi Księgami historycznymi e) Nasza chrześcijańska lektura Ksiąg: Pwt i JozE. Posumowanie w grupach .................................................... 65F. Eucharystia .......................................................................... 66G. Błogosławieństwo dla prowadzących rekolekcje ................ 66

dzień drugi

czeka nas wędrówka, walka i zachowanie Przykazań (pWt 3-6) ...................................................................... 67

A. Modlitwa na rozpoczęcie ................................................. 68B. Lectio divina: Lęk i zniechęcenie wobec czekających trudów: Pwt 1,19-40 ...................................................... 68C. Spotkania w grupach .......................................................... 69D. Celebracja Słowa Bożego: Zgromadzony Lud Boży słucha

191

pouczeń swego Boga ..................................................... 71E. Wystawienie Najświętszego Sakramentu i Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ............................... 75F. Wspólny krąg biblijny ......................................................... 76 1. Prawo i przykazania według Pwt ............................... 76 2. Aktualność przesłania moralnego Starego Testamentu dla nas – część 1 ....................................... 80G. Dzielenie się w grupach ...................................................... 83H. Eucharystia ......................................................................... 84I. Modlitwy wieczorne ............................................................ 85

dzień trzeci

Przywilej wyBraństwa a Pokusy (Pwt 7-9) ........................... 86A. Modlitwa na rozpoczęcie ................................................ 87B. Lectio divina: Izrael jako naród wybrany winien zachować świętość w Ziemi, którą daje mu Pan: Pwt 7,1-16 ............................................................................ 87C. Indywidualna wyprawa otwartych oczu: Nie lękać się wrogich sił: Pwt 7,17-26 ...................................................... 88D. Wspólny krąg biblijny: Aktualność przesłania moralnego Starego Testamentu dla nas – część 2 .................................. 90E. Celebracja Słowa Bożego: Trwać w jednym projekcie życia według woli Bożej ....................................................... 94 1. Teologia pustyni 2. Deuteronomiczna teologia pustyni 3. Pustynia miejscem próby według Pwt 8 4. Kuszenie Syna Bożego według Mt 4,1-11 a Pwt 5. Rewizja życia: Czy jesteśmy wierni pierwotnemu charyzmatowi Wspólnoty?F. Wystawienie Najświętszego Sakramentu i Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ............................. 107G. Dzielenie się w grupach ................................................... 108H. Eucharystia ....................................................................... 109

192

I. Różaniec ............................................................................. 109dzień czwarty

drugie Przymierze (Pwt 9,25-11,32) .................................... 110A. Modlitwa na rozpoczęcie ............................................... 111B. Lectio divina: Powołanie i konsekwencje: Pwt 10,12-11,1 ............................................................. 111C. Spotkania w grupach: Pamiętajcie o przeszłości: Pwt 11,1-17 ................................................................. 112D. Wspólny krąg biblijny: Teologia przymierzy w Biblii .... 113 1. Ważność przymierza ............................................... 113 2. Historia idei przymierza ........................................... 114E. Celebracja Słowa Bożego: Rola Mojżesza i innych przewodników Ludu .................................................... 122F. Wystawienie Najświętszego Sakramentu i Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ............................. 123G. Dzielenie się w grupach ................................................... 124H. Odczytanie apelu do Wspólnoty wobec całej grupy rekolekcyjnej ............................................................... 125I. Eucharystia ........................................................................ 125J. Odnowienie przymierza .................................................... 126K. Modlitwy wieczorne ........................................................ 130

dzień Piąty

KodeKS praWa (Pwt 12-26) ........................................... 131A. Modlitwa na rozpoczęcie ............................................... 132B. Lectio divina: Pwt 12,28-13,1; 26,16-19 ......................... 132C. Spotkania w grupach ........................................................ 133D. Wspólny krąg biblijny ...................................................... 133 1. Historyczny rozwój Księgi Pwt ................................. 133 2. Rozwój perspektyw religijnych Pwt ........................ 136 3. Centralizacja kultu – jedna świątynia ...................... 137 4. Powiązanie Księgi Powtórzonego Prawa z innymi Księgami historycznymi .......................................... 138

193

E. Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ..................... 139F. Dzielenie się w grupach ..................................................... 141G. Przygotowanie jutrzejszej inscenizacji ............................ 142H. Konferencja: Formacja ciągła ........................................... 142I. Eucharystia ........................................................................ 147J. Modlitwy wieczorne ......................................................... 147

dzień szósty

Błogosławieństwa i Przekleństwa (Pwt 27-30) ................ 148A. Modlitwa na rozpoczęcie ....................................................... 149B. Inscenizacja (w terenie) przejścia przez Jordan i proklamacji błogosławieństw i przekleństw na podstawie Pwt 27-28 oraz Joz 8,30-35 ................................................................... 149C. Indywidualna praca nad tekstem ............................................... 161D. Nabożeństwo pokutne ................................................................ 162E. Wystawienie Najświętszego Sakramentu i Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ..................................... 164F. Droga krzyżowa: Błogosławieństwo duchowe z Krzyża .......... 164G. Wspólny krąg biblijny: Moralność według NT ........................ 186H. Eucharystia ................................................................................ 187

dzień siódmy

jozue nastęPcą mojżesza (Pwt 31-34; joz 1) ................... 188A. Modlitwa na rozpoczęcie ............................................... 189B. Osobista rewizja życia (Namiot Spotkania) .................... 189C. Dzielenie się w grupach ................................................... 191D. Medytacja biblijna (Pwt 31,1-23) ..................................... 191E. Wspólny krąg biblijny: Księga Jozuego ......................... 193F. Modlitwa rodzinna i w małych grupach (w pokojach) ...... 201G. Eucharystia ....................................................................... 201H. Modlitwy wieczorne ......................................................... 203

194

dzień ósmy

zajęcie kraju (joz 2-12) ....................................................... 204A. Modlitwa na rozpoczęcie .............................................. 205B. Lectio divina: Powrót z niewoli do ziemi obiecanej: Pwt 30,1-14 ................................................................. 205C. Spotkania w grupach: Jak posiąść Ziemię Obiecaną? .... 206D. Celebracja Słowa Bożego ................................................ 206 1. Tradycja o „świętej wojnie” a rytuał „świętej wojny Jahwe” ...................................................................... 208 2. Izrael wchodzi do Ziemi Obiecanej (Joz 2,1-5,12) .... 211 3. Walka o Ziemię Obiecaną (Joz 5,13-11,23) ................ 212E. Wystawienie Najświętszego Sakramentu i Namiot Spotkania (osobista rewizja życia) ............................. 214F. Eucharystia ........................................................................ 216G. Posługa charyzmatyczna ................................................. 218

dzień dziewiąty

Przydział ziemi (joz 13-22) ................................................. 219A. Modlitwa na rozpoczęcie .............................................. 219B. Lectio divina: Spełnienie obietnicy ziemi: Joz 21,43-45. 220 Miasta szczególne (Joz 20,1-21,45) ............................... 222C. Spotkania w grupach ........................................................ 222D. Wspólny krąg biblijny ...................................................... 226 1. Pytania i odpowiedzi 2. Rozeznawanie proroctw według Pwt E. Namiot Spotkania ............................................................. 231F. Eucharystia ........................................................................ 231G. Świadectwa ...................................................................... 232

195

dzień dziesiąty

testament jozuego (joz 23-24) ............................................ 233A. Modlitwa na rozpoczęcie .............................................. 233B. Lectio divina: Dar Ziemi Obiecanej dla wiernego Ludu i możliwość jej utraty z powodu niewierności przymierzu z Bogiem: Joz 23 ........................................................... 234C. Eucharystia ....................................................................... 235