Kształtowanie właściwych zachowań żywieniowych

dzieci i młodzieży

dr Magdalena Tańska

Zachowania żywieniowe (Jeżewska-Zychowicz, 2009)

Zachowania żywieniowe to działania i czynności mające na celu zaspokojenie potrzeb żywieniowych. Wśród działań i sposobów postępowania w tej sferze wyróżniamy kilka różnicujących się zachowań: nawyki żywieniowe, zwyczaje i obyczaje żywieniowe.

Racjonalne żywienie dzieci młodzieży jest czynnikiem wpływającym na:

Stan zdrowia

Samopoczucie

Zdolność efektywnego uczenia się

Aktywność ruchową

Definicja zdrowia

Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia : Zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby czy niedomagań.

Pola zdrowotne (Lalonde, 1974)

53%

10%

16%

21%

styl życia

opieka zdrowotna

czynniki genetyczne

środowisko fizyczne

Styl życia i zachowania zdrowotne, w tym żywieniowe kształtowane są już w okresie dzieciństwa i młodości. W kształtowaniu zachowań zdrowotnych istotną rolę odgrywa środowisko społeczne: rodzinne, szkolne, grupy rówieśnicze oraz środki masowego przekazu.

Zachowania żywieniowe dzieci i młodzieży w świetle badań

naukowych

Regularność spożywania posiłków

w grupie dzieci przedszkolnych (Gacek, 2012)

Oceniane parametry Odsetek badanych (%)

Spożywanie 4-5 posiłków w ciągu dnia 97,6

Regularne spożywanie posiłków 52,4

Pojadanie pomiędzy posiłkami 86,5

Produkty najczęściej pojadane przez dzieci w wieku przedszkolnym

(Gacek, 2012)

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

70,00%

słodycze i pieczywo

cukiernicze

owoce produkty mleczne

chrupki kukurydziane

chipsy

Liczba posiłków spożywanych w ciągu doby dzieci w młodszym wieku szkolnym z uwzględnieniem

płci badanych (Bednarek i Bednarz 2013)

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

1-2 posiłki 3-4 posiłki 5 posiłków 6 posiłków

chłopcy dziewczęta

Spożycie dań typu fast food przez dzieci w młodszym wieku szkolnym w uwzględnieniem

płci badanych (Bednarek i Bednarz, 2013)

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

codziennie 2-3 razy w tygodniu

2-3 razy w miesiącu

okazjonalnie

chłopcy dziewczeta

Częstotliwość spożywania posiłków młodzieży w wieku 12-13 lat

(Zimna-Walendzik i in., 2009)

0,00%

20,00%

40,00%

60,00%

80,00%

100,00%

120,00%

I śniadanie II śniadanie obiad kolacja

codziennie czasami nigdy

Występowanie pojadania wśród gimnazjalistów w różnych kategoriach

masy ciała (Palicka, 2013)

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

nigdy rzadko i czasem często i bardzo często

zawsze

niedowaga prawidłowa masa ciała nadwaga otyłość

Produkty i grupy produktów żywnościowych najczęściej pojadane przez młodzież w wieku

13-15 lat (Jeżewska-Zychowicz, 2005)

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

słodycze owoce warzywa nabiał frytki, hamburgery,

itp.

krakersy, chipsy,

paluszki

Odsetek młodzieży gimnazjalnej korzystającej z zakładów zbiorowego żywienia

(Maksymowicz-Jaroszuk i Karczewski, 2010)

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

stołówka szkolna

bar restauracja pizzeria kawiarnia nie korzystam

Źródła wiedzy uczniów szkół średnich o prawidłowym żywieniu

(Czarniecka-Skubina i Namysław, 2008)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

szkoła internet rodzina (rodzice,

opiekunowie)

media fachowa literatura

kółka zainteresowań

olimpiady, konkursy

tematyczne

inne

Występowanie nadwagi i otyłości u dzieci

W ciągu ostatnich lat na całym świecie obserwuje się wzrost występowania nadwagi i otyłości w grupie rozwojowej. Badania przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia w ramach projektu Narodowego Programu Zapobiegania i Leczenia Otyłości (2007-2011) wykazały, że problem nadwagi i otyłości dotyczy ok. 12-14% dzieci i wykazuje zróżnicowanie regionalne. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia aż 29% polskich 11-latków ma nadwagę.

Główne błędy w żywieniu dzieci i młodzieży szkolnej (Wądołowska, 2011)

Nieprawidłowy tryb żywienia i zwyczaje:

Brak rytmu posiłków

Nadmierne dosładzanie i dosalanie potraw

Niespożywanie śniadania

Niespożywanie posiłku w szkole

Pojadanie pomiędzy posiłkami

Zbyt mała liczba posiłków

Główne błędy w żywieniu dzieci i młodzieży szkolnej (Wądołowska, 2011)

Nieodpowiednia struktura spożycia żywności:

Monotonia odżywiania

Zbyt niskie spożycie owoców, warzyw, produktów mlecznych, ryb, produktów zbożowych z pełnego przemiału

Zbyt wysokie spożycie cukru i słodyczy, mięsa i przetworów mięsnych, słodzonych napojów, tłuszczów, żywności typu fast food

Główne błędy w żywieniu dzieci i młodzieży szkolnej (Wądołowska, 2011)

Nieodpowiednia wartość odżywcza racji pokarmowych

Zbyt niska lub zbyt wysoka wartość odżywcza racji pokarmowych

Nadmierny udział energii z tłuszczu i węglowodanów

Zbyt niska zawartość witamin i składników mineralnych

Przyczyny błędów żywieniowych dzieci i młodzieży

Poziom wiedzy żywieniowej

Trendy dotyczące żywienia i diet

Zwyczaje żywieniowe rodziny

Reklama

Wpływ środowiska rówieśniczego

Zła sytuacja materialna rodzin

Strategie zapobiegania niewłaściwym zachowaniom żywieniowym

Edukacja żywieniowa dzieci i rodziców

Kształtowanie właściwych zachowań żywieniowych dzieci i młodzieży w środowisku rodzinnym i szkolnym

Promowanie prozdrowotnego stylu życia w mediach

Eliminacja niezdrowych posiłków i przekąsek dostępnych w sklepikach szkolnych

Cele edukacji żywieniowej (Kołłajtis-Dołowy, Schlegel-Zawadzka, 2011)

Poznanie, zrozumienie i zaakceptowanie zasad prawidłowego żywienia

Wykształcenie świadomej potrzeby praktycznego stosowania zasad zdrowego żywienia jako istotnego elementu profilaktyki chorób dietozależnych

Zmiana niewłaściwych zwyczajów żywieniowych

Warunkiem skuteczności popularyzowania wiedzy żywieniowej jest właściwy dobór przekazywanych treści. Powinien on być uzależniony od potrzeb odbiorców. Osoby zajmujące się edukacją żywieniową powinny umieć ocenić czy informacje żywieniowe oparte są na podstawach naukowych.

Efekty edukacji w rodzinie

Występują, gdy zostają spełnione warunki: Rodzice tworzą pozytywne wzorce zachowań

żywieniowych Rodzice posiadają odpowiednią wiedzę dotyczącą

zdrowia i zasad zdrowego odżywiania Występują czynniki ekonomiczno-społeczne takie

jak: Wykształcenie rodziców, Sytuacja materialna rodziny

Wpływ środowiska rodzinnego na zachowania żywieniowe dziecka

(Jeżewska-Zychowicz, 2005)

DZIECKO

RODZINA

MOTYWACJA ŚWIADOMOŚĆ

Zachowania

żywieniowe

dziecka

Wiedza i poglądy żywieniowe

Postawy i wartości związane z żywnością

Zwyczaje żywieniowe rodziny

Struktura i organizacja

rodziny

Pozycja społeczna

rodziny

Sytuacja ekonomiczna

rodziny

Mobilność rodziny

Edukacja żywieniowa w szkole (Babicz-Zielińska)

Strategia działań w szkole:

Edukacja żywieniowa w programie nauczania

Współdziałanie z rodzicami

Pozyskiwanie otoczenia do propagowania wzorców zachowań prozdrowotnych (władze i społeczność lokalna)

Tworzenie warunków wspierających edukację prozdrowotną (posiłki w szkole dla wszystkich uczniów, odpowiedni asortyment w sklepikach szkolnych i automatach, zapewnienie odpowiedniej aktywności fizycznej)

Włączanie uczniów do organizacji posiłków i planowania żywienia

Inwestowanie w rozwój społeczny i zawodowy nauczycieli

Wpływ środowiska szkolnego na zachowania żywieniowe dziecka

(Jeżewska-Zychowicz, 2005)

DZIECKO

SZKOŁA

MOTYWACJA ŚWIADOMOŚĆ

Zachowania

żywieniowe

dziecka

Dziecko: Doświadczenia związane z edukacją żywieniową

Nauczyciel: Wiedza i postawy wobec żywności

Atmosfera szkoły

Środki masowego przekazu

Zaletą przekazywanych treści w mediach jest możliwość dotarcia do dużej liczby odbiorców

Środki masowego przekazu wykorzystywane są do propagowania zdrowego stylu życia, ale również do reklamowania produktów szkodliwych dla zdrowia np. chipsów, słodzonych napojów, dań typu fast food.

Program edukacji żywieniowej dla dzieci w wieku szkolnym (opracowanie własne)

I.

Cele i zadania:

Zapoznanie uczniów z podstawowymi zasadami dotyczącymi żywienia człowieka

Omówienie wpływu odżywiania na zdrowie

Treści kształcenia

Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego

Składniki odżywcze i ich rola w diecie człowieka

Wpływ odżywiania na zdrowie

Efekty kształcenia / umięjętności

Uczeń zna podstawowe zasady żywienia człowieka

Dziecko charakteryzuje rolę składników odżywczych w diecie

Uczeń omawia wpływ odżywiania na zdrowie człowieka

Program edukacji żywieniowej dla dzieci w wieku szkolnym (opracowanie własne)

II. Cele i zadania: Kształtowanie zachowań prozdrowotnych Treści kształcenia Regularny rytm posiłków Spożywanie śniadania Niepojadanie pomiędzy posiłkami Codzienne spożywanie owoców i warzyw Niespożywanie posiłków podczas oglądania telewizji Aktywność fizyczna

Efekty kształcenia / umięjętności Uczeń stosuje zasady regularnego spożywania posiłków Uczeń codziennie spożywa śniadanie i nie pojada między posiłkami. Uczeń spożywa zalecane porcje owoców i warzyw oraz nie ogląda telewizji

podczas spożywania posiłków Uczeń rozumie potrzebę codziennej aktywności fizycznej

Program edukacji żywieniowej dla dzieci w wieku szkolnym (opracowanie własne)

III. Cele i zadania: Kształcenie umiejętności stosowania zasad zdrowego żywienia Treści kształcenia Zasady komponowania zdrowego posiłku Walory zdrowotne pożywienia Skład produktu spożywczego

Efekty kształcenia / umięjętności Uczeń potrafi skomponować zdrowy posiłek Uczeń posiada umiejętność wybierania zdrowych produktów spożywczych Uczeń interpretuje skład produktów żywnościowych

Normy na energię dla dzieci i młodzieży (Jarosz i Bułhak-Jachymczyk, 2011)

Grupa (wiek, lata)

Masa ciała

(kg)

Kcal/dobę

Aktywność fizyczna (PAL)

mała umiarkowana duża

Dzieci 1-3 4-6 7-9

12 19 27

1600 (1,35)

1000 (1,40) 1400 (1,50) 1800 (1,60)

2100 (1,85)

Chłopcy 10-12 13-15 16-18

38 53 67

2050 (1,50) 2600 (1,55) 2900 (1,60)

2400 (1,75) 3000 (1,80) 3400 (1,85)

2750 (2,00) 3500 (2,05) 3900 (2,15)

Dziewczęta 10-12 13-15 16-18

37 51 56

1800 (1,45) 2100 (1,50) 2150 (1,50)

2100 (1,70) 2450 (1,75) 2500 (1,75)

2400 (1,95) 2800 (2,00) 2900 (2,00)

Składniki pokarmowe w diecie małego dziecka

13%

30%

57%

BIAŁKO

TŁUSZCZ

WĘGLOWODANY

Jak kształtować prawidłowe zachowania żywieniowe małego dziecka?

(Woś i Staszewska-Kwak, 2008)

Wykorzystuj zainteresowanie dziecka nowymi smakami, kolorystyką i konsystencja potraw oraz wspólnie spożywanymi posiłkami

Nie zmuszaj dziecka do jedzenia w porach, gdy dziecko nie jest głodne

Nie nagradzaj dziecka słodyczami za zjedzenie zdrowego posiłku

Jak kształtować prawidłowe zachowania żywieniowe małego dziecka?

(Woś i Staszewska-Kwak, 2008)

Kontroluj oddziaływanie reklam telewizyjnych na upodobania żywieniowe dziecka

Podawaj dziecku małe porcje jedzenia, lepiej podać dokładkę niż zmuszać dziecko do jedzenia

Nie stosuj diet hipoalergicznych bez uzasadnionej przyczyny

Zachęcaj dziecko do zabawy i ruchu na powietrzu, które wzmagają łaknienie

Produkty, których nie powinno spożywać małe dziecko

Hamburgery, frytki – są to produkty bardzo wysokoenergetyczne i sycące a jednocześnie mało odżywcze

Chipsy, paluszki – zawierają duże ilości soli i są bardzo wysokokaloryczne

Słodycze i kremowe lub francuskie ciasta – zawierają duże ilości cukrów prostych i tłuszczów cukierniczych

Słodkie napoje gazowane lub sztucznie barwione

Wysoko przetworzone i konserwowane produkty (pasztety, konserwy)

Kształtowanie właściwych zachowań żywieniowych dzieci w wieku przedszkolnym

(Woś i Staszewska-Kwak, 2008) Dbaj o spożywanie przez dziecko przynajmniej 4 posiłków

dziennie

Kultywuj tradycje wspólnego jedzenia dobrze skomponowanych pod względem jakości i ilości posiłków

Dbaj o to, aby dziecko spożywało posiłki przy stole w spokojnej atmosferze, należy unikać spożywania posiłków przy telewizji

Kontroluj ilość i jakość przekąsek między posiłkami (nadmiar ciastek, słodkich napojów czy frytek), przekąski te hamują łaknienie i mogą sprzyjać otyłości

Angażuj dziecko w racjonalne zakupy produktów spożywczych i przygotowywanie posiłków

Piramida zdrowego żywienia dzieci

Zalecane produkty w diecie przedszkolaka

Mleko w ilości co najmniej 2 filiżanek dziennie lub odpowiednie ilości jogurtu, kefiru, twarogu, sera

Produkty zbożowe z uwzględnieniem produktów z pełnego ziarna, różnych gatunków kasz i makaronów w ilości ok. 230g

Chude mięso (1 porcja dziennie)

Jajo kurze maksymalnie 3-4 razy w tygodniu

Owoce w ilości ok. 180g

Zalecane produkty w diecie przedszkolaka

Warzywa w ilości ok. 450g

Tłuszcz całkowity, który dostarcza ok 30% energii, w tym nasycone kwasy tłuszczowe nie więcej niż 10% energii

Ryby (porcja co najmniej 2 razy w tygodniu)

Produkty dodatkowe na potrzeby aktywności fizycznej ale pozbawione wartości odżywczych, jak np. batony, frytki czy chipsy. Ich dobowe spożycie nie powinno przekraczać więcej niż 100-150 kcal

Zagrożenia pojawiające się w wieku szkolnym

Okres szkolny i młodzieńczy sprzyja utrwalaniu nawyków żywieniowych. Na co należy zwrócić uwagę:

Częste spożywanie posiłków przez dziecko poza domem

Brak możliwości kontroli spożywania posiłków

Brak drugiego śniadania, zastępowanie go słodyczami, jedzeniem typu fast food

Anoreksja lub bulimia – często poprzedza je przejście na dietę odchudzającą

Ograniczenia ekonomiczne rodzin

Jak pomóc dziecku szkolnemu

Nie wypuszczać dziecka z domu bez spożycia przynajmniej małego śniadania: jogurtu, kromki chleba, szklanki mleka

Przygotować II śniadanie do szkoły, najlepiej kanapkę z serem lub wędliną, jako dodatek podajemy owoc

Zachęcać dziecko do picia wody mineralnej, kefirów, jogurtów zamiast napojów typu cola

Przygotowywać i spożywać domowe posiłki

Podawać lekką kolację co najmniej 2 godziny przed snem

Zachęcać do aktywności fizycznej

Posumowanie

Piśmiennictwo

Bednarek A., Bednarz M. (2013): Zachowania zdrowotne chłopców i dziewcząt w młodszym wieku szkolnym. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2013, Tom 19, Nr 3, 305-312.

Czarniecka-Skubina E., Namysław I.(2008): Wybrane elementy zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 6 (61), 129-143.

Gacek M. (2012): Sposób żywienia dzieci przedszkolnych ze środowiska wielkomiejskiego. Rocz. Państw. Zakł. Hig. 2012, 63, Nr 4, 477-482.

Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. (2011): Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Jeżewska-Zychowicz M. (2005): Zachowania żywieniowe młodzieży warszawskiej a środowisko społeczne. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W. (2009): Konsument na rynku nowej żywności. Wydawnictwo SGGW, Warszawa

Kołłajtis-Dołowy A., Schlegel-Zawadzka .M. (2011): Upowszechnianie wiedzy o żywieniu. W: Gawęcki J., Roszkowski W.: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Lalonde M. (1974): New Perspective on the Health of Canadians, a working document. Ministry of Supply and Services of Canada, Ottawa.

Maksymowicz-Jaroszuk J., Karczewski J. (2010): Ocena zachowań i zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z terenu Białegostoku. Hygeia Public Health 2010, 45(2): 167-172.

Palicka E. (2013): Postawa młodzieży szkół gimnazjalnych wobec odżywiania. Praca doktorska. Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.

Rokeach M. (1968): Beliefs, attitudes and values: A theory of organization and change. Jossey-Buss Publications.

Wądołowska L. (2011): Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.

Woś H., Staszewska-Kwak A. (2008): Żywienie dzieci. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

Zimna-Walendzik E., Kolmaga A., Tafalska E. (2009): Styl życia-aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2009, 4(65), 195-203.

Dziękuję za uwagę