küreselleşme kültür ve din

8/2/2019 kreselleme kltr ve din

1/31

Kreselleme, Kltr ve Din

HSAN APCIOLUDR., ANKARA . LAHYAT FAKLTES

e-posta: [email protected]

abstractGlobalization, Culture and Religion. Our world experienced, particularly in the first decadeof the 21th century, radical social changes in an unprecedented degree and still continues to beexposed to it. A conviction increasingly prevailed in all parts of society that a new world wasemerging, which was shaped by new tecnologies, new institutional structure, new culture and neweconomy. It was also at the period that the word of Globalization came to be used to refer to thisextraordinary change. So, Globalization refers to a process that economic, social, cultural andpolitical events taking place anywhere in the developed world have an influence over the people ofother parts of the world, and that the interdependence between societies gradually increases. It isstated directly or indirectly in all platforms that it is inevitable to submit to the challenges andeffects of Globalization expressed as an irresistible or irreversible power and process. In this article,the cultural and religious effects of Globalization will be dealt with in a theoretical framework.

Also, the cultural dimensions will be examined in the framework of Featherstone, Barber, Ritzerand Berger's views, while its religious dimensions will be analysed on the basis of Beyer's explanationof "cultural forms of religions", and the consequences caused by Globalization over the socio-political and cultural appearance of world religions will be focused on.

key wordsGlobalization, Culture, Religion, Politics.

1. Giri: Kreselleme ve Yenidnya DzeniYirminci yzyln ikinci yarsndan itibaren hzl bir gelime kaydeden bilgive iletiim teknolojileri sayesinde lkelerin siyasal ve iktisadi snrlar ara-

sndaki esneklik ve akkanlk artm; bylece dnyann bir ucunda yaananbir olayn olumlu ya da olumsuz etkisi ksa sre iinde dier blgelere deulaarak dnya apnda sonular ortaya karmaya balamtr.1 Bu yeni or-

1 Min Soo Kim, Historical and Comparative Analyses of Globalization Through CommunicationsTechnology in the West and the Asia, (Baslmam Doktora Tezi), The Pennsylvania State Univer-sity, The Graduate School College of Communications, Pennsylvania, 1997, s. 239307.

AFD XLIX (2008), say II, s. 153-183


2/31

154 AFD XLIX (2008), say II

tamda dikkat eken nemli gelimeler arasnda uydu enformasyon sistem-lerinin kurulmas, ulusal kltrlerin kendi kapal snrlarn zorlamas, kre-sel tketim ve pazarlama kalplarnn ortaya kmas, kollektif yaam tarzla-rnn gelimesi, Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletler gibi kresel lektesiyasal sistemlerin kurulmas, insan haklar kavramnn kapsam alannngenilemesi, ekonomilerin birbirine daha baml hale gelmesi, souk savadnemindeki politik kutuplamalarn ortadan kalkmas ve hemen her alan-da liberal eilimlerin glenmesi saylabilir. Ayrca, bu gelimeler sonucun-da dnyann adeta "byk bir kye" dnt pek ok kiinin ortak kanshaline gelmitir.2 Bu dnemde dnyamz, daha nce ei benzeri grlmemi

bir etkinlik ve genilikte kkl toplumsal deiimler yaam ve halen deyaamaya devam etmektedir. Bugn toplumun her kesiminden insanlar ara-snda yeni teknolojilerin, yeni kurumsal yapnn, yeni kltrn ve yeni eko-nominin ekillendirdii bir dnyann doduu eklinde yaygn bir kanaatgittike daha fazla egemen olmaya balamtr.

Dnyamzn tecrbe ettii bu olaanst deiimi nitelendirmek zerekreselleme szcnn kullanlmas da bu dneme rastlamaktadr. Bunagre kreselleme, gelimi dnyann herhangi bir yerinde yaanan ekono-mik, sosyal, kltrel ve siyasal olaylarn dnyann baka toplumlar zerin-de de etkili olduu ve toplumlar arasndaki karlkl bamlln giderekartt bir srece iaret etmektedir. Giddensn ifadesiyle, lkeler arasndaki

snrlar aan toplumsal, politik ve ekonomik balar, her bir lkede yaayaninsanlarn kaderini nemli lde etkilemektedir. Dnya zerinde hibir l-kedeki yaam, artk dierlerinden btnyle ayrlm ya da bamsz deil-dir.3 Bu noktada, kar konulamaz ya da geri dndrlemez bir g ve sreolarak ifade edilen kresellemenin meydan okumalarna ve etkilerine karboyun emekten baka bir arenin olmad her platformda ak ya da rt-l bir biimde dile getirilmektedir. Bylece kreselleme bir yandan dnyaleinde grlen mal ve hizmetlerin, teknolojilerin, fikirlerin, sermayenin,emein, kltrel unsurlarn akkanln belirten bir kavram olmas bak-mndan betimleyici bir ierie gndermede bulunurken dier yandan yeni-dnya dzeni ilkelerinin benimsenmesi erevesinde rtl bir ynlendiri-cilii de beraberinde getirmektedir. Gnmzde younlukla yaanmakta olanbu karmak sreler dizisinin, milli kltr kimliklerini gl bir biimdeetkiledii grlmektedir.

2 Mustafa Acar, Ekonomik, Siyasal ve Sosyo-Kltrel Boyutlaryla Kreselleme: Tehdit mi, Frsatm?,Liberal Dnce Kreselleme zel Says, 2002, s. 15.

3 Anthony Giddens, Sosyoloji, ev. Cemal Gzel, Ayra Yaynevi, Ankara, 2000, s. 67.


3/31

155Kreselleme, Kltr ve Din

Kreselleme, snrlar iyi izilmi bir sistem, bir ulus devletin ya da birblgenin corafi olarak tanmlanm snrlarndan oluan klasik toplumdncesinden uzaklaarak, toplumsal yaamn zaman ve mekn boyuncanasl dzenlendii zerinde younlaan ok farkl bir alg perspektifini ier-mektedir.4 Bu perspektifte kresellemenin en son aamasnn ortaya kar-d temel zelliklerden birisi zaman-mekan skmasdr. Buna gre, kreselsrelerin hzlanmasyla birlikte dnya kendisini daha kk hissetmekte,uzaklklar ksalmakta ve dnyann herhangi bir yerinde meydana gelen birolayn etkisi ksa srede ok uzak yerlerdeki insanlar tarafndan hissedil-mektedir.5 Kreselleme, ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel ve dinsel politi-

kalaryla, yeni bir dnya dzeni oluturma iddiasn iinde barndrmakta-dr. Bu yenidnya dzeni snrsz kr maksimizasyonunun nnde engel olu-turan her eyi zel sektre havale ederek, emek piyasasn kuralszlatr-makta, yoksulluu ve sosyal gvenlik krizini derinletirmektedir. Nitekimdnya genelinde ekonomik alanda kendini gsteren eilimler sosyal kalkn-mann pek ok alannda eitli olumsuzluklar beraberinde getirmitir. Eko-nomik anlamda gelir dalmndaki adaletsizlikler toplumsal eitsizlikleribelirleyen en nemli unsurlardan biridir. Kresellemenin dnyamz gide-rek belirsiz ve gvenilmez bir mecraya doru srklemesi karsnda bir dizinlemlerin alnmasnn art olduu nde gelen kresel glerin oluturdu-u Davos Ekonomi Forumunda dile getirilmitir. Ancak zamanla neo-liberal

doktrinin dayand muhafazakar ilikiye ve bununla ilintili moraliteye nemvererek kresellemenin ileyiinde gzlenen aksaklklarn stesinden geli-nebilecei eklinde bir kanaat egemen olmutur.6 Bu erevede yrtlenneo-liberal politikalar, devletlerin sosyal alana ayrdklar bte paylarnkstlamalarna neden olmutur. Dnyada pek ok devletin benimsemi ol-duu neo-liberalizm, uluslarn geni kapsaml refah politikalar uygulamaolanaklarn erozyona uratmtr. Bunun sonucunda, gelir eitsizlikleri veyoksulluk zellikle ve ncelikle dezavantajl nfus gruplar arasnda gide-rek artan bir biimde yaylmtr. Aslnda bu durum yirminci yzyln ikincieyreinden balayarak gelien sosyal devlet (refah devleti) uygulamalar-nn ar bir saldrya uradnn da en somut gstergesidir. Bununla birlik-te, dnyamzn ve lkemizin yaad byk ekonomik krizler ve siyasi geri-

4 Anthony Giddens,Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s.6669.

5 David Harvey,Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, Metis Yaynlar, stanbul, 1999, s.291341.

6 H. Ezber Bodur, Sunu,Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din,ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.),Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. ix.


4/31


limler bata olmak zere, ekonomik ve siyasal alanlarda yaanan gelimeler,kreselleme dinamikleri ile birleince, hem yerel hem de kresel lektebirtakm ikili kartlklarn dourduu atmalara ve bu atmalarn herbir kutbu arasndaki karlkl etkileimlere yol amaktadr.7 Bu farkl za-man-mekan iftleri aras karlkl ikilik ve etkileimlerin ortaya kardkltrel atmalar sonucu, modern yaamn belli alanlar (rnein ulus-devlet, retim ve iletme sreleri, tketici ynelimleri vb.) evrenselletiril-mekte ve izafiletirilmektedir.8

Kreselleme, toplumlar, bir taraftan corafi snrlar boyunca birletirenyeni kresel, blgesel ve ulus ar cemaat ya da rgtlenme biimleri olu-

turmaya zorlarken, dier taraftan toplumu, hem ulus devlet snrlarnn iindehem de dnda blnebilir ya da paralanabilir hale getirmektedir. Byleceetnik ayrmlar, "teki"ler yaknlatka daha ok eklemlenmektedir. Kresel-leme, bir taraftan iktidarn, bilginin, sermayenin ve enformasyonun yo-unluundaki art salarken, dier taraftan daha ok iktidar sahibi olmayaalan yerel kurulular, cemaatler ve gruplar gibi gl bir ademi merkezi-leme dinamii yaratmaktadr. Kreselleme dinamiklerinin rettii bu ye-nidnya dzeni, farkl kltrlerin yaam tarzlarnn ve toplumsal pratikleri-nin yan yana bulunmasn ya da birlikte var olmasn gerektirmektedir. Budurum snrlar glendirerek sosyo-kltrel farklar ve nyarglar ortadankaldrmakta; dncelerin, bilgilerin, deerlerin, yaam biimlerinin me-

lezlemesinin yaand ortak kltrel kimlikler ve toplumsal mekanlar ya-ratmaktadr.9

Bu erevede kreselleme, temel boyutu ieren sosyo-kltrel birsre olarak dnlebilir. Smithe gre bu sreler: Dnya finans piyasala-rnn ve serbest-ticaret blgelerinin ykseliini, mallarn ve hizmetlerin k-resel deiimini, ulus tesi irketlerin hzla bymesini ifade eden ekono-mik kreselleme; Birlemi Milletler, Avrupa Birlii gibi ulus st ekono-mik ve politik rgtlenmelerin milli devletlerin yerine gemesini ve kreselpolitikalarn ykseliini ifade eden politik kreselleme ve Dnya lein-de bilginin, iaretlerin ve sembollerin kresel ak ve bu aklarn neticesin-

7 Yerel/kresel dikotomisi konusunda bkz. Les Back, Local/Global, Core Sociological Dichotomi-es, Chris Jenks (ed.), Sage Publications, London, 1998, s. 6378.

8 Roland Robertson, Globalization and the Future of Traditional Religion,God and Globalizati-on Volume 1, Religion and the Powers of the Common Life . Max L. Stackhouse ve Peter J. Paris(eds.), Trinity Press International, USA, 2000, s. 5963.

9 M. Van Elteren, Amerikan Popler Kltrnn Etkisinin Global Bir Yaklam inde Deerlendi-rilmesi,Popler Kltr ve ktidar, Nazife Gngr (der.), Vadi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 288289.


5/31

157

de oluan eitli sosyo-kltrel dnmlere gsterilen tepkileri de iindebarndran kltrel kresellemeden oluur.10

Kltrel kresellemenin en nemli dinamiklerinden biri, din ve dinikltrn etki alannda olan konulardr. Dinin hem bireysel hem de toplum-sal dzeyde kimlik ina etme ilevi dikkate alndnda, toplumlar ve kltr-ler hem diyalog taleplerinde hem de atma arzularnda dine aikr ekil-de dayanmaktadrlar. Bu erevede kreselleme karsnda dinin, esas iti-bariyle, mevcut iletiimlere alternatif bir iletiim tarz olarak belirdii syle-nebilir. Dinin toplumsal tezahrleri ve ilevleri asndan baktmzda, onunhem birey ve akn varlk arasnda, hem de bireyler aras bir iletiim arac

olduu grlecektir.11 Kresellemenin ekonomi, siyaset ve kltrle ilikisiile din arasndaki ilikisi arasnda benzerlikler bulunur ve kreselleme herbirinin zerinde kkl bir takm deiim ve dnmlere neden olabilir. Ancakdin sz konusu olduunda farkl bir durum ortaya kmaktadr. nk "MaxWeber'in analizlerinin odanda yer alan 'dnya dinleri'nin hemen hepsi 'fe-tih' veya benzeri ideolojileri araclyla kresel bir yaylmay hedeflemiler-dir." Bu demektir ki, dinler bizzat kendileri kresel vizyon gelitirmeye m-sait bir yapya sahiptirler. rnein, kreselleme bilgiyi zgrletirip, payla-m kolaylatrrken; farkllklar, eitsizlikleri, isizlik, mitsizlik, dlanmagibi sosyal sorunlar nemli lde bytmektedir. Kresellemenin tm buolumsuz ynleriyle birlikte temel fikr-i sabiti haline gelen etkinlik, kr, b-

yme ve ar ferdiyetilie dayanan ekonomik bak asna kar din, dahamerhametli ve empatik bir yaklamn temelini oluturabilir. Din, fakirlereve unutulmulara yardm etmek zere toplumun kaynaklarnn yenidenpaylam ve kimliin muhafazasna ynelik bir tepki oluturabilir. Buna gredinin, evrenin bozulmasndan ve bir noktada ekolojik felaketten ve muhte-melen psikolojik felaketten saknmada ihtiya duyulan destei salayacada sylenebilir.

Kreselleme ve din ilikisi erevesinde dier nemli bir nokta da, Beyerinde belirttii gibi, ikisi arasnda tek ynl bir ilikinin olmaddr. Yani builikide kreselleme etken, din ise edilgen bir konumda deildir. Beyer budurumu Salman Rt rneiyle izah eder. Salman Rt eytan Ayetleri(The Satanic Verses) adl eserinde, Mslmanlara ve slam dinine hakaretettii gerekesiyle, 1989da Humeyninin fetvasyla lme mahkm edil-miti. Beyere gre, bu olay kresel dnyada dinin rolyle ilgili iki nemlisonuca iaret etmektedir. Birincisi Mslmanlarn kutsallarna hakaret edilme-


10 Philip Smith,Kltrel Kuram, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 308.11 mit Akt,Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din (Baslmam Doktora Tezi), Dokuz Eyll niver-

sitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 2008, s. 64.


6/31


si onlarn mevcut sistem ierisinde kendi inanlarn yaayamayacaklardncesiyle tepki gstermelerine neden olmutur. Dier nemli bir sonuise, Mslmanlarn gstermi olduklar bu tepki sayesinde slami kimliincanlanmasdr. Bu olay, dinin kresel sisteme dhil olma srecinde kendi-sinden istenen taviz taleplerine marjinalleerek tepki vermesinin mm-kn olduunu gstermektedir. Baz durumlarda ise din, kresel alandakideiim ve dnmle birlikte varlk ve hareket alan kazanabilir.12

Bu makalenin amac, yukarda aklanan nitelikleri ile kreselleme fe-nomeninin farkl kltrel ve dini grnmlerini ana hatlaryla ortaya kar-maktr.Kresellemenin kltrel boyutlar, Featherstone, Barber, Ritzer ve

Bergerin grleri; dini boyutlar ise Robertson ve Beyerin dinlerin toplum-sal formlarna ilikin aklamalar erevesinde incelenecek ve yine bu ere-vede kresellemenin dnya dinlerinin sosyo-politik ve kltrel grnmlerizerinde ortaya kard sonular zerinde durulacaktr. Elbette, ekonomi-den sanata, bilimden iletiime ve politikadan uluslar aras ilikilere kadar pekok alan iine alan geni bir literatr kapsayan kreselleme fenomeninin,kltr ve din zerindeki etkilerini btnyle tespit etmek mmkn deildir.Bu nedenle, makalede, zellikle kreselleme, kltr ve din tartmalarnnodakland belli bal alanlar, kresellemenin dinin ve kltrn farkl form-lar zerinde ortaya kard deiimler erevesinde incelenecektir.

2. Kreselleme Kuram ve KltrSosyal bilimler alannda kreselleme tartmalar 1980li yllarla birliktegndemdeki yerini almasna ramen, kreselleme srecinin neredeyse binyldr devam eden bir srece yayld iddia edilmektedir.13 Bu anlamda, r-nein, kk lekli avc ve toplayc toplumlardan modern ulus-devletegei; kresel topluma doru bir adm olarak deerlendirilmektedir. Durk-heim,14 Marx ve Weberin kuramlar, zamann ve meknn daima daha geniblgelerine yaylan toplumsal rgtlenme biimlerinin, daha geni tarihselsre boyunca nasl birbirlerini izlediklerine ilikin farkl aklamalar sun-

12 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 6869.13 Bu blmde verilen bilgiler, ksmen Cultural Globalization and Global Flow of Popular Cultu-

re, World Applied Sciences Journal, 2008 4 (1), s. 1015. balkl makalemize dayanmaktadr.14 Bu erevede rnein, Durkheimn kltr grn ekillendiren, onun insan zerine odaklan-

masdr. Bu nedenle baz sosyologlar onu, kltrel dnmn temsilcisi olarak grmektedir.Bununla birlikte, din sadece kltrel bir kaynaktr gr, Durkheim dncesine oldukayabancdr. Durkheim, dini inanlarn kolektif temsiller olarak grlebileceini dnse de, din

ve kltr ayn kefeye koymaz. Ona gre din, ncelikle kltr ve toplumu kucaklayan bir feno-men, bir fikirler sistemidir, ancak ayn zamanda o, insanolunun potansiyelleriyle ekillenmibir yaam formudur. Ayrntl bilgi iin bkz. Emile Durkheim, The Elementary Forms of ReligiousLife, translated by Karen E. Fields, Free Press, New York, 1995, s. 1, 5, 34.


7/31

159

maktadr. Gemiin kuramsal geleneklerini bu yolla yeniden ina edebilece-imiz gereine ramen, kreselleme aratrmalarnda en byk ilgi a-da balamlar zerinde younlamaktadr. zellikle "kltrel kreselleme"alannda "kapitalizm", "metalar", "zaman/mekn skmas" ve "bilgi akla-r"yla ilikili konular; kreselleme ve postmodernizm literatrleri arasndazorunlu bir yaknlamaya yol amaktadr.15 Featherstone, kresellemeninkltrel etkisine ilikin literatrn, iki ekimeli hipotez ya da model etra-fnda toplandn savunmaktadr.16 Birinci model, "Amerikanlama", "Mc-Donaldlama" (McDonaldization) ve homojenlemenin art ile karakterizeedilen bir dnyada yaadmz ileri sren Ritzer17 ve Barber'n18 yakla-

mn ifade eder. Bu model; "kltrel emperyalizm"i ve Birleik Devletler kl-trnn serbest piyasa ideolojileriyle birlikte dnyann geri kalan ksmnanasl ihra edildiini vurgulamtr. Bu zelliiyle model, modernleme ku-ramyla yceltilen Amerikan yardm programlarna, serbest bilgi ak poli-tikalarna, Amerikan medyasyla eklemlenen medya endstrilerinin egemen-liine getirilen eletirel bir yaklam temsil etmektedir.

Kltrel emperyalizm tezi, gelimi kapitalist toplumlarda retilen veyaylan kltrel rnlerde, medyann doasnda var olan ideolojik kltrelbir ereve kurulduunu ve kitle kltr rnleri araclyla tm dnyayayayldn savunmaktadr. Bu tezi savunanlar, uluslararas iletiimi, gelimilkelerin uluslar aras karlarna, zellikle ABDnin kresel, askeri, ekono-

mik ve politik stnlne hizmet eden bir ara olarak deerlendirmekte-dir. Kltrel emperyalizm, 1960-1970li yllarda geerli olan modernlemeteorilerini hedef almas nedeniyle, ekonomik, siyasal ve kltrel olarak kinciDnya Sava ncesi kolonileri kontrol eden gelimi lkelerle, gelimekteolan, az gelimi lkeler arasnda kurulan ballk ilikilerini temel incele-me alan olarak grmektedir.19 Ayrca, Bat, zellikle Amerikan deerlerininetkin konumu, artk ulus tesine sarkm kapitalist sermaye, hukukun bir-ok ieriinin evrenselleme eilimi, ulus-devletlerin geleneksel formlar-nn ierik analizine zorlanmas, ok kltrllk, effafln giderek birey vetoplumun yaamn kuatmas, gizlilik ve mahrem olma niteliklerinin azal-mas, yksek geililik ve etkileim bu modeldeki kreselleme tanmlar


15 Smith,Kltrel Kuram, s. 309.16 Mike Featherstone, Undoing Culture, Sage Publications, London, 1995, s. 9.17 George Ritzer, The McDonaldization of Society, Revised ed. Pine Forge Press, Thousand Oaks,

California, 1996.18 Benjamin Barber,Jihad vs. McWorld, Ballantine Books, New York, 1996.19 Suat Sungur, Kltrel Emperyalizmin tesi: Kreselleme, letiim ve Yeni Uluslar Aras D-

zen, Stratejik Aratrmalar Dergisi, 2008, 1 (1), s. 9697.


8/31


ierisinde ne kan olgular arasndadr.20 Yine bu modelde, Disney21 izgifilmleri gibi, ABD kaynakl medya ve popler elence rnlerinin ihracnazel ilgi gsterilmektedir. Bu modelin en son uyarlamalar, kresel kltreltercihlerin ve idari sistemlerin ykselii ile yerel/ulusal kltr farkllklarnnnasl andrldna iaret etmektedir. Bunlar, ayrt edici olarak Amerikan de-er sistemlerinden ok, genel, derinliksiz, kksz ve srekli genileyen kapi-talist rasyonaliteye ve bununla balantl metalara ve teknolojilere tabidirler.22

Bu gelenek iinde belki de en iyi bilinen kuram, Ritzer'in, Marx ve Weber'inalmalarndan hareketle gelitirdii ve Toplumun McDonaldlamas adlalmasnda kulland "Mcdonaldlama"dr. Ritzer "Mcdonaldlama" teri-

mini, fast-food restoranlarndaki ileyi mantnn Amerikan toplumununyan sra giderek dnyann geri kalan byk kesimine de egemen olmasnayol aan farkl sosyo-kltrel sreleri ifade etmek iin kullanmtr. Burada-ki dnce fast-food kurulularnn benimsedii ilkelerin giderek deiiktoplum kesimlerini ve bir btn olarak dnyay byk oranda etkilemesidir.Bu ilkeler; "etkinlik", "hesaplanabilirlik", "tahmin edilebilirlik" ve "denetim"olarak zetlenebilir. Ritzer, niversiteler, cenaze trenleri, geni yerleim si-teleri ve moteller gibi yerleri McDonaldlatrma faaliyetinin imdiki alanlarolarak gsterir. Ritzer, hizmet sunumu ve mali adan karlanabilirlik lt-leri bakmndan baz faydalar grlmesine ramen, bu durumun yarattbirok olumsuzlua da iaret etmektedir: Bu kurulularn ortaya koyduu

toplumsal deiimin pratik sonular, daha geni toplumsal amalarla ilgiliherhangi bir ngr olmakszn dar bir ara-ama rasyonalitesini ierir; (a)iin ve dier faaliyetlerin basit grevler iinde vasfszlamas, (b) paketlen-mi sunum, (c) standartlam modller ve seenekler, (d) acmasz piyasailkelerinin uygulanmas ve (e) toplumsal yaamda otantikliin ve anlamnerozyona uramas. Ritzer'e gre, bunlarn hepsi negatif anlamlar tamak-tadr. Ona gre, "eer dnya daha az McDonaldlam olsayd, insanlar ken-di insani potansiyelleriyle daha iyi yaayabilirlerdi".23

20 ahin Grsoy, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din,Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din. ahin Gr-soy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 75.

21 Yeni popler kltr endstrilerinde, dnyann kltrel btnlemesi ynnde bir inan ve budorultuda gerekletirilen evrensel kltr retiminden sz edilmektedir. Bu inan yaambiimlerinin, kltrlerin ve tketici davranlarnn btn dnyada birbirine benzer hale gele-ceine olan bir kanaati yaygnlatrmaktadr. Bu ortak kltr inanc ve dnya bilinci,Dallas,Batman (Yarasa Adam) ve Disneyland gibi baarl rnlerle de destekleniyor grnmektedir.rnein, Euro Disneylandn mdrne gre Disneyin karakterleri evrenseldir. O, Bir talyanocuuna gelin de Topolinonun (Miki Farenin talyancas) Amerikal olduunu anlatn der.David Morley ve Kevin Robins,Kimlik Meknlar, ev. Emrehan Zeybekolu, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 1997, s. 155.

22 Smith,Kltrel Kuram, s. 309.23 Smith,Kltrel Kuram, s. 310.


9/31


Dnyann McDonaldlamas, uzun vadede insann yaratcln engelle-yen ve toplumsal ilikileri insancl olmaktan uzaklatran tek dze standart-larn zorla kabul ettirilmesi anlamna gelmektedir.24 Benzer ekilde Benja-min Barber da kamuoyunu, McWorld olarak adlandrd dnyann eit-lilik gsteren topluluklarn hzl bir ekilde yavan, tekdze bir piyasayadntren, ruhsuz bir tketici kapitalizmine kar uyarmaktadr. Barberagre McWorld, 1950lerde ve 1960larda yzeysel Amerikan kltrnnyaylmac ticari karlarca ynlendirilen bir popler kltr rndr. Mzik,video, tiyatro, kitaplar ve elence parklarnn tamam ortak logolar, reklamsloganlar, starlar, arklar, markalar ve reklam mzikleri dolaymnda ortak

zevkler yaratan Amerikan maj, bir ihracat rn olarak retilmitir.25Peter L. Berger'in, Barber'in "McWorld" terimine gnderme yaparak k-

resellemenin drt boyutu arasnda ele ald popler kltr, yukardaki ak-lamalarda da grld gibi, bat ve zellikle Amerikan kkenlidir. Dnya-nn her tarafnda genler Amerikan mzii ile dans eder; Amerikan jeansle-ri ve zerlerinde Amerikan niversiteleri ve dier tketim rnleriyle ilgilimesajlar bulunan tirtler giyerler. Daha yallar Amerikan sitkomlar izlerve Amerikan filmlerine giderler. Gen-yal herkes Amerikan fast foodlarylagiderek daha uzun boylu ve daha iman hale gelir. Burada aslnda bir klt-rel hegemonya sz konusudur. Berger'e gre, Fransz kltr bakanlarnn yada ranl mollalarn bu duruma kzmalar artc deildir. Kltrel emper-

yalizmi eletirenler bunun sadece da ynelik bir tavr olmadn bilirler.Bu durum belirgin bir inanlar ve deerler yk tar.26 Amerikan kltr-nn tketimi aslnda ayinsel bir nitelik tar. Bu hegemonik durum, tketi-min asimetrik yapsnda da grlebilir. rnein, Meksikallar hamburger, Ame-rikallar tako yer. Bununla birlikte, Meksikallar hamburgerin yannda Ame-rikan kltrnn dier ynlerini de tketirken, Amerikallar tako yemeklebirlikte Meksika kltrnn mutfak dndaki ynlerini almazlar.27

24 Manfred B. Steger,Kreselleme, ev. Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006, s.102; Ayrca bkz. Globalization and Ideology,The Blackwell Companion to Globalization, editedby George Ritzer, Blackwell, Cambridge, 2007, s. 36782.

25 Steger, Globalization and Ideology, The Blackwell Companion to Globalization, s. 372.

26 Bu erevede Rock mzik konusunu ele alan Berger, bu mzik trnn sadece yksek sesliritmik mzik ve tehlikeli derecede atletik dans tercihinden ibaret olmadn; ayrca kendiniifade etme, geri kafal olduu kabul edilen gelenei yenme anlamna geldiini belirtir. Bkz.Peter L. Berger, Kresel Kltrn Drt Yz, ev. ahin Grsoy, hsan apcolu.Kreselleme,Ulus-Devlet ve Din, ahin Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 9.

27 Berger yaad bir olaydan hareketle, Amerikan popler kltrnn dilsel yaylmacln ylerneklendirir: Birka yl nce inin Guandong (60 milyon nfuslu bir Pazar) eyaletinde hall-mark tebrik kartlarnn temsilcisi ile grmtm. rnlerinin ok iyi satlmasndan duyduumemnuniyeti ifade etti. En ok hangi tebrik kartlarnn satldn sorduumda, sevgililer gn


10/31


Kreselleme sreciyle birlikte tketim artk, ekonomik bir olgudan ziya-de, ondan esinlenen sosyo-kltrel bir tutum ve yaklam ifade etmektedir.nsanlarn kim olduklar onlarn tketim alkanlklarna baklarak deer-lendirilmektedir. Bu adan tketimcilik, toplumsal, kltrel ve politik ilev-lere sahiptir. Bunun en gzel rneklerinden birinin McDonalds ve benzeri"fast food" restoranlar olduu grlmektedir. Adndan da anlalaca gibi,burada her ey arabuk tketilmektedir, bu rnlerin tketicilerinin genizamana tahamml yoktur. Bu tr mekanlarda geleneksel restoranlardakigibi masa ba sohbetlerden ve paylamlardan sz edilemedii gibi aynzamanda men de tek tip ve ekmeinden ketapna kadar her ey standart-

tr. alanlarn bile otomatie balanm robotlar gibi altn sylemekabart olmaz. nk srada bekleyen pek ok "a tketici" vardr. Grnen oki "Mc kltr" insanlara arabuk tketme alkanl kazandrrken onla-rn baz insani yetilerini de kstlamaktadr. rnein, "Mc Kltr" tketicile-ri kendi karnlarn tka basa doyururken, muhtemelen alk ve sefalet iin-de olan insanlar pek de akllarna gelmeyecektir. Bauman'n ifadesiyle buinsanlar, uzak diyarlarn cinayet, salgn hastalk, alk ve vahet grntlerikarsnda, "onlar uzak diyarlarda yapt iin Tanr'ya dua etmekten bakaelimizden ne gelebilir ki" diyeceklerdir. Dolaysyla tketici iin artk tke-tim konforu birinci sradadr. Bireyin sahip olduu etik ya da dini deerlerinise, eyleme dnmeyen sadece temenni ifadelerinden ibaret kalmas kuv-

vetle muhtemeldir.28

Kresel lekte genileme ve mallarn tm dnyaya yayma konusundacesur ve atlgan kararlar alabilen, geni sermaye ana sahip okuluslu devticari kurulularn piyasa hkimiyeti, yeni ve esnek bir iktisadi yaplanma veretim-tketim srelerine damgasn vurmutur. Bu dnemde olumayabalayan okuluslu siyasi ve iktisadi yaplanmalar; sermaye, igc, yne-tim biimi ve grev tanmlar gibi retim faktrleri, kresel pazarlama stra-tejileri dorultusunda yeniden tanmlanmaya balamtr. Siyasi snrlar or-tadan kaldran ve ulus devlet yaplarn andran, dnyay kresel bir kyolarak kurgulayp ekillendiren ve adna yenidnya dzeni denen bu sos-yo-ekonomik ve kltrel dnm projesi; sre ierisinde gnmz kapi-talizminin maddi unsurlara dayanan iktisadi bunalmn gidermeyi ve kendigerekliini toplumun tm kesimlerine ve yaam tarzlarna dayatmay ba-

kartlar olduunu syledi. inli genler kar cinse kar ok utangatrlar. Duygularn karcinse ifade etmeleri ok zordur. Sevgililer gn kart gndermek onlar iin ok daha kolaydr.Bu durumda ne diyeceimi bilemedim ve mesajlar inceye evirmenin olduka zor olacansyledim. Yo hayr dedi. Kartlar ngilizce olarak istiyorlar. Berger, Kresel Kltrn Drt

Yz, s. 911.28 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 77.


11/31

163

armtr.29 Tketim kltrn bu ekilde kreselletirilmesi grevini stle-nen insanlar ise, Berger'in "Davos kltr" adn verdii kresel sekincikltrn yneticileridir. Ancak, bu ithal kltr rnlerinin tketicileri okdaha geni bir topluluktur. Popler kresel kltre ynelik yerli tepkiler, ara-larnda eitli uzlama noktalar bulunmakla birlikte, toptan kabulleniletoptan kar k arasnda deiir. Toptan kabulleni, genellikle bir kuakatmasna neden olur ve muhtemelen genleri bu kabullenie iten motivailelerine kar gsterdikleri tepkileridir.30 Toptan reddedi ise baskc rejim-lerde bile neredeyse imkanszdr.

1980-1990l yllarda kresellemenin bir sonucu olarak, tekbiimlilik ve

otantiklik yitimi zerine ktmser vurgusu ile bu dn tarz giderek sor-gulanmaya balam ve bylece kreselve yerel/ulusalolann akl al-maz lde karmak, karlkl etkileimine vurgu yapan ikinci bir modelortaya kmtr. Genel olarak yerel olan, kk lekli ve corafi olaraksnrl geleneklere ve yaam biimlerine (rnein, din, milli kltr, dil, ma-halli gelenekler) iaret ederken; kresel olan, kresellemeyle ilikili,meknsal olarak geni toplumsal ve kltrel glere (rnein, tketimcilik,uydu iletiimleri, kltr endstrileri, g) iaret etmektedir. Bu ikinci mode-lin temsilcileri, genellikle kreselleme srelerinin, kresel ve yerel/ulusalkltrlerin birbirleriyle nasl ilikili hale geldiine dikkat ekerler. Bu mode-lin savunucularna gre, bu karlamalar, herhangi bir alanda kltrel ho-

mojenleme (trdeleme) kadar kltrel melezleme31

ve kltrel fark-llama32 olaslklarn da ieren ynleriyle karmak ve ngrlemez so-nular ortaya karabilmektedir. Buraya kadar sunulan ereve, kltrel birolgu olarak kresellemenin iki farkl etkisi zerinde odaklanmaktadr. Bi-


29 M. Cem ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanc-lama,Dini Aratrmalar, 11 (31), s. 178.

30 Bu erevede Berger, bu kabulleniin yabanclar iin artc birok farkl boyuta sahip olduu-nu belirterek, Sovyet komnistlerinin balangta bask altna almay denedikten sonra Sovyetrock terimini icat ederek izin vermek zorunda kaldklar Rock mzii rneini verir. Berger,Kresel Kltrn Drt Yz, s. 11.

31 Burada temel konu, kresel glerin ve rnlerin yerel koullar tarafndan benimsenme ya daksmen deitirilme biimidir. Kltrlerin bu karm ve melezlemesiyle eski kimlik tanmlar

zorunlu olarak deimektedir. Bu srete kimliin sreklilii koptuu iin gemile ba kurmaihtiyac gittike daha fazla hissedilmektedir. Kltr ve topluluklar evreleyen sreklilik ve ba-lant merkezleri olarak birtakm blgelere balanma duygusu da ayn ekilde hissedilmektedir.Kresel meknda insan, kendini yurdunda hissetme arzusu duymaktadr. Morley ve Robins,

Kimlik Meknlar, s. 125126.32 Yerli/milli haklar iin mcadeleler, kkten dinci hareketler ve rk tepkiler kresellemeye kar-

savunmac tepkiler olarak grlebilir. Bunlar, yabanc ve kresel etkilerin zararl sonularolarak kabul edilen eylere kar deerli yaam biimlerini savunma ve koruma isteinden do-ar. Smith,Kltrel Kuram, s. 310311.


12/31


rincisi sermayenin kresellemesi ve liberal piyasa ideolojisinin evrenselle-mesiyle Batl nc toplumlarn kltr kodlarnn dayatld homojenle-menin ortaya kmasdr. Dieri ise, Bat d toplumlarn kendilerini yeni-den tanmlamalarna frsat verip kreselleme srecine kendi ahsiyetleriile dhil olma imkn tanyan ve Batl toplumlarn kltrel tekelini ortadankaldrma imkn sunan heterojenlemedir.

Kreselleme srecinin belirleyicileri konumundaki yeni iletiim alar, bilgive grnt aklar bir taraftan farkl kltrlerin yan yana grntlenmesineimkn salarken dier taraftan egemen Bat kltrnn homojenletirici et-kisini artrmasna da yardmc olmaktadr. Bu etki kendini en belirgin biimde

tketim alannda gstermitir ve tek tip bir tketim kltr meydana getir-meye yneliktir. Featherstone tketim kltr zerine gelitirilmi belli ba-l perspektiften sz etmektedir. Birinci perspektife gre tketim kltr;maddi kltrn tketim mallar, alveri alanlar ve tketim alanlar biimin-de byk miktarlarda birikmesine yol aan kapitalist meta retiminin geni-lemesi savna dayanr. Bu durum, daha byk bir eitlikilik ve bireysel zgr-lk getirdii gerekesiyle kimileri tarafndan olumlu deerlendirilir. Bununlabirlikte dier bazlarna gre bu durum nfusun alternatif bir daha iyi top-lumsal ilikiler seeneinden uzaklatrlmas ve ideolojik maniplasyona ne-den olan bo zaman ve tketim faaliyetlerinin Batl toplumlarda giderek nekmasyla sonulanmtr. kinci ve daha kat anlamda sosyolojik olduu sy-

lenebilecek perspektif ise, rnlerden elde edilen doyumun; "doyum" ve "sta-tnn" enflasyon koullar altnda farkllklarn sergilenmesine ve korunmas-na baml olduu bir "sfr toplam" oyunundaki rnlere eriimin, toplumsalolarak yaplanm olmasyla ilikili olduunu belirtir. Bu perspektif, "toplum-sal balar" ya da "ayrmlar" yaratabilmek amacyla, insanlarn rnleri kulla-nrken izledikleri farkl yollar zerinde durur. nc perspektif ise eitli e-killerde dolaysz bedensel tahrik ve estetik hazlar yaratan, tketicinin klt-rel hayalinde ve tikel tketim alanlarnda arzu ve heyecanla karlad duy-gusal hazlar, ryalar ve arzular sorununu ortaya karr.33

Marcuse da bu grleri gelitirerek tketim ideolojisinin "sahte ihtiya-lar" yarattn ve bunlarn gnmz toplumlarnda bir "sosyal kontrol" ekliolarak ilevselletirildiini ileri srmtr. nsanlar sahip olduklar mallarlakendi deerlerini anlarlar. Yani onlar sahip olduklar otomobil, mzik seti, ev,mutfak eyas vs. araclyla ruhlarn ve benliklerini kefederler. Marcuse'agre kresel tketim kltryle birlikte bireyi topluma balayan mekanizma

33 Mike Featherstone,Postmodernizm ve Tketim Kltr, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 2005, s. 3637.


13/31

165

deimitir. Tketim toplumunda reklmlar, belirli tip giysiler giyen, yiyecek-ler tketen, aksesuarlar kullanan vs. gibi kitle kltrnn biimledii bir in-san olma arzusu gelitirmek iin sahte ihtiyalar yaratrlar. Ewen ise "BilinEfendileri"(Captains of Consciousness) adl kitabnda, tketici kltrnn geli-imini, yaam biimleri zerindeki denetimlerle ibirlii yaplmas erevesindeele almaktadr. Ewen'a gre tketici kapitalizminin hakim olduu toplumlardaileri grl bir iadam, ilerini dzenlerken yalnzca mal retimiyle deil, alcbir kitlenin ve psiik bir tketme arzusunun yaratlmasyla da ilgilenilmesi ge-rektiini grmeye balamtr. Bu projedeki kitlesel toplum bireyinin oluturul-ma srecinde, i dnyas, snf kavramn kitleye dntrerek ihtiyalarnn ve

hsranlarnn karln kendi yaamnn/iinin niteliklerinde ve ieriinde de-il de tketim mallarnda arayan bireyi yaratmak istemektedir. Reklm endst-risi ve kitle kltr igdsel araylara kitlesel olarak retilmi zmler ne-rir. Bu nerilerin iinde insanlarn kendilerini kitleden ekip kartabileceklerikitlesel olarak retilmi bireycilik vizyonlar da bulunmaktadr. Ewen'n izdiibu umutsuz tabloda piyasann sahte ve fetiistik dzeni, kitlesel tketim klt-r araclyla otantik (sahici) kltrn yerine gemitir.34

Bu kltr, insanlar, din, dil, rk ayrm olmakszn tm dnyada ayn tipjeansleri ya da pantolonlar giymeye, ayn marka spor ayakkablarn kul-lanmaya, ayn gazozu imeye vs. artlandrmaktadr. Tketim hznn artrl-mas, pek ok eyann ihtiya kategorisi iine sokulmasyla birlikte, bu eya-

larn sata sunulduu meknlarn oalmas sonucunu dourmutur. Bu er-evede tketim, toplumsal bir deer sistemi olarak gnlk hayatmz ekil-lendirmekte, dolam, satn alma, sat, bireysel ihtiyalar ve hazlar gibi kim-liklerimizi ifade etme imkn salayarak bize geleneksel toplumdan farklbir balam sunmaktadr.

3. Kresellemenin Kltre Etkisi: Kresel ya da Popler KltrBugn kresel kltr unsurlar, byk lde mesajlarn iletmek iin gliletiim teknolojilerine sahip kresel medya imparatorluklar tarafndan olu-turulmakta ve ynlendirilmektedir. Kresel kltrel gereklii, benzer forml-lerle retilmi TV ovlar ve reklmlarla dolduran bu irketler, insanlarn kim-likleri ve kltrel beenileri zerindeki etkileriyle, istek ve ynelimlerini gide-rek daha fazla biimlendirmektedir.35 TV programlar kresel dedikodu piya-


34 ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanclama, s.182-183.

35 Steger,Kreselleme, s. 107. Ayrca bkz. From Market Globalism to Imperial Globalism: Ideo-logy and American Power after 9/11, The Global Politics of Globalization: Empire vs. Cosmo-

polis, edited by Barry K. Gills, Routledge, London, 2008, s. 3146.


14/31


36 Steger,Kreselleme, s. 108113.37 Morley ve Robins,Kimlik Meknlar, s. 160.38 Stuart Hall, Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik, ev. G. Sekin, . H. Yolda,Kltr,

Kreselleme, Dnya Sistemi, Anthony D. King (der.), Bilim ve Sanat Kitabevi Yaynlar, Ankara,1998, s. 48.

39 Sheyla Krca, Medya rnlerinin Kresel Yaylm, Yerelletirilmesi: Ulusar Kimliklerin Ya-ratlmas,Dou Bat, 2001, 15 (4), s. 177.

salar haline gelmekte ve her yatan izleyiciye "nller"in zel yaamlarnailikin anlamsz ayrntlar sunmaktadr. Amerika'da popler kltr rnleri-nin kltrel etkileri zerine yaplm yakn tarihli aratrmalar 12 yandakiAmerikal ocuklarn ylda 20.000 reklam filmi izlediklerini ve 2 yandakikk ocuklarda bile marka ballnn gelimi olduunu ortaya koymu-tur. Kresel lekte popler hale gelmi TV yapmlarnn benzerleri patenthakk satn alnarak yerli TV'ler tarafndan taklit edilmekte ve sre ayn man-tkla yerel kltr birimlerinde de tekrarlanmaktadr. Ulus tesi medya kuru-lular tarafndan dnyaya yaylan deerler, yalnzca popler kltrn tartl-maz egemenliini gvence altna almakla kalmamakta, ayn zamanda top-

lumsal gerekliin depolitizasyonuna ve toplumsal balarn zayflamasna dayol amaktadr. Bu duruma en arpc rnek, son yirmi yldr TV kanallarnda-ki haber yaynlarnn ve eitim programlarnn ii bo dedikodu ve elenceovlarna dnmeye balamasdr.36

Kreselleme, zaman ve mekn ufuklarnn sktrlmasn, anlk ve de-rinlii olmayan bir dnyann yaratlmasn ifade etmektedir. Kresel mekn,bir aklar mekndr, elektronik, merkezi olmayan, snrlarn ve cephelerinnfuz edilebilir olduu bir mekndr. Bu kresel alanda ekonomiler ve kl-trler birbirleriyle, (her biri "teki" ile) youn ve dorudan bir iliki iinegirerler.37 Bu erevede kresel ticari stratejistler, ok uluslu retimle ba-lantl; kk, baml ve yerel ekonomiler yaratma yoluna gitmektedir. Bu

durum medya rnlerinin aknda bir taraftan ieriin yerelletirilmesineolanak verirken, medya devlerinin daha geni uluslararas platformda ku-rulmalarn salamaktadr. Hall'un belirttii gibi38 kresel kitle kltr heryerde ngiliz olmann ya da Amerikalln mini versiyonlarn retmek yeri-ne farkllklar zmseyerek, onlar sosyal gerekliin tm alanlarn dahageni lekte kapsayan ve aslnda Amerikan tarzn (American Way) ierendaha geni bir erevenin iine yerletirmektedir. Egemen kltr ve sermayeancak bu ekilde farkl corafyalardaki pazarlar iinde yer edinebilmektedir.Yani kresel popler kltr, yerel sermayeler araclyla siyasal ve ekono-mik sekinlerle ibirlii sayesinde nfuz alann geniletme imkn bulmak-tadr.39 Dolaysyla artk kresel popler kltr rnleri yerel kltr unsur-laryla eklemlenerek tketilmek zere ulusal ve uluslararas piyasalara su-


15/31


nulmaktadr. Bu rnler Levis ya da Lee gibi giyim-kuam rnlerinden,McDonalds restoranlarna, "biri bizi gzetliyor" gibi televizyon programla-rndan sitkomlara ve dizilere40 kadar toplumsal yaamn gsterge bilimselve kltrel pek ok alannda gerekleebilmektedir.41

Bu balamda Amerikan kltr42nn, egemen kltr olarak yaamn farklalanlarnda kltrel hegemonyasn tesis etmi ve kresel lekte kendinievrensel klmann baarsn gsterebilmi bir kltr olduunu syleyebili-riz. artc derecede popler kltrn fiili bir meruiyetinin sz konusuolduu Amerika, gnmzde yaratt ve yaygnlatrd kltrle evrensel-liin snrlarn zorlamaktadr. yle ki televizyonun varln duyurduu

1950'li yllardan beri, Amerikan popler kltr pek ok lkenin ulusal kl-tr kimliiyle az ya da ok btnlemitir.43 Modern kitle iletiim aralarylametalatrlan ve ulusal snr tanmayan popler kltr; Hall tarafndan "k-resel kitle kltr" olarak nitelendirilmektedir. Hall, "kresel kitle kltr,Bat merkezlidir ve daima ngilizce konuur" derken olduka basit, fakat biro kadar da nemli bir noktaya iaret etmektedir. Popler mzik, poplerfilmler, ksacas popler olan hemen her ey ngilizce konuur. Bu kltrnikinci zellii ise "kendine zg trdeletirme" biimi, yani "farkllklarzmseyerek daha byk, her eyi kapsayan ve aslnda Amerikan tarz biranlaya sahip olan erevenin iine yerletirmek istemesidir".44 Kresel kit-le kltrnn Bat merkezli olduu tartma gtrmez bir gerektir. Daha da

tesi medya araclyla kltrel imgelerin Amerika'dan dier Bat kltrle-rine, oradan da az gelimi lkelere ak uzun sredir tek ynl olarak ger-eklemektedir. Karmak datm alar ve ortaklk anlamalaryla dier l-kelere ihra edilen popler kltr rnleri ulus ar irketler araclylaAmerikan tarz bir yaamn egemen olduu bir erevenin iine yerletirile-

40 rnein, belli bal Amerikan dizileri, en azndan birok izleyicinin gznde, yaam tarzlarbalamnda deerlendirilerek seyredilmektedir. Mobilyalar, otomobiller, kyafetler, yeme imealkanlklar, karakterlerin sa stilleri ve kullandklar rnlerin karm ile oluturulan grn-tler, izleyicilerin gznde arzulanan yaam tarzlar olarak alglanan imajlar yaratmaktadr. Ro-bert Bocock, Tketim, ev. rem Kutluk, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 98.

41 Hayriye Erba ve Songl Sallan Gl, Kapitalizm ve Kltr: Popler Kltrn Kresellemesi vePiyasalamas,Mlkiye, 2001, 25 (229), s. 217.

42 Amerikan yaam tarzlarnn evrensel lekte bir etki alan yaratmasnn, biraz da bilinli ya dabilinsiz yaylmac tavrndan kaynakland belirtilmektedir. Dnya leinde yaanan Ameri-kanla(tr)mann sosyolojik gereklii inkr edilemez dzeydedir. Angela Mcrobbie,Postmoder-nizm ve Popler Kltr,ev. Almla zbek, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999, s. 118. Bunun rnek-lerini Hollywood filmlerinin yaygn kabul grmesinden tutun da, Coca Cola ve Mc Donaldsakadar birok alanda gzlemlemek mmkndr. Kenan aan,Popler Kltr ve Sanat,Altnkre

Yaynlar, Ankara, 2004, s. 60.43 aan,Popler Kltr ve Sanat, s. 137.44 Hall, Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik, s. 49.


16/31


rek yerelletirilmeye allmaktadr. Bylelikle dnya elence biimini olu-turan bu kltrel rnler kresel markalar haline gelmektedir. Bat'dan Do-u'ya, Kuzeyden Gney'e yaylan ve srekli ak halinde bulunan bu serma-ye ve g hareketlilii, kltrel etkisini, tketim maddelerinin sahip olduusimge, sembol ve marka deerlerinin yan sra, dev medya ve reklam ku-rulular araclyla kresel lekte dolama girerek salamaktadr.45

Popler kltr, sembolik formlardan oluan dnyay anlamlandrma pra-tiklerinin genel addr. Gndelik hayat iinde retilen popler kltr formla-rn inceleyen yaklamlarn ou, eitli sembollerin yaayan kltrdekikullanmlaryla ilgilenir. Popler temsillerin hangi balamlarda nasl okun-

duunu zmlemek ve gndelik olan araclyla popler temsilleri anla-mak, ayn zamanda yerel ve kresel arasndaki kltrel aka odaklanmaygerektirir. Bu balamda popler kltr incelemeleri ayn zamanda hem ulus-lararas ve karlatrmal bir bak hem de yerel olan ele alan bir anlaysergilemektedir. Kresel ve yerel/ulusal kltrel formlarla marjinal ve ege-men olan rnlerin ska yer deitirerek medya araclyla tketim plat-formuna tanmas, gndelik yaam formlarn dntrmektedir. Medya-nn popler kltrel sembolleri retmesi, pazarlamas ve tketime sunmas,dnyann farkl yerlerinde ayn pembe diziyi bamllk dzeyinde izleyenhayranlar kitlesi yaratabildii gibi bir toplumda retilen popler kltrelbir formun, yerel, geleneksel zellikleri ile kresel olan bir araya getirerek

kltrel melezlemeye yol aabilmektedir. Ayrca hem kresel hem de yerelseviyede retilen popler kltrel temsiller araclyla kimlikler dnyas daalt-st olmaktadr.46

nternet ve dier yeni teknolojilerin salad olanaklar sayesinde, birbi-rinden farkl yaam formlar ve kltr rntleri daha nce grlmemi birhz, serbestlik ve yaygnlkla dnyay dolamaktadr. Grntler ve dn-celer, bir yerden dierine daha kolay ve hzl bir ekilde gnderilebilir halegeldike, insanlarn yaamlarn gittike daha dorudan ve derinden etkile-mektedir. Bu hususta Waters, kreselleme srecinin hzn artran temelunsurun, toplumlar ve insanlar arasndaki kltrel sembol alveriinin sk-lamas olduunu belirtmektedir.47 letiim teknolojilerindeki gelimelere balolarak art gsteren insanlar ve toplumlar arasndaki kltrel sembol al-

45 Krca, Medya rnlerinin Kresel Yaylm, Yerelletirilmesi: Ulusar Kimliklerin Yaratlmas,s. 174.

46 Nuran Erol Ik, Kltrel Bir Kimlik Olarak Delikanlln Ykselii,Dou Bat, 2001, 15 (4), s.122123.

47 Malcolm Waters, Globalization, Routledge Publications, 2nd Edition, London, 2001, s. 182196.


17/31

169

verii, toplumda geerli olan deerler sistemini ve tketim kalplarn d-ntrerek yeniden oluturmaktadr. Kltrel alandaki kresel deimeyitanmlarken, sz konusu kitlesel "tketim"in toplumsal ilevinin trde nite-likler gstererek bir anlamda dnya toplumlarnn ortak paydas haline gel-diini ve "kimliin", tketim kltrnn temel kayna ve bireyin kendiniispat ve ifade arac olarak ilev grdn belirtmek gerekir. Gnmzdekltrel uygulamalar ou kez kent ve ulus gibi sabit yerellikleri amakta vesonunda egemen kresel temalarla etkileim yoluyla yeni anlamlar kazan-maktadr.48

Medya araclyla ksalan mesafeler ve bilginin hzl dolam, gelenek-

sel alglama ve yaama biiminin istikrarl zaman ve mekn anlayn an-drmaktadr. Bir bilgi edinme ve kltr aktarma arac olarak medya, klt-rn piyasa mant iinde tketilmesine araclk edebilmektedir. Esasndaonun en ok eletirilen taraf da bu yndr. Kltrel sermaye ve birikim,medya sayesinde kendini sunmada esiz bir ara bulduunu zannederken;o ara kltrel birikimi kendi ileyi mantna uygun bir biimde metala-trarak dntrebilmektedir. Burada aktarlan ise, herkesin, daha dorusumterinin ihtiyalarna gre biim ve ierik deitirmi bir popler kltr-dr.49 Tarih boyunca kltr rnleri eitli biimlerde varln korumutur.Ancak bu rnlerin byk irketler tarafndan kresel boyutlarda retilippazarlanmas daha ok gnmze zg bir olgudur. Bugn popler kltr

yalnzca bir takm mallar ve gndelik yaam pratiklerini deil, onlarn be-raberinde getirdii dnya grlerini de poplerletirmektedir. Bylece, ka-pitalist sistemin ve onun rettii piyasa ilikilerinin evrenselliini savunanideolojik jargon geni kitleler tarafndan onaylanm olmaktadr.

Kltrel, ekonomik ve siyasal sreler sosyal hayatn birbirinden ayrl-maz paralardr. Kltrel olan siyasal ve ekonomik olan iin hayatidir. Kl-tr; sadece deerleri, yarglar, tutumlar vb. tayan, aktaran ve geni kitle-lere ulatran, bylece toplumun varl ve bekasna katkna bulunan d-nsel bir sre deildir. Ayn zamanda ve daha fazlas olarak o, insanlarnsosyal yaam rntlerinin en gl ve canl kaynadr. Kltr biimlendi-ren, insanlarn yaam deneyimleri olduu iin, bir toplumun kltr btninsani yaam formlarnn oluturduu tecrbeler toplamdr. Bu yaam de-neyimi bir zamanlar belli bir corafi blgeye ait, yerel ve dorudan birebirilikilerle oluurken, imdilerde kreselleme srecinin youn ve karmakilikiler anda buna dolayml, dardan ve uzaktaki bakalarnn yaam


48 Steger,Kreselleme, s. 100.49 Celaleddin elik, Kitle letiim Aralar ve Popler Kltr likisine Sosyolojik Bir Yaklam,

Medyada Yeni Yaklamlar, Metin Ik (ed.), Eitim Kitabevi, Konya, 2004, s. 73.


18/31


deneyimleri ve zellikle dnyaya egemen kresel bir pazarn yaam koul-larnn belirledii planl yaam deneyimleri eklemlenmektedir.50

Kresellemenin kltrel alandaki etkilerini "homojenleme" ve "yerel-leme" olmak zere iki balk altnda topladmzda, sermayenin kresel-lemesi, teknolojik gelimeler, medya ve internet araclyla grselliin ege-menliini ilan etmesi ve nihayet kresellemenin Bat merkezli dili, homo-jenlemeyi meydana getiren unsurlar olarak belirginlemektedir. Bunlar iindehomojenlemeyi belirginletiren ve yaygnlatran balca unsurun poplertketim kltr olduu grlmektedir. Bu kltr Adidas, McDonald's, Dis-ney, MTV gibi pek ok irket tarafndan btn dnyaya yaylmaktadr. Tke-

timcilik ilk nce ekonomik bir olgu olarak ortaya km, kapitalizmin geli-mesiyle birlikte yaylarak zamanla toplumsal konum gstergesi haline gel-mi ve nihayet, artk sadece ihtiyac karlamaya ynelik basit bir ekonomikolgudan ziyade bir deer olarak yaptrm gcne ulamtr.51

Popler kltr neredeyse btn geleneksel beeni ltlerini ykmaktave kltrel farkllklar bir taraftan tevik ederken, dier taraftan kltrelolan her eyi birbiriyle kartrmakta, birbiri iine eklemlenmeye zorlamak-ta ve homojenlemi bir kltr ortaya karmaktadr. Bu nedenle poplerkltr yalnzca kltrel ypranmla neden olmakla kalmamakta, ayn za-manda totaliteryanizme de hizmet etmektedir. Popler kltrn kresel kltrrntleri araclyla edindii bu karakteristiin, genel kltrel ortamdaki

deiimlerden bamsz dnlmesi mmkn deildir. Kltr iindeki okynl gidi gelilerin artmasndan, anlam sistemlerinin ve simgesel biimle-rin geni lekli aktarmndan dolay dnya, smrgeciliin ykseli dnem-lerinde olduu gibi sadece siyasal ve ekonomik anlamda deil, kltrel ya-planma erevesinde de giderek tek bir mekna dnmekte; karlkl kl-trel etkileim ve al-veriin hzland, kltrel kapalln neredeyse im-kanszlat yeni bir evrimsel forma brnerek hzla deimektedir.52 Kre-selleme srecinde, yaam tarz olarak sloganlatrlan ve toplumun st kat-malarndan alt katmanlarna doru yaylan popler kltrde insanlarn be-denlerine ynelik tasarruflar, giysileri, konumalar, bo zaman kullanmabiimleri, yiyecek-iecek tercihleri, ev, otomobil, tatil seimleri vb. unsurlar,tketicinin beeni slubunun bireysel iaretleri olarak tanmlanmaktadr.Bu dnemde bireyler kendilerinin ve dierlerinin toplumsal konumlarn,tketilen imajlar araclyla alglamaya ve tketim endstrisi, kendi tasar-lad sosyo-kltrel yaam tarzlarn reklm, moda gibi popler kltr ara-

50 rfan Erdoan ve Korkmaz Alemdar,Popler Kltr ve letiim,Erk Yaynlar, Ankara, 2005, s. 22.51 Akt, Sosyolojik Adan Kreselleme ve Din, s. 144.52 Waters, Globalization, s. 6268.


19/31

171

laryla toplumun btn kesimlerinde kalplam davran biimleri halinegetirmeye balamtr.53

4. Kltrel Kresellemenin Dine Etkisi: Din(ler)in Yeniden BiimlenenToplumsal Formlar

Kltrel kreselleme balamnda kresellemenin din zerindeki en nemlietkilerinden birisi, dini kresel btne ekerek gemite zdelemi oldu-u gelenekten uzaklatrmas ve otantikliini kaybettirmesidir. Kresel kl-tr, bir taraftan metalarn, dier taraftan her trl deer ve inancn sratletketimini salayarak younluu giderek artan bir seklerlemeyi berabe-

rinde getirmektedir. Kresellemenin bir sonucu olan tketim kltr, gn-delik hayatn pek ok alann sarp sarmalad gibi dini hayatn pek okunsurunu da gndelik tketimin bir paras haline getirmektedir. Ancak bu-rada dini hayat unsurlarnn tketilmesi ile kastedilen, onlarn tamamenortadan kalkp anlamszlamas deil, tketim kltrnn belirleyici bir unsurolmasyla birlikte inanlarn deer kaybna uramasdr. Bir rnek vermekgerekirse, gnmzde en ok tketime sunulan mehur bir futbolcu, birarkc ve bir politikac gibi hzla poplerleen figrler, dini figrlerin nnegemekte ve insanlarn dnyalarnda daha fazla yer bulmaktadr. Bu bakm-dan tketim kltr insanlarn inan dnyalarnda deer kaybna nedenolmakta ve din ile ilikilerini zayflatmaktadr. Din, toplumsal ve kltrel

kimlik kategorilerinin belirlenmesinde ve korunmasnda nemli bir ilevesahip bulunmaktadr. Kresel kltrn tayclar ile karlaan toplum veyabirey nce kendi kimliinin belirlenmesinde nemli bir konuma sahip olandine mracaat etmekte ve onu sorgulamaktadr. Byle bir durumda din ikiayr tepkinin kayna olabilmektedir. Birincisi, zellikle Bat d toplumlar-da kimliin nemli bir kayna olan din, kreselleme karsnda toplumuyeniden moral adan ekillendirmeyi amalayarak fundamentalist hareket-ler iin kltrel bir kaynak ilevi grmektedir. kincisi ise, mesajn iletmekzere medya, internet gibi kresel imknlardan yararlanan ve bylece eskiotantikliini koruyamayan din, kresellemenin merulatrma aracna d-nebilmektedir. Bylece bu ikinci durumda bireyler ve toplumlar kreselkltrden daha kolay etkilenmektedir. nk kresel kltrle karlaan in-sanlar veya toplumlar bu kltrn yapp etmelerini daha kolay merulatr-maktadr.54

53 ahin, Postmodern Dnemde Tketim Olgusunun Sosyo-Kltrel Analizi ve Yabanclama, s.179.

54 Manuel Castells, Ada Kreselleme, Kimlik ve Toplum, Kresel Kuatma Karsnda nsan,Mustafa Armaan (haz.), ev. ahabettin Yaln, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2004, s. 125.



20/31


Kreselleen dnyada dinlerin toplumsal formlarna ilikin aklamalar,genellikle, kutsal ve dind alanlar ile dinler arasndaki ilikilerin snrlarve bu snrlarn nasl oluturulduu sorusu erevesinde incelenmektedir.Bu soruya verilen yantlar, mekansal, zamansal ve toplumsal yantlar olmakzere grupta toplanabilir: nsanlk tarihinin hemen hemen her dnemin-de kutsal meknlarn, kutsal zamanlarn ve kutsal kiilerin varlna rastla-maktayz. Bu erevede, belli mekanlar din adna izole edebilir, belli zaman-lar dini zamanlar olarak snrlanabilir ve din belli insanlarla ilikilendirilebi-lir. Ancak bu aklamalar, genellikle, mutlak ve deimez bir ierie sahipdeildir. Kutsal meknlar dinlere gre deiken ve geici olabilir, kutsal za-

manlar balangc ve sonu itibariyle belirsiz olabilir ve nihayet bireyler iinkutsallk stats kazanlabilir ya da kaybedilebilir.55 Ayrca dini (kutsal) vedind arasnda bu tr bir tanmlamann ima edecei belirsizlik, iinde bu-lunduu sosyal balama gre deikenlik gsterebilir. Bu durumda dini olanile din d (profane) olan herhangi bir yntemle birbirinden ayrmak, kl-trel adan o kadar da nemli grnmemektedir.56

nsanlk tarihinde ekonomi, devlet, siyaset, bilim ya da eitim ve tekno-loji gibi din alan dnda gl sosyal sistemlerin gelimesi, din alannda dadeiimleri ve farkllklar beraberinde getirmitir. Tarihin farkl dnemle-rinde ve farkl dinlere gre deien dini toplumsal formlar, eitli dinleremensup kiilerin ayn toplumda "bir arada yaama" problemini de ieren

pek ok sorunu dinlerin karsna karmtr. Dini, hem dind kabul edile-ne gre baka bir ey olarak hem de baka dinlere kyasla farkl bir olguolarak yaplandrmann iki ynl zorluu; nerede, ne zaman ve kim iin han-gi dinin uygulanacan aklayan biimler ve mekanizmalarn varln zo-runlu klmaktadr. Bu belirleme ekli de nemlidir. Bununla birlikte, dier-leri arasnda kim iin sorusu gnmz kresel toplumunda en nemli ve tar-tmal sorudur. Bu erevede kreselleme kuramcs Beyer'in snflamasn-dan hareketle ada kresel dnyada dinlerin en yaygn toplumsal formlar-n; kurumsallam ya da rgtl din, siyasalla(trl)m din, cemaati/birey-ci din ve sosyal hareket dini olmak zere drt balkta toplayabiliriz. 57

55 Kutsaln belirleyici faktrleri, trleri, kutsal zaman ve mekann temel zellikleri konusundaayrntl bilgi iin bkz. Mircea Eliade, The Sacred and The Profane: The Nature of Religion, rene-wed edition, translated by Willard R. Trask, Harcourt, Inc., USA, 1987, s. 20-115; Baki Adam,Kutsal ve Kutsal Olmayan,Din Bilimleri II. Ankara niversitesi Uzaktan Eitim Yaynlar, An-kara, 2006, s. 246-283.

56 Peter Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society,Handbo-ok of the Sociology of Religion, Michele Dillon (ed.), Cambridge University Press, Cambridge,2003, s. 53.

57 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 54.


21/31

173

4.1. Kurumsallam ya da rgtl Din

ada toplumda organizasyonun en nemli avantajlarndan biri, top-lumsal snrlarn oluturulmasnda kolaylk salamasdr. Organizasyonlarkiileri kendilerine mensup olanlar ve olmayanlar; sosyal davranlar iseorganizasyonun paras olanlar ve olmayanlar eklinde ikiye ayrrlar. Onlarbu fark yrrlkteki kurallarn organizasyonun iinde ya da dnda oluuve zellikle ye, mteri, ofis sahibi ve benzeri sosyal roller yoluyla mensupolanlar ve olmayanlar eklinde tanmlamaktadr. Dini organizasyonlarn,kendilerinin tbi olduu durumlar, kimlerin idarelerine tabi olduklar ve entipik faaliyetlerinin nerede gerekleecei konusundaki tutumlar oldukaaktr. Ayrca onlar her zaman faaliyetlerinin yneldii ak bir amaca sa-hiptir. Bylece igdsel olarak ksmi ve soyut olan fonksiyonlara, hedefle-re, kategorilere somut ve temsili bir biim verebilirler. Organizasyonlar, ba-ka artlar altnda toplumun birok yesi tarafndan kabul grmeyen farkl-lklar karmak ve oulcu bir sosyal evrede tayabilirler. Organizasyonla-rn stratejileri, belli amalar iin belli zamanlarda ve belli meknlarda top-lumun baz bireylerini hedef almak ile toplumun tm bireylerini hedefle-mek arasnda deiebilir. yaplar niversiteler, irketler ya da devlet ku-rumlarnda olduu gibi ak seik de olabilir; belli amalara ynelik sosyalalar iinde daha grece, gayri resmi bir ekilde de olabilir.58

Gnmz toplumunun en dikkat ekici zelliklerinden biri organizas-

yonlarn hayatn her alanna yaylmasdr. Bu organizasyonlar, dnyann heryerinde toplumsal ve dini hayat eitli ekillerde etkilemektedir. Bununlabirlikte bu organizasyonlarn en glleri dini, ekonomik ve politik olanlar-dr. Ulusal ve uluslararas alanda devlet d organizasyonlar (NGO), varlk-larn, her geen gn daha yakndan hissettirmektedir. Gc, bykl,iyaps ve kararll birbirinden farkl ok sayda dini organizasyon, dinleredier herhangi bir formdan daha fazla somutluk kazandrmaktadr. rne-in, Bat'da Roma Katolik Kilisesi ok sayda alt rgtlenmesi ile bu organi-zasyonlarn en by ve en yaygndr. Roma Katolik kilisesi balangcn-dan itibaren tek evrensel kilise olmay amalamtr. Ancak bu kilise yirminciyzyla kadar genellikle Avrupa ve denizar lkelerde tekilatlara sahip

olan Avrupal bir kurumdu. Kilise, Papa II. Jean Paul'n papal srasnda,dnyann her tarafnda insan haklarn savunan bir ses olarak kreselleme-yi yakalam ve dnya apndaki Katolik rgtlenmelerinde son derece nemliartlar yaanmtr. Pentakostalizm, Karizmatik Hristiyanlk ve Sufizm gibidier dini gelenekler de hzla kresel hale gelmitir. Ayrca, kresel rgt-




22/31


lenme, "New Age" taraftarlarnn olduu gibi eitli yeni dinlerin ve yenidini hareketlerin de ayrt edici zellii olmutur.59 Bilindii gibi her kurumsal-lam din farkl organizasyonlara sahiptir. Bunlar Budist manastrlarndan,Hindu tapnak organizasyonlarna, slamiyet'teki tarikat yaplanmalar ve dinigruplardan Hristiyan pentekostal kiliselerine, Mslman, Hristiyan ve Hin-du hac organizasyonlarndan uluslar aras Taoculuk merkezlerine kadar okgeni bir yelpazeye yaylmaktadr. Bu tekilatlarn byklkleri, en yereldenen kresele kadar, rnein New York Brooklyn'de dkkan n kiliselerinden,srail'deki uluslararas Ortodoks Yahudi organizasyonlarna kadar deiir. Ay-rca bunlar yeni bir dine biim vermede ya da tannmakta olan bir dini somut-

latrmada en nemli unsurlardr. Bununla birlikte bir dini organizasyonunmeruiyetinin toplumsal oluumunda rol oynayan en nemli iki unsurdan szedilebilir: Zaman ve dini organizasyon yelerinin says.60 Gnmzde, Ba-hailik ya da Siyantoloji (Scientology) tarikat gibi nispeten yeni olan baz dinioluumlarn ya da Roma Katolik Kilisesi gibi kurumsallam dini oluumla-rn, rgtlenmelerini teolojik merkezlerinde gerekletirdikleri ve gl orga-nizasyon stratejileriyle kendilerini baaryla temsil ettikleri anlalmaktadr.Bununla birlikte, kreselleen dini rgtlerin, geleneksel dini yaplarn iin-de yaadklar lkenin toplumsal koullarna uyarlayarak yeniden yaplandr-dklar grlmektedir. Bu durum, kresellemenin kurumsal dini deiim ze-rindeki etkisinin somut gstergelerinden biridir. Bu erevede Yang ve Eba-

ugh, dnyann eitli yerlerinden Amerika'ya g eden farkl dini gelenekleremensup insanlarn teolojik alglarndaki deiimi balk altnda toplamak-tadr: (a) rgtlenme ekli ve ritellerde cemaati yapy benimseme, (b)teolojik temellere dn ve (c) dier halklar da iine alacak ekilde gelenek-sel dini snrlar geniletme. Yang ve Ebaugh'a gre, geleneksel dini merkezle-rinden uzaklaan eitli dinlerin maruz kald bu sreler, dini geleneklerekresel dini sistemlerinin gcn kullanma imkan vermektedir.61

4.2. Siyasalla(trl)m Din

Gnmz toplumunda, dinlerin mensuplar bakalar ya da baka dinmensuplar tarafndan kategorize edilmeye kar diren gsterirler. nkonlar bu ekilde dind alanlarn seklerlemesini ve dinin kendi alanyla

59 Jose Casanova, Religion, the New Millennium and Globalization, Sociology of Religion, 2001,62 (4), s. 415-441.

60 Phil Zuckerman,Din Sosyolojisine Giri (2. Bask), ev. hsan apcolu, Halil Aydnalp, BirleikKitabevi Yaynlar, Ankara, 2009, s. 129133.

61 Feggang Yang ve Helen Rose Ebaugh, Yeni Gmen Dinlerdeki Deiimler ve Kresel Etkileri,ev. hsan apcolu, Din Sosyolojisi: Klasik ve ada Yaklamlar I-, izgi Kitabevi Yaynlar,Konya, 2006, s. 158.


23/31

175

snrl kalmasn kabul etmek zorunda kalrlar. Bu direniin genellikle en yay-gn grnm, devletin yasama, yrtme erklerini ve askeri yapsn, dininkurallarn ve uygulamalarn empoze etmek iin kullanmak anlamna gelenpolitize olmaktr. Bu yneli gnmz toplumunda dini yaplarn ordunun yada devletin grnen yz olmas veya ayn anlamda devletin dinin bir ifadesiolmas eklinde farkl bir sosyal biime brnebilir. Devletin snrlar iindekiinsanlar ortak yasalar etrafnda bir araya getirme kapasitesi ya da belli birdini insanlarn gnlk yaamnn kanlmaz bir blm haline getirmesi, budinlere bir devlete bal olmayan dinlerin baarabileceinin tesinde bir du-ru kazandrr. Gnmzde dine byle bir ekil verme eilimi, en radikal bii-

miyle, ran ve Afganistan gibi baz slam lkelerinde grlmektedir. Bununlabirlikte bu durumun farkl rneklerine, devletlerin kimlik ve ideolojilerininbelli bir dini ierie sahip olduu pek ok lkede rastlanabilmektedir. rne-in, srail, Hindistan, Pakistan, Banglade, Zambiya, Sri Lanka, Tayland, En-donezya, Rusya ve daha etkin ekilleriyle ngiltere, sve ve Almanya gibiAvrupa lkeleri bu durumun nemli temsilcilerini oluturur. Grld gibiister slam, Hristiyanlk ve Yahudilik olsun, isterse Hinduizm ya da Budizmolsun bu rneklerin hepsinde din rgtsel bir ifadeye sahiptir. Devlet dini yada devletin dine sosyal bir form kazandrmak iin kullanld lkelerde dininpolitize olmu ya da devletlemi yorumu temel dini form haline gelir. Gn-mz Hindistan'nda Hinduizm rneinde olduu gibi rgtlenmi dinin zayf

ya da muhalefete ak olduu yerlerde devlet aygtnn genel anlamda ya dabelirsiz bir ekilde kullanlmas dinin farkllamas konusunda, ona genel sem-bolik bir kabulleni salama dnda herhangi bir katkda bulunmaz. Ayrcabu srete, devletin, dine ilikin olgu, olay, durum ve sreleri kendi isteidorultusunda ekillendirerek dini kontrol altna alma zelliine sahip oldu-u belirtilmelidir. Dnyann pek ok lkesinde dinler bu anlamda politik birara haline gelmitir. Endonezya, in ve Rusya gibi lkeler gnmzde dinkabul ettikleri oluumlar kstl bir listeyle snrlandrmaktadr. Endonezya'dadevlet tarafndan tannan dinler sadece slam, Protestanlk, Katoliklik, Hindu-izm ve Budizm'dir. in'de bu liste hemen hemen ayndr. Rusya'da mevcut ya-salara gre sadece belli bir tarihten nce yerlemi dinler yasal din saylr.Baka birok lkede nelerin din saylaca aka snrlandrlmam olsa daJaponya, Arjantin, Fransa gibi lkelerde yeni ve marjinal dinlerle ilgili anla-mazlklar yaanmaktadr. Dnyann hemen her lkesinde devletler, dnya din-leri saylan yaygn dinleri ya da kendi lkelerinde uzun bir gemie sahip olandinleri kayrmaktadr.62




24/31


4.3. Cemaati/Bireyci Din

Dinlerin bu formu, kurumsal dini ballklarn tesinde bireysel ve ce-maati oluumlar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bu kategorideki diniformlar, din ile henz din eklini almam yaplanmalar arasndaki snrgstermektedir. Bugn dnyann birok yerinde, tarihte pek ok toplumdaolduu gibi, din adn verdiimiz olgu, yerel ve blgesel farkllklar iindebarndrmaktadr. Bunun gncel rnekleri; Hindistan, in ya da Afrika'nnbaz blgelerinde grlen yerel dini uygulamalar, dnyann eitli yerle-rindeki yerli insanlarn yaamlarnn dini boyutlar ya da Bellah ve arka-dalarnn sheilaism bal altnda topladklar bireysel uygulamalar vedinlerden herhangi birisine dahil edilmemi btn bir kltrel uygulama-lar dzeni olabilir.63 Din d kltrel uygulamalara, Batda hallowen, pas-kalya gibi dini bayramlarda yaplan kutlamalar rnek verilebilir. Bu kutsalgnlerin hepsi bir bakma dinseldir ve genellikle kurumsallam dini ge-lenein bir paras gibi alglanr. Fakat bunlardan hibirisi bilinen anla-myla din ve ibadet kategorisine dahil edilemezler, nk bu tr kutlama-lara katlanlar bunlarn din olarak alglanmasn hedeflemezler. Aslndaonlar buna kar deillerdir, ancak hibir kurumsallam din bu uygula-malar sahiplenmez. Bu tr dini ifadeler, dier dini formlarla ilikilendiril-diklerinde din gibi grnrler. Onlar iin model tekil eden sadece kurum-sallam dinlerdir, bu yzden ibadetlerle benzerlik gsteren sosyal faali-

yetler din gibi anlalabilir ya da din muamelesi grebilir. Bu noktada, bir-ok sosyolog ve dier alanlardan aratrmaclarn sorduu u soruyu sor-mak gerekir: Din olarak tanmlanan btn bu uygulamalarn ortak tanm-layc zelliklerinden sz edilebilir mi? Bu soruya verilebilecek en uygunyant; neyin din saylacan belirleyenin dinlerden tretilmi karakteris-tik zellikler deil, dinlerin bizzat kendisi olduudur.64 Genel bir gzlemolarak dini meydana getiren ve u veya bu tavrlardan oluan bu biimle-rin deney-st akn bir boyutu vardr. Dini perspektiften bu riteller, sem-boller, pratikler vs. onlarn belirleyici unsurlardr. Bu unsurlar, yaamndeneysel, materyal, sradan ya da ikin boyutlaryla aka tezat iindedir-ler. Ayrca din kategorisi altnda toplanan btn bu ritellerin, akn bo-

yutla iletiimi salayan teknikleri ve uygulamalar vardr. Bu akn boyutuanlamak ve ona ulamak iin dinler arasnda ok sayda metottan sz edi-lebilir. Bu metotlardan bazlar dinden saylmayan hareketlerle ak ben-

63 Bkz. Robert N. Bellah ve dierleri,Habits of the Heart, Harper and Row, New York, 1985.64 Bu konuda ayrntl aklamalar iin bkz. What Counts as Religion in Global Society? From

Practice and Theory, Peter Beyer (ed.), Globalisierung und Religion: Ausgewahlte Aufsatze ausder Englischen Literatur, Ergon Verlag, Wrzburg, 2001, s. 125150.


25/31

177

zerlikler gsterir. Ancak sonu olarak unu da belirtmek gerekir ki, bu bi-imsel ortaklk din (kutsal) ve dind (profane) arasndaki snr belirle-mek iin yeterli deildir. Bu balamda burada tartma konusu yaplan diniformlar ok daha belirleyicidir.65

4.4. Sosyal Hareket Dini

Kresellemenin homojenletirici etkisi ve ayn zamanda ok farkl vezt kltrleri bir arada yaamak zorunda brakmas, yerelin kendi kltrelve dini deerlerini tehdit altnda hissetmesine yol amaktadr. Bu durum-da yerel olan, fundamentalist bir tepkiyle kendine zg dlamac ve sa-

vunmac cephesine ekilmektedir. Fundamentalist hareketlerin modernli-i reddi, modern bilgiyi kendi aklc balamndan koparp dinin hizmetinevermeyi hedeflemektedir. Bu ise, modernizmden alnan eleri, sosyo-kl-trel balamlarndan ayrmak anlamna gelmektedir. Aslnda modern ha-yatn sosyo kltrel altyapsnn arndrlmas, fundamentalizmin tanmn-daki ze dn ifade etmektedir. Bu bakmdan fundamentalistlerin hembilimsel bilgiden faydalanmak, hem de onun aklcla dayal kltrnreddetmek istedikleri sylenebilir.66 Bu erevede Beyer, kresellemeyetepki gsteren dini hareketlerle, farkll ho karlayan dini hareketlerarasnda bir ayrm yapmaktadr. Kresellemeye tepki gsteren dini hare-ketler, eski kimlikleri tehdit eden kresel akmlara tepki gsteren eitli

fundamentalist hareketleri iermektedir. Dier grup dnya kltrne ken-disi nihai bir anlam kazandrmaya alan dindar evreci hareketler gibiliberal hareketlerden olumaktadr.67 Frank J. Lechner ise, kresel klt-rn eitli fundamentalist hareketlerin hedefi haline geldiini belirtmek-tedir. Lechner'a gre bu durumun bir aklamas, modernitenin sadece birsosyal konu olmayp ayn zamanda gerek anlamda dnyaya ilikin farklbir bak savunmay gerektiren bir dnya gr olmasdr. KendileriniTanr'nn savunucular olarak gren dini hareketler yeryznde Tanr kral-ln kurmak istemektedir. Bu tr dini hareketler, anlaml bir sosyal dze-nin temeli olarak kutsal gelenei yeniden oluturmaya ynelik bir abaytemsil etmektedir. Bu aba, evrenselletirici kresel kltr karsnda bellibir kltrel zgnl salamak ya da korumak iin ortaya konan dier

abalardan birisidir. Bu hareketler iinde yer alan kiiler de kresel sahne-

65 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 5758.66 Bassam Tibi, Siyasi slam, Kktendincilik ve Modernizm Yakn Dounun Arap Kesiminde Laik-

lie Bakaldr, Ktendincilik ve oulculuk, ev. Nezih Pala, Cokun San (ed.), Bizim BroBasmevi, Ankara, 1996, s. 53.

67 Peter Beyer,Religion and Globalization, Sage Publications, London, 1994, s. 206225.



26/31


de nemli aktrler haline gelmitir.68 Sonu olarak, deien kresel koul-lar, sadece kktenciliin balam ya da hedefi deil, ayn zamanda bu koul-lar younlatran birincil etmendir. Beyer'e gre ise, toplumun kreselle-mesi, dinin yenilenen kamusal etkisi iin verimli bir zemin sunabilir.69 AncakBeyer, dinsel aktrlerin ve inanlarn, kresel durumla ilgili sylemde kre-sel ilikileri ekillendiren kurumlar iinde olduundan daha nemli bir rolstleneceine inanmaktadr. Beyer'e gre, dine ekil vermenin bir baka yoluolarak sosyal hareketler incelendiinde, bir sosyal hareketi neyin oluturdu-u konusunun son derece tartmal olduu grlmektedir. Konumuzun kap-sam asndan belli ortak zelliklerin tanmlanmas snrlama asndan fay-

dal olabilir. Bilindii gibi sosyal hareketler, mevcut toplumsal dzende dei-iklikler meydana getirmek ve yeni bir toplumsal dzen oluturmak iin,insanlarn, fikirlerin ve maddi kaynaklarn harekete geirilmesiyle urar-lar. Onlarn, gnmzde olduu gibi, yakn ilikide olduklar rgtlenmelerbulunmakla birlikte, bu rgtlenmeler sosyal hareketlerle i ie deildir.1960'lar sonras kadn hareketleri ve evreci hareketler bu durumun rnek-leridir. Her birinin kendileriyle zdelemi rgtleri olsa da (kadn rgtle-ri ya da Greenpeace gibi) bu hareketlere somut yapsn kazandran ey,rgtlerin isimlerinden ok protestolar, aykr yaynlar, toplumsal tartma-lar, lobi faaliyetleri ve dier sembolik hareketlerdir. rgtlerdekinden farklolarak, hareketleri yaplandran eylemler, onlar gelitiren ve yenileyen ta-

raftar eylemleri deildir. Bununla birlikte dini hareketler rgtlerin aksine,zaman ve mekna bal sembolik ihtimallere ya da belirli zamanlara vemeknlara, belirli kiilere olduundan ok daha fazla baldr.

Sosyoloji literatrnde dini hareketler olarak adlandrlan bu tr olu-umlarn ou, zellikle de yeni dini hareketler aslnda az nce tanmlad-mz anlamda sosyal hareketler deildir. Bunlar daha ok belli bir zamandave ye kazanma amacyla kurulmu rgtlerdir. Bu anlamda Brahma Kuma-ris, Siyantoloji kilisesi (Church of Scientology), Falun Gong, Birleik Kilise(United Church of Christ), Soka Gakkai, Hindistan'da, ABD'de, in, Kore veJaponya'da ortaya kan yeni dini rgtlerdir. Bununla birlikte Transandan-tal meditasyon (Transandantal Meditation), New Age, Neopaganism (Wic-ca), Tai-Chi Chuan ve Qi Gong gibi bu trden saylabilecek baka dini hare-ketler de vardr. Bu rneklerin hepsinde bunlarla ilikilendirilmi ya da z-delemi rgtler olsa da katlmn genel zellii dzensiz, rastlantsal, or-tak bir otoritenin kontrolnden uzak ve bireysel olmasdr. Transandantal

68 Frank J. Lechner, Global Fundamentalism, A Future for Religion? New Paradigms for SocialAnalysis, William H. Swatos (ed.), Sage Publications, London, 1993, s. 27-28.

69 Peter Beyer,Religion in a Global Society, Routledge, New York, 2006, s. 121186.


27/31

179

meditasyon rneinde olduu gibi baz hareketlerde son yllarda hareketzayflarken daha ak seik rgtl bir yapya yneli gzlenmektedir zel-likle Bat neopaganizmi rneindeki gibi hareketin fikri yaps, kendilerinegre bireysel bir dini otorite olan inanlarnn gayri meru bir ekilde bir-letirilmesi olarak saydklar rgtlenmeye kardr. Dolaysyla bu tr yenipaganlar festivaller ya da yllk kutlamalar gibi olaylar iin toplansalar dayerleik bir rgtn resmi brolarna sahip olmak bir tarafa ok az yelikkurallarna sahiptir. Dinin bu sosyal formunun grece farkllnn bir bakagstergesi de bu hareketlerin byk birlemelerden, rgtlenmeden, devletve dier sosyal kurumlar tarafndan bir din olarak tannmadan kansalar

da kendilerini bu ynlerden birine dahil olma konusunda byk bir baskaltnda hissetmeleridir. Neopaganlarda olduu gibi baz durumlarda bu trbir birleme ve tannmann birincil nedeni dinsel zgrlk olabilir.70 Tran-sandantal meditasyonda olduu gibi baka durumlarda ise bir hareketindinamizmini ve srekli hareketliliini salamann zorluu rgtsel dzenli-lik ve konsantrasyonu takip edilecek cazip bir yol haline getirebilir.71

Kreselleme sreciyle birlikte komnal dini yaplanmalarn saysndabir art olduu aka grlmektedir. Bireycilik ve rasyonellik trendlerininoluturduu modernlemenin, dinin mahiyetini ve modern dnyadaki ko-numunu deitirdii bilinmektedir. Bununla birlikte post-modernizmin, dini,byk lde bireycilemi ve inanlarn bir blmnde meruiyetini yitir-

mi olarak, yeni formuyla topluma geri dndrdnden bahsedilebilir. K-reselleme srecinin yerellii canlandrc etkisi sonucu, dini hareket ve ce-maatlemede bir art gzlenmitir. Ayrca bu dinsel oluumlarn, kresellekte bir rgtlenme iine girdikleri grlmektedir.72 Bu balamda, Ahme-diye Hareketi, Fetullah Glen Cemaati ve Moonculuk gibi eitli dini olu-umlarn kreselleme artlarndan nasl yararlandklar veya bu sreci na-


70 Din sosyolojisi rencileri iin olduu kadar profesyonel aratrmaclar iin de baarl bir girikitab olanInvitation to the Sociology of Religionda Zuckerman, ABDdeki dini organizasyonlarnyasal anlamda bir din stats kazanmak iin verdikleri mcadeleyi siyantoloji kilisesi (Church ofScientology) rnei ile aklamaktadr. Zuckermana gre Siyantoloji (Scientology), u sralar kltetiketinden kurtulmak ve birok nedenden tr yasal, maddi ve dier nedenler- gerek bir din

olarak kabul edilmek iin uluslar aras kulislerini srdrmektedir. Uluslararas Siyantoloji Kilisesitarafndan hazrlanan byk, kaln kapl bir kitabn blmleri ve ekleri Siyantolojinin gerek birdin olduunu kantlamaya almaktadr. Eer onlar, iktidardakiler tarafndan gerek bir dinolarak kabul edilirlerse, vergi indiriminden toplumsal saygnla kadar pek ok toplumsal yararelde edebileceklerdir. Fakat klt olarak adlandrlrlarsa, davalar, yasal hakszlklar ve toplumsaldlanmay gze almak durumda kalacaklardr. Zuckerman,Din Sosyolojisine Giri, s. 131.

71 Beyer, Social Forms of Religion and Religions in Contemporary Global Society, s. 5657.72 H. Ezber Bodur, Kreselleme, Din ve Ulus-Devlet, Kreselleme, Ulus-Devlet ve Din, ahin

Grsoy, hsan apcolu (eds.), Platin Yaynlar, Ankara, 2007, s. 23.


28/31


sl algladklar, din ve kreselleme ilikisi ile ilgili aratrma konular ara-sndadr. Dnyadaki tm toplumlara Kur'an'n gerek retisini yaymak ze-re Allah tarafndan tayin edildiini ve beklenen Mesih olduunu iddia edenAhmediye Hareketi'nin kurucusu Mirza Gulam Ahmed, iletiimin, hayatnbirok ynlerinde kresel etkiler yaratmadaki nemli rolne dikkat ekmek-tedir. Ayrca Nurculuk hareketinin kurucusu olan ve Gulam Ahmed'in fikir-lerini paylat iddia edilen Said Nursi'nin de kreselleme olgusuna nce-den dikkat ektii ifade edilmektedir. Nurculuk geleneinde yetien Fethul-lah Glen de iletiimin gelimesi karsndaki optimistik yaklamyla kre-sellemenin sonularndan yararlanma abas iine girmi ve faaliyetlerini

bu ynde younlatrmtr. Kresel syleminin yan sra, medyadan ticare-te, sanayiden eitime kadar geni bir faaliyet yelpazesiyle kresel alandadikkat eken bir baka dini hareket de Moonculuktur. Bu erevede srf diniprogram reten ve elektronik kilise (The Electronic Church) ad verilen diniyaplanma da iletiimin nemini vurgulayp bundan yararlanarak kreselfaaliyetler iine giren bir baka rnek olarak dikkatimizi ekmektedir.73

Kreselleme ve din konusuna dolayl ya da dolaysz olarak atfta bulu-nan sosyal bilimciler almalarn kltrel oulculuk zerinde younla-trmlardr. Bu erevede dini organizasyonlarn kreselleme karsndakitutumlar ve bunun toplumsal yansmalar da ele alnan konular arasnda-dr. Ayrca kresellemenin bir yandan ulusalc dini hareketleri tevik ettii,

dier yandan bu hareketlerin kreselleme srecine girdikleri de bu kap-samda incelenmektedir. Yine kresellemenin bir sonucu olarak dini anlayve alglamalarda deiimin yaanmas da aratrmaclarn dikkatini ekenbir baka konudur. slam dnyasnda mistik akmlarn kurulu dnemlerin-deki anlay ve pratikten tamamen farkl bir yapy benimsemeleri bu sre-le ilgili grnmektedir.

5. Deerlendirme ve SonuMorley ve Robins, bilgi ve iletiim aknn yaygnlamas ve kitlesel glersonucu; ulusal snrlarn giderek and, dolaysyla kltr ve kimliklerinher zamankinden daha sklkla kar karya geldii bir ada yaadmzvurgular. Eskiden kltrler zaman ve mekn snrlaryla birbirinden ayrlr-ken, gnmzde sabit, btncl ve snrlarla evrili bir kltr kavram, ye-rini "kltr kmelerinin kresel devingenlii" ve nfuz edilebilirlii kavra-mna brakmtr.74 Kreselleme srecinin ortaya kard toplumlarn git-

73 Bodur, Kreselleme, Din ve Ulus-Devlet, s. 30.74 Morley ve Robins,Kimlik Meknlar, s. 125.


29/31

181

tike birbirine baml hale geldii konusundaki bu farkndalk, 1960'larnsonlarna doru gelimeye balamtr. Immanuel Wallerstein75 dnyay; (a)ekonomi ve politika alannda hakim, (b) sanayilemi, (c) kapitalist ve dahazayf nc dnya lkeleri eklinde blmlere ayran kresel hiyerarininkapitalist dnya ekonomisindeki uzun sreli deiimlerin bir sonucu oldu-unu savunmaktadr. Wallerstein, bu gelimenin kresel bir iblm veegemen bir dnya kltr ortaya kardna inanmaktadr. Sz konusu dnyakltr ya da "kresel kltr", Mike Featherstone tarafndan, "kresel d-zeyde zerklik kazanm iletiim srelerini hzlandran; toplumlar ve kl-trleri aan sreler dizisi" olarak nitelendirilmektedir.76 Robertson ise, dnya

sisteminin ekonomik gler tarafndan meydana getirildiini ve ekonomikyaplardan oluan bir sistem olduunu belirten geleneksel kresellemegrn sorgulamaktadr. Robertson, bunun yerine, dinin kresellemesrelerinin ve alternatif ynlere ilikin atmalarn gerekletii nemlibir alann entegre bir paras olduunu ileri srmektedir. Ona gre kresel-leme sreleri 1880-1925 yllar arasnda balam ve hzla ilerlemitir.77

Bu dnemde, drt ana referans noktas oluturulmutur: (a) Toplumlar, (b)bireyler, (c) uluslararas ilikiler ve (d) insan. Kresellemenin 1960'lardabalayan ikinci aamas bu drt referans noktasnn yeniden yaplandrlma-sn ve problemli hale getirilmesini iermektedir. Dolaysyla yirminci yzy-ln sonlarna doru ulusal kltrler ve buna bal olarak kiinin kimliini

aklama ihtiyac sorgulanmakta; birok dini rgt ve hareket, ok uluslubir yapya sahip olduu iin ulusal hkmetlerle ounlukla gergin ilikileriine girmektedir. Robertson, dnyann birok yerinde yaygn olan kilise-hkmet gerilimlerinin bu konuyu ortaya koyduunu iddia etmektedir. Di-er taraftan kreselleme sreci, toplumlarn ve bireylerin kimliklerini tar-tmaya at ve farkl uygarlklar tek bir kamusal alanda toplad iindini gelenekler, dnya dzeninin yeni imgeleri iin gl kaynaklar halinegelebilmektedir. Bu da bireyin ulusun dinsel kltrne dayandrlmasnn vednya dzeninin yeniden ekillendirilmesinin bir yolu olarak dini gruplarnve hareketlerin kk(t)enciliklerine geri dnmelerine yol amaktadr. Bu er-


75 Immanuel Wallerstein, The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the

European World-Economy in the Sixteenth Century, Academic Press, New York, 1976,s. 229233.76 Mike Featherstone, Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, Sage Publications,

England, 1990.77 Roland Robertson, Globalization, Modernization and Postmodernization: The Ambiguous Po-

sition of Religion, R. Robertson, W. R. Garrett (ed.),Religion and Global Order, Paragon House,New York, 1991, s. 281291. Ayrca bkz. The Globalization Paradigm: Thinking Globally, D.Bromley (ed),Religion and the Social Order, Vol. I,New Developments in Theory and Research, JAIPress, Greenwich, 1991, s. 110.


30/31


evede dini liderler de kresel tartmalar iinde yer alan kresel aktrlerhaline gelmitir.78 Robertson dinin rettii gerilimlerin ortaya kard k-reselleme srelerine ynelik dinsel tepkilerin nemine dikkat ekmekteve dinin, kresellemenin yn belirlemesine yardmc olacan savunmak-tadr.

Kreselleme kuramna eitli eletiriler de yneltilmitir. rnein, Da-vid Lehmann'a gre, din ve kreselleme ile ilgili ada kuramsal akla-malardaki temel zayflk, kresel kapitalizmin yaylnn tm kresellemeiin model olarak alnmasdr. Bunun sonucu olarak, eitli aratrmaclar,kresellemeyi aklclatrlan, homojen ve standardize edilmi "modern" kl-

trn yaylmas olarak alglamaktadr. Ayrca, sz konusu aratrmaclar, butr bir kresellemeye kar gsterilen tepkinin, yerel dinsel kimliklerin dilegetirilmesi olduunu dnmektedir. Lehmann, kresellemeyle ilgili bu tralglamalarn ok basit olma eiliminde olduklarn nk sz konusu alg-lamalarn, snrl bir din alglamasna dayandklarn ileri srmektedir. Butr alglamalar, dini, kimlik oluturan ve sosyal, etnik ve dier snrlar belir-leyen sembolik bir sistem olarak grmek yerine modern dinin aklc din oldu-unu kabul etmektedir. Lehmann dinin eitli biimlerinin, yani aklc ve po-pler biimlerinin, ayn anda var olabileceini savunmaktadr. Lehmann'a grekreselleme her eyi tek bir homojen btn olacak ekilde biimlendirse vesosyal mesafeler arasndaki benzerlikler daha belirgin hale gelse de, yerel

kltrler ve farkllklar varln srdrmeye devam edecektir.79

te yandan kresel kitle kltrne paralel bir biimde artan hiper aktiftketim, imajlarn meta olarak sunumu, yaanan ar hzl ve deiken ha-yat tarz tm dinleri gerek hayatla bir rekabet iine sokmakta; yaananhayatla inanlan ideallerin aras gn getike daha da almaktadr. Bu reka-bet ve eliki slam iin olduu kadar Hristiyanlk, Yahudilik, Hinduizm,Budizm vb. dinler iin de geerlidir. Kresel tketimin btn toplumsal ala-n kuatt bir dnyada dinlerin metalamas ve byk dinlerin erozyonuartan bir trend iinde hzla devam etmektedir. Hayata yn verme ve toplum-sal formlar iinde kendine yer bulma konusunda ciddi skntlarla kar kar-ya kalan dinler, giderek kiinin bir i meselesi haline gelmekte ve kii iingerek anlamn kaybederek sembolik bir anlam ve deer tamaya bala-maktadr. Hayatn ar metalamas ve kat bir biimde seklerlemesi, gn-lk hayat formlarnn, dini inanlarla bir rekabet ve eliki dourarak din-

78 Roland Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, Sage Publications, London,1992, s. 164169.

79 Inger Furseth and Pal Repstad,An Introduction to the Sociology of Religion: Classical and Contem-porary Perspectives, Ashgate Publishing, England, 2006, s. 7982.


31/31

183

sel inanlarn doasn etkilemesine yol amaktadr. Bu durum, dinlerin ken-dilerini "evrensel bir hayat tarz" olarak sunmalarnn nnde de ciddi birengel oluturmaktadr. Ancak kltrel heterojenlikle homojenliin bir aradave paradoksal bir biimde yaand bu sre, ada dnyada geleneksel,yerel olann ya da dini kltrlerin nemini btnyle kaybettii anlamnagelmemektedir. Bu srete yeni bilgi ve iletiim ebekeleri ile balantl ola-rak yerellikten kurtulma srelerinin vurgulanyor olmas, mutlak bir ei-lim olarak grlmemelidir. Nitekim kresellemenin ekonomik etkilerininyan sra sosyal, siyasal ve kltrel etkilerini de dikkate alan siyasetiler,bilim adamlar hatta bizzat kresel aktrler bu ynyle kresellemenin ne

kadar srdrlebilir olduunu tartmaya balamlardr. nl finansr Ge-orge Soros, ekonomik kresellemenin temellendirildii neo-liberal dokt-rinden piyasa fundamentalizmi olarak sz etmi ve fundamentalizmin hereidi gibi bunun da son derece tehlikeli olduunu belirterek kreselleme-nin geleceine ilikin endielerini dile getirmitir.80 Bylece kreselleme-nin tad sosyal dlanmlk, sosyo-kltrel yozlama ve zlme, okhzl ve yaygn evre kirlilii, yeni hastalklarn yaylmas, yoksulluun veadaletsizliin artmas, yabanclama ve yalnzlama, toplumsal mitsizlikve memnuniyetsizlik gibi birbiriyle ilikili ok ciddi ekonomik, sosyo-klt-rel ve siyasal tehlikeler ekonomik aktrler arasnda da nemli endielere yolamtr. Btn olumsuzluklarna ramen, kreselleme kuramcs Robert-

son'un ifadesiyle81

, benzerlik iinde farklln youn bir ekilde sktrldve kltrlerin byk oranda izafiletirme olgusunun bir sonucu olarak hergeen gn daha fazla maniplasyon konusu olduu bir dnyada yaad-mz gereini btnyle kabul ettiimiz srece, geleneksel dinlerin ve kl-trlerin geleceinin parlak olduu sylenebilir. Bununla birlikte, kreselle-me srecinin rettii popler kltr rntlerinin geleneksel yerel kltr-ler iinde metala(trl)mas, grselliin egemen olduu sanal dnyada ye-rel balamlarndan koparlan kltrel imgelerin iletiim ve ulam aralar,zellikle de internet araclyla dolamnn hzlanmas, kltrel farkllkla-r andrarak homojenlemi bir kltr ortaya karmay amalayan pop-ler kltrn kresel egemenlii karsnda geleneksel kltrlerin ve dinle-rin gelecei ile ilgili sorunlar btn boyutlaryla deerlendirmeyi zorlatr-maktadr. Bu makalede, kreselleen dnyada dinlerin ve kltrlerin bazsorunlarnn dile getirilmesine ynelik snrl da olsa bir katkda bulunabil-mi olmay umut ediyoruz.


80 Bkz. George Soros,Kreselleme zerine, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003.81 Robertson, Globalization and the Future of Traditional Religion, s. 5368.

küreselleşme kültür ve din

Documents