Lânetten Hastalığa Miasmadan Mikroba

Prof. Dr. Osman Şadi YENEN

14 Aralık 2011

KMTD Kongresi, Antalya

Köpeklerle 65 Sığırlarla 50 Koyun ve Keçilerle 46 Atlarla 35 Kümes hayvanlarıyla 26

İlkel topluluklarda hastalık teorileri(*)

• Demonik teori– Animistik ve amoral

• Tanrı cezası teorisi– Monoteistik ve evrenin ahlak yasalarınca

yönetilmesi esasına göre

• Metafiziksel bilim– Herhangi bir doğaüstü gücün etkisine özel bir

göndermede bulunmaz; insan yaşamında yıldızların gücünü ön plana çıkartır

(*): Winslow C-E A. The Conquest of Epidemic Disease. Princeton University Press 1943 (Reprinted1980 by The University of Wisconsin Press); pp: 1-52

Çin tıbbının felsefi temelleri

• Qi kuramı– Qi evreni oluşturan temel maddedir– Dağılmış halde ya da yoğunlaşmış halde– Evrendeki tüm nesneler Qi’nin transformasyonundan

oluşur; organik vücuda şeklini veren Qi’dir• Yin-Qi• Yang-Qi

– Qi’nin iki tipinin çeşitli kombinasyonları canlılarda çeşitliliğe neden olur

• Kötü Qi: insan vücudunu hasarlandıran ve hastalığa neden olan Qi

• İnsan vücudunda: Savunmacı Qi, Besleyici Qi, Torasik Qi vb.

• Yin-Yang kuramı• Beş element kuramı

Çin tıbbının felsefi temelleri• Qi kuramı• Yin-Yang kuramı

– Güneş ışığına göre konumlanış• Güneşe doğru: Yang; Güneşin aksi yönüne doğru: Yin

– Zıtların birlikteliği• Cennet, güneş, sıcaklık, aydınlık, gündüz, temizlik, hareket,

ateş, erkek, ortaya çıkmak: Yang• Yeryüzü, ay, soğuk, karanlık, gece, pasaklılık, eylemsizlik,

su, kadın/dişi, ölüm: Yin

– Vücudun yaşamsal etkinlikleri Yin ile Yang’ın, zıtlıklarıve birliktelikleri sayesinde, uyumlu işbirliğine bağımlıdır

• Vücudun işlevsel etkinlikleri Yang’a, yaşamsal işlevlerin maddi temeli de Yin’e aittir

• Beş element kuramı

• Hastalıklar dört patolojik sürecin sonucudur: Yang fazlalılığı, Yin fazlalığı, Yang eksikliği, Yin eksikliği

• Hastalığa neden olan kötü Qi– Yang kötülük: Rüzgar, sıcak, ateş– Yin kötülük: Soğuk, kuruluk

Çin tıbbının felsefi temelleri• Qi kuramı• Yin-Yang kuramı• Beş element kuramı: Evrendeki her şeyi ve

fenomeni ağaç, ateş, yeryüzü, metal ve suyun temel özelliklerine göre beş kategoriye ayırır– Beş elementin özellikleri beş zang organıyla beş fu

organının fizyolojik işlevlerini açıklar• Ağaç: bükülebilir ve düzleştirilebilir• Ateş: yukarıya doğru yükselir• Yeryüzü: ekilebilir ve hasat alınır• Metal: dayanıklıdır• Su: aşağıya doğru nemlendirir

Beşelement

Zang

organlarFu

organlarDuyu organları

Vücut dokuları

Beş sıvı

Ağaç KaraciğerSafra kesesi

Gözler Tendonlar Gözyaşı

Ateş Kalp İnce barsak Dil Damarlar Ter

Yeryüzü Dalak Mide Dudaklar Kaslar Tükürük

Metal AkciğerlerKalın barsak

BurunDeri ve saçlar

Burun akıntısı

Su Böbrek İdrar kesesi Kulaklar Kemikler Balgam

Beş elemente göre insan vücudu

Akupunktur/Akumoksoloji• Zhen Jiu

– Zhen: iğne kullanarak delmek

– Jiu: İğneleme noktaları üzerinde Moxa yakmak• Moxa: Bir akupunktur noktasını uyarmak üzere deri

üzerinde Artemisia vulgaris’in kurutulmuş yapraklarının yakılması

• İğne batırma tedavisi: Eski Mısır, Yunan, Hind, Japon ve Çin’de

• Sadece Çinliler bu iğne ile tedavi uygulamasını geliştirmişler, deneyim biriktirmişler ve kuramsallaştırmışlardır

Akupunktur/Akumoksoloji

• Çinli hekimler yaşam gücü olan Qi’nin insan vücudunun damarlarının içerisinde dolaştığına inanıyorlardı

• Qi nabzının kalitesini vücuttaki birçok nabız noktasında alıyorlar ve tanıda kullanıyorlardı

• Bu nabız noktalarına iğne batırarak hastalıkları tedavi ediyorlardı

T'ou-Shen Niang-Niang, the Chinese goddess of smallpox

Ma-chen, the god who healsthe scars of smallpox.

Yuo-boa-long, the Chinese god of recovery from smallpox

Eski Hind tıbbı: Ayurveda

• Ayurveda: Uzun yaşam bilgisi [Ayus: uzun ömür; Veda: bilgi]

• Yaratıcı tanrı Brahma, her şeyin koruyucusu Daksa Prajapati’ye, o da ikiz kutsal hekimler Asvini Kumaras’a, o da Tanrıların Kralı Indra’ya öğretir.

• Hastalıklar insanlığı rahatsız etmeye başlayınca himalaya bilgelerinden Bharadvaja İndra’ya gider ve Ayurveda bilgisini öğrenir

Eski Hind tıbbı: Ayurveda• Ayurveda: Vücut evrenin bileşeni olan aynı temel

elementlerden oluşmaktadır– Yeryüzü (katı kısımlar)– Su (sıvılar)– Ateş (vücut ısısı)– Hava (soluk)– Boşluk (İçi boş organların boşluğu)

• Bu beş temel elementin kombinasyonları vücudun farklılaşmış maddelerini (dhatu) oluştururlar– Şilus ya da besleyici sıvı– Kan– Et– Yağ– Kemik– İlik– Semen

(Caldecott T: 2006)

(Besin tabakası)

(Enerji tabakası: Beş rüzgardan oluşur)

(Bilgi organları: Burun, kulaklar, gözler, deri ve dil)

(Ego ile zihinden/ yüksek zekadan oluşur)

(Ruh)

The pañca kośa

Eski Hind tıbbı: Ayurveda

• Hastalıklar iki türdür: İçsel ve dışsal

• Dışsal hastalıklar: yaralanmalar, ısırılmalar, delinmeler, düşmeler, yanıklar vb

• İçsel hastalıklar: Dışsal olanların dışındaki bütün ötekiler

“Vücudun maddesini oluşturan ve ona canlılık veren elementlerin normal dengesindeki bozukluklar”

(Caldecott T: 2006)

‘Taç’ çakra

‘Üçüncü göz’ çakra

‘Boğaz’ çakra

‘Kalp’ çakra

‘Sindirim’ çakra

‘Seks’ çakra

‘Kök’ çakra

Çakra sistemi (Ruhsal gelişim ve onun vücut, zeka ve heyacanlara etkileri)

Marma noktaları

(Pole S: 2006)

Sitalã Mata, the Hindu goddess of smallpox.

Askelopios (Tıp tanrısı) Hygieia (Sağlık tanrıçası)Telesphorus (Nekahat tanrısı)

Eski Yunan’da doğal evren teorilerinin gelişiminin kökleri

• Filozofların metafizik ve diyalektik tartışmaları

• Homer ve digerlerinin yarı tarihsel yöntemleri

• Doğaya yaklaşımdan ve doğa bilgisinden keyfi unsurları elimine etmeye çabalayan hekimler okulu

Hastalık ve sağlık kavramları bir bütün olarak fiziksel evren teorileriyle yakın biçimde

örtüşmek durumundaydı

Hipokrat (İ.Ö. 460-375/377)Galen (İ.S. 129/131-198/201)[ Anagni Katedrali, İtalya; 13. YY freski]

ISLAK

KURU

SOĞUKSICAK

İLKBAHAR

SONBAHAR

YAZ

KIŞ

KAN

KOLER

MELANKOLİ

FLEGMÇocukluk

Gençlik

YaşlılıkOlgunluk

Hava Su

YeryüzüAteş

Sanguine

Choleric

Phlegmatic

Melancholic

KAN:SabahKırmızıTatlıKontinü ateşKalpLidyalı ve

hipolidyan kişilik

JupiterGeminiLibraAquarius

SARI SAFRA:ÖğleSarıAcıTersiyer ateşDalakFrigyalı ve

hipofrigyan kişilik

MarsAriesLeoSagittarius

FLEGM:AkşamBeyazTuzluQuotidian ateşBeyinDoryalı ve

hipodoryan kişilik

AyKanserScorpioPisces

KARA SAFRA:Öğleden sonraSiyahEkşiQuartan ateşKaraciğerMiksolidyan ve

hipomiksolidyan kişilik

SatürnTaurusVirgoCapricorn

“The human body contains blood, phlegm, yellow bile and black bile. These are the things that make up its constitution and cause its pains and health. Health is primarily that state in which these connstituent substances are in the correct proportion to each other, both in strength and quantity, and are well mixed.”

“İnsan vücudu kan, flegm, sarı safra ve kara safra içermektedir. Bunlar onun yapılanmasınıoluşturan şeylerdir ve onun rahatsızlıklarıyla sağlığına neden olurlar. Sağlık, başlıca, bu yapılandırıcı maddelerin birbirleriyle hem nitelik hem de nicelik bakımından doğru oranda olduğu ve iyi bir karışım oluşturdukları bir durumdur.”

Hippocratic Writings. The nature of man 22; Penguin Classics 1978; p: 262

“I think it should also be known what illnesses are due to ‘forces’and what to ‘forms’. By ‘forces’ I mean those changes in the constitution of the humours which affect the working of the body; by ‘forms’ I mean the organs of the body.”

“Hangi hastalıkların ‘güçlere’ ve hangilerinin ‘yapılara’ bağlı olduğunu bilmek gerektiğini de düşünüyorum. ‘Güçler’ derken vücudun çalışmasını etkileyen humorların yapısındaki değişiklikleri; ‘yapılar’ derken de vücudun organlarını kastediyorum.”

Hippocratic Writings. Tradition in medicine 22; Penguin Classics 1978; p: 84

“For the plague, like the assault of some wild beast, attacks not only a few individuals but even destroys whole states. A disastrous change in the character of the air making it prone to corruption is brought about; and human beings, since they cannot from the necessity ofbreathing avoid the peril, draw in the air through the mouth like a poison.”

“Kimi vahşi hayvan saldırısına benzeyen veba sadece birkaç bireyi tutmaz, hatta tüm toplumları bile tahrip edebilir. Havanın karakterinde, onu yanlışyönde sapmaya eğilimli kılan tehlikeli bir değişiklikmeydana gelir ve insanlar soluk alıp vermenin zorunluluğu nedeniyle kaçınamadıklarından tehlike ağızdan içeriye bir zehir gibi çekilir.”

Galen. “Letter on Theriac to Poison”. (In Winslow C-E A. pp: 72)

Epidemik hastalık etyolojisi: Klasik konsept (İ.S. 2. YY)

• Havanın epidemik yapısı Atmosferdeki tehlike iklim ve mevsimle, ölü bedenlerin çürümesinden yükselen kirli havayla (miasmalarla), pis yaşam koşullarıyla ve bataklıklarla, kısmen de astronomik fenomenlerle ilişkilidir.

• Bireysel yatkınlık

• Contagion

Miasma (zehirli / hastalandırıcı buhar)

Contagion (bulaşma / iletilme)

Cartoon warning of contagious miasma arising from Central Park lake. 1885 woodcut, New York.

İslâm dünyası

• İslâmın ortaya çıkma ve gelişme döneminde akdeniz popüler tıbbıegemendi

• Hastalıklar üstün büyülü güçlere bağlanıyordu (CinlerW)

• Kuran’da tıpla ilgili önemli bir gönderme yoktur (Apdest/temizlik dışında)

• Yerel uygulamaların yetmediği yerde hadislere başvurulmuştur

El-Razi• El-Hâvî fi’t-Tibb (Liber

continens)• Kitâb’l-Cederi ve Kitab’l-

Hasbe (Liber de Pestilentia)– Dünyada çiçek ve

kızamık hastalığı üzerine yazılmış ilk kitaptır

• El-Kitabu’t Tibbi’l Mansûrî (Liber Medicinalis ad Almansorem)

El-Razi (865-935)

El-Razi

• Galen’in sorgulanması– Menenjitte kan

akıtılmasının tedavi edici değeri vardır (Galen haklıW)

– Sıcak içecekler vücut ısısınıartırmazlar (Galen haksızW)

El-Razi (865-935)

İbn-Sina

• Kitabı Latinceye çevrildikten sonra 6 yüzyıl boyunca Avrupa’da standart ders kitabıolmuştur

• Tüberküloz bulaşıcıdır, su ve toprakla yayılır

• Sinirler ağrıyı iletir ve kas kasılmasını sinyaller

• HumorlarısorgulamamıştırW

Contagion

• Temas yoluyla iletilme – ‘contagion’ –düşüncesi en eski düşüncelerden biridir ve hastalık bağlamından köken almamaktadır

• Isı ve soğukluk gibi fiziksel özelliklerin temas yoluyla iletilebilir olduğu binlerce yıl öncesinin ilkel insanının ilk gözlemlerinden biri olmalıdır

• Hastalığın iletilebilir olduğuna ilişkin görüşler eski Mısırlılar ve Yahudilerin geleneklerine kadar izlenebilmektedir

Contagion

• Eski Yunan ve Roma döneminde hastalığın temas yoluyla bulaşması düşüncesinin çoğu kaybolmuştur

• Hipokratik metinlerde bile bugünküanlamında contagion’a kesin bir gönderme yapılmamaktadır

• Salgınların ortaya çıkışında hastalıklıya ya da onun çıkartılarına dokunmanın rolü, tıp insanlarından önce tarihçiler, filozoflar ve hatta şairler tarafından anlaşılmıştır (Thucydides, Dionysius, Lucretius, Virgil vb.)

Contagion

• Orta Çağ’da hüküm süren çok sayıda epidemi ve epizootik gözlem ve yorumlama için fırsatlar yaratmış ve çeşitli enfeksiyon ve contagion doktrinleri ortaya çıkmıştır

• Temas yoluyla bulaşmaya bu dönemde vurgu yapan yine bir yazar olmuştur: Giovanni Bocaccio (1313-75)

Decameron, 1358

• “Hasta olanların kullanmış olduğu giysiler ya da benzer başka eşyalarına dokunmak hastalığın iletilmesine neden oluyordu.”

(1. Gün)

cito, longe, tarde

hızlı git, uzağa git, yavaş dön

Contagion

• 15 ve 16. Yüzyıllardaki sifiliz pandemisi enfeksiyon ve contagion konusundaki bilgilerin ilerlemesini sağlamıştır.

• Girolamo Fracastoro:– Syphilis sive morbus Gallicus

– De sympathia et ahtipathia rerum / liber unus /

De contagione et contagiosus / morbis et

curatione / libri III

Hieronymus Fracastorius (1478-1553)

Fracastorius

• Contagion: bir bireyden diğerine geçen enfeksiyon– Tek başına temasla contagion

– Fomitlerle contagion

– Uzaktan contagion

• Fomit: Giysiler, ağaçtan yapılmışlar ve benzeri kendileri zararlı olmayan ancak contagionun orijinal tohumlarını (germ) muhafaza etme yeteneğinde olup bunların başkalarına aktarılmasına neden olanlar

Fracastorius

“Contagion kesinlikle bir şeyden öbür şeye geçen çürümenin benzeridir: onun germleri / tohumları(seminaria) büyük bir aktiviteye sahiptir, güçlü ve visköz bir kombinasyondan oluşmuşlardır ve onlar sadece bir madde değil aynı zamanda hayvansal organizmaya spiritual bir antipatidirler.”

“Contagion is a precisely similar putrefaction which passes from one thing to another: its seminaria have great activity, they are made up of a strong and viscous combination, and they have not only a material but also a spiritual antipathy to the animal organism.”

Marcus Terentius Varro

• 75 farklı başlıkta 620 kadar kitap yazmıştır

• Res Rusticae (Çiftçilik Üzerine)

• “Kimi küçük yaratıklar ciddi hastalıklara

neden olurlar”

İ.Ö. 116-27

Robert Hook (1635-1703)

Robert Hook• 1665’de ünlü Micrographia’sını

yayınladı

• Şişe mantarı kesitlerinde ‘cellular’ yapıları tanımladı

• Fosillerin bir zamanlar bir zamanlar canlı olan yaratıklar ve bitkilerin kalıntılarıolduğunu belirledi

Anton van Leeuwenhoek (1632-1723)

Anton van Leeuwenhoek

• “Mikroskopik canlı yaratıkların görünmez dünyasının gerçek kaşifi”

• 1673-1723 arasında bütün gözlemlerini mektuplar halinde Royal Society’nin yayınladığı Philosophical Transactions’a gönderdi

• 18. mektubunda (1676) su örneklerinde; 39. mektubunda da (1683) kendi dişindeki animalcules’leri tanımlıyordu

• Mikroskoplarını kendi yapıyordu• Öldüğünde ardında 247 bitmiş mikroskop

ve kendi eliyle yaptığı 419 mercek bırakmıştı!

Leeuwenhoek’un mikroskopu

Leeuwenhoek’un çizgileriyle bakteriler

(Bulloch W. The History of Bacteriology. Oxford University Press 1938; pp: 24-25)

FermentasyonW

• Alkemistler döneminde fermentasyonsözcüğü günümüzdeki kimyasal reaksiyonifadesine eşdeğer bir anlam taşıyordu

• Georg Ernst Stahl (1660-1734) Zymotechnia Fundamentalis (1697) adlıyapıtında üç tür fermentasyon tanımlar– Şarap, bira ve ekmeğin fermentasyonu– Asetik fermentasyon– Çürüme ve bozulma

Fermentasyon biyolojik bir olaydırW

• Louis Jacques Thénard 1802-3’de bektaşiüzümünün fermentasyonu sırasında bira mayasına benzeyen çökeltileri fark etti

• Birbirinden bağımsız 3 araştırmacı1836-37’de mayaların canlıolduklarına ilişkin özellikleri saptadılar– Charles Cagniard-Latour– Theodor Schwann

• Zuckerpils (Saccharomyces)

– Friedrich Traugott Kützing

Theodor Schwann (1810-1882)

Fermentasyon kimyasal bir olaydırW

• 19.Yüzyılın ilk yarısında kimya büyük hamleler yapmıştı

• Kimyanın devleri biyolojik süreci reddediyorlardı– Jöns Jacob Berzelius

– Justus Liebig

– F. Wöhler Jöns Jacob Berzelius (1779-1848)

19. Yüzyıl başlarındaW

• Enfeksiyöz hastalıkların etkeninin doğasıyla ilgili üç teori vardı– Contagion teorisi

• Partiküller vücut içerisinde çoğalsalar da cansızdırlar

• Minik canlı organizmalardır (Animalkülistler)

– Zimotik teori• Enfeksiyöz materyal her hastalığa özgül bir

fermentin ya da “zyme”’in bir özelliğidir

– Miasmatik teori

Kendiliğinden oluş(spontaneous generation)

Yaşam maddedeki kimi açıklanamayan değişiklikler sayesinde cansız maddeden ortaya çıkar.

Francesco Redi (1626-1697)

Kendiliğinden oluş sınamadaW

• Francesco Redi, 1688, et-böcek üremesi deneyi [yanlış!]

• John Needham, 1748, kaynamış koyun buyyonu [doğru!]

• Lazzaro Spallanzani, Needham’ın deneyini yineler [yanlış!]

Francesco Redi’nin Deneyi 1688

Kapakla kapatılmış

örnek

Bezle kapatılmış

örnek

Açık bırakılmış

örnek

Sinekler Sinekler

Magotlar

(Goldstein N: 2011)

Et Et Et

Louis Pasteur • 1854-1857 Kimya profesörü ve

Lille Bilimler Fakültesi Dekanı• 1857 Fermentasyon üzerine ilk

yayını• 1860 Fermentasyon üzerine

çalışmaları nedeniyle Bilimler Akademisi Deneysel Fizyoloji Ödülü

• 1861 Spontan jenerasyon (Kendiliğinden oluşma) üzerine ünlü yayınının yayımlanışı

• 1861 Havasız yaşam üzerine yayını (Goldstein N: 2011)

Pasteur“Doğanın sonsuzluğu içindeki bir su damlasınıaldım ve bekliyorum, gözlüyorum, onu sorguya çekiyorum, ondan benim için ilkel yaratığın yeniden başlamasını istemesini diliyorum. Bu ne güzel bir görüntü olacaktı! Bu deneylerin başladığı birkaçyıldan beri, o gene sessiz! Ah! İnsanın üretmek olanağıolmadığı tek şeyi ondan uzaklaştırdım. Çünkü yaşam germdir, germse yaşamın kendisidir.”

Louis Pasteur (1822-1895)

Osmanlıda Tıp

• “Osmanlıların teori üretmeyi ve araştırma yoluyla yeni bilgiler edinmeyi amaçedindiklerini gösterir verilere sahip değiliz. Osmanlı dönemine ait Türkçe tıp metinlerinin çoğunda tıbbın felsefesi ve nazariyesinden ziyade mesleğin uygulanmasına ağırlık verilmesi bu yargıyıdoğrular yöndedir.”

Sarı N: 1999

Haziran 1886tarihinde, Pasteur’e kuduz aşısı için eğitime gidenler

1 23

1. Hüseyin Hüsnü Bey (Yarbay, Veteriner Hekim)

2. Aleksandr Zoeros (Mirliva , Prof. Dr)

3. Hüseyin Remzi Bey (Yarbay, Hekim)

Abdülhamid tarafından Pasteur, Koch ve Behring’e verilen 1. dereceden Mecidî Nişanı

Abdülhamid Pasteur Enstitüsü’nün kuruluşu için 800 Lira yardımda bulundu (1886)

Günümüz Anadolusu

• Kızamık: kızamık şekeri• Pişik: sünnet• Ateşli hastalık: Okunmuş üflenmiş yedi düğümlü ipin

vücuda sarılması• Romatizmalılar: kiner ağacından yapılmış asa ile

dolaşmak• Arpacık: örtülen siyah tülbent üzerine yiyecek maddesi

konur ve evcil bir köpeğin yemesi sağlanır• Karın ağrısı/fıtık: kızdırılmış tellerle dağlama• Sarılık: kulak arkası, dil altı, kafa derisi, iki kaşın arası

vb yerlerde kesikler

(Prof. Dr. Ramazan İnci’den, izniyle)