líkami mannsins

Lík

am

i Lík

am

i m

an

nsin

sm

an

nsin

s

Glósur úr námsefni 7.bekkjarGlósur úr námsefni 7.bekkjar

Hugsum vel um heilsunaHugsum vel um heilsuna

Bein og liðamót, bls 10-13Bein og liðamót, bls 10-13

Hlutverk beinaHlutverk beina- að halda líkamanumað halda líkamanum

uppréttumuppréttum- að hlífa viðkvæmum að hlífa viðkvæmum

líffærumlíffærum

- að framleiða blóðfrumur- að framleiða blóðfrumur


RöngenmyndirRöngenmyndir::- Röngengeislar fara í gegnumRöngengeislar fara í gegnum

hold, en ekki bein. Með slíkumhold, en ekki bein. Með slíkum

geislum er því hægt að takageislum er því hægt að taka

mynd af beinagrindinni.mynd af beinagrindinni.


Liðamót:Liðamót:- Eru á mótum tveggja beina og gera okkur Eru á mótum tveggja beina og gera okkur

kleift að hreyfa líkamannkleift að hreyfa líkamann- Eru tvenns konar: hjaraliðir (hreyfast fram Eru tvenns konar: hjaraliðir (hreyfast fram

og aftur) og kúluliðir (hreyfast í allar áttir)og aftur) og kúluliðir (hreyfast í allar áttir)- Liðbönd eru sterkir þræðir sem halda Liðbönd eru sterkir þræðir sem halda

beinunum saman og skorða þannig beinunum saman og skorða þannig liðamótin.liðamótin.

Vöðvar bls 14-15Vöðvar bls 14-15

Hlutverk vöðvanna:Hlutverk vöðvanna:- Gera okkur kleift að hreyfaGera okkur kleift að hreyfa

líkamann að eigin vilja, og líkamann að eigin vilja, og

ýmsum innri líffærum að ýmsum innri líffærum að

starfastarfa


Gerð vöðvanna:Gerð vöðvanna:- Rákóttir vöðvar eru festir við bein með Rákóttir vöðvar eru festir við bein með

sinum og með þeim hreyfum við okkursinum og með þeim hreyfum við okkur- Sléttir vöðvar eru í ýmsum líffærum og Sléttir vöðvar eru í ýmsum líffærum og

stjórnast ekki af vilja mannsins heldur af stjórnast ekki af vilja mannsins heldur af þeirri starfsemi sem fram fer inn í þeirri starfsemi sem fram fer inn í líkamanumlíkamanum


Umhirða um vöðvana:Umhirða um vöðvana:- Vöðvar þurfa stöðuga þjálfun Vöðvar þurfa stöðuga þjálfun

og hreyfingu til að rýrna ekkiog hreyfingu til að rýrna ekki- Strengir (harðsperrur)Strengir (harðsperrur)

stafa af of miklu álagi á vöðva.stafa af of miklu álagi á vöðva.

Þá slitna þræðir í vöðvunumÞá slitna þræðir í vöðvunum

Hjarta og blóðrás, bls 16-18Hjarta og blóðrás, bls 16-18

Blóðið:Blóðið:- u.þ.b. 5 lítrar af blóði í fullorðnum líkamau.þ.b. 5 lítrar af blóði í fullorðnum líkama- Blóðið samanstendur af Blóðið samanstendur af blóðvökva, rauðum blóðvökva, rauðum

blóðkornum, hvítum blóðkornum og blóðkornum, hvítum blóðkornum og blóðflögum. blóðflögum.

Hlutverk blóðsins:Hlutverk blóðsins:- Blóðið flytur súrefni og næringarefni til allraBlóðið flytur súrefni og næringarefni til allra

hluta líkamans, og losar hann við koltvíoxíð og hluta líkamans, og losar hann við koltvíoxíð og úrgangsefniúrgangsefni

Hjarta og blóðrás, bls 16-18Hjarta og blóðrás, bls 16-18

Hjarta og æðar:Hjarta og æðar:- Blóðið flyst með æðum um allan líkamannBlóðið flyst með æðum um allan líkamann- Æðar eru þrenns konar:Æðar eru þrenns konar:

- SlagæðarSlagæðar: blóð á leið frá hjarta: blóð á leið frá hjarta- HáræðarHáræðar: örmjóar æðar út í vefjum : örmjóar æðar út í vefjum

líkamans þar sem efnaskipti fara framlíkamans þar sem efnaskipti fara fram- BláæðarBláæðar: blóð á leið til hjartans: blóð á leið til hjartans- Hjartað er vöðvi sem dælir blóðinu út í - Hjartað er vöðvi sem dælir blóðinu út í

æðarnar.æðarnar.

Lungun og öndun bls 22-25Lungun og öndun bls 22-25

Hlutverk öndunarfæranna:Hlutverk öndunarfæranna:

- að koma súrefni inn í blóðrás líkamans - að koma súrefni inn í blóðrás líkamans - Að koma koltvíoxíði út úr blóðrás líkamansAð koma koltvíoxíði út úr blóðrás líkamans

Starfsemi öndunarfæranna:Starfsemi öndunarfæranna:

- Efnaskiptin (súrefni inn, koltvíoxið út) fara - Efnaskiptin (súrefni inn, koltvíoxið út) fara fram í háræðum sem liggja utan um fram í háræðum sem liggja utan um lungnablöðrurnar.lungnablöðrurnar.

Lungun og öndun bls 22-25Lungun og öndun bls 22-25

Gerð öndunarfæranna:Gerð öndunarfæranna:- Efri hluti :Efri hluti :

- Nefhol og munnhol- Nefhol og munnhol- Kok- Kok

- Barki- Barki- Neðri hluti:Neðri hluti:

- Barki- Barki- Berkjur- Berkjur- Lungnablöðrur- Lungnablöðrur- Hægra og vinstra lunga- Hægra og vinstra lunga

Tennur og tannhirða bls 26-27Tennur og tannhirða bls 26-27

Hlutverk tanna:Hlutverk tanna:- Að rífa sundur mat og tyggja hannAð rífa sundur mat og tyggja hannGerð tanna:Gerð tanna:- 6 ára barn hefur 20 tennur, fullorðinn 6 ára barn hefur 20 tennur, fullorðinn

maður getur haft allt að 32 tennurmaður getur haft allt að 32 tennur- Hver tönn skiptist í tvo megin hluta, Hver tönn skiptist í tvo megin hluta, krónukrónu

og og rótrót- Krónan er klædd Krónan er klædd glerungiglerungi, sem er , sem er

harðasta efni líkamansharðasta efni líkamans

Tennur og tannhirða bls 26-27Tennur og tannhirða bls 26-27

Tannsýkingar:Tannsýkingar:- Í munninum lifa gerlar sem nærast á sykri. Í munninum lifa gerlar sem nærast á sykri.

Úrgangurinn frá þessum gerlum er sýra Úrgangurinn frá þessum gerlum er sýra sem skemmir glerunginn. Fái gerlar að sem skemmir glerunginn. Fái gerlar að vera í friði koma því holur í tennurnar. vera í friði koma því holur í tennurnar.

- Góð tannhirða (hollur matur, tannburstun, Góð tannhirða (hollur matur, tannburstun, flúortannkrem, tannþráður) kemur í veg flúortannkrem, tannþráður) kemur í veg fyrir að sýran frá gerlunum skemmi fyrir að sýran frá gerlunum skemmi tennurnar. tennurnar.

Matur og melting bls 28-31Matur og melting bls 28-31

Hlutverk meltingarinnar:Hlutverk meltingarinnar:- Að útvega líkamanum Að útvega líkamanum

þau næringarefni sem þau næringarefni sem

hann þarfnasthann þarfnast- Að losa líkamann við Að losa líkamann við

úrgangsefniúrgangsefni


Leið matar um meltingarveginn:Leið matar um meltingarveginn:- munnur: matur tugginn og bleyttur svo hægt sé að munnur: matur tugginn og bleyttur svo hægt sé að

kyngja honum. Niðurbrot fæðu hefstkyngja honum. Niðurbrot fæðu hefst- Kok og vélinda: þrýstir mat ofan í magaKok og vélinda: þrýstir mat ofan í maga- Magi: magasafi blandast matnum og matur hnoðaður til Magi: magasafi blandast matnum og matur hnoðaður til

að leysa hann uppað leysa hann upp- Smáþarmar: meltingarvökvum (gall og brissafi) blandað í Smáþarmar: meltingarvökvum (gall og brissafi) blandað í

fæðusúpuna. Næringarefni soguð inn í blóðrásina.fæðusúpuna. Næringarefni soguð inn í blóðrásina.- Ristill og endaþarmur: vatn er sogað úr fæðusúpunni Ristill og endaþarmur: vatn er sogað úr fæðusúpunni

áður en úrganginum er þrýst út úr líkamanum. áður en úrganginum er þrýst út úr líkamanum.


Næringarefnin:Næringarefnin:- Líkaminn þarfnast mismunandi næringarefna:Líkaminn þarfnast mismunandi næringarefna:

- fitu (fæst úr olíu, smjöri, lýsi o.s.frv.)- fitu (fæst úr olíu, smjöri, lýsi o.s.frv.)

- kolvetna (fást úr brauði, grænmeti, - kolvetna (fást úr brauði, grænmeti, hrísgrjónum, pasta og ávöxtum)hrísgrjónum, pasta og ávöxtum)

- prótín (fást úr eggjum, fisk, kjöti og mjólk)- prótín (fást úr eggjum, fisk, kjöti og mjólk)

- vítamín (mismunandi vítamín fást úr - vítamín (mismunandi vítamín fást úr mismunandi mat)mismunandi mat)


Sýkingar í meltingarveginumSýkingar í meltingarveginum::- Sýkingar berast auðveldlega í meltingarveginn Sýkingar berast auðveldlega í meltingarveginn

með skemmdum matmeð skemmdum mat- Að kasta upp er aðferð líkamans til að losna við Að kasta upp er aðferð líkamans til að losna við

skemmdan matskemmdan mat- Ef skemmdur matur berst neðar í Ef skemmdur matur berst neðar í

meltingarveginn getur hann valdið niðurgangi meltingarveginn getur hann valdið niðurgangi sem er hættulegur því hann veldur miklu sem er hættulegur því hann veldur miklu vökvatapi.vökvatapi.

Nýrun og þveitikerfið bls 32-33Nýrun og þveitikerfið bls 32-33

Gerð þvagfæranna:Gerð þvagfæranna:- NýrunNýrun: blóð rennur í gegnum nýrun þar sem úrgangsefni : blóð rennur í gegnum nýrun þar sem úrgangsefni

eru hreinsuð úr því. Þessi efni eru blönduð vatni og eru hreinsuð úr því. Þessi efni eru blönduð vatni og mynda þvagmynda þvag

- ÞvagpípurÞvagpípur: leiða þvagið frá nýrum ofan í þvagblöðru: leiða þvagið frá nýrum ofan í þvagblöðru- ÞvagblaðraÞvagblaðra: safnar þvaginu þannig að hægt sé að losa : safnar þvaginu þannig að hægt sé að losa

það frá líkamanum í hæfilegum skömmtumþað frá líkamanum í hæfilegum skömmtum- ÞvagrásÞvagrás: leiðir þvagið frá þvagblöðru og út úr : leiðir þvagið frá þvagblöðru og út úr

líkamanumlíkamanum

Nýrun og þveitikerfið bls 32-33Nýrun og þveitikerfið bls 32-33

Hlutverk þvagfæranna:Hlutverk þvagfæranna:- að hreinsa úrgangsefnin úr blóðrásinni og að hreinsa úrgangsefnin úr blóðrásinni og

koma þeim út úr líkamanumkoma þeim út úr líkamanum

Sýkingar í þvagfærum:Sýkingar í þvagfærum:- ÞvagrásarsýkingÞvagrásarsýking- Blöðrubólga (ef sýkingin kemst alla leið í Blöðrubólga (ef sýkingin kemst alla leið í

þvagblöðruna)þvagblöðruna)

Taugakerfið bls 34-37Taugakerfið bls 34-37

Hlutverk taugakerfisins:Hlutverk taugakerfisins:- Ber boð frá heilanum til Ber boð frá heilanum til

allra hluta líkamans allra hluta líkamans - Ber boð frá líkamanum Ber boð frá líkamanum

til heilanstil heilans- Samhæfir störf allra Samhæfir störf allra

hluta líkamans hluta líkamans


Gerð taugakerfisins:Gerð taugakerfisins:- 3 megin hlutar þess eru heili, mæna og taugar3 megin hlutar þess eru heili, mæna og taugar- Heilinn skiptist í Heilinn skiptist í hjarnahjarna (hreyfingar,tal og önnur (hreyfingar,tal og önnur

starfsemi sem við höfum stjórna á) starfsemi sem við höfum stjórna á) hnykillhnykill (samhæfir störf líkamans) og (samhæfir störf líkamans) og heilastofnheilastofn (stjórnar (stjórnar ósjálfráðri starfsemi) ósjálfráðri starfsemi)

- Mænan liggur niður hrygginn og taugar ganga út Mænan liggur niður hrygginn og taugar ganga út úr henni endilangri. Boð um ósjálfræð viðbrögð úr henni endilangri. Boð um ósjálfræð viðbrögð berast frá mænu. berast frá mænu.

- Taugaþræðir liggja um allan líkama og senda Taugaþræðir liggja um allan líkama og senda boð um það sem við skynjum o.fl.boð um það sem við skynjum o.fl.


Heilinn er viðkvæmt líffæri:Heilinn er viðkvæmt líffæri:- Þarfnast næringar og súrefnis til að starfa Þarfnast næringar og súrefnis til að starfa

réttrétt- Getur orðið fyrir hnjaski við höggGetur orðið fyrir hnjaski við högg

Skynjun bls 38-47Skynjun bls 38-47

5 megin skilningarvit mannsins:5 megin skilningarvit mannsins:- SjónSjón- Heyrn og jafnvægisskynHeyrn og jafnvægisskyn- Bragð Bragð - Lykt Lykt - Tilfinning (þ.e. Snertiskyn, sársaukaskyn Tilfinning (þ.e. Snertiskyn, sársaukaskyn

o.s.frv.)o.s.frv.)

Augað og sjónin bls 38-41Augað og sjónin bls 38-41

Sjónin:Sjónin:- Sjónin byggist á því að augað nemur ljós sem breytt er í Sjónin byggist á því að augað nemur ljós sem breytt er í

taugaboð og birtist okkur sem form og litirtaugaboð og birtist okkur sem form og litirLeið ljóssins um augað:Leið ljóssins um augað:- Gegnum glæruGegnum glæru- Inn um sjáaldur sem umkringt er af lithimnunni Inn um sjáaldur sem umkringt er af lithimnunni - Gegnum glerhlaupið sem fyllir út í augaðGegnum glerhlaupið sem fyllir út í augað- Lendir á sjónunni þar sem sjónskynfrumurnar eruLendir á sjónunni þar sem sjónskynfrumurnar eru- Sjónskynfrumur senda boð um myndina eftir sjóntaug til Sjónskynfrumur senda boð um myndina eftir sjóntaug til

heilansheilans

Augað og sjónin bls 38-41Augað og sjónin bls 38-41

Sjónskynfrumur eru tvenns konar:Sjónskynfrumur eru tvenns konar:- stafir nema svart, grátt og hvítt- stafir nema svart, grátt og hvítt- Keilur nema litiKeilur nema litiAugað er verndað af:Augað er verndað af:- HöfuðkúpuHöfuðkúpu- AugnhárumAugnhárum- AugnlokumAugnlokum- TárumTárum

Augað og sjónin frh.Augað og sjónin frh.

Helstu augnsjúkdómar:Helstu augnsjúkdómar:- Nærsýni (augasteinn of langur)Nærsýni (augasteinn of langur)- Fjærsýni (augasteinn of stuttur)Fjærsýni (augasteinn of stuttur)- Litblinda (algengast að rugla rauðum og Litblinda (algengast að rugla rauðum og

grænum litum)grænum litum)- blindablinda

Eyrað og heyrnin bls 42-45Eyrað og heyrnin bls 42-45

Heyrnin:Heyrnin:- Byggist á því að Byggist á því að eyrað nemur eyrað nemur hljóðbylgjur sem hljóðbylgjur sem berast um berast um andrúmsloftið andrúmsloftið og breytir þeim og breytir þeim í taugaboð í taugaboð sem túlkuð eru sem túlkuð eru sem hljóðsem hljóð

bogagöng

Hljóðhimna

kuðungur

hlust

Eyrað og heyrnin frh.Eyrað og heyrnin frh.

Leið hljóðsins:Leið hljóðsins:- Eyrnablaðkan safnar saman hljóðbylgjum og Eyrnablaðkan safnar saman hljóðbylgjum og

beinir þeim inn í hlustinabeinir þeim inn í hlustina- Bylgjurnar skella á hljóðhimnu sem byrjar að titraBylgjurnar skella á hljóðhimnu sem byrjar að titra- Titringurinn setur beinin í miðeyranu á hreyfinguTitringurinn setur beinin í miðeyranu á hreyfingu- Titringurinn berst eftir beinunum inn í kuðunginn Titringurinn berst eftir beinunum inn í kuðunginn

þar sem skynfrumur heyrnar nema boðin og þar sem skynfrumur heyrnar nema boðin og senda þau eftir heyrnartaug til heilanssenda þau eftir heyrnartaug til heilans


Helstu kvillar:Helstu kvillar:- Hella fyrir eyrum (misjafn þrýstingur fyrir innan Hella fyrir eyrum (misjafn þrýstingur fyrir innan

og utan hljóðhimnu)og utan hljóðhimnu)- Eyrnarmergur (á að sjá um að hreinsa hlustina Eyrnarmergur (á að sjá um að hreinsa hlustina

en ef hann verður of mikill getur hann valdið en ef hann verður of mikill getur hann valdið stíflu)stíflu)

- Hávaði getur skemmt hárfrumur í eyranu og Hávaði getur skemmt hárfrumur í eyranu og þannig skaðað heyrninaþannig skaðað heyrnina

- Heyrn dofnar oft með aldrinumHeyrn dofnar oft með aldrinum- Heyrnarleysi (um 200 manns á Íslandi)Heyrnarleysi (um 200 manns á Íslandi)


Jafnvægisskynið:Jafnvægisskynið:- Er í innra eyraEr í innra eyra- Bogagöngin geyma frumur sem skynja Bogagöngin geyma frumur sem skynja

stöðu líkamans og senda boð til heilans stöðu líkamans og senda boð til heilans um hvað þurfi að gera til að halda honum í um hvað þurfi að gera til að halda honum í jafnvægijafnvægi

Bragð, lykt og tilfinning bls 46-47Bragð, lykt og tilfinning bls 46-47

Bragð:Bragð:- Bragðlaukar í tungunni nema 4 bragðgerðir:Bragðlaukar í tungunni nema 4 bragðgerðir:

- sætt - sætt

- salt- salt

- súrt- súrt

- beiskt- beiskt

- Við greinum aðeins bragð af því sem bleytt hefur - Við greinum aðeins bragð af því sem bleytt hefur verið í munnvatniverið í munnvatni

Bragð, lykt og tilfinning frh.Bragð, lykt og tilfinning frh.

Lykt:Lykt:- Lyktarskynfærin eru efst í nefholinu og þau Lyktarskynfærin eru efst í nefholinu og þau

senda boð um lykt eftir lyktartaug til senda boð um lykt eftir lyktartaug til heilansheilans

- Lyktarskynið hjálpar okkur að finna bragðLyktarskynið hjálpar okkur að finna bragð

Bragð, lykt og tilfinning frh.Bragð, lykt og tilfinning frh.

Tilfinning:Tilfinning:- Í húðinni og víðar í líkamanum eru Í húðinni og víðar í líkamanum eru

skynfæri sem greina hita, kulda, snertingu, skynfæri sem greina hita, kulda, snertingu, þrýsting og sársaukaþrýsting og sársauka

- Sársauki er aðferð líkamans til að vara við Sársauki er aðferð líkamans til að vara við því sem er hættulegtþví sem er hættulegt

líkami mannsins

Documents