luchthaven & gezondheid de effecten van schiphol op de ... · ook luchthaven schiphol, klm en...

B.J.C. Rozema en H.C. Groenwold-Ferguson GGD Amsterdam, afdeling Milieu en Gezondheid / Mei 2010

Luchthaven & gezondheid De effecten van Schipholop de leef-omgeving

– Schiphol en gezondheid – 3 –

1. Samenvatting 4 DeTafelvanAlders 6

2. Inleiding 8 Welkeaandoeningen? 8 Welkeomgeving? 10

3. Luchtvaart & gezondheidseffecten 12 3.1.Ervarenenmentalegezondheid 12 3.2.Geluidshinder 14 3.3.Geurhinder 16 3.4.Hart-envaataandoeningen 16 3.5.Slaapverstoring 20 3.6.Luchtwegaandoeningen 21 3.7.Kanker 23 3.8.Posttraumatischestressstoornis(PTSS) 24 3.9.Schoolprestaties 25 3.10.Geboortegewichtenzwangerschapsduur 26

4. Literatuur 28

Inhoud

– 4 – Schiphol en gezondheid – – Schiphol en gezondheid – 5 –

kunnen nieuwe statistische technie-ken meer inzicht verschaffen in delongkankerincidentie op een kleinerschaalniveau, zoals postcodegebie-den. Door de beperkte bijdrage vanSchipholaandeluchtverontreiniging,ishetnoodzakelijkomdaarookan-dere vervuilende bronnen (wegver-keer, industrie) en leefstijlfactoren(roken) bij te betrekken. Een relatiemetSchipholisooknietduidelijkbijanderevormenvankanker, eenver-laagdgeboortegewichteneenkorterezwangerschapsduur.Vaneenbeperkteffectissprakebijdeervarenenmen-tale gezondheid, luchtwegaandoe-ningenenschoolprestaties.Gezondheidseffectendiewélzijnaan-getroffen hangen vaak samenmet deblootstelling aan geluid van overvlie-gendevliegtuigenengrondgeluid.Hiergaathetomgeluidshinder,slaapversto-ring,verhoogdebloeddrukenconcen-tratieproblemen.Bijdezegezondheid-

effecten speelt niet alleen de totalegeluidsbelasting een rol, maar ookpiekgeluid en de voortdurende aan-wezigheid van geluid. Net zoals datoverigens in het algemeen geldt voorhetlevenineengrote,drukkestad.

De hoofdconclusie is dat niet of nauwelijks sprake is van een relatie tussen de luchtverontreiniging door Schiphol en de onderzochte medische aandoeningen. Wel bestaat een verband tussen geluid en bepaalde aandoeningen (geluidshinder, slaapverstoring, verhoogde bloeddruk en concentratie-problemen).

DeAlderstafelheeftindeConvenan-ten Omgevingskwaliteit en Hinder-beperking al veel concrete beleids-maatregelenvoorgesteld.Met het nieuwe onderzoek doet deGGDAmsterdamaanvullendnogdevolgendeaanbevelingen:

1.onale en internationale studies1. Eenbelangrijke nationale studie daarbijwas deGezondheidskundige Evalua-tie Schiphol (GES) van het Rijksinsti-tuutvoorVolksgezondheidenMilieu(RIVM).HetGGD-onderzoekisbege-leiddooreenwerkgroepmetvertegen-woordigers van alle belanghebbendepartijen2.

Het GGD-onderzoek laat zien datvliegverkeer en een luchthaven invergelijking met andere bronnenhooguit drie procent bijdragen aanluchtverontreiniging. De GGD heeftvooral aandoeningen van de lucht-wegenenvanhartenbloedvatenbe-schreven,omdatdievaakinverbandworden gebracht met vliegverkeerrondomeenvliegveld. Speciale aan-dachtisbesteedaanlongkanker,om-dat deze ziekte in de praktijk vanhuisartsen indeomgevingbovenge-middeld zou voorkomen. Mogelijk

Mensendiewonenindeomgevingvande luchthaven Schiphol maken zichsomszorgenovereenmogelijkerelatietussenhetvliegverkeerenhungezond-heid en de schoolprestaties van hunkinderen. Hierbij gaat het met nameomluchtverontreinigingengeluid.

DeAlderstafel(ziekader)heeftinhetConvenant Omgevingskwaliteit van2008 al een onderzoek aangekondigdnaar deze mogelijke samenhang. DeGGDAmsterdamheeftditonderzoekin2009uitgevoerdmetbestaandenati-

Samenvatting

1Zievoorhetvolledigerapportwww.gezond.am-sterdam.nl2OndervoorzitterschapvandeDienstEconomi-scheZakenvandegemeenteAmsterdamenbe-staandeuitvertegenwoordigersvandeministeriesvanVolkshuisvesting,RuimtelijkeOrdeningenMilieu(VROM)enVerkeerenWaterstaat(VenW),deprovincieNoord-Holland,gemeentenindeom-gevingvanSchipholen(organisatiesvan)omwo-nenden.OokLuchthavenSchiphol,KLMenhetRIVMhebbenbijdragengeleverd.


4. Deoverheidmoet alshoedervandevolksgezondheidalertblijvenopgezondheidseffecten bij verande-rend beleidmet betrekking tot deluchthaven.Aanbevolenwordt bijspecifiekevragenovergezondheidinrelatietotSchipholdezenaderteonderzoeken. Voorgesteld wordtomhierbijmedegebruiktemakenvan informatie uit de periodiekeGGD-gezondheidsmonitors.Ditisvooral van belang om omwonen-den gerichte informatie te gevenoverhunleefsituatie.Deonderlingevergelijkbaarheid van de GGD-monitors zal verbeteren door devragenlijstenindezelfdeperiodetelatenafnemen;

5. Hetthema‘gezondheid’moetsteedsbetrokken blijven bij alle besluit-vormingrondSchiphol.

1. Inbesluitenoverroutewijzigingendie de geluidsbelasting verande-ren,moeterrekeningmeewordengehoudendateentoenamevange-luid leidt tot een overreactie metlangdurigenawerking;

2. Blootstelling aan vliegtuiggeluidkan een negatief effect hebben opschoolprestaties van basisschool-leerlingen. Scholen die buiten deformele regelingen vallen, maartochaantoonbaarhinderondervin-den, moeten als schrijnend gevalaanspraak kunnenmaken op dezeregelingen;

3. De haalbaarheidmoet bezienwor-denvanverderonderzoeknaarlong-kanker op een lager schaalniveau(postcodegebied)waarbijookandereluchtvervuiling (zoals van wegver-keer)enleefstijlfactoren(zoalsroken)wordenbetrokken;

3Devolledigetekstmetde10belangrijkstemaatregelenisopinternettelezenviadelinkwww.alderstafel.nlenwww.bezoekbas.nl.

DE taFEL van aLDErS De Tafel van Alders is een overleg met als voorzitter Hans Alders, de voormalig Commissaris van de Koningin in Groningen. Het overleg is in december 2006 ingesteld om het kabinet te adviseren over de balans tussen de groei van Schiphol, de hinderbeper-king en de kwaliteit van de omgeving voor de middellange termijn (tot 2020). Uitgangspunt is het kabinetsstandpunt van april 2006:• Schiphol behouden als een belangrijke internationale luchthaven (mainport) die essentieel is voor het vestigingsklimaat en veel werk- gelegenheid oplevert; • Ruimte voor de verdere ontwikkeling van Schiphol, met de erkenning dat vliegverkeer in de omgeving hinder veroorzaakt die zoveel mogelijk moet worden teruggedrongen.

wIE zIttEn Er aan taFEL? Aan de Alderstafel zitten vertegenwoordigers van • het Rijk (VROM, VenW) en de betrokken provincies en omliggende gemeenten, verenigd in de Bestuurlijke Regie Schiphol (BRS); • omwonenden, verenigd in CROS (Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol) en VGP (Vereniging Gezamenlijke Platforms); • luchtvaartpartijen (Schiphol Group, Luchtverkeersleiding Nederland, KLM).

wat LEvErt hEt op? De Alderstafel bracht in oktober 2008 advies uit over een duurzame groei van Schiphol tot 2020 die de knooppuntfunctie versterkt en de overlast vermindert3. Belangrijke onderdelen van dit advies: • Maximaal 510.000 vliegtuigbewegingen op Schiphol in 2020, met een plafond voor het aantal bewegingen in de nacht (23.00-7.00 uur) van 32.000. Uitplaatsing van 70.000 toekomstige vliegtuigbewegingen van Schiphol naar de regionale luchthavens Lelystad en Eindhoven;• Een duidelijk, transparant stelsel van normen en handhaving;• De convenanten Omgevingskwaliteit en Hinderbeperking met afspraken om de leefkwaliteit te verbeteren en de hinder te beperken. Dit moet leiden tot minimaal 5% minder ernstig gehinderde personen rond Schiphol in 2020, ondanks de voorspelde groei van het luchtverkeer.

Toekomst van Schiphol en de regio

Contact:

Secretariaat Alderstafel

p/a Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Postbus 20904

2500 EX Den Haag

[email protected]

Tafel van Alders


NLR modelleergebied55 bij 71 kilometer

Figuur 1 De twee onderzoeksgebieden in het GES-monito-ringprogramma. Donkerblauw is het gebied van ongeveer 25 kilometer rondom de luchthaven waar de vragenlijst- en pa-nelonderzoeken plaatsvonden. De rechthoek van 55 bij 71 kilometer was het studiegebied van de onderzoeken met registraties. NLR is het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlabo-ratorium, dat toege-past onderzoek verricht voor de lucht- en ruimte-vaartsector. Bron: RIVM

Vanwegehetgrotebelangvanmeeropenheideneenbeterecommu-nicatieheeftdeGGDAmsterdamaanbevolenomhetrapportoverdemogelijkegezondheidseffectenvandeluchthavenSchipholopdeleefomgevingookbeschikbaartestellenineenpublieksvriendelijkeversievoorbewoners,beleidsmakersenbestuurders.Transparantieoverwetenschappelijkebevindingenkanveelonrustovermogelijkegezondheidsrisico’swegnemenofverminderen.Dezepublieksvrien-delijkeversieisbedoeldomhierintevoorzien.

Welke aandoeningen? DeGezondheidsraadzietineenaantalgevallenvoldoendebewijsvooreenoorzakelijkverbandtussendeblootstellingaanluchtverontreiniging,geur,omgevingsgeluidenvliegtuigongeval-lenengezondheidseffecten.Daarbijgaathetvooralomverergeringvanbestaandeaandoeningenzoalsastma,chronischebronchitis,hart-envaatziektenenpsychischestoornissen.Daarnaastwordthetwelbevin-denverstoorddoor(ernstige)hinder,slaapstoornis,concentratiestoor-nisenbelemmeringenindedagelijksebezigheden.Ookkunnengevoe-lensvanonveiligheidenvervreemdingoptreden.DeGGDAmsterdamheeftzichbijzijnonderzoekgebaseerdopaan-doeningendieinbestaandestudiesinverbandwordengebrachtmetluchthavens.VeelgegevenskomenuitdeGezondheidskundigeEva-luatieSchiphol(GES)vanhetRIVM.Bijdebeschrijvingvanaandoe-ningenisookvaakgebruikgemaaktvanmedischeliteratuur.Vansommigeaandoeningen,zoalsverhoogdebloeddrukenslaapversto-

2.Inleiding

Schiphol en gezondheid / 11 10 / Schiphol en gezondheid

ring,isbekenddatereenrelatieismethetvliegverkeerronddeluchthavenSchiphol.Bijandere,zoalskanker,isdezerelatieechterniethelder.

Welke omgeving? BijdeafbakeningvanhetonderzoeksgebiedrondSchipholzijnverschillendezonesgehanteerdpermilieueffectensamen-hangendgezondheidseffect.Inviercijferigepostcodegebiedenbinneneenstraalvan25kilometervandeluchthavenzijnvragenlijstenver-spreidenispanelonderzoekgedaan.Deuitkomstenhiervanzijnver-gelekenmetdievanhetonderzoeksgebiedinhetGESvan55bij71kilometer(ziefiguur1).Sommigeeffecten,zoalsgeurhindervankero-sine,komenalleenvoorindedirecteomgevingvandeluchthaven.Andereeffecten,zoalsgeluidsoverlast,doenzichsomsooknogbui-tenhetgebiedvoor.


indirectverbandviahinder.Stressreactiesdoorhinderhingensamenmeteenmindergoedervarengezondheid.Hetwasechteronduide-lijkwatoorzaakwasenwatgevolg.Mensenmeteenmindergoedegezondheidgaanmogelijkeerdereenoorzaakzoekeninhunleefom-gevingenergerenzichdaardoorsnelleraanvliegtuiggeluid.Hetkanechterookzozijndatzijmeeraanhuisgebondenzijnendaardoorobjectiefmeerhinderondervinden.Blootstellingaangeluidofuitstootvanvliegtuigenveroorzaaktgeenverslechteringvandeervarengezondheid.Volgensinternationaalonderzoekkunnengevoelensvanangstendepressiesamenhangenmethogegeluidsniveaus,maarzebelemmerenhetfunctionerenniet.Geluidlijktookgeenernstigeverstoringvandementalegezondheidteveroorzaken,maarheeftweleffectopstressenpsychischwelbe-vinden.

Relevantie Schiphol DeervarengezondheidrondSchipholkwamin1996overeenmethetlandelijkgemiddeldeenhetGES-onderzoekzagooktussen2002en2005geenverandering.DeGES-monitoron-derscheidtbijdeervarengezondheideen‘algemenegezondheidsbe-leving’en‘vitaliteit’.Dealgemenegezondheidsbelevingscoorde66punten(0=zeerslecht,100=zeergoed),devitaliteit62punten4.Er

4VoorvolwasseneninheelNederlandwarendiescores71en69.(Zondercorrectievoorleef-tijdengeslacht,dusnietgoedvergelijkbaar).

3.Dithoofdstukbehandeltaandoeningendievolgensbestaandestudiesinverbandkunnenwordengebrachtmetdemilieueffectenvanhetvliegverkeerrondomeenluchthaven.Eerstwordteenbeschrijvingge-gevenvandeaandoeningenhaarbelangrijkstesymptomen,endewij-zewaaropisonderzochtinhoeverrezijzichvoordoet.Daarnavolgteenbesprekingvandematewaarinbepaaldemilieueffecteneennega-tieveinvloedkunnenhebbenopdieaandoeningenwatdaareventueelaangedaankanworden,zowelvooraf(preventief)alsachteraf(thera-peutisch).Totslotwordtgekekennaarderelevantievandezegege-vens:inhoeverrezijnzevantoepassingopdesituatiebijSchiphol?

3.1. ErvarEn En mEntaLE gEzonDhEIDBijdeervarengezondheidgaathetomheteigenoordeeloverallege-zondheidsaspectendiebelangrijkwordengevonden.Hetbetreftvaakzoweldelichamelijke,alsdegeestelijkegezondheid.Hierbijkanvanalleseenrolspelen:ziekten,handicaps,fitheid,vermoeid-heid,depressie,maarookvoeding,beweging,roken,alcohol-endrugsgebruik.Mentalegezondheidishetemotioneelenpsychischwelbevindendatbepaaltofiemandsociaalgoedkanfunctioneren.Onderzoekmetvragenlijstenbrengtdeervarenendementalege-zondheidinkaart.Derelatietussenervarengezondheidenblootstellingaanvliegtuig-geluidisbeperktonderzocht.Indejarentachtigzagmenalleeneen

Luchtvaart & gezondheids-effecten


Eenveranderingingeluidsniveaugeefteentijdelijkeoverreactie,dienaongeveeranderhalfjaarweerhelemaalverdwenenis.Gebeur-tenissenzoalseenvliegtuigongelukkunnendeervarenhindertijde-lijkversterken.Onderzoekin1998lietziendatgevoeligheidvoorgeluidenangstvoorneerstortendemeestinvloedrijkeniet-akoesti-schefactorenzijn.Onderzoektoontverderaandaternstigehinderdoorvliegtuiggeluideffectheeftopdegezondheid:wieernstigege-luidshinderervaart,beoordeeltdeervarenenmentalegezondheidalsmindergoed,heeftvaker(zelfgerapporteerde)hogebloeddruk,ismindertevredenoverdewoonomgeving,maaktzichmeerzorgenoverveiligheidengezondheidengebruiktmeerslaap-enkalme-ringsmiddelen.

Relevantie Schiphol HetGES-vragenlijstonderzoekisgehoudenon-deromwonendenineenstraalvan25kmrondSchiphol.Degeluids-blootstellingishierindeloopvandetijdveranderd,onderanderedoordeopenstellingvandePolderbaanin2003.Deblootstellingperetmaalenindenachtnamtussen2002en2005afindegebiedenmethogeregeluidsniveaus,maarnammetdeopenstellingvandePolder-baanjuisttoeinhetgebiedmetgemiddeldlageregeluidsniveaus.Deonderlingeverschillenzijnaanzienlijk.Dehinderdoorvliegtuiggeluidistussen1996en2005gedaaldbijallesoortengehinderden.Dezedalendetrendkomtovereenmetdegemid-deldeblootstellingaanvliegtuiggeluid.Ditwordtnogverderversterkt

gELuID Geluid wordt gemeten in decibel (dB). Aangezien het mense-lijk oor niet even gevoelig is voor elke toonhoogte, wordt een ‘A-filter’ gehanteerd: dB(A). Uitgangspunt is het geluid dat buiten op de gevel komt. Bij de meting van geluid geeft de maat Lden een gewogen dag-gemiddelde weer. Geluid in de avond (19-23 uur) wordt verhoogd met 5 dB(A) en in de nacht (23-7 uur) met 10 dB(A) omdat het dan hinder-lijker is. De maat Lnight is het geluidsniveau in de nacht (23-7 uur). Lmax is het maximale geluidsniveau van een gebeurtenis, zoals een overkomend vliegtuig.

wasgeenbetekenisvoleffectvangeluidopdealgemenegezond-heidsbelevingmaarin2005welopdevitaliteit.Ernstiggehinderdendoorvliegtuiggeluidervarenhungezondheidalsmindergoed.

HetGES-onderzoeknaardementalegezondheidgaftussen2002en2005geenverschillenalshetgingomwietweeofmeerwekenangstigofbezorgdwas,somberofdepressief,ofintensieverantidepressivagebruikte.Erwaswelverschilinhetervarenvantweeofmeermen-taleklachten:datgingvan22%in2002naar26%in2005,maarhetlandelijkgemiddeldeligtookrond24%.Erwasgeendirectverbandtussendementalegezondheidenvliegtuiggeluid,maarwelmeterva-renhinder:hoegroterdeervarenhinder,hoeslechterdementalege-zondheid.Veranderingingeluidsniveauopzichhadgeeneffectopdeervarenofmentalegezondheid.Kortom,deervarengezondheidrondomSchipholverschiltnietvanhetlandelijkgemiddelde.

3.2. gELuIDShInDEr Langdurigeblootstellingaangeluidgeeftbijsommigepersonenhinder:eengevoelvanafkeer,boosheid,onbehagen,onvoldaanheidofge-kwetstheidalsgeluidinvloedkrijgtopgedachten,gevoelensofactivi-teiten.Preventievangeluidshinderkandoorverminderingaandebronofbeschermingvanomwonenden(woningisolatie).Dematevanhinderhangtnietalleenafvanhetgeluidsniveau,maarookvanniet-akoestischefactorenzoalsleeftijd,geslachtendegevoeligheidvoorgeluid.Ookcontextuelefactorenalsangst,verwachtingenenhetheb-benvan(economisch)voordeelvanSchiphol,zijnvaninvloedopdeervarenhinder.Hettijdstip,hetaantalovervliegendetoestellenendegeluidspiekhebbeneveneenseffectopdehinder.

Bijwantrouwentegenoverdeluchtvaartsectorendeoverheidver-wachtenomwonendeneerdereenverslechteringenervarenzijmeerhinderdanverwacht.Ervarenhindervermindertechterbijeengro-terevoorspelbaarheidvangeluidendebeïnvloedingsmogelijkhedenvanomwonendeninoverlegorganenzoalsdeAlderstafel,CROSenVGP.Frequentevliegreizigers,toeleveranciers,werknemersenande-rendiepersoonlijknuthebbenvandeluchthavenervareneveneensminderhinder.Ditgeldtookvoormensendieallangerophetzelfdeadreswonen.

– Schiphol en gezondheid – 17 –

overhetalgemeeneenverbandmetdeblootstellingaangeluidenluchtverontreiniging.Hogebloeddrukvergrootdekansopeenberoerte,hartziekte,hartfa-len,schadeaandenierenendeaorta.Bij42tot51%vandevolwassenNederlanderskomtverhoogdebloeddrukvoor.Preventiebenadruktdevoorlichtingoverdeleefstijl(voeding,gewicht,beweging,alcohol,roken).Huisartsenlettenactiefophogebloeddrukbijmensendiedooreenandereaandoeningalmeerrisicolopen.Blootstellingaangeluidkanleidentotstressverschijnselendiezoweldirectalsindirecteffecthebbenophart-envaatstelsel.Zoisereenre-latietussendeblootstellingaannachtelijkgeluidzoalsverkeersgeluideneenverhoogdebloeddruk.Hetvragenlijstonderzoeklaateenverbandzientussenvoorgeschrevenmedicijngebruikvoorhartenbloedvatenenhogebloeddruk.Eenbe-perkingvandenachtelijkeblootstellingaangeluidvanvliegverkeerenwegverkeerlijktdusvanbelang.IndedirecteomgevingvanSchip-holisverminderingvanhetgrondgeluidookbelangrijk.AndersdaninEngeland,blijktinNederlandbijbasisschoolkindereneengeringerelatietebestaantussenvliegtuiggeluidenbloeddruk.Dewaardenzijnechterzokleindatzevermoedelijkgeenschadeopleve-renvoordegezondheid.Relevantie Schiphol HetRIVMschatdat600-1600omwonendeninhetNLR-gebiedeenverhoogdebloeddrukhebbendoorvliegtuiggeluid.Datisongeveer2%vanhettotaleaantalmensenmethogebloeddrukinditgebied.Uithetvragenlijstonderzoekblijktdatmensenmeternstigehinderdoorvliegtuiggeluidtweemaalzovaaklasthebbenvan(zelfge-rapporteerde)hogebloeddruk.Hetblijftechteronduidelijkofditkomtdoordirecteblootstellingaanvliegtuiggeluidofdoorstressreactiesopervarenhinder.Analysevanziekenhuisopnameslevertgeenverbandopmetblootstellingaanvliegtuiggeluid.Uitgaandevaneencausalere-latietussenvliegtuiggeluidenhartinfarctkwamhetRIVMin2000tot4tot34extrahartinfarctenperjaarinhetNLR-gebied.Eennogexperi-menteelnieuwrekenmodelkanbetereschattingengaanopleveren.Hetvliegverkeerenaandeluchthavengerelateerdwegverkeerdragen3%bijaandetotaleluchtverontreiniging.Detotalebijdragevanhetweg-verkeerwordtgeschatop28%.Deinvloedvandirectaandeluchthavengerelateerdeluchtverontreiniginglijktdusgering.Hetblijftechterzinvoliedereblootstellingzoveelmogelijktebeperken.

– 16 – Schiphol en gezondheid –

doordesnellerebevolkingsgroeiingebiedenverdervandeluchthavenendeverruimingvanhetonderzoeksgebied.Datdehinderinhetalgemeenafneemt,geldtnietvoorelkeafzonderlijkeomwonende;plaatselijkeverschillenblijvenbestaan.Ookschoolkinderenkunnensomshinderondervindenvanvliegtuiggeluid.

3.3. gEurhInDEr Blootstellingaangeurstoffenalskerosinekanleidentothinder.Geur-hinderwordtondermeerbepaalddoordeconcentratieenaardvandegeurmaarookdoordezorgomgiftigeeffectenenanderepersoons-kenmerkenvandewaarnemer.Langdurigeblootstellingkanleidentotindirectegezondheidseffectenzoalshoofdpijn,duizeligheid,rugklach-ten,slaapstoornissenendepressieveklachten.UitdesnuffelpanelsenhetvragenlijstonderzoekblijkteenconsistenterelatietussenwaarneembaregeurendeafstandtotSchiphol.Geurenwarentotongeveervijfenhalvekilometerwaarneembaar.Preventievangeurhinderkanvoornamelijkwordenbereiktdoortechnischebe-perkingvandeuitstoot(emissie).Omdebezorgdheidverderwegtenemenishelderecommunicatieoverdeaardenmatevanluchtveront-reinigingvanbelang.

Relevantie Schiphol Bijgeurhinderiseennaderonderscheidgemaakttussenhinderdoorvliegtuigenendoorgrondactiviteiten.Bijgrondacti-viteitengaathetomopslag,transportendeoverslagvankerosine.InhetGES-vragenlijstonderzoekblijkt3,1%vandevolwassenresponden-teninhetNLR-gebiedernstigegeurhinderdoorvliegtuigenteonder-vindenen1,6%doorgrondactiviteiten.Datpercentageneemtdichterbijdeluchthaventoe.Schonerevliegtuigenleverenweliswaarmindergeurhinderop,maarhettoenemendaantalvliegtuigbewegingendoetditweer(deels)teniet.

3.4. hart- En vaataanDoEnIngEn Hart-envaataandoeningenzijnverhoogdebloeddruk(hypertensie),hartinfarct,anginapectoris,hersenbloedingenherseninfarct.Erfe-lijkeenleefstijlfactoren(voeding,beweging,roken,alcohol)speleneenbelangrijkerol.Ookomgevingsfactorenkunnenbijdragenaanhetontstaanofverergerenvanhart-envaataandoeningen.Erbestaat


‘Contrail’ (woordcombinatie van Engels: condensation en trail, spoor) wordt vaak ten onrechte aangezien voor vervuiling of een kerosinelozing. Deze condensatiesporen ontstaan op natuurlijke wijze doordat de warme uitlaatgassen de hoeveelheid waterdamp in de koude lucht laten toene-men en direct condenseren, wat tot wolkenvorming leidt. De ijskristallen waaruit de sporen bestaan, kunnen het zonlicht zodanig breken en weer-kaatsen dat zich spectaculaire optische verschijnselen voordoen.


Relevantie Schiphol Tussen1996en2005daaldehetaantalmensenmetslaapverstoring.Tussen2002en2005bleefernstigeslaapversto-ringgelijk,minderernstigeslaapverstoringsteeglicht.In2005wasdeverstoringdoorvliegtuigengelijkaandeverstoringdoorwegverkeerbinnendebebouwdekom.Plaatselijkzijn(grote)verschillenmogelijk.Onderzoekuit2002toontaandatzo’n4%vandeeffectenvanvlieg-tuiggeluidopdeslaapplaatsvindttussen23en24uur.Voorelkuurtussen24uuren6uurisdatongeveer6%.Tussen6en7uur’soch-tendszijndegeluidseffectenmet27%beduidendhoger.Indattijdvakvindenookweermeervliegtuigbewegingenplaats.Bijgeluidsbelastingbinnenindewoningvan26dB(A)ofmeerwordtdeslaapkwaliteitalsslechterervaren.Slaapverstoringdoorgrondacti-viteitentreedtopineenstraalvantienkilometer.VroegerbestonddeaannamedatslaapverstoringrondSchipholhogerwasdaneldersmaarrecentonderzoeklaatziendatdeslaapverstoringbijEuropeseluchthavensgoedvergelijkbaaris.Uitvragenlijst-enpanelonderzoekblijktgeenduidelijkesamenhangtussenhetgebruikvanslaap-enkalmeringsmiddelenendebloot-stellingaanvliegtuiggeluid.Gegevensvanapothekers(2000-2004)latenwelziendathetgebruiktoeneemt:bijeenverhogingvan3dB(A)aanvliegtuiggeluidneemtdekansopgebruik,vooralbijou-deren,toemet4tot7%.Hierkunnenanderefactorenookeenrolspe-len.Inlateronderzoekisditverbandnietmeerteruggevonden.

3.6. LuchtwEgaanDoEnIngEn Luchtwegaandoeningenzijnacuteinfectiesvandebovensteluchtwe-gen(neusenkeel),vandeondersteluchtwegen(longontsteking,bronchitis)enastmaenCOPD(chronischeobstructievelongaandoe-ningen).Luchtwegaandoeningengaangepaardmetsymptomenalshoesten,piependeademhaling,kortademigheid,overmatigeslijmproductieenkoorts.Debehandelingisheeldiversenafhankelijkvandeaardvandeaandoening.Monitoringvanhuisartsenbezoek,medicijnverstrek-kingof-gebruikenregistratievandiagnosesbijziekenhuisontslagkunneneenindrukgevenvangebiedsspecifiekebehandelcijfers.Risi-cofactorenbijluchtwegaandoeningenzijnerfelijkheid,allergie,rokenenchronischeziektenzoalsdiabetesenhart-envaatziekten.Ookluchtverontreinigingkanleidentotdirecteschadeaandeluchtwegen

3.5. SLaapvErStorIng Slaapverstoringomvatveranderingeninhetslaapgedrag,indestruc-tuurvandeslaapenindelichamelijkeveranderingeneneffectennahetontwaken.Biologischereactieszijnversneldehartslag,motorischeonrust(meerbewegen),eenminderdiepeslaapenbewustontwaken.Ookhetwelbevindenvermindert(minderslaapkwaliteit,slapeloos-heid,gezondheidsklachten,gebruikslaapmiddelen).Nachtelijkgeluidheeftinvloedopslaapenleidttotslaapverstoring.Netalsbijgeluidshinderspelennaasthet(nachtelijke)geluidsniveauookniet-akoestischefactoreneenrol.Voorbeeldenhiervanzijnver-wachtingenoverhetgeluid,matevanschrikreactie,geluidgevoelig-heid,angstvoorneerstortenvanvliegtuigen,leeftijdengeslacht.

MotorischeonrustdoorvliegtuigpassagestreedtbijvolwassenenopbijeenLmaxindeslaapkamervanaf32dB(A),bewustontwakenbijLmaxvanaf40dB(A).Mensendievoorhetinslapenblootstaanaanomgevingsgeluidofbezorgdzijnomeengeluidsoverlastgedurendedenachthebbenmeermoeitemetinslapen.Nachtelijkgeluidveroor-zaakteenslechterestemmingoverdagenvooral’sochtendsmeerver-moeidheidengeïrriteerdheid.Erisbeperktbewijsdatnachtelijkgeluidhetniveauvanstress-hormonenbeïnvloedtenbijdraagtaanhartziek-ten,depressiesbijvrouwen,verminderdeconcentratie,slechtereleer-prestaties,verslechterdesocialecontactenenfataleongevallenophetwerk.Hetervarenvanhinderneemtweltoe,maardeslaapverstoringnietalsdenachtelijkeblootstellingaanvliegtuiggeluidverandert.

Kwetsbaregroepenzijnouderen,kinderen,zwangerevrouwenenmensenmetchronischeaandoeningen.Kinderenwordenweliswaarmindersnelwakker,maarzezijnvoorandereeffectenevengevoeligofgevoeliger.Preventievanslaapverstoringismogelijkdoorvermin-deringvannachtelijkgeluidaandebron(mindernachtvluchten,tech-nischereductiegeluid,nachtroutesoverminderbebouwdgebied)enmetgeluidwerendemaatregelenaanwoningen.Maatregelenophetgebiedvanniet-akoestischefactorenzijnergmoeilijkuitvoerbaar,maarvoorlichtingengoedecommunicatiekunneneenpositiefeffecthebben.Hetaanbrengenvangeluidweringinwoningenlijktenigein-vloedtehebbenmaarditeffectkanmoeilijkgekwantificeerdworden.Testerkegeluidsisolatiekanbovendienleidentot‘akoestischever-vreemding’omdatgewenstegeluidenooknietmeerhoorbaarzijn.


3.7. KanKEr

Kankeriseenongecontroleerdewoekeringvanlichaamscellendoorveranderingeninheterfelijkmateriaal(DNA).Hoewelnietperdefini-tieerfelijk,iskankerduseengenetischeaandoening.Elkjaarkrijgenongeveer73.000menseninNederlandkanker,indeloopvanhunlevengeldtdatvoorongeveeréénopdedrieNederlan-ders.Verschillendefactorenkunneninvloedhebben,zoalsleeftijd,leefstijlkenmerken(roken,alcohol,voeding)enerfelijkefactoren(o.a.bijborstkanker).Milieufactorenspelennaarschattingbij1%eenrol.BijonderzoeknaardemogelijkeinvloedvanSchipholismetnameluchtverontreinigingvanbelang.Blootstellingaankankerverwekkendestoffenalsbenzeenenfijnstof,moetzoveelmogelijkwordenbeperkt.Bijluchtverontreinigingkandatdooremissiebeperking.Eenprobleemhierbijisdatkankerver-wekkendestoffenuitdiversebronnenafkomstigzijn,zoalsachter-grondconcentraties,lucht-enwegverkeerendeop-enoverslagvankerosine.

Relevantie Schiphol EenaantalhuisartsenrondSchipholmeendedatlongkankerinhunpraktijkenbovengemiddeldvoorkwam.Publicatiesuit1997en2005beschrevenonderzoekennaardeincidentievankan-keroverdeperiodes1988-1993en1988-2003intweeonderzoeksgebie-den:eenkerngebied(corezone)eneenringzone.DeconclusiewasdaternauwelijkseenverschilistussenhetSchipholgebiedenderestvanNederlandwatbetreftkankerinhetalgemeen,maardatwelsprakewasvaneenmatigeverhogingvanbloedkanker.Dekernzonevertoon-deookeenlichtverhoogdekankerincidentievandeluchtwegen,deprostaatendevrouwelijkegeslachtsorganen.Eenrelatietussendever-hoogdeincidentievanbloedkankerenluchtverontreinigingdoorSchipholwasvolgensdeonderzoekersnietaannemelijk.Gegevensvandriemeetstationsvoorluchtkwaliteitwezenopeenbeperktebij-drage(enkeleprocenten)vanSchipholaandeluchtvervuilingmetvluchtigekoolwaterstoffen,koolmonoxide,stikstofdioxideenfijnstof.Ookandere,nietonderzochtebronnenzoalsdelandbouwkunneneenaandeelindezevervuilinghebben.Nadepublicatieswaserkritiekopdeonderverdelingvanhetonder-zoeksgebiedomdatdaarmeeheteffectvandeluchtverontreinigingmogelijkwerdgemaskeerd.Metnameeenmogelijkeclustervanlong-

enlongen,danweltotverergeringvanklachten.Vooraldeeltjesvor-migeverontreiniginguitverbrandingsprocessenwordtgezienalsschadelijkvoordegezondheid.Deeltjeskleinerdan2,5micrometerkunnentotdiepindelongendoordringenendaarschadeveroorza-ken.Groverestofdeeltjeswordendoordebovensteluchtwegenafge-vangenenzijnpotentieelminderbedreigend.Eenanderebelangrijkecomponentisozon,datvooralspeeltbijzomersmog.Verderkunnenookstikstofoxidenenvluchtigeorganischecomponentenprikkelingvandeluchtwegenveroorzaken.Blootstellingaanluchtverontreinigingdientzoveelmogelijktewordenvoorkomen.Vooraldebeperkingvanverkeersgerelateerdeemissiesheefteenbeschermendeffect.Kwetsbaregroepenzoalskinderen,oude-ren,mensenmetaandoeningenendiabeticilopenextrarisico.Gevoe-ligebestemmingen(scholen,kinderdagverblijven,bejaarden-,verzor-gings-enverpleeghuizen)zoudennietgerealiseerdmoetenwordennabij(snel-)wegen.Bijsmogkaneencombinatievanvoorlichtingengerichtemaatregelenleidentotbeperkingvanemissiesenblootstelling.

Relevantie Schiphol HetGES-onderzoekheeftspeciaalgekekennaarluchtwegaandoeningenbijkinderen.DeglobaleconclusieisdatgeenrelatiekanwordenaangetoondmetdenabijheidvanSchiphol.DitbleekookuitlaterGES-onderzoekmetvragenlijstonderzoek,apotheek-enziekenhuisregistraties.DeGezondheidsraadvondeerderwelvoldoendebewijsvooreenrelatietussenluchtverontreinigingvaneengrootvliegveldenbepaaldelucht-weg-enandereaandoeningen.Deniveausrondgroteluchthavenszou-denovereenkomenmetdieinstedelijkegebieden,waarzevooralaf-komstigzijnvanwegverkeer.Bijdergelijkeconcentratieszijngezondheidseffectenteverwachten.Vandeomwonendenis16%(heel)ergbezorgdofongerustoverdeluchtverontreiniging,wathogerisdandebezorgdheidovergeluidshinder,geurofveiligheid.Debijdragevanverbrandingsemissiesenop-enoverslagvankerosineaandekoolwaterstofconcentratiesindedirecteomgevingbedraagtge-middeld1-2%.DehoogsteconcentratiewordtgemetenbijBadhoeve-dorp(5-7%).Geziendezerelatiefgeringebijdrageishetonwaarschijnlijkdatmaatregelenhiereenmeetbaareffecthebbenopluchtwegaandoe-ningen.Ditneemtnietwegdatiederemaatregelterverbeteringvandeluchtkwaliteitwelkomis,temeeromdatvoorgezondheidseffectengeendrempelwaardenbekendzijn.


Relevantie Schiphol VooraldechronischevariantvanPTSSisrele-vantvoordebewonersenhulpverlenersdiebetrokkenwarenbijdevliegtuigrampBijlmermeerop4oktober1992.HetvliegtuigongevalvanTurkishAirlinesop25februari2009heeftongetwijfeldeffectge-hadopdezemensen.Datgeldtookvooroverlevendenvanandererampen(Tenerife,Faro).InhetonderzoekonderhulpverlenersbijdevliegtuigrampBijlmer-meerwerdenruimachtjaarlaterbij0,5tot1,5%vanhennogPTSS-symptomenvastgesteld.OverdeprevalentievanPTSSonderdehui-digebewonersvanAmsterdam-Zuidoostzijnweiniggegevensbekend.EengezondheidsenquêteinAmsterdamtentijdevanderamplieteentijdelijketoenamezienvandegevoeligheidvoorvliegtuigge-luidinstadsdeelZuidoost,maargafgeentoenametezienvanhetaan-talpsychiatrischeklachten.

3.9. SchooLprEStatIES Geluidheefteffectopdeleerprestatiesendehinderbelevingbijkinde-ren,enookophunbloeddrukenhartslag.Daarvoorbestondenindeinternationale literatuur al aanwijzingen, maar een specifieke relatietussenblootstelling en responswasnogniet vastgesteld.Hiernaar istussen 2001 en 2004 onderzoek uitgevoerd in Nederland, Spanje enEngeland.InNederlandgingheteromwelkeinvloedgeluidvanvlieg-enwegverkeerheeftopschoolprestaties (lezen,aandacht,geheugen),hinderenbloeddrukendeomvangvandieeffectenbijSchiphol.De leestestbleekmindergoed tewordengemaaktbijeenhogerge-luidsniveau van vliegverkeer. Bij een hoger geluidsniveaumaaktenkinderenookmeer foutenbijeen ingewikkelde,wisselendeconcen-tratietest.Het geluid vanvliegverkeer heeft net zomin als dat vanwegverkeer invloed op het werkgeheugen of langdurige aandacht.Hetlangetermijngeheugenbleekbeterbijhogeregeluidsniveausvanwegverkeeropschool.Daarvoorkongeenverklaringwordengevon-den. Net als bij vliegverkeer, werd een wisselende concentratietestslechtergemaaktbijhogeregeluidsniveaus.Hoehogerhetgeluidsni-veau,des te ernstigerdehinder.Hetgeluidsniveaukanbijdebronwordenaangepaktofopdebestemming,doorwoningenenscholengoedteisoleren.Scholenmoetendanwelbeschikkenovergoedeven-tilatievoorzieningen die permanent functioneren, ook bij hoge ge-luidsbelasting.

kankerzoudaardooroverhethoofdzijngezien.Deongerustheidisdaaromnietweggenomen.UitonderzoeknaardeeffectenvanSchip-holisnaarvorengekomendatdebijdragevanemissiesvanvluchtigekoolwaterstoffenbeperktis.Dehoogstebijdragenvanverbrandingse-missiesvanvliegverkeerenop-enoverslagvankerosinewerdenge-meteninBadhoevedorp.Erzijnintoenemendemateaanwijzingenvooreensamenhangtussenlongkankerendeblootstellingaanfijnstof.Fijnstof-(ofPM10-)concen-tratiesrondSchipholverschillennietwezenlijkvandeconcentratiesindeomgevingvanstedelijkeagglomeraties.DebelangrijkstebijdrageaanfijnstofemissiesbovenopdeachtergrondconcentratierondSchip-holisafkomstigvanhetwegverkeer,metnamedesnelwegenA4enA9.HierzaldenormvoordedaggemiddeldePM10-concentratienoglangdurigwordenoverschreden,vanaf2010zaldatvoorwoonwijkenminderwaarschijnlijkzijn.Nettozaldebijdragevanhetvliegverkeerdoormeervliegtuigbewegingentoenementotmaximaal3%vandeto-talePM10-concentratie.

3.8. poSttraumatISchE StrESSStoornIS (ptSS)Wieeenpsychotraumatischegebeurtenismeemaaktendaaropmetin-tenseangst,afschuwofhulpeloosheidreageert,kanPTSSkrijgen.DekansopPTSSnahetmeemakenvaneentraumatischegebeurtenisis20tot25%.Eenvandekenmerkenisdeblijvendeherbelevingvandegebeurtenisindromenenherinneringen.Hetgevolgisvoortdurendevermijdingvanbepaaldeprikkelstotemotioneleafstompingaantoe.Eenandersymptoomiseenverhoogdeprikkelbaarheiddiedoorwerktinconcentratiestoornissenenoverdrevenschrikreacties.Desympto-mendurenlangerdaneenmaandendestoornisveroorzaaktlijdenofbeperkingeninhetsociaalofberoepsmatigfunctioneren.Socialesteun(ophetwerkofindewoonomgeving)heefteengunstigeffectophetverloop.Tijdigegerichtepsychotherapiebiedteengeredekansopher-stelofreductievandesymptomen.Zonodigkandebehandelingwor-denondersteundmetmedicatie.Ditgebeurtvooralbijeenbijkomendedepressievestoornis.Bijzo’n15%vandePTSS-patiëntenissprakevaneenuitgesteldoptredenvansymptomen.Ookdankangerichtepsy-chotherapienogeffectiefzijn.Dejuistediagnoseisvangrootbelangvooreeneffectievebehandeling.


Relevantie Schiphol HetonderzoekschatdatinhetNLR-gebied0,1-2,5%vandebovenbouwleerlingenmeerdannormaal (datzijn50 tot3000leerlingenmeer)laagscorenbijdeleestest.Bijeenlaaggeluidsni-veauvan35dB(A)heeftgemiddeld9%vandezeleerlingeneenlagerescore,bijeenniveauvan60dB(A)looptdatoptot14%.Eenopgelopenleerachterstandwordtlatervaakweeringehaald.Hetaantalkinderenmet ernstige hinderdoor vliegtuiggeluidwerdgeschat op 2,9%,watneerkomtop3400leerlingen.

3.10. gEboortEgEwIcht En zwangEr-SchapSDuur Onderzoekwijstopeffectenvangeluidopgeboortegewicht,aangebo-renafwijkingen,miskramenensterftemaarderesultatenzijnnietcon-sistent.Indierexperimenteelonderzoekbleekeenverbandtussenver-traagdegroeiengeluid,maardanwelbijniveausboven80dB(A).Ineenonderzoekvan1997metgegevensuitdeLandelijkeVerloskundeRegistratie (LVR) is gekeken of geboortegewicht en zwangerschaps-duureenverbandlietenzienmetvliegtuiggeluid.Datverbandbleekerniettezijnmaarerwarenookonvoldoendegegevensbeschikbaaroverindividueleblootstellingenbepaaldeverstorendevariabelen(zoalsro-ken). Het effect van geluidshinder op geboortegewicht en zwanger-schapsduurisdaaromonduidelijk.


disturbance and aircraftGezondheidskundige Evaluatie Schiphol 2006. Samenvattende rapportage, RIVMBriefrapport630100005/2008.• SmidtN,SlottjeP,WitteveenAB,HuizinkAC,TwiskJWR,BijlsmaJA,VanMechelenW,BouterLM,VanderPloegHM,SmidT,De gezondheid van hulpverleners en hangarmedewerkers ruim 8 jaar na de Vliegramp Bijlmermeer. Tweede deelrapport van het Medisch Onderzoek Vliegramp Bijlmermeer- Epidemiologie (MOVB-E),InstituutvoorExtramuraalGeneeskundigOnderzoek(EMGO-Instituut)VUmedischcentrum,Amsterdam.December2004.• ThijsseThR,VanLoonM,Nader onderzoek naar de luchtkwaliteit in de omgeving van Schiphol en de bijdrage van te onderscheiden bronnen,TNO-rapportR2001/382.• VisserO,VanLeeuwenFE,VanWijnenJH,BenraadtJ,‘Incidentievan

kankerindeomgevingvanSchipholin1988-1993’,In:Ned Tijdschr Geneeskd1997,141:468-473.• VisserO,VanWijnenJH,VanLeeuwenFE,Incidence of cancer in the area around Amsterdam Airport Schiphol in 1988-2003: a population-based ecological study.BMCPublicHealth2005,5:127.• Volksgezondheid Toekomst Verkenning,NationaalKompasVolksgezondheid.Bilthoven:RIVM,versie3.17,2009.• VrinsE,De bijdrage van lokale bronnen aan de stofdepositie in de omgeving van Schiphol,VrinsLuchtonderzoek,Rapportvr049,maart2001.

4.• Advies van de Alderstafel voor de middellange termijn,oktober2008.• OBreugelmans,CvanWiegen,IvanKamp,SHeisterkamp,DHouthuijs,Gezondheid en beleving van de omgevingskwaliteit in de regio Schiphol:2002,RIVM2004.• EAMFranssen,CAAmeling,ELebret,Variatie in geboortegewicht in de omgeving Schiphol,RIVM,november1997.• Gersons,Berthold,RamónLindauer,MirandaOlff,HengeveldMW,VanBalkomAJLM,‘Stressstoornissen’,In:Leerboek psychiatrie,red.DeTijdstroom,2005.• Grote luchthavens en gezondheid,Gezondheidsraad1999/14.• DHouthuijs,CvWijchen,OBreugelmans,MMarra, Gezond-heidskundige Evaluatie Schiphol 2006, Samenvattende reportage,RIVM2008.• DJMHouthuijs,CMAGvanWiegen,Monitoring van gezondheid en

beleving rondom de luchthaven Schiphol,RIVMrapport630100003/2006.• JarupL,BabischW,HouthuijsD,PershagenG,KatsouyanniK,CadumE,DudleyM-L,SavignyP,SeiffertI,SwartW,BreugelmansO,BluhmG,SelanderJ,HaralabidisA,DimakopoulouK,SourtziP,VelonakisM,Vigna-TagliantiF,‘HypertensionandExposuretoNoiseNearAirports:theHYENAStudy’,In:Environmental Health Perspectives,2008:116(3),329-333.• Luchtvaartnota. Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie,Rijksoverheid,2009.• Over de invloed van geluid op de slaap en de gezondheid,Gezondheidsraad2004.• WPasschier-Vermeer,HVos,KvanGils,• WPasschier-Vermeer,HVos,JHMSteenbekkers,FDvdPloeg,KGroothuis-Oudshoorn,Sleep

Literatuur

rEDactIE Ben Rozema en Henke Groenewold, GGD AmsterdamAdrie de Jong, ministerie van Verkeer en WaterstaatKees van Ojik, CROS Elzeline de Jong, gemeente AmsterdamAngelique Danenberg, gemeente AmsterdamWouter Knop, gemeente Amsterdam EInDrEactIE En rEaLISatIEPlaatsTaal Tekstbureau Amsterdam, Arthur OlofvormgEvIng En LayoutHeijdens Karwei, Amsterdam FotograFIEHollandse Hoogte:Veen (cover), Klaas Fopma (p. 2), Michiel Wijnbergh (p. 27)AirTeamImages.com:Phil Royal (p. 11), Tim de Groot (p. 18), Bailey (p. 30)DruKVirtualPrinter.nl

luchthaven & gezondheid de effecten van schiphol op de ... · ook luchthaven schiphol, klm en...

Documents