m a j m u a blok fanlari...jinoyat hukuqi tushunchasi, predmeti, usuli, vazifalari va tamoyillari....
TRANSCRIPT
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT
UNIVERSITETI
UMUMIY HUQUQSHUNOSLIK KAFEDRASI
« HUQUQSHUNOSLIK. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYASINI
O’RGANISH» fanidan o’quv-uslubiy
M A J M U A
Fakul’tetlararo kunduzgi bo’lim bаkаlаvriаt bоsqichi talabalari uchun
2
SAMARQAND-2010
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
OLIY VA O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI RIVOJLANTIRISh
MARKAZI
«HUQUQSHUNOSLIK» kursidan namunaviy
D A S T U R
(bakalavr yo’nalishi uchun)
TOShKENT-2004
3
Ushbu dastur «Huquqshunoslik» fanidan bakalavriat tala-balarining zaruriy tayyorgarlik
darajasi va bilimlari mazmuniga qo’yiladigan talablar asosida tayyorlangan. Malakaviy talablar
bakalavr talabalarining fan bo’yicha qanday tasavvurga ega bo’lishi nimalarni bilishi kerakligi,
qanday ko’nikmalar hosil qilishi lozimligini o’z ichiga oladi.
Ushbu namunaviy dastur shu fanga oid ishchi o’quv dastur, yillik taqvimi rejalar, tematik
dasturlar, darslik va o’quv-metodik qo’llanmalarni tayyorlashda foydalanish uchui tavsiya etiladi.
Namunaviy dasturni kelajakda to’ldirilgan va boyitilgan holda chop etish zaruratini hisobga olib,
fikr-mulohazalaringizni quyidagi manzilga yuborishingizni so’raymiz:
Toshkent shahar, 700070, Shota Rustaveli ko’chasi 25,
OO’MKHTRM «ma’naviyat va ma’rifat» bo’limi, tel. 136-39-20.
Mazkur dastur namunaviy dastur sifatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
ijtimoiy kompleksining maxsus metodologik komissiyasi bayonnomasi va O’zbekiston
Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, oliy o’quv yurtlarining ilmiy-uslubiy
birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash Prezidiumining 2003 yil 15 fevraldagi
majlisi qarori bilan tavsiya etilgan.
Nashrga tayyorlovchi mas’ullar:
prof. Nishonaliyev U., Hamdamova M. 3.
Tuzuvchilar: o’qituvchi: Yoqubov J. T., dosent Xayitboyev E. R.
Taqrizchilar: prof. Jalilov Sh. J.
Ma’sul muharrir: yu.f.n. dos. Mirhamidov M. M.
4
"..xuquqiy madaniyat darajasi faqatgina
qonunlarni bilish, huquqiy ma’lumotlardan
xabardor bo’lishdangina iborat emas.
U qonunlarga amal qilish va ularga bo’ysunish
madaniyati demakdir".1
SO’Z BOSHI
1.1. Fan mazmuniga qo’yiladigan malakaviy talablar
Bakalavr «Huquqshunoslik va O’zbekiston Respublikasi Konstituiiyasi»ni o’rganish
kurslari buyicha:
Demokratik huquqiy davlat barpo qilish, rivojlantirish, adolatli fuqarolik jamiyatini
shakllantirish fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini o’stirish, Konstitutsiya va qonun
ustuvorligini ta’minlovchi huquqiy tizim va asosiy qonun to’g’risida tasavvurga ega bulishi
lozim.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosida qabul qilingan qonunlarni;
- O’zbekiston Respublikasi huquqiy tizimi va qonunchilik asoslarini;
-fuqarolik jamiyatining iqtisodiy negizini; ~ huquqiy muhofaza qilish idoralarini;
- ular faoliyatini;
- O’zbekistonning ma’muriy hududiy tuzilishi, davlat hokimiyati idoralarining tuzilishi va
faoliyatini;
- o’z kasbiy faoliyatiga oid konstitusiyaviy, axloqiy me’yorlarni bilishi kerak.
Kasb sohasidagi mehnat faoliyati davomida o’z sohasi bilan bog’liq me’yoriy va huquqiy
hujjatlarni tuzish va buzilgan huquqlarni tiklash ko’nikmasiga ega bulishi lozim.
O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qo’lga kiritgani mohiyatan yurtimiz
tarixida sharafli va o’ta ma’suliyatli hisoblanadi. Har birimizning hayotimizda, mamlakat
takdirida muhim va keskin o’zgarishlar yuz berdi. O’zligimizni anglab, yurtimizda va shaxsiy
hayotimizda sodir bo’layotgan yangilanish jarayonlarini haqqoniy tahlil etadigan bo’lib qoldik.
Shunday ekan, asosiy maqsadimiz bo’lmish demokratik xuquqiy davlatni barpo etish va
rivojlantirishda yoshlarga huquqiy-demokratik davlat tizimi va mohiyatini chuqurroq o’rganish,
qonunlarni bilish, ularga rioya etishni ta’minlashda huquqiy maktab asosiy o’rinni egallaydi. Bu
borada Prezidentimiz I. A. Karimov aytgasharidek "Qonunlar ijrosini ta’minlash, mamlakatda
qabul qilingan va amalda bo’lgan me’yoriy hujjatlarni hayotga joriy qilishda davlat hokimiyash
1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.З.Т., 1996. 22 б.
5
organlari faolnyati ustidan jamoatchilik nazoratini quchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Biz
"Adolat-qonun ustuvorligida" degan hayogiy tamoiilga qatiy amal qilib yashashimiz zarur".2
Bunda "huquqshunoslik" fanini o’rganish har bir mutaxassis uchun katta ahamiyatga
egadir.
Ushbu dastur o’zida hozirgi kunda davlatimizdagi oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida
davlat standartlari asosida huquqiy fanlarni o’qitishni o’z ichiga qamrab olgan. Unda talabalarga
davlat va huquqni paydo bo’lish asoslarini, Konstitusiyaviy huquq, ma’muriy huquq asoslarini,
fuqarolik huquqi asoslarini, mehnat huquqi asoslarini, oila huquqi asoslarini, jinoyat huquqi
asoslarini o’rgatish asosiy maqsad qilingan.
Dasturdan foydalanish jarayonida mavjud qonunlarga kiritilayotgan o’zgarishlar, yangi
qabul qilinishi nazarda tutilgan qonun loyihalarini kuzatib borish maqsadga muvofiqdir.
1.2. "Huquqshunoslik" fanidan dars soatlarining taqsimoti
№ Mavzular Ma’ruza Amaliy
mashg’ulot
1 Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar
2 4
2 Ma’muriy huquq asoslari 2 2
3 Fuqarolik huquqi asoslari 2 2
4 Iste’molchilar huquqini
himoya qilish asoslari
2 2
5 Mehnat huquqi asoslari 2 2
6 Oila huquqi asoslari 2 2
7 Ekologiya huquqi asoslari 2 2
8 Jinoyat huquqi asoslari 2 2
9 Xalqaro huquq asoslari - 2
Jami: 16 20 Jami: 36 soat
* Iste’molchilar huquqshsh himoya qshshsh asoslari kursi O’zbekiston Respublikasi Oliy
va o’rta mamxsus talim vazirligining 27 dekeabr 2002 yildagi 376-sonli buyrug’iga asosai
kiritilgan.
2 Каримов И.А. Иккинчи чақириқ Олий Мажлис 9-сессиясидаги маъруза.
6
Ma’ruzalarning mavzulari
I -mavzu. Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar
Davlat va huquq asoslari fanining predmeti va vazifalari. Fuqarolik jamiyati va davlat
tushunchasi. Davlatning kelib chiqishi va unga doir nazariyalar. Davlat, uning mohiyati va
belgilari. Davlatning shakllari. Davlat mexanizmi. Huquqiy davlat va uning belgilari.
Huquq, uning belgilari va vazifalari. Huquqning kelib chiqishiga doir nazariyalar. Ijtimoiy
me’yorlar tizimida huquqning o’rni. Axloq va huquq. Huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy
mafkura, huquqiy psixologiya. Huquq me’yorlarining tuzilishi. Huquq tizimi, huquq tarmoqlari va
institutlari. Huquq manbalari va uning turlari. Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi.
Huquqbuzarlik, uniig belgilari va turlari. Yuridik javobgarlik asoslari va uning turlari.
Huquqni muhofaza etuvchi organlar. Ularning turlari (milliy havfsizlik xizmati, sud,
prokuratura, advokatura, notariat, dastlabki tergov va surishtiruv organlari), vakolatlari va
fuqarolar oldidagi majburiyatlari.
2-mavzu. Ma’muriy huquq asoslari
Ma’muriy huquq tushunchasi. Davlat boshqaruvi va uning tamoyillari. Ma’muriy huquq
tizimi. Ma’muriy huquq manbalari. Ma’muriy huquq me’yorlari tushunchasi va ularning turlari.
Ma’muriy huquq munosabatlari. Prezident ma’muriy huquqiy munosabatlar subyekti sifatida.
Davlat boshqaruv organlari. Fuqarolar ma’muriy huquq subyekti sifatida. Davlat boshqaruvining
shakllari va usullari. Ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy jazo.
3-mavzu. Fuqarolik huquqi asoslari
Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. Fuqarolarning huquq layoqati va
muomala layoqati. Yuridik shaxslar va ularning turlari. Fuqarolik huquqida bitimlar tushunchasi.
Bitimlarning turlari. Mulk huquqi va uning mazmuni. Mulk shakllari. Shartnomalar, ularni tuzish.
Majburiyat huquqi. Vorislik huquqi. Mualliflik huquqi.
4-mavzu. Iste’molchilarning asosiy huquqlari va ularning himoya qilinishining
maqsad va vazifalari
Iste’molchilarning huqukdarini himoya qilish tushunchasi. o’ning maqsad va vazifalari.
Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo’yicha qonun xujjatlari. Iste’molchilarning
huquqlarini himoya qilish bo’yicha xalqaro shartnomalar va bitimlar. Iste’molchilarning
huquklarini himoya qilishda oldi-sotdi shartnomasining ayrim turlari.
Iste’molchilarning tovar (ish va xizmat) to’grisida ma’lumot olish huquqi. Tovarlar (ishlar
va xizmatlar) to’g’risida noto’g’ri ma’lumot berilganda iste’molchilarning huquqlari.
Iste’molchilarning tovar (ish va xizmat)lar havfsiz bo’lishiga talab qo’yish huquqi.
7
Iste’molchining nuqsonli tovpr sotilgandagi huquqlari. Iste’molchilarga sifatsiz mahsulot
chiqarish yoki sotish oqibatlari. Iste’molchilarningg huqukdarini davlat tomonidan himoya
qilinishi. Iste’molchilarning huqukdarini sud tomonidan himoya qilinishi.
5-mavzu. Mehnat huquqi asoslari
Mehnat huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. Mehnat huquqining manbalari. Mehnat
shartnomasi (kontrakt) tushunchasi. Mehnat shartnomasini tuzish va uni bekor qilish asoslari. Ish
vaqti va dam olish vaqti. Mehnat huquqida ta’tillar. Ish haqqi tushunchasi. Mehnat intizomi.
Mehnat muhofazasi. Ish bilan ta’minlash va ishga joylashtirish. Ayollar va yoshlar mehnatining
o’ziga xos xususiyatlari. Mehnat nizolari va ularni ko’rish tartibi. Mehnat nizolari komissiyalari
va ularning vakolatlari. Mehnat huquqlarining sud tomonidan himoya qiliniti.
6-mavzu. Oila huquqi asoslari
Oila huquqi tushuichasi, tamoyillari va tizimi. Oila huquqining manbalari. Oila
mustahkamlashping huquqiy masalalari. O’zbekiston Respublikasi oila qonunchiligining
vazifalari. Nikoh tushunchasi. Nikoh tuzish tartibi va shartlari. Nikoh shartnomasi. Nikohning
bekor qilinishi va unipg oqibatlari. Er va xotinning shaxsiy va mulkiy huqukdari. Ota-onalar va
farzandlarning majburiyatlari. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish asoslari va uning huquqiy
oqibatlari. Chet el fuqarolari va fuqaroligp bo’lmagan shaxslar ishtirokidagi oilaviy munosabatlar.
Farzandlikka olish. Vasiylik va homiylik.
7-mavzu. Ekologiya huquqi asoslari
Ekologiya huquqi tushunchasi va uning mohiyati. Ekologiya huquqining tamoyillari va
funksiyalari. Ekologik huquq obyektlarp va tabpiy obyektlarga nisbatan davlach mulkchiligi.
Ekologiya sohasida umumiy davlat boshqaruvi organlari. Ekologik huquqiy javobgarlik. Ekologik
nazorat va ekologik ekspertiza. Yerdan foydalanish huquqi va yerlarni huquqiy muhofaza qilish.
Suvdan foydalanish va suvlarni muhofaza qilish. Yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni
huquqiy muhofaza qilish. Hayvoiot dunyosidan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish.
Atrof muhit Xalqaro huquqiy muhofazasi.
8-mavzu. Jinoyat huquqi asoslari
Jinoyat hukuqi tushunchasi, predmeti, usuli, vazifalari va tamoyillari. Jinoyat qonuni.
Jinoiy javobgarlik va uning asoslari. Jinoyat va jipoyatchplik tushunchasi. Jinoyatning tarkibiy
unsurlari (obyekti. subyekti, obyektiv tomoni va subyektiv tomoni). Tamom bo’lgan va tamom
bo’lmagan jinoyatlar. Jinoyatda ishtirokchilik (bajaruvchi, tashkilotchi. dalolatchi va yordamchi).
Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari. Kdpmishning jinoiylygini istisno qiladigai holatlar
tushunchasi. Jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish asoslari.
8
9-mavzu. Xalqaro huquq asoslari
(Mustaqil tayyorlanish uchun mavzu)
Xalqaro huquqning paydo bo’lishi. Xalqaro huquq tushunchasi, obyektlari. Xalqaro huquq
funksiyalari. Xalqaro huquq va milliy huquq. Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq.
Xalqaro huquqiy me’yorlarni yaratish. Xalqaro huquqtizimi. O’zbekiston Respublikasining tashqi
siyosati va diplomatiyasi. Xalqaro huquq va Konstitusiya.
Amaliy mashg’ulotlariing mavzulari
1-mashg’ulot. Davlat haqida asosiy tushunchalar
Reja.
1.Davlatning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar.
2.Davlatning mohiyati, belgilari, vazifasi.
Z.Davlat mexanizmi va shakllari.
4. Davlatning funksiyalari.
5. Huquqiy davlat belgilari.
2-mashg’ulot. Huquq va huquqiy munosabatlar
Reja.
1.Huquq va uning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar.
2.Huquq belgilari, mohiyati, funksiyalari. Huquqtizimi.
Z.Huquqiy me’yorlar, ularning shakllari va manbalari.
4-Ahloq va huquq. Huquqiy ong, huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya. •
5.Huquqni muhofaza etuvchi organlar (milliy havfsizlik xizmati, sud, prokuratura,
advokagura, notariat, dastlabki tergov va surishtyruv organlari).
3-mashg’ulot. Ma’muriy huquq asoslari
Reja.
1. Ma’muriy huquq fani tushunchasi, predmeti, manbalari va tizimi.
2. Ma’muriy huquq me’yorlari va ma’muriy huquqiy munosabatlar tushunchasi.
Ma’muriy huquq tamoyillari.
3. Davlat boshqaruvi organlari tushunchasi, turlari va tizimi.
4. Ma’muriy huquqbuzarlik, ma’muriy javobgarlik va ma’muriy jazo.
5. Ma’muriy majburlov, uning xususiyatlari va turlari.
4-mashg’ulot. Fuqarolik huquqi asoslari
9
Reja.
1. Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari, tizimi.
2. Fuqarolarning huquq va muomala layoqatlari.
3. Yuridik shaxslar, ularning vujudga kelishi va bekor bo’lishi. Yuridik shaxslarning
huquqiy va muomala layoqatlari.
4. Bitimlar va ularning turlari. Majburiyat huquqi.
5. Mulk huquqi. Fuqaroviy-huquqiy javobgarlikning umumiy tavsifi.
5-mashg’ulot. Iste’molchilarning huquqini himoya qilish asoslari
Reja.
1. Iste’molchilar huquklarini himoya qilish tushunchasi.
2. Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo’yicha qonun xujjatlari va xalqaro
shartnomalar.
3. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda chakana oldi-sotdi shartnomasining
mohiyati.
4. Iste’molchilarning tovar sifati haqida ma’lumot olish huquqi va sifatli yoki sifati lozim
darajada bo’lmagan tovarlar (ish, xizmatlar)ni topshirish oqibatlari.
5. Iste’molchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash va
iste’molchilarga sifatsiz maxsulot sotganlik uchun jinoiy javobgarlik.
6-mashg’ulot. Mehnat huquqi asoslari
Reja.
1. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, tamoyillari va manbalari.
2. 2.Aholini ish bilan ta’minlash. Mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish
asoslari.
3. Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi.
4. Mehnat huquqida ish vaqti, dam olish vaqti va ta’til. Mehnatga haqto’lash.
5. Mehnat nizolari va ularni hal qilish tartibi.
7-mashg’ulot. Oila huquqi asoslari
Reja.
1. Oila huquqi tushunchasi va mohiyati.
2. Nikox, uni tuzIsh va bekor qilish tartibi. Nikoh shartnomasi.
3. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari.
4. Ota-onalar bilan farzandlarning xukuq va majburiyatlari.
5. Ota-onalik xuquqlaridan mahrum bo’lishning oqibatlari. Vasiylik va xomiylik.
8-mashg’ulot. Ekologiya huquqi asoslari
10
Reja.
1. Ekologiya huquqi, uning predmeti va obyektlari.
2. Ekologik tizim tushunchasi.
3. Ekologik javobgarlik tushunchasi.
4. O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi
huquq va majburiyatlari.
5. Atrof muhitni Xalqaro muhofaza qilish.
9-mashg’ulot. Jinoyat huquqi asoslari
Reja.
1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi, usuli va tamoyillari.
2. Jinoyatningtarkibiy unsurlari. Jinoyatlarni tasniflash.
3. Jinoiy huquqbuzurlik va jinoiy jazo.
4. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, uning turlari.
5. Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar.
10-mashg’ulot. Xalqaro huquq asoslari
Reja.
1. Xalqaro huquq tushunchasi, obyektlari va funksiyalari.
2. Xalkaro huquq tizimi. Xalqaro-huquqiy me’yorlarni yaratish.
3. Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq.
4. Xalqaro huquq va milliy huquq.
5. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati va diplomatiyasi.
Adabiyot
Rahbariy adabiyot.
1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y.
2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2.-T.,
1996 y.
3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.T.Z,-T.,
1996 y.
4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan. T.4.-T., 1996 y.
5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T.,1997 y.
6. Karimov I.A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T.6.- T., 1998 y.
7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7.- T., 1999 y.
11
8. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. T.8.-
T., 2000 y.
9. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. T.9.- T., 2001 y.
10. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.Yu.-T., 2002 y.
11. Karimov I.A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari. || O’zbekiston ovozi. 31
avgust. 2002 y.
Maxsus adabiyotlar
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga sharhlar. T., 2001 yil.
2. Saidov A., Tadjixanov U, Odilqoriyev X. Davlat va huquq asoslari. T. "Sharq", 2002
yil.
3. Ioyumov 3., Xusanov 0., Mirxamidov M. Huquqshunosliq. Ma’ruzalar matni. T., 2000
yil.
4. Islomov 3., Mirxamidov M. Huquqshunoslik. T., "A. Qodiriy nomidagi xalq merosi".
2002 yil.
5. Huquqshunoslik. T., SPIUL. 2002 yil.
6. Islomov 3. Davlat va huquq: umumnazariy masalalari. T. "Adolat", 2000 yil.
7. Xolmo’minov Q.T. O’zbekistonda huquqiy davlat qurish. T., 1998 yil.
8. Xolmo’minov Q. T. Davlat va huquq nazariyasi. T., 1998 yil.
9. Davlat va huquq asoslari: Izohli lugat. T., 1996 yil.
10. Davlat va huquq nazariyasi. T., 2000 yil.
11. Islamov Z.I. Teoriya gosudarstva i prava. 4.1,2. T, 1997 god.
12. Iikitin A.F. 200 voprosov i otvetov po osnovam gosudarstva i prava. M., 1998 god.
13. Grishina Ye.P. Osnov1 gosudarstva i prava. M., 1995 g.
14. Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 2 tomli. T., 2001 yil.
15. Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksga sharhlar.T., 2000 yil.
16. Alimov X.R. Ma’muriy huquq. Darslik. T., 1995 pil.
17. Zokirov I.B. Fuqarolik huquqi. Darslik. 1 qism. T.,1996 yil.
18. Zokirov I.B. O’zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi. Darslik. 2 qism. T.,
1999 yil.
19. Raxmonqulov X.R. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 1- va 2-
qismlariga umumiy tavsif va sharhlar, 2 jild, T., 1997-1999 yil.
20. Abdusalomov M. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik huquqi. Darslik. 2 qism. T.,
1999 yil.
21. Fuqarolik huquqi. Darslik. T., TDYuI. "Adolat", 1999 yil.
22. Egamberdiyev E. Fuqarolik prosessual huquqiy munosabatlar. T., "Adolat" 2000 yil.
12
23. Raxmonqulov X.R. Oldi-sotdi shartnomasi. T., 2000 yil.
24. Raxmonqulov X.R. Xususiy mulk va uning dahlsizligi.T., 2000 yil.
25. Toshev B. Mualliflik huquqi. T., 1997 yil.
26. Topildiyev V. Iste’molchilar huquqini himoya qilish kursi bo’yicha o’quv-uslubiy
qo’llanma. T., 2003 yil.
27. Husanov O. va boshqalar. Inson huquqlari. T., "Sharq",1997 y.
28. Tursunov Y. Mehnat^huquqi. O’quv qo’llanma. T., 2000 yil.
29. Gasanov M. O’zbekiston Respublikasi mehnat shartnomasi. T., "Adolat", 1996 yil.
30. Voxidova A.A. Bank huquqi. T., 2000 yil.
31. Inoyatov A.A. Mehnat huquqi. T., "Iqtisodiyot va huquq dunyosi" 2002 yil.
32. Otaxo’jayev F. Nikoh va uni huquqiy tartibga solinishi. T., "O’zbekiston", 2000 yil.
33. O’zbekiston Respublikasi Oila Kodeksiga sharhlar. T.,2000 y.
34. Xayitboyev E.R. Ekologiya huquqi. O’quv qo’llanma. T.,2001 yil.
35. Usmonov M.B. Yer va qonun.-Toshkent, "Adolat", 1994 yil.
36. Xolmo’minov J.T Ekologiya va qonun. Toshkent,"Adolat", 2000 yil.
37. Kolbasov O.S. Mejdunarodno-pravovoye oxrana okrujayushey sredm. M. 1982 g.
38. Mualliflar jamoasi. Jinoyat huquqi. Darslik. T., "Adolat", 1998.
39. O’zbekiston Respubdikasi Jinoyat Kodeksiga sharhlar. T., 1997 yil.
40. Qurbonov R. Zaruriy mudofaa. T., 1999 yil.
41. Saidov A. Xalqaro huquq. 2 tomli. T., 2001 yil.
42. Tuzmuxammedov R. Xalqaro huquq asoslari. T., "Iqtisodiyot va huquq dunyosi", 1998
yil.
42. Mazov V.A. Otvetstvennost v mejdunarodnom prave. M.,1979g.
Me’yoriy hujjatlar
1. O’zbekiston Respubgayasasi Konstitusiyasi, Toshkent "O’zbekiston". 2003 yil.
2. O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi asoslari
to’g’risida"gi 1991 yil 31 avgust konstitusiyaviy qonuni O’zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining axborotnomasi. 1991 yil. 11-son.
Z.O’zbekiston Respublikasining "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil
etilishining asosiy prisiplari to’g’risida"gi 2002 yil 4 aprel Konstitusiyaviy qonuni || Xalq so’zi.
2002 yil. 5 aprel.
4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining "O’zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligini e’lon qilish to’g’risida"gi 1991 yil 31 avgust karori || O’zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991. 11-son.
13
5.Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining axborotnomasi. 1997 yil 9-son.
b.O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksi. T., "Asolat",
2001 yil.
7.O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. T., "Adolat", 1996 yil.
8.O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik-prosessual kodeksi. T., "Adolat", 2001 yil.
9.O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi.T.,"Adolat", 1999 yil.
10. O’zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi.T.,"Adolat'', 2001y.
11.O’zbekiston Respublikasining Jinoyat-prosessual kodeksi. T., "Adolat", 2001 yil.
12.O’zbekiston Respublikasining Jinoyat-ijroiya kodeksi. T., "Adrlat", 1994 yil.
13.O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. T., "Adolat", 1998 y.
14.O’zbekiston Respublikasining "Yer kodeksi",T., "Adolat", 1998 yil.
15.O’zbekiston Respublikasi "Soliq kodeksi" T., O’zbekiston, 1999 y.^
16.O’zbekiston Respublikasining "Fuqarolik to’grisida"gi 1992 yil 2 iyul qonuni
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1992. 9-son.
17.O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi 1997 yil 29 avgust qonuni ||
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1997. 9-son.
18.O’zbekiston Respublikasining "Prokuratura to’grisida"gi 1992 yil 9 dekabr qonuni
(yangi tahrir) O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993. 1-son.
19.O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to’grisida"gi 1993 yil 6 may qonuni || O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993. 5-son.
20.O’zbekiston Respublikasining "Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari
to’g’risida"gi 1999 yil 14 aprel qonuni || Xalq so’zi. 1999. 11 may.
21.O’zbekiston Respublikasining "Sudlar to’g’risida"gi
1993 yil 2 sentyabr qonuni || O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi.
1993. 10-son.
22.O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston
Respublikasining Konstitusiyaviy sudi to’g’risida"gi 1995 yil 30 avgust qonuni || Xalq
so’zi. 1995. 12 sentyabr.
23.O’zbekiston Respublikasining "O’zbekisgon Respublikasi Prezidenti saylovi
to’g’risida"gi 1991 yil 18 noyabr (26.12.1997 va 19.08.1999 dagi o’zgarish va qo’shimchalari
bilan) qonuni.
24.O’zbekiston Respublikasining "O’zbekisgon Respublikasi Oliy Majlisiga saylov
to’g’risida"gi 1993 yil 28 dekabr (26.12.1997 va 19.08.1999 dagi o’zgarish va qo’shimchalari
bilan) qonuni.
14
25.O’zbekiston Respublikasining "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga
saylov to’g’risida"gi 1994 yil 5 may (26.12.1997, 25.12. 1998 va 19.08.1999 dagi o’zgarish va
qo’shimchalari bilan) qonuni.
26.O’zbekisgon Respublikasining "O’zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov
Komissiyasi to’g’risida"gi 1998 yil 30 aprel (25.12.1998 va 19.08.1999 dagi o’zgarish va
qo’shimchalari bilan) qonuni.
27.O’zbekiston Respublikasi "Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida" gi qonuni. T., 1992 y.
28.O’zbekiston Respublikasi "Suv va suvdan foydalanish to’g’risida" gi qonuni. T., 1993
y. 6 may.
29.O’zbekiston Respublikasi "O’rmon to’g’risida"gi qonuni.T. 1999 y. 15 aprel.
ZO.O’zbekiston Respublikasi "Davlat sanitariya nazorati to’grisida"gi qonuni (yangi
tahrir). 1998 y. 30 aprel.
31.O’zbekiston Respublikasi "Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida"gi qonuni. 1993 y. 2
sentyabr.
32. O’zbekiston Respublikasi "Havo kodeksi". O’zbekistonning yangi qonunlari. 9-son.T.,
1993 y.
33. O’zbekiston Respublikasi Xo’jalik prosessual kodeksi. T., "Adolat", 1997 y.
34. Kodekes povedeniya doljnostnыx lis po podderjaniyu pravoporyadka. 17 dekabr 1979
godu prinyata GA OON.
15
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
OLIY VA O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI RIVOJLANTIRISh MARKAZI
«O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYaSINI O’RGANISh»
fanidan namunaviy D A S T U R
(bakalavr yo’nalishi uchun)
16
TOShKENT – 2004
Ushbu dastur «O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish» kursidan bakalavriat talabalarining zaruriy tayyorgarlik darajasi va bilimlari mazmuniga qo’yiladigan talablar asosida tayyorlangan. Malakaviy talablar bakalavr talabalarning fan bo’yicha qanday tasavvurga ega bo’lishi, nimalarni bilishi kerakligi, qanday ko’nikmalar hosil qilishi lozimligini o’z ichiga oladi. Ushbu namunaviy dastur shu fanga oid ishchi o’quv dasturi, yillik taqvimli rejalar, mavzuli dasturlar, darslik va o’quv-metodik qo’llanmalar tayyorlashda foydalanish uchun tavsiya etiladi. Namunaviy dasturni kelajakda to’ldirilgan va boyitilgan holda chop etish zaruratini hisobga olib, fikr-mulohazalaringizni quyidagi manzilga yuborishingizni so’raymiz: Toshkent shahar, 700070, Shota Rustaveli ko’chasi, 25, OO’MKHTRM Ma’naviyat va ma’rifat bo’limi, tel: 136 – 39 – 20 Mazkur dastur namunaviy dastur sifatida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijtimoiy kompleksining maxsus metodologik komissiyasi bayonnomasi va O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxssu ta’lim vazirligi, oliy o’quv yurtlarining ilmiy uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiriuvchi Kengash Prezidiumining 2003 yil 29 martdagi qarori bilan tavsiya etilgan. Nashrga tayyorlovchi mas’ullar: prof. Nishonaliyev U., Hamdamova M.Z. Tuzuvchilar: Sh.I.Jalilov – yuridik fanlar doktori, professor, G.G’aniyeva – katta o’qituvchi. Taqrizchilar: A.To’laganov, yu.f.d. prof., E.Hayitboyev, yu.f.n. dosent.
17
O’QUV KUSINING MAQSAD VA VAZIFASI O’zbekistonda adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish hamda demokratik huquqiy davlat barpo etishda bosh huquqiy omil hisoblangan O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini, ma’no – mazmuni hamda mohiyatini uzluksiz o’rganish mazkur fanni o’qitishning asosiy maqsadini tashkil etadi. U ayni paytda fuqarolarning huquqiy ongi, huquqiy madaniyatini muntazam yuksaltirish, shuningdek, Asosiy qonunni mukammal o’zlashtirish, uni hayotga targ’ib-tashviqot qilish maqsadini ham ko’zlaydi. Ushbu o’quv kursining vazifasi O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy tuzumining asosiy tamoyillarini, fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlarini, jamiyat va shaxs o’rtasidagi munosabatlarni, jamiyatning iqtisodiy asoslarini, respublikamizning ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishini, saylov tizimi, davlat hokimiyati, oliy va mahalliy idoralarning tuzilishi, vakolatlari va jamiyatning asosiy yo’nalishlarini talabalarga o’rgatishdan iboratdir.
O’quv kursini o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalari Konstitusiyasini o’rganish o’quv kursini o’qitishda axborot texnik vositalarni qo’llash ehtiyojidan kelib chiqib, unda hozirgi zamon kompyuter texnologiyalari (masalan, INTERNET xalqaro axborot tizimi)ni tadbiq etish mumkin. Bundan tashqari unda ko’rgazmali sxemalar, slaydlar, diafilmlar, video dasturlarni ishlatish maqsadga muvofiq. Ayniqsa, video dasturlarga, kompyuter xotirasiga O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining mazmunini ochishga qaratilgan testlarning kiritilishi va bundan o’quv jarayonida, joriy, oraliq hamda yakuniy nazorat shakllarida qo’llanilishi samarali natijalar beradi.
O’quv kursini o’qitish semestrlari va uslubiy ko’rsatmalar
Mazkur kurs bir semestrda o’qitilishi maqsadga muvofiq. Dasturda belgilangan mavzular Konstitusiya va uni o’rganishga oid sharhlar, ilmiy maqolalar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar yordamida o’rganiladi. Konstitusiyaviy qonunlar, joriy qonunlar, Prezident farmon va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlar, sud hukmlari, qarorlari, ajrimlari, xullas, mavjud hamma yuridik va me’yoriy hujjatlar bu kursni o’zlashtirishga yordam beradi. Konstitusiyani o’rganish o’quv kursi sifatida o’rganiladi va oliy ta’lim talabalarini o’zlarining maktab, kollej, lisey va umumta’lim o’quv yurtlarida bu sohada olgan bilimlarini yanada takomillashtiradi. Talabalar Konstitusiya bo’yicha olgan ma’lumotlarini yanada chuqurlashtirib, uni har tomonlama tahlil qiladilar va Konstitusiyaning har bir moddasini alohida-alohida sharhlash asosida o’rganiladi. Konstitusiyani o’rganish o’quv kursida Konstitusiya asosida qabul qilingan va O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining mazmunini to’laroq anglab olishga yordam beradigan ba’zi muhim qonunlarni o’rganish alohida ahamiyatga ega.
Umumiy va o’quv ishlari hajmi № O’quv
semestr hammasi Jami Ma’ruza Amaliy mashg’ulot Mustaqil ish
1 II 60 40 18 22 20
18
O’quv kursining ish rejasi
№ Mavzu raqami
Mavzuning nomi Ma’ruza Amaliy mashg’ulot
Mustaqil ta’lim
1 1- mavzu O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish o’quv kursi va uning maqsad, vazifalari
1 1
2 2- mavzu O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasining vujudga kelishi
1 1
3 3- mavzu Konstitusiyaning davlat va jamiyat hayotida tutgan o’rni va ahamiyati
1
4 4- mavzu Mustaqil O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoyillari
2 4
5 5- mavzu O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
1 2
6 6- mavzu O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining Konstitusiya-viy belgilari
2 2
7 7- mavzu O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy-hudud-iy tuzilishi
2 2
8 8- mavzu O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatning amalga oshirilishi va uning Konstitusiyaviy asoslari
2 4
9 9- mavzu O’zbekiston Respublikasi Prezi- denti-davlat va ijroiya hokimiyat boshlig’I
2 2
10 10-mavzu O’zbekiston Respublikasi mahalliy
hokimiyat idoralari 2 2
11 11-mavzu O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining Konstitusiyaviy asoslari
2 2
Jami: 40 soat 1-mavzu: O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish o’quv kursi
va uning maqsad, vazifalari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganishni tashkil etish to’g’risida»gi 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning ahamiyati. Konstitusiyani o’rganish o’quv kursining tushunchasi, predmeti, metodologiyasi, mahsadi, vazifalari va tizimi, uning ijtimoiy va huquqiy fanlar tizimida tutgan o’rni va ahamiyati. Konstitusiyani o’rganish o’quv kursining huquq sohalarini o’rganuvchi boshqa fanlardan farqi, manbalari va ularning tasnifi.
2-mavzu: O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasining
vujudga kelishi O’zbekistonning mustaqillikka qadar konstitusiyaviy tarixi. QASSR, Buxoro va Xorazm xalq respublikalarining konstitusiyalari va ularning mustabid tuzumga xos jihatlari.
19
O’zbekiston Respublikasining mustaqil, suveren davlat deb e’lon qilinishi. O’zbekistonda konstitusiyaviy islohotlarning xususiyatlari va asosiy bosqichlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov-mustaqil O’zbekiston Konstitusiyasining tashabbuskori va ijodkori. 1992 yilgi O’zbekiston Konstitusiyasi loyihasining tayyorlanishi, umumxalq muhokamasidan o’tkazilishi, qabul qilinishi va amalga kiritilishi. O’zbekiston Konstitusiyasiga o’zgartirish kiritish tartibi.
3-mavzu: Konstitusiyaning davlat va jamiyat hayotida tutgan o’rni va ahamiyati
Konstitusiya – davlatning asosiy qonuni. Konstitusiya barqarorlik manbai. Konstitusiyaning yuridik xususiyati. Konstitusiyaning davlat va jamiyat rivojlanishidagi tutgan o’rni. O’zbekiston Respublikasining sobiq sho’ro tuzumi konstitusiyalaridan farqi va o’ziga xos jihatlari. Konstitusiya me’yorlarining xususiyatlari va turlari. Davlat va jamiyat hayotida konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlarning namoyon bo’lishi. Konstitusiyaviy huquqiy munosabatlarning tushunchasi, subyektlari.
4-mavzu: Mustaqil O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari
Davlat, millat, xalq suvereniteti tushunchalari va ularning mohiyati. O’zbekiston Respublikasida xalq hokimiyatchiligi va uni amalga oshirishning asosiy shakllari. O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini tavsiflovchi belgilari. O’zbekistonning davlat ramzlari – bayroq, gerb va madhiya. O’zbekistonda hokimiyatning bo’linish tamoyili. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning xalq nomidan hokimiyatni amalga oshirishi. O’zbekistonda demokratik va umuminsony qadriyatlar. Konstitusiya va qonunning ustunligi tamoyili tushunchasi va mohiyati. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining konstitusiyaviy asoslari. O’zbekiston Respublikasi – xalqaro munosabatlarning to’la huquqli subyekti. O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasida mudofaa va xavfsizlikning ta’minlanishi. O’zbekiston Respublikasining Qurolli kuchlari, mudofaa va xavfsizlik organlari.
5-mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
O’zbekiston Respublikasida shaxsning huquqiy holati tushunchasi. Fuqarolik tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida fuqarolik. O’zbekiston Respublikasida fuqarolikka ega bo’lish va uni yo’qotish asoslari. O’zbekiston Respublikasi hududida chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslarning huquqiy holati. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning konstitusiyaviy huquqlari, erkinliklari va burchlari tizimi. Shaxsiy huquq va erkinliklar. Siyosiy huquqlar. Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar. O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining konstitusiyaviy kafolatlari. Fuqarolarning konstitusiyaviy burchlari.
6-mavzu: O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining Konstitusiyaviy belgilari
20
O’zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumining iqtisodiy negizlari. Davlat organlarining iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi vazifalari. Mulk shakllari. Yer, yerosti boyliklari, suv o’simlik va boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylik. O’zbekistonda moliya va pul-kredit tizimi. O’zbekiston Respublikasining davlat byudjeti. O’zbekiston Respublikasi soliq va bank tizimi. O’zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining konstitusiyaviy asoslari. Jamoat birlashmalari tushunchasi, tashkil etilish tamoyillari va tizimi. Jamoat birlashmalarining huquqiy holati va davlat idoralari bilan munosabatlari. Oila va jamiyat. O’zbekiston Respublikasida oilaning huqqiy muhofaza qilinishi. Ota-ona va farzandlarning huquqiy holati. O’zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarining roli va konstitusiyaviy maqomi.
7-mavzu: O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi
O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari. Ma’muriy-hududiy tuzilish tushunchasi va uning tuzilishi tamoyillari. Ma’muriy-hududiy tuzilish masalalarini hal qilish tartibi. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitusiyaviy maqomi. Qoraqalpog’iston Respublikasi- O’zbekiston Respublikasi tarkibidagi mustaqil davlat, Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitusiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari. Qoraqalpog’iston va O’zbekiston Respublikalari o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi.
8-mavzu: O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatning amalga oshirilishi va uning Konstitusiyaviy asoslari
Qonun chiqaruvchi hokimiyat tushunchasi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni tashkil qilish tartibi. O’zbekiston Respublikasida saylov hquqi va saylov tizimi. Referendum va uni o’tkazish tartibi hamda shartlari. Oliy Majlis - O’zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi. Oliy Majlisning konstitusiyaviy, huquqiy maqomi. Oliy Majlisning mutloq vakolatlari. Oliy Majlis faoliyatining shakllari. Oliy Majlis Raisi va uning o’rinbosarlari faoliyati. Oliy Majlis Kengashi va uning maqomi. Oliy Majlis qo’mitalari va komissiyalarining tashkil etilishi va faoliyati. Oliy Majlisda qonunlar qabul qilish tartibi.
9-mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti-davlat va ijroiya hokimiyat boshlig’i
O’zbekiston Prezidenti-davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitusiyaviy, huquqiy maqomi. O’zbekistonda Prezident saylovini o’tkazish tartibi va qoidalari. Prezident vakolatlari va qabul qiladigan me’yoriy-huquqiy hujjatlari. Vazirlar Mahkamasi- O’zbekiston Respublikasining hukumati. Vazirlar Mahkamasining konstitusiyaviy, huquqiy maqomi. Vazirlar Mahkamasi faoliyatining asosiy tamoyillari. Vazirlar Mahkamasining vazifalari.
10-mavzu: O’zbekiston Respublikasining
mahalliy hokimiyat idoralari
O’zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyat organlari tizimi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining konstitusiyaviy vazifalari. Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va ijroiya hokimiyat organlari munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi. Mahalliy hokimiyati organlarini tashkil qilish. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari tuzish tartibi va vazifalari.
21
11-mavzu: O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining
konstitusiyaviy asoslari
O’zbekistonda sud hokimiyatining tashkil etilishi va vazifalari. Sud hokimiyat organlarining konstitusiyaviy maqomi. Sud hokimiyat organlarining tizimi va huquqiy birliklarda tashkil etilishi. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi va uning faoliyati.
Amaliy mashg’ulotlar mavzu va rejalari
1-mavzu: Mustaqil O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoyillari, 4 soat
1. I.A.Karimov - O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining qabul qilinishi tashabbuskori
va ijodkori. 2. 1992 yilgi O’zbekiston Konstitusiyasining ishlab chiqilishi va xususiyatlari. 3. O’zbekiston-suveren demokratik respublika. 4. O’zbekiston Konstitusiyasi va mustaqil davlat belgilari. 5. O’zbekistonda xalq hokimiyatchiligining amalga oshirilishi. 6. Konstitusiya va qonunning ustunligi-demokratik huquqiy davlat belgisi. 7. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillari. 8. O’zbekiston Respublikasining BMT ga a’zo bo’lishi va uning boshqa davlatlar tomonidan
tan olinishi.
2-mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari, 2 soat
1. O’zbekistonda shaxs huquqiy maqomining konstitusiyaviy asoslari. 2. O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi. 3. Inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari. 4. O’zbekiston fuqaroligining siyosiy huquqlari. 5. O’zbekiston Konstitusiyasida iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar tizimining o’rnatilishi. 6. O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining konstitusiyaviy kafolatlari. 7. Fuqarolarning burchlari – shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari talabi.
3-mavzu: O’zbekistonda jamiyat va shaxs
munosabatlarining konstitusiyaviy belgilari, 2 soat
1. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishining asosiy tamoyillari va iqtisodiy negizlari. 2. O’zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari va ularning konstitusiyaviy, huquqiy
maqomi. 3. Yer, yerosti boyliklari, suv o’simlik va hayvonot dunyosining davlat muhofazasidaligi. 4. O’zbekistonda oilaning konstitusiyaviy maqomi. 5. Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan o’rni va huquqiy maqomi.
4-mavzu: O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat
va ma’muriy-hududiy tuzilishi, 2 soat
1. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi va uning huquqiy asoslari. 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari. 3. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining tashkil etilishi va faoliyati. 4. Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining huquqiy maqomi. 5. Qoraqalpog’iston Respublikasi mahalliy davlat organlarining huquqiy maqomi.
22
5-mavzu: O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish
hokimiyatning amalga oshirilishi va uning konstitusiyaviy asoslari, 2 soat
1. Davlat hokimiyati tushunchasi va uni amalga oshirish shakllari. 2. O’zbekistonda davlat hokimiyatining bo’linish tamoyili. 3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi-davlat hokimiyatining oliy vakillik organi. 4. Oliy Majlis faoliyatining shakllari. 5. Oliy Majlis deputatlar bloki va partiya fraksiyalarining faoliyati. 6. Oliy Majlis Rais iva uning qrinbosorlari faoliyati. 7. Oliy Majlis kengashi va uning vakolatlari. 8. Oliy Majlis qo’mitalari va komissiyalari faoliyati. 9. Ombudsman faoliyati.
6-mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti-davlat va
ijroiya hokimiyat boshlig’i, 2 soat
1. O’zbekistonda prezidentlik respublikasi boshqaruvi shaklining joriy qilinishi. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat va ijroiya hokimiyat boshlig’i. 3. Prezident vakolatlari va qabul qiladigan huquqiy hujjatlari. 4. Vazirlar Mahkamasi - O’zbekiston Respublikasining hukumati. a) tuzilishi va tarkibi; b) boshqa davlat organlari bilan munosabatlari; v) asosiy vakolatlari; g) chiqariladigan hujjatlar;
7-mavzu: O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining
konstitusiyaviy asoslari, 2 soat 1. O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati tizimi, uning tashkil etilishi va odil
sudlovning konstitusiyaviy asoslari. 2. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi. 3. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi va hududiy sudlari. 4. O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi, Toshkent shahar va viloyatlar sudlari. 5. O’zbekiston Respublikasida prokuratura organlarining tizimi va prokurorlarning
vazifalari. Kurs ishi mavzulari
1. O’zbekistonning konstitusiyaviy rivojlanishi. 2. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining ishlab chiqilish tarixi va qabul qilinishi. 3. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari. 4. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida hokimiyatning bo’linishi tamoyilining
o’rnatilishi. 5. O’zbekiston – suveren demokratik respublika. 6. O’zbekiston Konstitusiyasi va mustaqil davlat belgilari. 7. O’zbekiston Respublikasining davlat ramzlari. 8. Xalq hokimiyatchiligi - O’zbekiston Konstitusiyasining asosiy tamoyillaridan biri. 9. O’zbekistonda Konstitusiya va qonunning ustuvorligi. 10. O’zbekiston – xalqaro munosabatlarning to’la huquqli subyekti. 11. O’zbekiston tashqi siyosati va uning asosiy tamoyillari. 12. O’zbekiston Konstitusiyasi va Inson huquqlari Umumjahon deklarasiyasi. 13. O’zbekiston fuqaroligi. 14. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy – hududiy tuzilishi.
23
15. Qoraqalpog’iston Respublikasining huquqiy maqomi. 16. O’zbekistonda xalq deputatining huquqiy maqomi. 17. O’zbekistonda prezidentlik respublikasi boshqaruvi shaklining joriy etilishi. 18. O’zbekiston Respublikasi prezidentining konstitusiyaviy, huquqiy maqomi. 19. Oliy Majlis va uning konstitusiyaviy maqomi. 20. O’zbekistonda sud hokimiyatining tashkil etilishi. 21. O’zbekistonda inson huquqlari kafolatlari. 22. O’zbekistonda jamiyat va shaxs manfaatlarining konstitusiyaviy belgilari. 23. O’zbekistonda jamoat birlashmalari. 24. O’zbekistonda oilaning konstitusiyaviy maqomi. 25. O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlari. 26. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. 27. O’zbekiston Respublikasida prokuratura organlarining faoliyati. 28. O’zbekistonda mudofaa va xavfsizlikning ta’minlanishi. 29. O’zbekistonning moliya va pul-kredit tizimi. 30. O’zbekistonda saylov tizimi.
Mustaqil ta’lim uchun namunaviy mavzular
1. I.A.Karimov O’zbekiston Konstitusiyasi haqida (O’zbekiston Prezidenti
I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlari asosida). 2. O’zbekiston – demokratik huquqiy davlat sari. 3. O’zbekiston – adolatli fuqarolik jamiyati yo’lida. 4. O’zbekistonning saylov tizimi.
Mustaqil ish uchun namunaviy mavzular
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi-davlatning asosiy qonuni. 2. Konstitusiyaning asosiy tamoyillarini hayotga tadbiq qilish yo’llari. 3. O’zbekistonda inson huquqlarining himoya qilinishi. 4. O’zbekiston-xalqaro munosabatlarning faol ishtirokchisi. 5. O’zbekiston Konstitusiyasi-vijdon erkinligining huquqiy kafolati. 6. O’zbekistonda huquqiy madaniyatni yuksaltirish muammolari.
Axborot texnik vositalar
O’quv kursini o’zlashtirishda texnik vositalar bilan ta’minlanish darajasi juda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga har bir mavzu uchun slayd, sxema tuzish va ulardan foydalanish, auditoriyada televizion qurilmalar, diaprlektor (TDP-1), videokontrol, lingafon kabi moslamalardan, kompyuterlardan foydalanish samarali natijalar beradi.
O’quv kursini o’rganish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Rahbariy adabiyot
1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura: T-1.: O’zbekiston
1996. 364-bet. 2. Karimov I.A.Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T-2.: O’zbekiston 1996. 380-bet. 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir: T-3.: O’zbekiston 1996. 338-bet. 4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan: T-4.: O’zbekiston 1996. 349-bet. 5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi:T-6.: O’zbekiston 1997. 384-bet. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida: T-6.: O’zbekiston 1998. 429-
bet.
24
7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz:T-7.: O’zbekiston 1999. 410-bet.
8. Karimov I.A.Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz: T-8: O’zbekiston 2000. 528-bet.
9. Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda:T-: O’zbekiston 1999. 10. Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari: T-: O’zbekiston 1997. 11. Prezident I.A. Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 8 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqi. «Xalq so’zi», 2000 yil 8 dekabr. 12. Karimov I.A. Konstitusiya haqida. T.: Akademiya, 2001. 13. Karimov I.A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish asosiy yo’nalishlari, 2-chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 9-sessiyasidagi ma’ruza 29 avgust 2002 yil.
2. Konstitusiya, qonun va me’yoriy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O’zbekiston, 1992. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezident I.A. Karimovning «O’zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasini o’rganishni tashkil etish to’g’risida»gi 2001 yil 4 yanvardagi F-1322-sonli farmoyishi. «Xalq so’zi», 2000 yil 5 yanvar.
3. O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risidagi 1991 yil 31 avgustdagi konstitusiyaviy qonuni. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000.
4. Mustaqillik deklarasiyasi. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000.
5. Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi. 6. O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida»gi qonuni.1992
yil2 iyul. O’zbekistonning yangi qonunlari, 6-son.T.:Adolat,1993. 7. «O’zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i to’g’risida»gi qonun.1991 yil 8 noyabr.
O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000. 8. «O’zbekiston Respublikasi gerbi to’g’risida»gi qonuni.1992 yil 2 iyul. O’zbekiston
Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000. 9. «O’zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasi to’g’risida»gi qonun. 1992 yil 10
dekabr.O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000. 10. «O’zbekiston Respublikasi Davlat tili haqida»gi qonun. 1995 yil 21 dekabr. O’zbekiston
Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000. 11. «O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida»gi qonun.1991 18 noyabr.
O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000. 12. O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida»gi
qonuni. 1994 yil 5 may. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000.
13. O’zbekiston Respublikasining «Tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to’g’risida»gi qonuni.1994, 1996 yil 29 dekabr. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.:Adolat,2000.
14. «O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi to’g’risida»gi qonuni.1992 yil 2 iyul. O’zbekistonning yangi qonunlari, 6-son. T.:Adolat,2000.
15. O’zbekiston Respublikasining Yangi tahrirdagi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 19-son. T.:Adolat,1998.
16. O’zbekiston Respublikasining 1995 yil 30 avgustdagi «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-xarakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida» gi qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 10-son. T.:Adolat,1995.
17. O’zbekiston Respublikasining 1994 yil 6 maydagi «Fuqarolarining murojaati to’g’risida»gi qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 10-son. T.:Adolat,1995.
18. O’zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabr «Markaziy banki to’g’risida»gi qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 12-son. T.:Adolat,1996.
25
19. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonuni. 1996 yil 25 aprel. O’zbekistonning yangi qonunlari, 13-son. T.:Adolat,1996.
20. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. T.:Adolat, 1999. 21. O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. T.:Adolat, 1999. 22. O’zbekiston Respublikasining «Nodavlat-notijorat tashkilotlari to’g’risida»gi qonuni.
1999 yil 14 aprel. O’zbekistonning yangi qonunlari, 21-son. T.:Adolat,1999. 23. O’zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalari to’g’risida»gi 1997 yil 26
dekabr qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 18-son. T.:Adolat,1998. 24. «O’zbekiston Respublikasida ma’muiy-hududiy tuzilish, toponimik obyektlarga nom
berish va ularning nomlarini o’zgartirish masalalarini hal etish tartibi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni.1996 yil 30 avgust. O’zbekistonning yangi qonunlari, 14-son. T.:Adolat,1997.
25. «O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to’g’risida»gi 1994 yil 24 setyabrdagi konstitusiyaviy qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari, 11-son. T.:Adolat,1995.
26. «O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida»gi qonun. 1993 yil 28 dekabr. O’zbekistonning yangi qonunlari, 11-son. T.:Adolat,1995, 1999 yil 19 avgustdagi o’zgartirish va qo’shimchalar bilan.
27. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini tashkil etish hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga o’zgartirish va qo’shimcha kiritish to’g’risida qonun. Sovet O’zbekistoni, 1990 yil 4 aprel soni.
28. «O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to’g’risida»gi qonun.1993 yil 6 may. O’zbekistonning yangi qonunlari, 8-son. T.:Adolat,1994.
29. «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida»gi qonun.1991 yil 18 noyabr. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi asoslari; Xrestomatiya. T.:Adolat, 1995.1999 yil avgustdagi o’zgartirish va qo’shimchalar bilan.
30. «O’zbekiston Respublikasida deputatliklarning maqomi to’g’risida»gi qonun.1995 yil 6 may. O’zbekistonning yangi qonunlari, 11-son. T.:Adolat,1995.
31. «O’zbekiston Respublikasining xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlriga saylovlar to’g’risida»gi qonun. O’zbekiston Respublikasining qonuni.1994 yil 5 may O’zbekistonning yangi qonunlari, 10-son. T.:Adolat,1994.
32. «Mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni.1992 yil 4 yanvar. O’zbekistonning yangi qonunlari, 5-son. T.:Adolat,1992.
33. «O’zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni.1993 yil 3 sentyabr. O’zbekistonning yangi qonunlari, 21-son. T.:Adolat,1994.
34. «Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni.1999 yil 14 aprel. O’zbekistonning yangi qonunlari, 21-son. T.:Adolat,1999.
35. «O’zbekiston Respublikasining sudlar to’g’risida»gi qonuni. Xalq so’zi, 2001 yil 13 fevral.
36. O’zbekiston Respublikasining «Prokuratura to’g’risida»gi qonuni. 1992 yil 9 dekabr. O’zbekistonning yangi qonunlari, 7-son. T.:Adolat,1993.
37. «O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasining qonuni.1995 yil 30 avgust. O’zbekistonning yangi qonunlari, 11-son. T.:Adolat.
38. «O’zbekiston Respublikasining Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida»gi qonuni. 1998 yil 30 aprel.
3. Darslik, o’quv qo’llanmalari hamda qo’shimcha adabiyotlar
1. Abdumajidov G’. O’zbekiston Respublikasining davlat tili haqidagi qonuniga sharhlar.
T.Adolat.1999.
26
2. A’zamxo’jayev A. Pravovыye osnovы gosudarstvennoy nezavisimosti RU. T. Uzbekistan.1993.
3. Azizxo’jayev A. Davlatchilik va ma’naviyat. T.,Sharq.1997. 4. Boboyev H., Normatov Q. Milliy davlatchilik haqida. T. O’zbekiston.1999. 5. Jalilov Sh. Davlat hokimiyati mahalliy organlari islohoti. Tajriba va muammolar. T.
O’zbekiston.1994. 6. Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. T. O’zbekiston.2001. 7. O’zini o’zi boshqarish huquqiy kafolati. T. O’zbekiston.1999. 8. U.Tojixonov, X,Odilqoriyev, A.Saidov. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy
huquqi.2001. 9. Qayumov R. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy huquqi. T.Adolat.1998. 10. Inson huquqlari (mualliflar jamoasi). T.Adolat.1997. 11. Inson huquqlari to’risida. Biyul. T.Adolat.1992. 12. Islomov Z. Mexanizm osuщyestvleniya gosudarstvennoy vlasti. T.Adolat.1997. 13. Mahalliy o’zini o’zi boshqarish organi. T.Fan.1994. 14. Mingboyev U. Sud shunday hokimiyatki…T. 1999. 15. Muhammedov H. O’zbekiston davlatchiligining huquqiy asoslari. T.Adolat.1999. 16. Odilqoriyev H. Novaya Konstitusiya-velikiy simvol suvereniteta Uzbekistana.
T.Adolat.1993. 17. Odilqoriyev H. O’zbekistonning yangi Konstitusiyasi va hokimiyatlar bo’linish prinsipi.
T. 1993. 18. Odilqoriyev H. O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish jarayoni. T.Adolat.1995. 19. Raxmonqulov H. Fuqarolik: huquqlar, erkinliklar, burchlar. T. O’zbekiston.1991. 20. Saidov A. Mustaqillik qomusi. T. O’zbekiston.1993. 21. Saidov A.Qiyosiy kontitusiyashunoslik. T.1992. 22. Saidov A.Saylov huquqi. T.1994. 23. Saidov A. Jahon konstitusiyaviy amaliyoti va O’zbekiston Respublikasining asosiy
qonuni. T.1992. 24. Saidov A. Juzjoniy A. Sharq va inson huquqlari. T.:Ijtimoiy fikr,1998. 25. Saidov A. Sultonov S. O’zbekiston Konstitusiyasi va inson huquqlari. T.1999. 26. Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. Darslik 2-jildli. T. O’zbekiston
Respublikasi IIV akademiyasi, 1998. 27. Tansiqbayev G., Muhammedjanov O. Konstitusiya va biz. T.Adolat,1998. 28. Halilov E. Stanovleniye i razviiye vыsshego zakonodatelnogo vlasti RU. T.2000. 29. To’laganov A. Davlat hokimiyatining vakillik va o’zini-o’zi boshqarish organlari
faoliyatini tashkil etish. Darslik. T. 2002. 30. Fayziyev M. O’zbekiston Konstitusiyasining mohiyati. (o’quv qo’llanma). T. Adolat.1998. 31. Halilov E. O’zbekiston Respublikasi Parlamenti:birinchi chaqiriq Aliy Majlisining
faoliyati. T. O’zbekiston.1999. 32. Halilov E. Saylov to’g’risidagi O’zbekiston qonunlarining qaror topishi va rivojlanishi. T.
O’zbekiston.1999. 33. Xalqaro gumanitar huquq, insonparvarlik va xayrixohlik muammolari institutlari.
T.Adolat.2000. 34. Xalq ishonchi oliy mas’uliyat. T. O’zbekiston.2000. 35. Xusanov O., Azizov H. Davlat va huquq asoslari. (izohli lug’at). T.:O’qituvchi, 1996. 36. Xusanov O. O’zbekiston Respublikasining davlat hokimiyati to’g’risidagi qonuniga
sharhlar. T.Adolat.1995. 37. Xusanov O. O’zbekiston Respublikasida davlat organlari. T.: Sharq.1996. 38. Xusanov O. Mustaqillik va mahaliy hokimiyat. T.: Sharq.1997. 39. O’zbekiston Respublikasi qonunchilik asoslari: Xrestomatiya. T.Adolat.2000. 40. O’zbekiston Respublikasi-Mustaqil davlat (mualliflar jamoasi) T.Adolat.1993. 41. O’zbekistonning Yangi tarixi.3-kitob. T.Adolat.2000. 42. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga sharhlar. T.Adolat.1995. 43. O’zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. T. O’zbekiston, 1993.
27
44. O’razayev Sh. Mustaqil O’zbekiston Konstitusiyasi. T. 1995. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish. (o’quv kursi bo’yicha ma’ruzalar matni). T.2002.
45. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy huquqi (sxemali o’quv-metodik qo’llanma). T .2001.
46. Konstitusiyaviy huquq. Izohlar lug’ati. T. 2001.
«TASDIQLAYMAN»
Alisher Navoiy nomidagi Samarqand Davlat Universiteti
O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i ___dots. E.Turumov «_____»_____________2010 yil
H U Q U Q U SH U N O S L I K F A K U L ’ T E T I
UMUMIY HUQUQSHUNOSLIK KAFEDRASI
HUQUQSHUNOSLIK. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYASINI O’RGANISH
ISHCHI DASTUR
MA’RUZA -30 MAKSIMAL BALL -100 SEMINAR- 32 SARALASH BALL - 55 MUSTAQIL ISH - 52 JAMI- 124 Tuzuvchi: dots. G’ulomov A.
Ishchi dastur kafedraning 2010 yil 28 avgustdagi №1 qarori bilan tasdiqlangan.
Kafedra mudiri: dots. G’ulomov A.
O’quv Uslubiy Kengashning 2010 yil 3 sentyabrdagi №1 qarori bilan tasdiqlangan.
Kengash raisi: dots.Ibodullayev J
Ilmiy Kengashning 2010 yil 3 sentyabrdagi №1 qarori bilan tasdiqlangan.
28
Kengash raisi: dots.Umidullayev Sh.
SAMARQAND-2010
№ Mavzular Ma’ruza Seminar 1. Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar. 2 2 2. Ma'muriy huquq asoslari. 2 2 3. Fuqorolik huquqi asoslari 2 2 4. Iste'molchilar huquqini himoya qilish asoslari 2 2 5. Mehnat huquqi asoslari 2 2 6. Ekologiya huquqi asoslari 2 2 7. Jinoyat huquqi asoslari 2 2 8. O’zbekiston konstitutsiyasini o’rganishning
maqsad va vazifalari. Mustaqil O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitutsiyasi va uning asosiy tamoyillari
2 2
9. O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari.
2 2
10. O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari.
2 2
11. O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy – hududiy tuzilishi
2 4
12. O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari.
2 2
13. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshligi.
2 2
14. O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralari
2 2
15 O’zbekistonda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari
2 2
Jami 30 32
29
№ Ma'ruza mavzularining mazmuni va nomlanishi. Soat Adabiyotlar 1 Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati 2. Davlat va huquqning paydo bo’lishi. 3. Davlat va huquqning shakllari. 4. Huquq va axloqning o’zaro nisbati.
2
1, 12, 21, 23, 25, 26, 27, 38, 42
2 Ma'muriy huquq asoslari. 1. Ma'muriy huquq tushunchasi. 2. Davlat boshqaruvi va uning tamoyillari. 3. Davlat boshqaruvining shakllari va usullari 4. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo.
2 12, 26, 28, 41
3 Fuqarolik huquqi asoslari. 1. Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. 2. Fuqarolik huquqida bitimlar va ularning turlari. 3. Shartnoma tushunchasi, turlari va tuzig tartibi. 4. Vorislik huquqi.
2 12, 26, 29, 30, 31, 41
4 Iste'molchilar huquqini himoya qilish asoslari. 1. Iste'molchilarning huquqlarinig himoya qilish
tushunchasi 2. Iste'molchilarning huquqlarinig ximoya qilishda oldi-
sotdi shartnomasining ayrim turlari 3. Iste'molchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya
qilinishi.
2 12, 26, 29, 30, 31, 41
5 Mehnat huquqi asoslari. 1. Mehnat huquqi tushunchasi, sub’yektlari, manbalari. 2. Mehnat shartnomasi va kontrakti tushunchasi. 3. Mehnat muxofazasi va moddiy javobgarlik. 4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
2 12, 23, 26, 35, 41
6 Ekologiya huquqi 1. Ekologiya huquqi tushunchasi va uning mohiyati. 2. Ekologiya sohasida davlat boshqaruvi organlari. 3. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi. 4. Ekologiya sohasidagi huquqbuzarlik uchun javobgarlik.
2 12, 23, 25, 26, 37, 41
7 Jinoyat huquqi asoslari. 1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari. 2. Jinoyat belgilari, tarkibi. 3. Jinoiy javobgarlik.
2 12, 23, 25, 26, 33, 41,42
8 O'zbekiston Konstitutsiyasini o'rganishning maqsad 9.10,12,13,1
30
va vazifalari 1. Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va
uning ahamiyati. 2. O'quv kursining tushunchasi, maqsadi, vazifalari. 3. O'zbekistonning mustaqillikacha bo’lgan
konstitutsiyaviy rivojlanish bosqichlari. 4. 1992 yilgi O’zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilinishi
va amalga kiritilishi. 5. O’zbekiston RespublikasiKonstitutsiyasining asosiy
prinsiplari.
2
9,22,25,36,42
9
O'zbekistonda inson va fuqoralarning asosiy huquqlari, erkinliklari, burchlari 1. O'zbekistonda shaxsning huquqiy holati tushunchasi. 2. Fuqarolik tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida fuqarolik. 3. Inson va fuqarolarning Konstitutsion huquqlari, erkinliklari, Burchlari
2
12, 16, 25, 36, 39
10 O'zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari. 1. O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzimining
iqtisodiy negizlari . 2. Mulk tushunchasi va uning shakllari. 3. O’zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining
Kostitutsiyaviy asoslari .
2
12, 19, 25, 36, 39, 41
11
O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma'muriy-hududiy tuzilishi.
1. O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari.
2. Mamuriy-hududiy tuzilish va uning prinsiplari. 3. Ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini hal qilish tartibi 4. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy
maqomi.
2
12, 17, 19, 25, 36, 39. 40
12
O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari.
1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat va uni tashkil qilish tartibi.
2. Oliy Majlis palatalarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi.
3. O'zbekistonda saylov huquqi va tizimi. 4. Referendum va uni o’tkazish tartibi hamda shartlari.
2
1, 12, 19, 22, 25, 26, 36, 39
31
13
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshligi.
1. O'zbekiston Prezidenti-davlat boshlig’I sifatida 2. O'zbekiston Respublikasi.Prezidentining
konstitutsiyaviy huquqiy maqomi. 3. Vazirlar Mahkamasi- O’zbekiston Respublikasining
hukumati. 4. Vazirlar Mahkamasininig vazifalari.
2
1, 12, 17, 39, 41
14
O'zbekiston Respublikasida mahalliy hokimyat idoralari. 1. O'zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijroiya
hokimiyati organlari tizimi. 2. Mahalliy davlat hokimiyat organlarining
konstitutsiyaviy vazifalari. 3. Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarini tuzish
tartibi va vazifalari.
2
12, 19, 22, 24, 25, 36, 39, 40, 42.
15
O'zbekistonda sud hokimiyatinig konstitutsiyaviy asoslari 1. O’zbekistonda sud hokimiyatining tashkil etilishi va
vazifalari 2. Sud hokimiyati organlarining Konstitutsiyaviy maqomi. 3. Sud hokimiyati organlarining tizimi va hududiy
birliklarda tashkil etilishi.
2
12, 19, 22, 25, 36, 39
Jami 30
32
№ Seminar mavzularining nomlanishi va mazmuni.
soat Adabiyotlar
tartib raqami
1 Davlat va huquq hakidagi asosiy tushunchalar. 1. Davlatning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar. 2. Davlatning mohiyati, belgilari va funksiyalari. 3. Huquq va uning kelib chiqishi hakidagi nazariyalar. 4. Huquq belgilari, mohiyati, funksiyalari. huquq tizimi.
2 12, 19, 22, 25, 36, 39
2 Ma'muriy huquq asoslari. 1. Ma'muriy huquq fani tushunchasi, predmeti, manbalaari
va tizimi. 2. Ma'muriy huquq me'yorlari va ma'muriy huquqiy munosabatlar tushunchasi. 3. Davlat boshqaruvi organlari tushunchasi, turlari
tizimi. 4. Ma'muriy huquqbuzarlik, ma'muriy jazo.Ma'muriy
majburlov, uning xususiyatlari va turlari.
2 1, 12, 21, 23, 25, 26, 27, 38, 42
3 Fuqarolik huquqi asoslari. 1. Fuqarolik huquqi tushunchasi, prinsiplari, tizimi. 2. Fuqarolarning huquq va muomila layoqatlari. 3. Yuridik shaxslar, ularning vujudga kelishi va bekor
bo'lishi. 4. Bitimlar va ularning turlari. Majburiyat huquqi 5. Mulk huquqi. Fuqarolik huquqiy javobgarlikning
umumiy tavsifi.
4 12, 26, 28, 41
4 Iste'molchilarning huquqini himoya qilish asoslari. 1. Iste'molchilar huquqini qimoya qilish tushunchasi. 2. Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish bo'yicha
qonun xujjatlari va xalqaro hujjatlar. 3. Iste'molchilarning tovar sifati haqida ma'lumot olish
huquqi va sifati yoki sifati lozim darajada bo'lmagan tovarlar (ish xizmatlar)ni topshirish oqibatlari.
4. Iste'molchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlash va iste'molchilarga sifatsiz mahsulot sotganlik uchun jinoiy javobgarlik.
2 12, 26, 29, 30, 31, 41
5 Mehnat huquqi asoslari. 1. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlar, prinsiplari va
manbalari. 2. Aholini ish bilan ta'minlash. Mehnat shartnomasini
tuzish va bekor qilish asoslari. 3. Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi. Mehnat
nizolarini hal qilish tartibi. 4. Mehnat huquqida ish vaqti, dam olish vaqti, va ta'til.
2 12, 26, 29, 30, 31, 41
33
Mehnatga haq to'lash.
6 Ekologiya huquqi asoslari. 1. Ekologiya huquqi, uning predmeti va obyektlari. 2. Ekologik tizim va ekologik javobgarlik tushunchasi. 3. O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining tabiatni
muhofaza qilish sohasidagi huquq va majburiyatlari. 4. Atrof muhitni Xalqaro huquqiy muhofaza qilish.
2 12, 23, 25, 26, 32, 41
7 Jinoyat huquqi asoslari. 1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi, usullari va
prinsiplari. 2. Jinoyatlarni tasniflash. Jinoiy huquqbuzarlik va
jinoiy jazo. 3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, uning turlari va
shakllari. 4. Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar.
2 12, 23, 25, 26, 37, 41
8 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o'rganish maqsad va vazifalari.
1. O’z.R. Prezidenti I.A.Karimovning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning axamiyati.
2. Konstitutsiyani o'rganish o’quv kursining tushunchasi, predmeti, metodologiyasi, maqsadi , vazifalari va tizimi.
3. O’z.R. Prezidenti I.A.Karimov- mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasining tashabbuskori va ijodkori.
4. Mustaqil O’zbekistonning 1992-yilgi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari.
2
9.10,12,13,19,22,25,36
9 O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari. 1. O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi. 2. Inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari,
ularning turlari. 3. O’zbekistonda inson huquqlari va erkinliklarining
kafolatlari. 4. Fuqarolarning burchlari- shaxs, jamiyat va davlat
manfaatlari talabi.
2 9, 12, 19, 22, 25, 26, 36, 39, 40
10 O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari.
1. O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o'tishining asosiy tamoyillari va iqtisodiy negizlari.
2. O’zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari va ularning Konstitutsiyaviy huquqiy maqomi.
3. Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan o'rni va huquqiy maqomi.
2 12, 16, 25, 36, 39
11 O’zbekiston Respublikasining milliy davlat va 2 12, 19, 25,
34
ma'muriy hududiy tuzilishi. 1. O’zbekiston Respublikasining ma'muriy hududiy tuzilishi. 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi va
uning asosiy tamoyillari.
3. O’zbekistonning BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarga
a'zo bo'lishi.
36, 39, 41
12 O’zbekistonda Qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari.
1. Davlat hokimiyat tushunchasi va uni amalga oshirish shakllari.
2. O’zbekistonda davlat hokimiyatining bo'linish tamoyili.
3. Oliy Majlis faoliyati shakllari. 4. Ombudsman faoliyati.
2 12, 17, 19, 25, 36, 39. 40
13 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshligi.
1. O’zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy qilinishi.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig’i. 3. Prezident vakolatlari va qabul qiladigan huquqiy
hujjatlar. 4. Vazirlar Mahkamasi – O’zbekiston Respublikasining
hukumati.
2 1, 12, 19, 22, 25, 26, 36, 39
14 O’zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati idoralari.
1. O’zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining huquqiy maqomi.
2. Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va ijroiya hokimiyati organlari munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi.
3. Mahalliy hokimiyat organlarini tashkil qilish.. 4. Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari.
2 1, 12, 17, 39, 41
15 O'zbekistonda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari. 1. Sud hokimiyati tushunchasi, uning konstitutsion prinsiplari. 2. O'zbekistonda odil sudlov va Sud hokimiyati tizimi. 3. Prokuratura organlari, prokurorlarning vazifalari. 4. Huquqni muhofaza qluvchi boshqa organlar.
2 12, 19, 22, 24, 25, 36, 39, 40, 42.
Jami: 32
35
«Tasdiqlayman» Fakultet dekani
dots. Umidullayev Sh. «___» «______» 2010
A.Navoiy nomidagi Samarqand Davlat Universiteti
Huquqshunoslik Fakulteti Umumiy huquqshunoslik kafedrasi _______________________________________________________________ (lavozimi) (o’qituvchining ismi,familyasi)
2010-2011 o’quv yili uchun
KALENDAR ISH REJASI
FAKULTET Huquqshunoslik GURUX ___________________ DARS TURI________
№ O’TILADIGAN MAVZU SOAT O’TKAZISH SANASI
IJRO BELGISI
1 Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar. 2 2 Ma'muriy huquq asoslari. 2 3 Fuqorolik huquqi asoslari 4 4 Iste'molchilar huquqini himoya qilish asoslari 2 5 Mehnat huquqi asoslari 2 6 Ekologiya huquqi 2 7 Jinoyat huquqi asoslari 2 8 O’zbekiston konstitutsiyasini
o’rganishning maqsad va vazifalari. O’zbekistonning 1992 yilgi konstitutsiyasining vujudga kelishi. Konstitutsiyaning davlat va jamiyat hayotida tutgan o’rni va axamiyati
2
9 O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari.
2
10 O O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari.
2
11 O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy – hududiy tuzilishi
2
12 O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari.
2
13 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – 2
36
davlat boshlig’i 14 O’zbekiston Respublikasi mahalliy
hokimiyat idoralari 2
15 O’zbekistonda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari
2
Kafedra mudiri: dots. A G’ulomov.
37
2. D A R S L I K
Quyidagi darsliklar ilova qilinmoqda
a) Karimova O. Davlat va huquq asoslari. Darslik. Toshkent, O’qituvchi, 1995 b) Karimova O. Osnovы gosudarstvo i prave. Uchebnik. Toshkent, O’qituvchi,
1995 c) Saidov A. Davlat va huquq asoslari. Dasrlik. Toshkent, Sharq, 2002 d) Rustamboyev M. O’zbekiston Respblikasi Konstitusiyasini o’rganish. Darslik
(lotincha). Toshkent, Yangi asr avlodi, 2005 e) Yoqubov J. Huquqshunoslik. Darslik (lotincha). Toshkent, Yangi asr avlodi,
2006
38
3. O’ Q U V Q O’ L L A N M A
Quyidagi o’quv qo’llanmalari ilova qilinmoqda:
a) Saidov A. Davlat va huquq asoslari. O’quv qo’llanma. Toshkent, 1999 b) Boboyev H. Izucheniye Konstitusii Respubliki Uzbekistan. Ucheb. Posobiye.
Toshkent, 2001 c) Boboyev H. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish. O’quv
qo’llanma. Toshkent, O’zbekiston 2001 d) Odilqoriyev H. Konstitusiya va fuqarolik jamiyati. O’quv qo’llanma.
Toshkent 2002 e) Islomov Z. Huquqshunoslik. O’quv qo’llanma.Toshkent, O’zbekiston, 2002 f) Abdusalomov M. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga sharh. O’quv
qo’llanma. Toshkent, O’zbekiston 2001 f) Islomov Z va boshqalar. Huquqshunoslik. Ma’ruzalar matni. Toshkent, 2000 g) Rahmonqulov H. Yuridik atamalar qomusiy lug’ati. Qomusiy lug’ati.
Toshkent, Sharq 2003 h) Tadjixonov U. Yuridik ensiklopediya. Ensiklopediya. Toshkent, Sharq 2001
i) Mualliflar jamoasi. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasiga sharh.
Toshkent.: O’zbekiston. 2008.
39
4. L Y E K S I Y A L A R K U R S I
40
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
HUQUQSHUNOSLIK FAKULTETI
HUQUQSHUNOSLIK. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYASINI O’RGANISH
MA'RUZALAR MATNI
Tuzuvchi: dots. G’ulomov A.
Ma'ruza matni kafedraning
2010 yil 28 avgustdagi
№1 qarori bilan tasdiqlangan.
Kafedra mudiri: dots. G’ulomov A.
Ilmiy kengashning 2010 yil 2
sentyabrdagi №1 qarori bilan
tasdiqlangan
Fakultet dekani
Ilmiy kengash raisi: dost. Umidullayev SH.
SAMARQAND – 2010
41
MUNDARIJA
1-MAVZU:DAVLAT VA HUQUQ HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR.
……………………………………………………………………46-55
2-MAVZU: MA'MURIY HUQUQ ASOSLARI...………………………….56-68
3-MAVZU: FUQAROLIK HUQUQI ASOSLARI........................................69-78
4-MAVZU:ISTE'MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH
ASOSLARI………………………………………………………79-99
5-MAVZU: MEHNAT HUQUQI ASOSLARI………………………..….100-122
6-MAVZU: EKOLOGIYA HUQUQI ASOSLARI………………………123-142
7-MAVZU: JINOYAT HUQUQI ASOSLARI…………………………...143-151
8-MAVZU: O'ZBEKISTON KONSTITUTSIYASINI O'RGANISHNING
MAQSAD VA VAZIFALARI…………………….....………...152-163
9-MAVZU: O'ZBEKISTONDA INSON VA FUQAROLARNING
ASOSIY HUQUQ, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI…164-176
10- MAVZU: O'ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS
MUNOSABATLARINING KONSTITUTSIYAVIY
ASOSLARI..………………..…………………………………177-196
11-MAVZU: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MILLIY DAVLAT VA
MA'MURIY- HUDUDIY TUZILISHI …………..….………197-204
12-MAVZU:O'ZBEKISTONDA QONUN CHIQARISH
HOKIMIYATINING AMALGA OSHIRILISHI VA UNING
KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI .……………………...205-217
I3-MAVZU: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI – DAVLAT
BOSHLIG’I.............................................................................218-228
I4-MAVZU:O'ZBEKISTONDA MAHALLIY HOKIMIYAT
IDORALARI.............................................................................229-236
15-MAVZU: O'ZBEKISTONDA SUD HOKIMIYATINING
KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI ………….……...………..237-255
42
1-Mavzu: DAVLAT VA HUQUQ HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR
Reja:
1. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati
2. Davlat va huquqning paydo bo'lishi
3. Davlat va huquqning shakllari
4. Huquq va aholining o'zaro nisbati
Tayanch iboralar: davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati;
davlat va huquqning paydo bo'lishi; davlat va huquqning shakllari; huquq va
aholining o'zaro nisbati.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
5. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
6. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
43
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
8. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
9. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
10. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
11. Davlat va huquq nazariyasi. (A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri ostida).
T.- 1992 255. B.
12. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999.
1. Davlat tushunchasi va mohiyati
Davlatchilik tarixida uni qanday tushushi lozmligini Aflotun va Arastudan
boshlash maqsadga muvofiqdir ularning fikriga ko'ra davlat siyosiy aloqalar
vositasida muayyan bir tarizda birlashgan va o'zaro bog’liq odamlar jamoasidir.
„Insoning o'ziga o'xshagan va ozod kishilar ustida hukumronligini o'rnatuvchi
hokimyat” shu aloqalar asosini tashkil etadi , deb hisoblardi ular. (Aristotel' Politika
2 tom S.A Jabelov tarjimasi)
Davlat umumiy qiyofasini yagona fuqarolik jamoasi, siyosiy uyushma
sifatida tushunish Yevropa huquqshunoslik fanida uzoq vaqt mustahkam o'rin
egallab keldi. Bu borada Aflotun va Arastu izdoshlari ko'pchilikni tashkil etadi.
Ular orasidan eng buyuklari G Grosiy, J Lokk, va I. Kantlarni aytish mumkin.
„Urush va tinchlik huquqi to'g’risida”gi asarida G. Gorsiy davlatni „huquqqa rioya
etish va umummanfaati yo'lida tuzilgan erkin kishilarning mukammal itifoqi”
sifatida tariflaydi.(Grosiy o prove voynыy mira M 1956 j-b). (qo'lyozmaga
qarang) J Lok ham o'zining „Hukumronlik to'g’risida ikki risola” asarida davlat
deganda men hamisha demokratiya va boshqaruvning u yoki bu shaklini emas,
balki lotincha „civilas” so'zi bilan ifodalangan har qanday mustaqil uyushmani
nazarda tutaman bizning tilimizda ushbu so'zga „davlat” so'zi mos keladi, u
kishilarning shunday uyushmasini anglatadigan tushunchani yanada aniqroq
ifodalaydi. (J Lok soch 3-tom M ,3-tom 388-b). I Kant ham o'zining „Abadiy
tinchlik sari” asarida „davlat o'zi joylashgan yerning o'ziday mulk emas. Davlat -
44
kishilarning o'zi xo'jayinlik qilib, o'zi boshqaradigan jamiyatidir”.
XVI – XVIII asrlarda G’arbiy Yevropa davlat tushunchasi keskin o'zgardi.
Davlat deganda tobora ko'proq hukumdor va uning yaqinlari ,xalq xokimyati
organlari, amaldorlar, mansabdorlar shaxslar qatlamlari va shu kabilar birgalikda
tushuniladi. Davlatni bunday tushunishni targ’ibotchilari mavjud edi. Jumladan: J
Boden o'zining „Davlat to'g’risidagi olti kitob” asarida davlatni suveren hokimyat
vositasida ko'plab oilalar va ularga tegishli narsalar ustidan adolatli hukumronlik
sifatida tushunishni taklif etgandi. Odamlarni qo'rquvda ushlab, ularning harakatini
ezgulikka yo'naltirishga, deydi T Gobbs, faqat barcha alohida imtiyoz va kuchlarni
bir odam qo'lida yoki bir qancha kishilik jamoat qo'lida jamlash orqaligina erishishi
mumkin. Agar shu tariqa ko'pchilik odamlarning birlashuvi ro'y bersa, bu davlat
deb ataladi. Monarx davlat timsolida namoyon bo'ladi. Davlat moxiyati faqat anna
shu odamdagina mujassamlashgan bo'ladi, deyiladi.
Bunday qarashlar Dunyo miqyosida ancha keng tarqalgan. Ana shu xislatlar
ham, sotsialistlar ham, liberallar ham ularni qo'llab - quvatlashgan. Masalan: rus
anarxisti M.Bakunin, davlatni jamiyatga hyech qanday aloqasi bo'lmagan
tashkilotlar deb hisoblaydi. Uning fikricha davlat, uch yaramas narsaga -
byurokratiya, polisiya va armiyaga tayanadi. Bu imtiyozli sinflar ezuvchi va
aqidaparast idrokining ko'zga tashlanib turuvchi tana jismidir. K. Marks va F
Engel's uchun davlat, birinchi davlatda, „bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan
bostirilishi mashinasidan boshqa narsa emas” Ular, burjua jamiyatidagi davlat
„faqat bugun burjuaziya sinfi umumiy ishlarini boshqaruvchi qo'mitadir, xolos”deb
o'qtirishgan. Lenin ham davlat timsolida „bir sinfning boshqasi ustidan
hukumronligini saqlab turuvchi”mashinani qurgan. „Davlat muayyan sinfning
hukumronlik organidir, - deydi u o'z muxoliflari bilan murosaga kelishi mumkin
emas”.
Hozirgi vaqtda davlatning umumiy e'tirof etilgan qo'yidagi asosiy belgilarini
ko'rsatish mumkin:
1. Davlat o'z davlat chegaralari darajasida fuqarolik belgisi bo'yicha birlashgan
butun jamiyatning butun aholining yagona vakili sifatida maydonga chiqadi:
2. Davlat suveren hokimyatning yagona sohibidir.
45
3. Davlat yuridik kuchga ega bo'lgan va huquq normalarini aks etirgan qonunlar va
ularga asoslanib chiqariladigan hujjatlarni qabul qiladi:
4. Davlat o'z vazifalari va funksiyalarini bajarishi uchun zarur bo'lgan davlat
organlari hamda tegishli moddiy vositalar tizimidan iborat murakkab mexanizmdir.
5. Davlat qonuniylik va huquq- tartibot posboni bo'lishga maxsus da'vat etilgan
huquqni muxofaza qilish (jazolash,) organlariga ega bo'lgan yagona tashkilot:
6. Faqat davlatgina o'z mudofasi, suvereniteti, hududiy yaxlitligini va xpvfsizligini
ta'minlovchi qurolli kuchlar hamda xavfsizlik organlariga ega bo'ldi.
Huquq tushunchasi va mohiyati.
Huquq iborasi kundalik hayotimizda ko'p qo'llaniladigan tushuncha bo'lib
„haq”, „haqiqat” so'zlaridan olingan. U qo'yidagicha ma'nolarda qo'llaniladi.
1. Muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi.M:A ning ilim olish huquqi.
2. Huquq hamma uchun majburiy bo'lgan, davlat tomonidan o'rnatiladigan va
bajarilishi ta'minlaydigan, muxofaza qilinadigan qoidalar, me'yorlar majmuidir: M:
Fuqarolik Kodeksi .
3. Huquq ijtimoiy Fan sifatidan birining nomi bo'lib, davlat va huquq haqidagi
ilimlarni o'zida jipislaydi.M: Konstitutsiyaviy huquq Fani.
Aflotun va Arastu fanga siyosiy huquq tushunchasini kiritgan va uni tabiiy
huquq hamda shartli huquqlarga ajratadi.Tabiiy huquq tan olish yoxud tan
olmaslikdan qat'iy nazar hamma joyda bir xil ahamiyatga ega bo'lgan qoidalardir.
Shartli huquq-insonlar tomonidan ularning hohish-irodasiga ko'ra o'rnatiladi-
qoidalar majmuidir. Qadimgi Rim mutafakkirlari huquqni yaxshilik, halol yashash,
har kimga o'ziga munosibini berishi,o'zgalarga zarar yetkazmaslik, ezgulik va
adolat san'atidir, deb ta'riflaydi.
Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr–al Farobiy huquqni fozil
kishilarning haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq uning fikricha,
mamlakatda tinchlikni ta'minlash, xavfsizlikni ta'min etish,taraqqiyotga shart -
sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yaratish vositasidir. Huquq ehtiroslarni
jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir.
Yuridik adabiyotlarda huquqqa turlicha ta'rif berilgan:
1. Huquq – bu davlat tomonidan o'rnatiladigan yoki ma'qullanadigan va
46
qo'riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo'lgan yashash qoidalaridir.Huquq
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulatordir.
2. Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va qonunlarda ifodalangan
adolat va erkinlik g’oyalariga tayanuvchi normativ qoidalar tizimidir. (Ikkala fikr.
Davlat va huquq nazariyasi. A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri ostida T.1992
255. B.
3. Huquq –davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan
himoya qilinadigan umummajburiy hulq-atvor qoidalari tizimidir (Tajixonov U
Saidov A Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999. 40 Bet).
Huquqqa davlat arboblari tomonidan ham ta'rif berilgan. Jumladan,
O'zbekiston Respublikasi I.Karimov „Huquq ijtimoiy hamjihatlik va kelishuvga
asoslangan ijtimoiy tartib-intizomiga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va tenglikni
vujudga keltirishni vositasi”dir deb takidlaydi. (I.Karimov O'zbekistonning siyosiy-
ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari .T.: O'zbekiston 26 bet).
Huquqning mohiyati-huquqning insoniyat uchun xizmat qilishi bilan belgilanadi.
2. Davlat va huquqning paydo bo'lishi.
Jamiyat turli ijtimoiy –siyosiy institutlarga bo'linadi. Jamiyatning birinchi
tabiiy bo'g’inini tashkil etgan institut - oiladir. Oila tabiiy qonunga ko'ra tashkil
topadi, qon-qarindoshchilik munosabatlari asosida amal qiladi. Urug’ bir necha
oilaning qon-qarindoshchilik asosida birlashishi va mulkni idora qila olishi,
umumiy, qarindoshchilik qoidalari asosida tashkil topishi bilan harakterlanadi.
Jamiyat taraqqiyotida bir necha urug’larning qo'shilishi bilan qabila, keyinchalik
umumiy til, urf-odat kabi birlik asosida millat kelib chiqdi.
Siyosiy institutlarning eng dastlabkisi – davlat bo'ladi. Jamiyat taraqqiyoti
natijasida davlat bilan birga bugun ko'plab nodavlat tashkilotlar: kasaba
uyushmalari, siyosiy partiyalar, turli –tuman ijtmoiy tashkilotlar yuzaga keldi.
Davlat va huquqning kelib chiqishi to'g’risidagi nazaryalar orasida yetakchi
o'rindi tabiiy huquq nazariyasi egallaydi. Uning tarafdorlari G’arbiy Yevropa
olimlari D Lokk, T Gobbs, G Grosiy, B Spinoza va boshqalar. Tabiiy huquq
nazariyasi tarafdorlari ikki huquqning mavjudligini: tabiiy huquq va insoniy yoki
kitoblarda pozitiv huquq deb yuritiladigan huquqning mavjudligini e'tirof etadilar.
47
3. Davlat va huquqning shakllari
Davlat shakli uch tarkibiy qismi - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli,va
siyosiy idora usuli birlikda olingan siysiy jamiyat tashkiloti tushuniladi.
Boshqaruv shakli- konkret davlatda davlat hokimyatini tashkil etishi
usullarining majmuidir. U davlatning Oliy va markaziy organlari tarkibi vakolatini
, shu organlarni tashkil etish tartibini unda oddiy halq ishtiroki darajasi, bu organlar
vakolati muddatlarini ko'zda tutadi.
Boshqaruv shakli: Monarxiya va Respublikaga ajraladi. „Monarxiya”atamasi
(„monos”- bir, „arxe”-hokimyat) yunoncha so'z bo'lib, „yakka hokimlik” „yagona
hukumdor” ma'nolarini bildiradi .Monarx davlatning jonli timsoli bo'lib, tashqi va
ichki siyosat bobida davlat boshlig’i sifatida, halq vakili ,millat „atamasi” sifatida
maydonga chiqadi. Fransiya qurollaridan biri: «davlat mening o'zimman» deb bejiz
aytmagan.
Monarxiya mutloq va cheklangan monarxiyaga bo'linadi: Mutloq monarxiya
shaklidagi boshqaruvning asosiy belgisi monarxiyaning to'la hokimyatni
cheklaydigan biron –bir davlat organining yo'qligidir. Cheklangan monarxiya
tabaqaviy- vakillik (feodalizim davrida ) hamda konstitutsiyaviy monarxiyaga
bo'linadi.
Konstitutsiyaviy monarxiya dualistik va parlamentlik monarxiya (kapitalizim
davrida ) ko'rishishlariga egadir.
Boshqaruv dualizmi (ikki taraflamaligi) shundan iboratki, misol uchun
monarx feodallar manfaatlarini, parlament esa, burjuaziya va boshqa tabaqalar
manfaatlarini ifodalaydi. Bunday boshqaruvga Prussiya, Italiya, Ruminiya,
davlatlari misol bo'ladi,(o'tmishda xozir mavjud emas).
Parlamentlik monarxiya mamlakatlari (xozirgi Angilya, Belgiya, Norvegiya,
Shvesiya)da qirol shohlik vazifasini o'tasa-da, mamlakatni to'la ma'noda
boshqarolmaydi. Hukumat parlament, tomonidan saylovlarda ko'p ovoz olgan
muayyan partiyalar vakillaridan iborat qilib shakllantiriladi….
Respublika (lotincha- halq ishi ) – davlat hokimiyati aholi muayyan
muddatga saylab qo'yadigan organlar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv
shaklidir. Respublika shakli quldorlik sharoitlaridayoq namoyon bo'la boshlagan.
48
Demokratik Respublika Afina davlatida (eramizgacha V-IVasrlar) mavjud bo'lgan.
Buni jamiyatning ijtimoiy tarkibi, quldorlikning shu yerga xos xususiyati , ya'ni
ozod afinaliklarni qulga aylantirishning istisno etilganligi, quldor jamoalar
bo'lganligi, davlat boshqaruvining samarali tizimi mavjudligi bilan izoxlash
mumkin edi.
Kapitalizim davri parlamentar respublika hamda prezidentlikning
respublikalarini vujudga keltirdi.
Boshqaruvning aralash shakllari ham uchraydi. M: Parlament prezidentlik shakli.
M: Fransiya
Davlatning tuzilish shakllari.
Davlatning tuzilish shakli deganda davlat hokimyatining ma'muriy - hududiy
tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o'rtasidagi, davlatning
alohida qismlari o'rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o'rtasidagi o'zaro
munosabatlar harakterini tushunish kerak.U ikkiga ajraladi.
1. Unitar
2. Murakkab (a)Federativ (B)Konfederativ.
Siyosiy rejim-Davlat hokimyatini amalga oshirish usuli
Siyosiy rejimlar ikkita katta guruhga bo'linadi:
Demokratik demokratiyaga zid
(1)Liberal demokratik (1)Totalitar
(2)Asl demokratik (2)Fashistik
3)Avtoritar
a)Jamoat
(b)Yagona shaxs
49
Aa1.Aristokratiya Bb1.Despotik
Aa2.Oligarxiya Bb2.Shaxsiy
Bb3.Mustabid xokimyat
Dispotik rejim (yunoncha- cheklangan
hokimiyat) dispotiya odamlarni dahshatda ushlab turishga asoslangan rejimdir.
Mustabidlik rejimi - yakka shaxs hukmronligiga asoslangan. U zo'ravonlik, bosib
olish, qonuniy hokimyatni ag’darib tashlash natijasida o'rnatilishi bilan
despotiyadan farq qiladi. U teror va genotsid asosda quriladi.
Totalitar rejim - fuqarolar hayotiga o'z aralashuvini cheksiz - chegarasiz
kengaytirgan, boshqaruvi ko'lamiga ularning butun faoliyatini va majburiy
muvofiqlashtirishni ham qo'shib olgan siyosiy rejimdir. „Totus” so'zi lotincha
„jami, bir butun” ma'noni anglatadi.
Shaxsiy hokimyat rejimi - totalitarizm ko'rinishlaridan biri bo'lib, unda
„shaxsga sig’inish”doxiyga sig’inish kuchayadi.
Fashistik rejim - bu totalitarizmning eng yuqori pog’onalariga xos
shakllaridan biri bo'lib, millatchilik mafkurasi, bir millatning boshqalaridan afzalligi
to'g’risidagi tassavurlar bilan, o'ta agressivligi bilan ajralib turadi.
Huquqning shakllari
1. Huquqiy odatlar - uzoq davr mobaynida amalda bo'lishi natijasida shakllangan
va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish
qoidasidir.M:Xammuraniy qonunlari, monu qonunlari , XII jadval qonunlari.
2. Huquqiy pretsedent. Lotincha pretsedens - „avvalgisi, oldingisi ma'noni
anglatadi. Sud yoki ma'muriy organlarning yozma yoki og’zaki qarori, kelgusida
barcha shunga o'xshash ishlarni ko'rib chiqish va hal qilish uchun asos bo'ladigan
namuna, etalon norma sifatida qabul qilina, u pretsedent bo'ladi. M: Angilya,
Avstraliya, Kanada.
3. Normativ huquqiy aktlar davlat organlari tomonidan o'rnatiladigan yoki
ma'qullanadigan huquqiy aktdir.
(a)Qonunlar
b)Prezident farmonlari
(v)Vazirlar maxkamasi qarorlari
50
(g)Davlat va xo'jalik boshqaruv organlarining qaror,buyro'q va yo'riqnomalari
(d)Mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari
4. Halqaro shartnomalar
Musulmon huquqida esa, diniy aqidalar huquqning manbai bo'lib hisoblanadi.
Musulmon huquqining quyidagi asosiy manbalari mavjud
1. Qur'on (arabcha- o'qimoq, qiroat qilmoq, , o'quv )da islom aqidalari, e'tiqod
talablari, huquqiy va axloqiy normalar o'z ifodasini topgan.
2. Sunna (arabcha- odat, an'ana) - Muhammad payg’ambarning so'zlari, ishlari va
xatti-harakatlari.Sunna haqidagi rivoyatlar hadislarda berilgan va ular to'plam
qilingan.
3. Ijmo (arabcha- yakdillik bilan qabul qilingan qarorlar) .Qur'on va hadislarda
aniq ko'rsatma berilmagan huquqiy masalani hal etishda faqih va mujtahid
(intiluvchilar) to'planib ,yagona fkirga kelgan holda fatvo berishi (hukm chiqarishi).
4. Qiyos (arabcha- taqqoslash) Qur'on va Sunnada berilmagan biror huquqiy
masala, ulardagi shunga o'xshash masala bo'yicha berilgan ko'rsatmaga taqqoslash
yo'li bilan sharh etiladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Davlat deganda nimani tushunsiz?
2. Davlatning paydo bo'lishi haqida qanday qarashlar mavjud?
3. Huquqning shakllarini sanab o'ting?
4. Siyosiy rejimning qanday ko'rinishlari mavjud?
51
2- Mavzu: MA'MURIY HUQUQ ASOSLARI
Reja:
1. Ma'muriy huquq tushunchasi
2. Davlat boshqaruvi uning tamoyillari
3. Davlat boshqaruvining shakllari va usullari
4. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo
Tayanch iboralar: ma'muriy huquq tushunchasi; davlat boshqaruvi uning
tamoyillari; davlat boshqaruvining shakllari va usullari; ma'muriy huquqbuzarlik
va ma'muriy jazo.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008.
B. 173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-
T: O'zbekiston,1996-249-b
3. Karimov I.A O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari. T.: O'zbekiston.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
5. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik
taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam
poydevordir. // Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
6. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning
O’zbekiston respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. №
12(21.701).
7. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy
yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
52
eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30
yanvar. № 21 (4936).
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13
(21. 702).
9. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
10. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
11. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
12. Davlat va huquq nazariyasi. (A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri
ostida). T.- 1992. 255. B.
13. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T,
1999.
1. Ma'muriy huquq tushunchasi
Ma'muriy huquq- o'ziga xos turkum ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga
xizmat qiluvchi tarmoq hisoblanadi. Bu munosabatlarning asosiy xarakterli
xususiyati shundaki, ular davlat boshqaruvi sohasida, ya'niy O'zbekiston
Respublikasi hududidagi ijroiya hokimyat tizimini tashkil etilishi va faoliyat
ko'rsatishi bilan bog’liq ravishda vujudga keladi, rivojlanadi va bekor bo'ladi. Bu
ijtimoiy muosabatlarni bevosita davlat boshqaruv faoliyati bilan bog’liq va shuning
uchun boshqarish munosabatlari deb ham yuritiladi.
Ma'muriy huquqning predmetini aniqlashda qo'yidagilar hisobga olinishi
kerak:
1. Davlat boshqaruv faoliyatini har qanday namoyon bo'lishini o'z ichiga
oladigan davlat boshqaruvi soxasini:
2. Unda harakat qiluvchi ijroiya hokimyat subekti yoki o'zga ijroiya organining
mavjudligini:
3. Bu subektlar tomonidan ularga davlat boshqaruv faoliyatini amalga oshirish
uchun berilgan vakolatlarni amalda ro'yobga chiqarilishini:
53
Ma'muriy huquq tomonidan tartibga solinadigan boshqaruv munosabatlari
turli-xil bo'lib ularni turli asoslarga ko'ra qo'yidagi turlarga bo'linadi .
1. Turli tashkiliy- huquqiy darajalarda turgan va bir-biriga bo'ysunuvchi ijroiya
hokimyat subektlari o'rtasidagi munosabatlar.
2. Bir xil tashkiliy- huquqiy darajadagi va bir-biriga bo'ysunmaydigan ijroiya
hokimyat subektlari ( ikki vazirlik ,ikki viloyat hokimligi) o'rtasidagi
munosabatlar.
3. Ijroiya hokimyat subektlari va fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari
o'rtasidagi munosabatlar:
4. Ijroiya hokimyat subektlari va ularning tashkiliy qaromog’iga kiruvchi davlat
birlashmalari va korxonalari o'rtasidagi munosabatlar:
5. Ijroiya hokimyat subektlari va nodavlat xo'jalik va ijtimoiy madaniy
birlashmalar, korxonalar, va muassasalar o'rtasidagi munosabatlar.
6. Ijroiya hokimyat subektlari va jamoat birlashmalari o'rtasidagi munosabatlar:
7. Ijroiya hokimyati organlari va fuqarolar (O'zbekiston Respublikasi fuqarolari,
xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar) o'rtasidagi
munosabatlar:
Boshqaruv munosabatlarini shunengdek ularning paydo bo'lish maqsadlariga
ya'niy ma'muriy-huquqiy tartibga solinishga qarab ham turlarga bo'lish mumkin. Bu
asosga ko'ra ikki guruxga ajratish mumkin:
(a). Ichki yoki ichki tashkiliy, tizim ichidagi munosabatlar. Bular boshqarish
tuzilmalarini shakllantirish, ular o'rtasidagi o'zaro aloqalar asosini belgilab qo'yishi
va boshqarish aparati organlari xodimlari o'rtasidagi majburiyatlar, huquqlar va
ma'suliyatlarni taqsimlash bilan bog’liq va shu kabi munosabatlarni tashkil etadi.
(b).Tashqi-ijroiya hokimyat tizimiga kirmaydigan (fuqarolar jamoat birlashmalari,
tijorat tuzilmalari,)obektlarga bevosita ta'sir ko'rsatishi bilan bog’liq munosabatlar.
Shunday qilib, ma'muriy huquq davlat boshqaruvini tashkil etishni amalga
oshirish bilan bog’liq holda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga
solish uchun mo'ljallangan huquq normalarining yig’indisidan iborat huquq
tarmog’idir.
54
2. Davlat boshqaruvi va uning tamoyillari.
„Ma'muriy huquq” - rahbarlik, boshqaruv ma'nosini anglatuvchi lotincha
„administresio ”so'zi bilan bog’liq tushuncha bo'lib, har qanday davlatning mustaqil
tarmog’idir. Ma'muriy huquqning predmetini davlat boshqaruvini tashkil etish va
amalga oshirishi jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisi
tashkil etadi. Ma'muriy huquqning predmetini aniqlash uchun „boshqarish” „davlat
boshqaruvi” tushunchalari ustida to'xtalish zarur.
Boshqarish yagona tizim sifatida ikki asosiy element subyekt (boshqaruvchi
eliment) bilan obyekt (boshqaruvchi element ) o'rtasidagi munosabatlarni
anglatib,bunda subyektning obyekt faoliyatini muayyan maqsadga yo'naltirishga
qaratilgan ta'siri tushiniladi. Davlat boshqaruvi ijtimoiy boshqarishning bir turi,
davlat faoliyatining muhim yo'nalishi bo'lib qonun chiqarish, sudlov va boshqa
faoliyatidan, shuningdek jamoat birlashmalari va nodavlat tuzilmalar (mehnat
jamoalari, tijorat tuzilmalari)ning boshqaruv faoliyatidan farq qiladi .
Davlat boshqaruvining asosiy belgilari qo'yidagilardan iborat:
1. Davlat boshqaruvi yagona davlat hokimyatini amalga oshirish bo'yicha
funksional va vakolatli xususiyatga ega bo'lgan aniq faoliyat turi:
2. Davlat boshqaruvi - ijro etish - farmoyish berishi xarakteriga ega faoliyat. Uning
asosiy yo'nalishi bo'lib ijro etish, ya'ni qonunlar va qonun osti normativ xujjatlarini
hayotga tadbiq qilish hisoblanadi. Bu maqsadlarga hokimyat vakolatlaridan
foydalanish orqali erishiladi.
3. Davlat boshqaruvi – xo'jalik, ijtimoiy – madaniy va ma'muriy-siyosiy ko'rinishga
kundalik va bevosita rahbarlik qilish jarayonida amalga oshiriladigan ijroiya
faoliyat.
4. Davlat boshqaruvi - qonun asosida va uni ijrosini ta'minlash bo'yicha amalga
oshiriladigan faoliyat bo'lib, qonun chiqarish faoliyatiga nisbatan ikkilamchi
xarakterga ega. Demak davlat boshqaruvi - davlat organlarining qonunlari asosida
va ularning ijrosini ta'minlashga qaratilgan va davlatning funksiyalarini amalga
oshirishdan iborat ijro etish-farmoyish berish bo'yicha faoliyati tushuniladi.
O'zbekistonda ma'muriy islohatlarni, davlat boshqaruvini yanada
takomillashtirishda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yildagi chiqargan
55
„Respublika davlat boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to'g’risida”va
„Xo'jalik boshqaruv organlari tizimini takomillashtirish to'g’risida”gi farmonlari
muhim ahamiyatga ega.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 09.12.2003 y. n pf-3358 «Respublika
davlat boshqaruvi organlari tizimini takomillashtirish to'g’risida» farmoning
mazmuni. Jamiyat hayotining barcha tomonlarini erkinlashtirish va isloh qilishning
hozirgi bosqichi talablariga muvofiq iqtisodiyotni boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish, davlat tuzilmalarining hokimiyat vakolatlarini qisqartirish, davlat
va xo'jalik boshqaruvi vazifalarini aniq chegaralab qo'yish, shuningdek respublika
davlat boshqaruvi organlari faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida:
1. Vazirliklar, davlat qo'mitalari, qo'mitalar, agentliklar, shuningdek ular
huzurida va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil
etiladigan davlat boshqaruvi tuzilmalari respublika davlat boshqaruvi organlari
jumlasiga kiradi.
2. Respublika davlat boshqaruvi organlarining asosiy vazifalari va
funksiyalari quyidagilardan iborat:
O'zbekiston Respublikasi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmonlari hamda boshqa normativ-huquqiy hujjatlar amalda ro'yobga
chiqarilishini, ularning ijrosi ustidan ta'sirchan nazorat amalga oshirilishini
ta'minlash;
Tashqi va ichki siyosatni amalga oshirish, davlatning tashqi va ichki
xavfsizligini ta'minlash;
mamlakatni strategik rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash,
davlatning maqsadli dasturlarini ishlab chiqish hamda ularni amalga oshirishni
tashkil qilish, iqtisodiy islohotlarni ro'yobga chiqarish borasidagi chora-tadbirlarni
amalga oshirish;
Insonning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini, aholining ta'lim, tibbiy
xizmat, ijtimoiy ta'minotga bo'lgan huquqlarini ta'minlash va himoya qilish, mehnat
bozorini tartibga solish, ijtimoiy sohada umumdavlat boshqaruv tizimi faoliyatini
boshqarish va muvofiqlashtirish;
56
Tegishli huquqiy muhitni yaratish, litsenziyalash, sertifikatlashtirish va
standartlashtirish orqali xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solish;
Soliqlar, bojxona to'lovlarini yig’ish, davlat daromadlarini taqsimlash yo'li
bilan xazinaga oid vazifalarni amalga oshirish.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 20 iyundagi F-1791-son
Farmoyishi bilan tuzilgan ma'muriy islohotni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni
boshqarish tuzilmasini takomillashtirishga oid takliflarni tayyorlash bo'yicha
Respublika komissiyasining quyidagi takliflari qabul qilingan:
O'zbekiston Respublikasi Yer resurslari davlat qo'mitasi hamda O'zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Geodeziya, kartografiya va davlat
kadastri bosh boshqarmasi negizida O'zbekiston Respublikasi Yer resurslari,
geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bo'yicha davlat qo'mitasini tashkil qilish;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya
bosh boshqarmasini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi
Gidrometeorologiya xizmati markazi etib qayta tashkil qilish;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat moddiy
zahiralari bosh boshqarmasini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Davlat zahiralarini boshqarish qo'mitasi etib qayta tashkil qilish;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv
boshqarmasini O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O'zarxiv"
agentligi etib qayta tashkil qilish;
Elektr energetikada nazorat bo'yicha davlat agentligini Elektr energetikada
nazorat bo'yicha davlat inspeksiyasi etib qayta tashkil qilish;
Sanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish
agentligini Sanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish
davlat inspeksiyasi ("Sanoatkontexnazorat") etib qayta tashkil qilish;
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika
atamashunoslik qo'mitasini tugatish.
4. Respublika davlat boshqaruvi organlarining ro'yxati quyidagilardan iborat:
57
I. Vazirliklar
1. O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
2. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
3. O'zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi
4. O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi
5. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi
6. O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi
7. O'zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi
8. O'zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi
9. O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi
10. O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi
11. O'zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi
12. O'zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi
13. O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
II. Davlat qo'mitalari
1. O'zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-
quvvatlash davlat qo'mitasi
2. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi
3. O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish
davlat qo'mitasi
4. O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi
5. O'zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo'mitasi
6. O'zbekiston Respublikasi Davlat chegaralarini himoya qiluvchi qo'mita
7. O'zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo'mitasi
8. O'zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineral resurslar qo'mitasi
9. O'zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi
10. O'zbekiston Respublikasi Davlat jismoniy tarbiya va sport qo'mitasi
11. O'zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat
kadastri bo'yicha davlat qo'mitasi
III. Agentliklar
1. O'zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi
58
2. O'zbekiston Matbuot va axborot agentligi
3. O'zbekiston Aloqa va axborotlashtirish agentligi
4. O'zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi
5. O'zbekiston "O'zkommunxizmat" agentligi
6. O'zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi
7. O'zbekiston mualliflik huhuqini himoya qilish respublika agentligi
8. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki huzuridagi Qimmatbaho metallar
agentligi
9. "O'zarxiv" agentligi
IV. Qo'mitalar
1.O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor
korxonalar ishlari qo'mitasi
2.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat zahiralarini
boshqarish qo'mitasi
3.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo'yicha
qo'mita
V. Markazlar
1.O'zbekiston Respublikasi Davlat mulki qo'mitasi huzuridagi Qimmatli qog’ozlar
bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi
2.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasa huzuridagi Fan va texnologiyalar
markazi
3.O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining O'rta maxsus,
kasb-hunar ta'limi markazi
4.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi
5.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Narkotik moddalarni
nazorat qilish milliy axborot-tahlil markazi
6.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "Sifat" O'zbekiston
paxta tolasini sertifikatlash markazi
7.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologaya
xizmati markazi
59
VI. Inspeksiyalar
1.O'zbekiston Respublikasi Parvozlar xavfsizligini nazorat qilish davlat inspeksiyasi
2.O'zbekiston Respublikasi Temir yo'llarda yuk va yo'lovchilar tashish xavfsizligini
nazorat qilish davlat inspeksiyasi
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Katta va alohida
muhim suv xo'jaligi obyektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat
qilish davlat inspeksiyasi
4.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O'zbekiston neft
mahsulotlari va gazdan foydalanishni nazorat qilish davlat inspeksiyasi
5.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat don inspeksiyasi
6.O'zbekiston Respublikasi Elektr energetikada nazorat bo'yicha davlat inspeksiyasi
7.O'zbekiston Respublikasi Sanoatda va konchilikda ishlarning bexatar olib
borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi
3. Davlat boshqaruvining shakllari va usullari .
Ma'muriy-huquqiy fanda boshqaruv shakli deganda boshqaruv organlari
faoliyatining tashqi namoyon bo'lish turlari davlat boshqarish organlari tomonidan
sodir qilinadigan aniq harakatlarning amaliy ifodasi tushuniladi.
Odatda ijroiya hokimyatni amalga oshirishning huquqiy va noqonuniy
shakillarini ajratishadi. Bevosita muayyan huquqiy oqibat keltirib chiqaruvchi va
ancha to'liq ravishda yuridik rasmiylashtiriladigan faoliyat huquqiy shakldagi
boshqarishi faoliyati sanaladi. Bunga (1)huquqiy hujjatlar qabul qilish.
(2)shartnomaalar tuzish. (3) yuridik ahamiyatga ega boshqa hurakatlar qilish misol
bo'ladi.
Ijroiya hokimyat faoliyatining nohuquqiy shakllari bo'lib tashkiliy va
madaniy- texnikaviy ta'minlash bo'yicha harakatlar hisoblanadi. Ijtimoiy hayotda
yig’ilishlar, muxokamalar, tekshirishlar, ilg’or tajribani yoyish, rejalar, dasturlar,
uslubiy tavsiyanomalar ishlab chiqish, buxgalteriya va statistik hisobni amalga
oshirish, namoyishlar matbuot konferensiyalari, mehnat jamoalari, jamoat
birlashmalari vakillari bilan uchrashuvlar tashkil qilish kabi tashkiliy harakatlar
kuplab uchraydi.
Ijroiya hokimyatni amalga oshirishning asosiy shakli davlat boshqaruvining
60
huquqiy shaklini turlarga bo'lish anchagina diqqatga sozovordir. U ijroiya organlar
harakatining butun bir tizimidan iborat bo'lib, turli asoslarga ko'ra bir-biridan farq
qiladi:
1. Yuridik ifodalanish darajasiga ko'ra: asosiy(huquqiy hujjatlar chiqarish) va
unga asoslangan harakatlar, ya'ni muayyan yuridik oqibat keltirib chiqaruvchi yoki
muayyan yuridik yo'nalishga ega bo'lgan (ro'yxatga olish, ruxsat berish, nazorat
qilish, ogohlantirish, to'sib qo'ymoq, ta'minlamoq letsenziya berish).
2. Erishilgan notijoratlarga ko'ra : ijobiy (pozitiv) tartibga solish (ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanish dasturlarini tasdiqlash) yoki davlat boshqarish soxasidagi
salbiy voqyealarga munosabat bildirish:
3. Hajmi bo'yicha: umumiy majburiy yoki aniq obektga muljallangan:
4. Kompentinsiyasiga kiruvchi masalalarni hal qilish harakteri va usullariga ko'ra
:Muayyan tartib (protsedura) asosida (boshqaruv hujjatlar tayyorlash va qabul
qilish) va protsessual (M: ma'muriy ish yuritish doirasida):
5. Subyekt bo'yicha ifodalanishga ko'ra : bir tamonlama ifodalangan yoki ikki va
ko'p tamonlama (ma'muriy-huquqiy shartnomalar)
6. Qo'lanish shartlariga ko'ra : normal ijtimoiy hayot yoki favqulodda yoxud
harbiy xolat rejimi:
7. Yuridik mazmunga ko'ra: ruxsat beruvchi, taqiqlovchi yoki majburlovchi.
Boshqaruv usuli davlat boshqaruv faoliyati funksiyalarini amalga oshirish,
uning maqsadlarga erishish vositasidir. Davlat boshqaruvining universal metodi
sifatida ishontirish va majburlash qabul qilingan.
Ishontirish usuli boshqarish jarayonida tushuntirish, tarbiyaviy, tashkiliy,
rag’batlantirishi vositalaridan keng foydalanishni anglatadi. Ishontirish usuli ko'p
shakillarda amalga oshiriladi: o'qitish, targ’ibot-tashviqot, tushuntirish, tajriba
almashishi, yo'l-yo'riqlar berish, reklama, boshqaruv xodimlarining aholi bilan
uchrashuvi va h…k..
Majburlash ishontirish usuli tegishli natija bermaganda, o'rnatilgan qoidalarni
bajarilishini ta'minlash vositasi sifatida qo'llaniladi . majburlash usuli faqat qonun
asosida vakolatli organ tomonidan qo'llaniladi.
Davlat boshqaruvini amalga oshirishda nazoratning ham ahamiyati katta.
61
Muntazam ravishda turli yo'llar (kuzatish, tekshirish va h..k.). Bilan olib borilgan
nazorat ijroiya faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
4. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo.
Ma'muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma'muriy
javobgarlikka tortish nazarda tutilgan shaxsga fuqarolarning huquqlari va
erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz
quluvchi g’ayri huquqiy, ayibli sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.
Shaxs, uning qilmishida ma'muriy huquqbuzarlik tarkibining barcha
elementlari mavjud bo'lgandagina, ma'muriy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bu
elementlar qo'yidagilardan iborat. Obyekt, obyektiv tomon, subyekt, subyektiv
tomon.
Obyekt-ma'muriy jazo chorasi bilan muxofaza qilinadigan munosabatlar
hisoblanadi. Obektiv tomoni- qilmishning ma'muriy huquq normalarida qayd
qilingan tashqi namoyon bo'lishini tavsiflovchi belgilaridir. Ularning ichida eng
asosiysi nojuya qilmishning o'zidir (talon- taroj ,savdo qilish,saqlash bosh tortish va
h..k). Qilmish harakat va harakatsizlik ko'rinishlarida bo'lishlari mumkin.
Subyekti - uni sodir qilgan shaxs hisoblanadi.
Ma'muriy huquqbuzarlikning subyekti sifatida qo'yidagilar tan olinadi.
1. Indivudal subyektlar : fuqarolar va maxsus ma'muriy-huquqiy maqomga ega
bo'lgan shaxslar (transport haydovchilar, tashkilot xodimlari, rahbarlari, muqaddam
ma'muriy javobgarlikka tortilgan shaxslar.
2. Yuridik shaxs hamda yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug’ullanuvchi shaxslar.
O'zbekiston Respublikasining 2000y 15 dekabrdagi „Yuridik shaxslarning
qurilish soxasida huquqbuzarlik uchun javobgarligi to'g’risida”gi qonunida yuridik
shaxslarga ma'muriy jarima solinishi mumkinligi belgilab qo'yilgan.
Subyektiv tomoni – subyektning o'zining g’ayrihuquqiy harakati yoki
harakatsizligiga bo'lgan ro'xiy munosabatini anglatadi. U qasd yoki ehtiyojsizlik
shaklida ifodalanishi mumkin. Ayb - subyektiv tomoning zaruriy belgisi
hisoblanadi.
Ma'muriy jazo Ma'muriy javobgarlik to'g’risidagi kodeksning 22 - moddasiga
62
binoan ma'muriy jazo javobgarlikka tortish chorasi bo'lib,u ma'muriy huquqbuzarlik
sodir etgan shaxsni qonunlarga rioya etish va ularni hurmat qilish ruhida
tarbiyalash, shunengdek anna shu huquqbuzarning o'zi tomonidan ham, yangi
huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olish maqsadida qo'llaniladi.
Ma'muriy javobgarlik to'g’risidagi kodeksga muvofiq ma'muriy jazo choralari
qo'yidagilardan iborat 1) jarima 2) ma'muriy huquqbuzarliklarni sodir etish qurolli
hisoblangan yoki bevosita shunday narsa bo'lgan ashyoning haqini to'lash sharti
bilan olib qo'yish: 3) ma'muriy huquqbuzarlikni sodir etish qurolli hisoblangan yoki
bevosita , shunday narsa bo'lgan ashyoni musodara qilish: 4) muayyan shaxsni unga
berilgan maxsus xuquqdan (transport vositasini boshqarish huquqi ov qilish
huquqidan) mahrum qilish:
A) ma'muriy qamoqqa olish chorasi homilador ayollarga, 3 yoshgacha bolasi
bo'lgan ayollarga, 14 yoshgacha bo'lgan bolasini yakka o'zi tarbiyalayotgan
shaxslarga, 18 yoshga to'lmagan shaxslarga 1-chi va 2-chi guruh nogironlariga
nisbatan qo'llanilishi mumkin emas.
Ma'muriy huquqbuzarliklar to'g’risidagi ishlarni ko'rib chiqish vakolatiga ega
bo'lgan organlar qo'yidagilar hisoblanadi .
1. Tuman (shahar) sudining sudyasi: viloyat xujalik sudi
2. Shaharcha, qishloq va ovul fuqarolarning o'zini –o'zi boshqarish organliri
qoshidagi ma'muriy komissiyalar.
3. Voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug’ulanuvchi tuman (shahar)
komissiyalari .
4. Ichki ishlar(militsiya) organlari ( mansabdor shaxslari) davlat inspeksiyasi
organlari va mansabdor shaxslar hamda qonunlar bilan vakolat berilgan boshqa
organlar va mansabdor shaxslar.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Ma'muriy huquq boshqa huquq sohalaridan qaysi jihatlari bilan farq qiladi?
2. Davlat boshqaruvining tamoyillarini sanab o'ting?
3. Ma'muriy huquqbuzarlik tarkibi qanday tuzilishga ega?
4. Ma'muriy jazo turlari nimalardan iborat?
63
3-Mavzu: FUQAROLIK HUQUQI TUSHUNCHASI.
Reja:
1. Fuqarolik huquqining predmeti
2. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning fuqarolik-huquqiy usullari
3. Fuqarolik huquqining tamoyillari va funksiyasi
4. Fuqarolik huquqining tizimi
Tayanch iboralar: Fuqarolik huquqi tushunchasi; mulkiy va nomulkiy
munosabatlar; fuqarolik huquqining metodlari, tamoyillari va funksiyasi;
taraflarning tengligi; mulkning daxlsizligi; shartnoma erkinligi;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
2. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. // Inson
va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
3. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
4. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
6. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
64
7. O'zbekiston Respubliksi Fuqarolik Kodeksi. T. Rasmiy nashr. 2003.
8. Rahmonqulov X. O'zbekiston Respublikasining birinchi qismiga umumiy
tavsif va sharhlar. T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1997.
9. Zokirov I. O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat.
1996.
10. Zokirov I. Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat. 2006.
11. Shodmanov F., G’ulomov A. Fuqarolik huquqi (umumiy qoidalar).
SamDU. 2003.
12. Kommentariy k Grajdanskomu Kodeksu Rossiyskoy Federatsii, chasti
pervoy. M., 1995.
1. Fuqarolik huquqining predmeti.
Fuqarolik huquqi iqtisodiy munosabatlarning huquqiy shakli hisoblanadi.
Fuqarolik huquqi deganda quyidagi muloxazalarni yuritish mumkin:
1) Me'yorlar tizimini o'zida mujassamlashtirgan huquq soxasi sifatida
2) Normativ aktlar tizimini o'zida ifoda etgan fuqarolik qonunchiligi sifatida.
3) Fuqarolik-huquqiy hodisalar haqidagi bilimlarni o’rganish ga
ko'maklashuvchi fan sifatida.
4) Fuqarolik-huquqiy bilimlar tug’risida ma'lumotlar tizimini o'zida jamlagan
o'quv kursi sifatida.
Fuqarolik huquqining predmeti – huquq sohasi sifatida fuqarolik muomalasi
ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning,
intelektual faoliyat natijalariga bo'lgan huquqlarning vujudga kelishi asoslarini
hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o'zga
majburiyatlarni, shuningdek boshqa mulkiy hamda u bilan bog’liq shaxsiy
nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi.
Fuqarolik huquqi normalari tartibga solib turiladigan munosabatlarning asosiy
guruxini mulkiy munosabatlar tashkil qiladi. Mulkiy munosabatlar tushunchasi
mulk tushunchasi bilan uzluksiz bog’liqdir. Mulk tushunchasi huquqda quyidagi
mazmunda qullanadi.
1) Shaxsning mulkini tashkil etuvchi ashyolar va moddiy qimmatliklar
yig’indisi.
65
2) Mulk huquqi asosida boshqa shaxsdan olgan ashyolar yig’indisi (aktiv).
3) Mulkiy huquq va majburiyatlarni o'zida
Mulkiy munosabatlar–ishlab chiqarish jarayonida, ishlab chiqarilgan
mahsulotlarni va vositalarni taqsimlash, ayriboshlash va iste'mol qilish jarayonida
yuzaga keladi. Bu munosabatlar – fuqarolarning erkiga bog’liq munosabatlar
bo'lib, unda konkret shaxslar moddiy ne'matlarni o'tkazish orqali bog’lanadilar1.
Mulkiy munosabotlar – bu fuqarolarning ashyoga, mulkka nisbatan
munosabati emas, balki mulk orqali fuqarolar o'rtasida vujudga kelgan
munosabatlardir.
Ayrim adabiyotlarda mulkiy munosabatlarni tovar – pul shakli sifatida talqin
etiladi.
Moxiyatiga ko'ra, mulkiy munosabatlar quyidagilarga ajraladi:
1) Mulkka taalluqlilik bo'yicha munosabatlar (statika)
a) Mulkdorda mavjud mulkka nisbatan egalik munosabatlari.
b) Mulkdor bo'lmagan shaxsda joylashgan malkka nisbatan egalik munosabatlari
(ashyoviy huquq).
2) Bir shaxsdan ikkinchisiga moddiy ne'matlarni o'tkazish orqali bog’liq
munosabatlar (dinamika). Bunday munosabatlar ham quyidagi ko'rinishlarda
bo'ladi:
a) Shartnomalar asosida yuzaga kelgan munosabatlar.
b) Delikt majburiyatlar. (zarar yetkazishdan, asossiz boylik orttirish oqibatida
kelib chiqadigan majburiyatlar ).
v) Meros munosabatlar.
Fuqarolik huquqining predmeti mulkiy munosabatlar bilan birga shaxsiy
nomulkiy munosabatlar ham hisoblanadi. Ular quyidagi asosiy belgilar bilan
farqlanadi:
1) Mulkiy munosabatlardan holi, iqtisodiy mazmunga ega emas.
2) Ularning predmeti sifatida nomoddiy ne'matlar : ism, sha'n, qadr - qimmat,
mualliflik huquqi va boshqalar.
3) Nomoddiy ne'matlar shaxsdan ajralmagan holda yuzaga keladi.
66
Fuqarolik huquqini shaxsiy nomulkiy munosabatlarini o'rni haqida yuridik
adabiyotlarda ikki hil asosiy yondashuv mavjud.3 Birinchidan: Shaxsiy nomulki
huquqlar fuqarolik huquqining predmetiga kiradi, u bilan tartibga solinadi va
muhofaza qilinadi. 2) Ijtimoiy munosabatlar tartibga solishning fuqarolik-huquqiy
usullari.
2. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning fuqarolik-huquqiy usullari
Fuqarolik huquqini moxiyatdan ochib berish uchun, uning predmetini
o'rganish bilan birga usullariga ham e'tibor qaratish lozim. Chunki fanning predmeti
“Nimani tartibga soladi?” degan savolga javob bersa, metodi “Qanday tartibga
soladi?” degan savolga javob beradi. Demak, tartibga solishning huquqiy metodi-
o'ziga xos usullar, vositalar, uslublar tizimi bo'lib, bunda huquq regulator sifatida
ijtimoiy munosabatlarga ta'sir etadi, unda qatnashuvchilarning hulq-atvorini
belgilaydi, ularga ma'lum huquq va majburiyatlar yuklaydi.
Fuqarolik huquqiy metodlarni quyidagilarga ajratishimiz mumkin.
1) Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashuvchilarning tengligi.
Fuqarolik qonun xujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlar bir tarafning
ikkinchi tarafga ma'muriy ravishda bo'yso'nishga asoslangan emas (2-moddaning 6
qismi), bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi ikkala taraf ham, ularning kim
bo'lishidan qat'iy nazar, teng hisoblanadilar. Bunday holni akademik X.
Raxmonqulov quyidagicha baxolaydi: “Fuqarolik huquqiy munosabatlarga xos
bo'lgan tenglik, faqat unda ishtirok etuvchi taraflarning shaxsan har biriga tegishli
bo'lgan muomala layoqati bilan ifodalanmaydi, balki ularning ushbu
munosabatlarda ishtirokchi sifatida, bir-birlariga nisbatan bo'lgan huquq va
munosabatlarning teng bo'lishi, ushbu huquq va majburiyatlar buzilganda
yetkazilgan ziyonni to'la yoki ma'lum mikdorda qoplashni talab qilish huquqi va shu
tufayli vujudga kelgan nizoning ma'muriy ravishda emas, balki munosabatlarda
ishtirok etuvchilar uchun betaraf bo'lgan adolatli sud organi tomonidan hal
qilinishi bilan belgilanadi. Bunday huquqiy tenglik zaminida iqtisodiy tenglik
yotadi. U ham bo'lsa, fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solinadigan mulkiy 3 Каранг: Гражданское право СПБ, 1996.Ч1; Комментарий к гражданскому кодесу Российский Федерации, часть 1Москва 1995. 2 Каранг: Иоффе О.С. Охрана чести и достоинства граждан С.Г.П.1962. №7; Комментарий части первой Гражланского кодекса Российской Федерации для предринимателей. М. 1995.
67
munosabatlarning tovar-pul xarakteriga ega bo'lishidan va shu tufayli ularning haq
evaziga amalga oshirilishidan iborat”1. Bizningcha, bunda fuqarolik huquqiy
munosablarda qatnashuvchilarning huquqiy holatini umumiy tengligi g’oyasi
yotadi. Bunday g’oya fuqarolik huquqining barcha institutlarining mazmunidan joy
olgan. Xatto fuqarolik huquqbuzarliklar uchun javobgarlikning belgilanishida ham
tenglik metodi kuchda bo'ladi.
2) Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashuvchilarning iroda erkinligi
metodi. Bunda shaxs o'zining hoxish irodasini mustakil va erkin amalga
oshirishlari mumkin. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o'z fuqarolik
xuquqlariga, o'z erkinliklariga muvofiq ega bo'ladilar va bu huquqlarni o'z
manfaatlarini ko'zlab amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o'z huquq va
burchlarini belgilashda va qonun hujjatlariga zid bo'lmagan har kanday shartnoma
shartlarini aniqlashda erkindirlar(FK 1-moddasi 2-bandi). Fuqarolik Kodeksi
fuqarolik huquqlari to'sqinliksiz amalga oshirilishini, hamda xususiy ishlarga biron-
bir kishining o'zboshimchalik bilan aralashishiga yo'l qo'ymasligini kafolatlaydi.
“Xavfsizlikni ta'minlaydi, insonlarning hayoti va sog’lig’ini himoya qilishi, tabiatni
va ma'daniy boyliklarni muxofaza qilish uchun zarur bo'lsa, tovarlar va xizmatlar
harakatda bo'lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin.”
(1-modda 4- bandi) Demak, davlat umummanfaat maqsadlar uchun, fuqarolik
huquqlarini cheklashi mumkindir.
3) Fuqaroviy - huquqiy munosabatlarda qatnashuvchilarning mulkiy
mustaqilligi. Fuqaroviy huquqiy munosabatlarda qatnashuvchilarning mulkiy
holati, munosabatlarining harakterini belgilab beradi. Mulk huquqi asosida mol-
mulkka ega bo'lishlari, bitimlar tuzishlari va majburiyatlarda ishtirok etishlari,
bo'larning barchasi fuqarolar huquq layoqatining mazmunini tashkil etadi. (FK. 18-
modda) “Mulk huquqi shaxsning o'ziga qarashli mol-mulkka o'z hoxishi bilan va o'z
manfaatlarini ko'zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish… ” (FK.
164- modda)
4) Fuqarolik huquqlarini himoya qilish. Fuqarolik huquqlarini amalga
oshirishda, huquqbuzarliklardan himoya qilish ijodi alohida o'rin tutadi. Bu metod 1 Х. РАХМОНКУЛОВ: Узбекистон Республикаси Фукаролик Кодексининг биринчи кисмига умумий тавсиф ва шархлар: “Иктисодиёт ва хукук дунёси ”Нашриёт уйи. Тошкент 1997й. 74 бет.
68
huquqlarni tiklash xususiyatiga ega. Chunki fuqarolik normalariga asosan
qo'llanishi zarur bo'lgan javobgarlik chorasi qoidaga rioya qilmagan tarafning
shaxsiga nisbatan qaratilmasdan, balki huquqi buzilagan tarafning huquqini
tiklashni, unga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zararni javobgar tomonidan
qoplashni ta'minlashga qaratiladi. Fuqarolik huquqlarini himoya qilish usullari FK
11- moddasida atroflicha bayon qilingan.
5) Fuqarolik-huquqiy metodi fuqarolik javobgarlikning mavjudligi bilan
xarakterlanadi. U mulkiy hamda kompensatsion xarakterga ega. Javobgarlik
tug’risida O.S. Ioffe quyidagi fikrni bildiradi: “Javobgarlik mas'ul subyektga
mohiyatidan yangi, qo'shimcha qiyinchiliklar yuklaydigan aloxida davlat majburlov
chorasidir. Qo'shimcha qiyinchiliklar huquqdan maxrum etish, majburiyatlar
yuklash (masalan neustoykani to'lash) yoxud huquqdan maxrum etish va
majburiyatni yuklashni birovgga yuklash(masalan jinoiy chorasi sifatida
ozodlikdan maxrum etish)larda aks etadi.”1
3. Fuqarolik huquqining tamoyillari va funksiyasi
Fuqarolik huquqining metodi uning tamoyillari bilan chambarchas bog’liq.
Fuqarolik huquqining tamoyillari bu fuqarolik huquq normalarining mazmuniga
singdirilgan asosiy raxbariy qoidalardir. Ular Fuqarolik Kodeksining 1- moddasida
o'z ifodasini topgan.
Fuqarolik-huquqiy munosabat subyektlarining tengligi tamoyili. Bu xususida
yukorida batafsil tuxtalgan.
Mulkning daxlsizligi tamoyili. U iqtisodda mulkni huquqiy tartibga solishning
asosi hisoblanadi. Mulkning daxlsizligi tamoyili O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 53- moddasida ham qayd etilgan, “Xususiy mulk boshqa mulk
shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda
tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin.”
Davlat tashabbusi mulk mulkdordan haq evaziga davlat va mahalliy ehtiyojlar
uchun olib quyilishi mumkin. Qonun mulk huquqini majburiy su'atda bekor bo'lish
asoslarini o'zida mustahkamlaydi. (FK ning 197, 199-204, 223-moddasi 4-bandi).
1 О.С. Иоффе. Вина и ответственность по праву. “Гос право” 1972. №9 39-бет
69
Mulk faqat haq to'lanmasdan jinoyat sodir etganda yoki boshqa bir
huquqbuzarlikni amalga oshirganda sanksiya ko'rinishida sudning qaroriga binoan
mulkdordan olib quyilishi mumkin, (FK 204-modda) mulk huquqini bekor qilish
to'g’risidagi huquqidagi Davlat organlari va o'zini-o'zi boshqarish organlarining
hujjatlari, sud qarorlari ustidan sudga murojaat qilish mumkin. (FK. 12-modda 204-
modasi)
Shartnomaning erkinligi tamoyili. Fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma
tuzishda erkindirlar. Shartnoma tuzishga majbur qilishga yo'l qo'yilmaydi,
shartnoma tuzish burchi ushbu kodeksda, boshqa qonunda yoki olingan
majburiyatda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Masalan, Ommaviy
shartnomada tashkilotning o'z zimmasiga olgan majburiyati. (FK 358-modda).
Xususiy ishlarga biron-bir kishining o'zboshimchalik bilan aralashishiga
yo'l qo'yilmasligi tamoyili. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25-
moddasida “Har kim erkinlik va shaxsiy huquqiga ega” 27-moddasida “Har kim o'z
sha'ni va obro'siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishlardan
himoyalanishi va turar joy daxlsizligiga ega” deyilgan. Bu qoidalar mazmuni
Fuqarolik Kodeksi normalariga singdirilgan. Fuqarolarni xususiy ishlariga
o'zboshimchalik bilan aralashish natijasida unga yetkazilgan moddiy va ma'naviy
zarar to'laligicha qoplanadi. (FK 954, 1021-moddalar)
Fuqarolik huquqlari to'sqinliksiz amalga oshirilish va buzilgan
huquqlarni himoya qilish ham tiklash tamoyili.
4. Fuqarolik huquqining tizimi
Fuqarolik huquqi predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar, uning
kichik sohalarida va institutlarida namoyon bo'ladi. Huquqiy institut deganda, bir-
biri bilan o'zaro bog’liq bo'lgan ijtimoiy munosabatlarning muayyan guruhini
tartibga soladigan huquqiy me'yorlar yig’indisi tushuniladi. Kichik sohalar o'zida
bir qancha bir turdagi va predmetiga ko'ra bir-biriga bog’liq fuqarolik-huquqiy
institutlarining yig’indisini aks ettiradi.
Huquq instituti uchun, o'ziga xoslik bu mazmunan bir xillik, huquqiy tartibga
solishning kompleksligi va qonunchilik nuqtai nazarda alohidalikdir2
70
Fuqarolik huquqida, huquq instituti sifatida: masalan, zarar yetkazishdan kelib
chiqadigan majburiyatlar, kichik soha sifatida majburiyat huquqi, soha sifatida
fuqarolik huquqi e'tirof etiladi.
Talaba mavzuni o'rganayotganda fuqarolik huquqi tizimi va fuqarolik
qonunchiligi tizimiga alohida e'tibor berishi lozim. Fuqarolik qonunchiligi tizimiga
– Fuqarolik Kodeksi va biron bir qatorda fuqarolik-huquqiy munosabatlarni tartibga
soluvchi Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar kiradi. Fuqarolik huquqi
tizimiga esa – fuqarolik huquq normalari bilan birga O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, mahalliy tuzilmalarning
hujjatlari kiradi. Bulardan tashqari huquq tizimiga huquqiy odatlar sud pretsedenti
kiradi.
Fuqarolik huquqi tizimi quyidagi olti bo'limni o'zida mujassamlashtirgan:
birinchi bo'lim – umumiy qoidalar: ikkinchi bo'lim – mulk huquqi va boshqa
ashyoviy huquqlar: uchinchi bo'lim majburiyat huquq: to'rtinchi bo'lim –
intellektual mulk: beshinchi bo'lim – vorislik huquqi: oltinchi bo'lim – xalqaro
xususiy huquq normalarini fuqarolik- huquqi munosabatlarga nisbatan tadbiq qilish.
Huquq sohalari tizimida fuqarolik huquqi
Huquq sohalari huquqiy tartibga solish metodi va predmetiga ko'ra bir-biridan
farqlanadi. Ularni huquq tamoyillari va davlat tuzilishi, apparatga oid tushunchalar
va asosiy rahbariy kriteriylar birlashtiradi1. Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar huquq
sohalarini uchta asosiy guruhga ajratadi2.
1) Davlat – huquqiy sohasi. Bu o'ziga davlat, konstitutsion, ma'muriy, moliya
huquqini qamrab oladi.
2) Fuqarolik – huquqiy. Bu guruhga fuqarolik huquqi, fuqarolik protsessi,
mehnat huquqi, oila huquqi va boshqalar kiradi.
3) Jinoiy – huquqiy soha. Bu guruhga jinoyat huquqi, jinoyat protsessi,
kriminalistka, kriminalogiya va x.k.
Burjuaziya huquq fanida uning huquq tizimi umumiy va xususiy huquqqa
bo'linadi. Huquqning bunday bo'linishiga qadimgi Rimlik huquqshunos Ulpian asos
solgan. Bu nazariya hozircha burjuaziya davlatlarida saqlanib, burjuaziya
olimlarining fikricha huquqning bunday bo'linishi tabiiy bo'lib, shaxs bilan davlat
71
o'rtasidagi va xususiy mulkka asoslangan ijtimoiy munosabatlardan kelib chiqqan.
Umumiy huquq davlatga taaluqli bo'lib, unga konstitutsiyaviy (davlat) huquqi,
jinoyat huquqi, ma'muriy huquq sohalari kiradi. Hususiy huquq-alohida shaxslarga
taalluqli bo'lib, unga fuqarolik huquqi, oila huquqi, savdo huquqi va boshqa huquq
sohalari kiradi3.
Lekin shunga ahamiyat berish kerakki, huquq tizimi qanday guruhlarga
ajratilishidan qat'iy nazar, huquq sohalari o'zining predmeti va usullarini saqlab
qoladi. Jumladan: fuqarolik huquqi sohasi ham. Ma'lumki fuqarolik huquqi bilan bir
qatorda ma'muriy huquq ham mulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Lekin ular
quyidagi belgilari bilan farq qiladi.
1. Fuqarolik huqiqida munosabatlar texnika asosida o'rnatiladi. Ma'muriy
huquqda ishtirokchi sifatida qatnashayotgan davlat organi xokimiyat funksiyasini
amalga oshiradi.
2. Fuqarolik huquqida javobgarlik – kompensatsion xarakterga ega. Ma'muriy
huquqda - jarima xarakteriga ega. Bu ikki sohaning birgalikdagi faoliyatnini
quyidagilarda ko'rishimiz mumkin. Ya'ni ma'muriy organlar tamonidan qabul
qilingan hujjatlar fuqarolik huquqiy munosbatlarni yuzaga keltirishi, o'zgartirishi va
bekor qilishi mumkin.
Fuqarolik huquqi fani
Fuqarolik huquqi fanining predmeti – huquq sohasi sifatida fuqarolik huquqi,
fuqarolik qonunchilik, fuqarolik huquq normalarini o'zida muassamlashtirgan
hujjatlar, fuqarolik huquqining boshqa manbalari, huquqni qo'llash amaliyot
hisoblanadi.
Fuqarolik huquqining ilk rivojlanish ildizlari qadimgi Rimga borib taqaladi.
O'zbekiston Respublikasida fuqarolik huquqini fan sifatida rivojlanishida
huquqshunos olimlar o'z hissalarini qo'shdilar. Jumladan, akademik
H.A.Rahmonqulov, professorlar SH.SH.Shorahmetov, I.B.Zokirov, B.I. Ibratov va
boshqalarning xizmati tahsinga sazovordir. Hozirgi vaqtda O'zbekiston
Respublikasining fuqarolik huquq mazmuni mohiyatiga ko'ra avvalgilardan keskin
farqlanadi. Bunday farqliklarni qiyosiy huquqshunoslik usuli orqali o'rganish lozim.
72
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Mulkiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz?
2. Fuqarolik huquqiy munosabatlarda tenglik tamoyilini qanday tushunasiz?
3. Fuqarolik huquqida kichik huquq sohalari deganda nimani tushunasiz?
4. Dinamik va statik munosabatlarga baho bering?
73
4-Mavzu: ISTE'MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH
ASOSLARI
Reja:
1. Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish tushunchasi
2. Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar
3. Iste'molchilar huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlash
Tayanch iboralar: iste'molchi; ishlab chiqaruvchi; ijrochi; sotuvchi;
shartnoma; tovar; normativ hujjatlar; tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi; muvofiqlik
sertifikati; tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni; tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni;
kafolat muddati; xizmat muddati; yaroqlilik (saqlash) muddati; kassa cheki; tovar
cheki; tovarni (ishni, xizmatni) muomaladan chiqarish;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
2. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
3. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
4. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
6. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
7. O’zbekiston Respubliksi Fuqarolik Kodeksi. T. Rasmiy nashr. 2003.
74
8. O’zbekiston respublikasining «Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish
to’g’risida»gi Qonun. 1996 yil.
9. Rahmonqulov X. O’zbekiston Respublikasining birinchi qismiga umumiy
tavsif va sharhlar. T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1997.
10. Zokirov I. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat.
1996.
11. Zokirov I. Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat. 2006.
12. Shodmanov F., G’ulomov A. Fuqarolik huquqi (umumiy qoidalar). SamDU.
2003.
1. Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish tushunchasi
Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq huquqiy munosabatlar
1996 yil 26 aprelda qabul qilingan «Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish
to’g’risida» qonun bilan tartibga solinadi.
Ushbu mavzuni o’rganishda quyidagi tushunchalarga e'tibor qaratish lozim:
iste'molchi-foyda chiqarib olish bilan bog’liq bo’lmagan holda shaxsiy iste'mol
yoki boshqa maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi
yoxud shu niyatda bo’lgan fuqaro (jismoniy shaxs);
Ishlab chiqaruvchi-iste'molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab
chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi
tadbirkor;
Ijrochi-maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta'mirlash-qurilish, transport
xizmati va xizmat ko’rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo’yicha iste'molchi
uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko’rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa
yoki yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi tadbirkor;
Sotuvchi-oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha iste'molchiga tovar realizatsiya
qiladigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi
tadbirkor;
Shartnoma-tovarni olish-sotishni amalga oshirishda, ishlar bajarish va
xizmatlar ko’rsatishda sifat, miqdor, muddat, narx va boshqa shartlar to’g’risida
iste'molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o’rtasidagi og’zaki yoki
yozma kelishuv;
75
Tovar-ishlab chiqaruvchi faoliyatining iste'molchiga shartnoma bo’yicha sotish
uchun mo’ljallangan mahsuli, shu jumladan import mahsuloti;
Normativ hujjatlar-standartlar, ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlar (qurilish
normalari va qoidalari, dori-darmonlar xususidagi davlat farmokopeyasi hamda
muvaqqat farmokopeya qoidalari va boshqalar), texnik shartlar, texnik tavsiflar,
retseptura va tovar (ish, xizmat) sifatiga va xavfsizligiga nisbatan belgilangan
talablarni o’z ichiga oluvchi boshqa hujjatlar;
Tovar (ish, xizmat)ning xavfsizligi-tovarni iste'mol qilish, undan foydalanish,
uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilishning, shuningdek ish yoki xizmat
natijalaridan foydalanishning odatdagi sharoitlarida iste'molchining hayoti, sog’lig’i
yoki mol-mulkiga va atrof muhitga zarar yetkazilishi ehtimoli bilan bog’liq xavf-
xatarning yo’qligi;
muvofiqlik sertifikati-sertifikatlangan mahsulotning belgilangan talablarga
muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat;
Tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni-tovar (ish, xizmat)ning normativ hujjatlarning
majburiy talablariga, shartnoma shartlariga yoxud tovar (ish, xizmat)ning sifatiga
odatda qo’yiladigan talablarga nomuvofiqligi;
Tovar (ish, xizmat)ning jiddiy nuqsoni-tovar (ish, xizmat)dan belgilangan
maqsadda foydalanib bo’lmaydigan qilib qo’yadigan yoxud bartaraf etish uchun
ko’p mehnat va vaqt sarflash talab qiladigan kamchilik;
Kafolat muddati-tovardan (xizmatdan) foydalanishning (oylar hisobidagi)
normativ muddati yoki tovar (xizmat)ning muayyan vazifani (necha soatda, nechta
ish jarayonida, qancha kilometr masofani bosib o’tib va h.k) bajarish vaqti tarzida
belgilangan muddati bo’lib, bu muddat ichida ishlab chiqaruvchi (ijrochi), basharti
tovarni ishlatish (xizmatdan foydalanish) qoidalariga rioya etilgan bo’lsa, tovarning
(xizmatning) sifatiga nisbatan normativ hujjatlarda nazarda tutilgan talablar
bajarilishini kafolatlaydi va ta'minlaydi;
Jizmat muddati-tovardan foydalanishning belgilangan muddati bo’lib, u
tamom bo’lgach, tovarning texnik holatidan qat'i nazar, undan foydalanish
to’xtatilishi lozim;
Yaroqlilik (saqlash) muddati - muayyan davr bo’lib, bu davrda tovar
76
foydalanishga yaroqli bo’ladi va u tamom bo’lgach, tovar odamlar hayoti hamda
sog’lig’i uchun xavf tug’dirishi mumkin;
Kassa cheki-tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi
to’langanligini tasdiqlaydigan, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to’langan sana va
kassa apparatining nomeri ko’rsatilgan hujjat;
Tovar cheki-tovarning sotib olinganligini yoki ish (xizmat)ning haqi
to’langanligini tasdiqlovchi, tovar (ish, xizmat)ning bahosi, haq to’langan sana
hamda sotuvchining nomi va joylashgan manzili haqidagi ma'lumot ko’rsatilgan
hujjat;
Tovarni (ishni, xizmatni) iste'molchidan qaytarib olish - agar tovar (ish,
xizmat) iste'molchi mulkiga aylangan yoki unga taklif etilgan bo’lsa, ishlab
chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning,
xizmatning) xavfsizligi talablariga mos bo’lmagan tovarni (ishni, xizmatni) qaytarib
olishga qaratilgan har qanday chora;
Tovarni (ishni, xizmatni) muomaladan chiqarish - ishlab chiqaruvchi (ijrochi,
sotuvchi) tomonidan amalga oshiriladigan, tovarning (ishning, xizmatning)
xavfsizligi talablariga mos bo’lmagan tovarga (ishga, xizmatga) ofertani tugatish va
bunga yo’l qo’ymaslikka qaratilgan har qanday chora.
Iste'molchilarning asosiy huquqlari quyidagilardan iborat:
Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)
haqida to’g’ri va to’liq ma'lumot olish;
Tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo’lishi;
Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishi; hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun
xavfli nuqsoni bo’lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi,
sotuvchi)ning g’ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy
ziyon, ma'naviy zararning to’liq hajmda qoplanishi;
Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya
qilinishini so’rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish;
Iste'molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish.
Iste'molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim
guruhlari uchun qonun hujjatlari bilan savdo, maishiy xizmat va xizmat
77
ko’rsatishning boshqa turlari bo’yicha imtiyozlar va afzalliklar belgilanishi
mumkin.
Tovar (ish, xizmat)lar to’g’risidagi ma'lumot
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste'molchiga o’zi realizatsiya qilayotgan
tovar (ish, xizmat)lar haqida o’z vaqtida zarur, to’g’ri va tushunarli ma'lumot
berishi shart.
Tovar (ish, xizmat) haqidagi ma'lumotda quyidagilar ko’rsatilishi shart:
Tovar (ish, xizmat) majburiy talablariga muvofiq kelishi shart bo’lgan
normativ hujjatning nomi;
Tovar (ish, xizmat)ning asosiy iste'mol xususiyatlari, shu jumladan o’ziga xos
xususiyatlari ro’yxati;
Bahosi (tarifi) va sotib olish shartlari;
Ayrim turdagi tovarlarning ishlab chiqarilgan sanasi;
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi)ning kafillik majburiyatlari;
Tovardan samarali va xavfsiz foydalanish qoidalari hamda shartlari;
Tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati va ushbu muddat tugaganidan keyin
iste'molchi nima ishlar qilishi zarurligi, shuningdek bunday ishlarni bajarmaslik
natijasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlar to’g’risidagi ma'lumotlar;
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning nomi va mulkchilik shakli, ro’yxatga
olish va litsenziya guvohnomasining nomeri;
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning hamda ular iste'molchidan da'vo
qabul qilishga vakolat bergan, shuningdek ta'mirlash ishlarini bajaradigan va
texnikaviy xizmat ko’rsatadigan korxonalarning manzillari;
Tovarlarni saqlash, xavfsiz utilizatsiya qilish usullari hamda qoidalari;
Teatr-konsert tadbirlari o’tkazilayotganda fonogrammadan foydalanilishi
to’g’risidagi axborot.
Sertifikatlanishi shart bo’lgan tovar haqida iste'molchiga uning
sertifikatlanganligi to’g’risida ma'lumot taqdim etilishi lozim.
Tovar (ish, xizmat) haqidagi zarur axborotning yo’qligi bunday tovar (ish,
xizmat)ni realizatsiya qilish ma'lumot berilgunga qadar tegishli davlat boshqaruvi
organining ko’rsatmasi bo’yicha to’xtatib turilishiga sabab bo’ladi.
78
Tovar (ish, xizmat) haqida noto’g’ri ma'lumot
berilgan taqdirda iste'molchining huquqlari
Agar tovar (ish, xizmat) haqida noto’g’ri yoki yetarli darajada to’liq bo’lmagan
ma'lumot berilganligi:
zarur iste'mol xossalariga ega bo’lmagan tovar (ish, xizmat) sotib olinishiga
sabab bo’lsa, iste'molchi shartnomani bekor qilishga va o’ziga yetkazilgan zararning
qoplanishini talab qilishga haqlidir;
Sotib olingan tovar (ish, xizmat)dan ko’zlangan maqsadda foydalana
olmaslikka sabab bo’lsa, iste'molchi tegishli ma'lumot oqilona qisqa (ko’pi bilan
uch kunlik) muddatda berilishini talab qilishga haqlidir. Agar ma'lumot aytilgan
muddatda berilmasa, iste'molchi shartnomani bekor qilib, zararning qoplanishini
talab qilishga haqlidir;
Iste'molchining hayotiga, sog’lig’iga yoxud mol-mulkiga zarar yetkazilishiga
sabab bo’lsa, u ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) oldiga qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan talablarni qo’yishga haqlidir.
Iste'molchining tovar (ish, xizmat) haqidagi noto’g’ri yoki yetarli darajada
to’liq bo’lmagan ma'lumot tufayli yetkazilgan zararni qoplash to’g’risidagi talablari
sotib olingan tovar (ish, xizmat)ning xossalari va jihatlari haqida iste'molchi maxsus
bilimga ega emas degan taxminga asoslanib qarab chiqiladi.
Noto’g’ri reklama oqibatida sotib olingan tovar (ish, xizmat) tufayli
iste'molchiga yetkazilgan zarar ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) tomonidan
to’liq hajmda qoplanishi lozim.
Iste'molchining savdo va boshqa xizmat ko’rsatish turlari sohasida shartnoma
tuzish hamda sotib olinayotgan tovar (ish, xizmat) sifatini tekshirish huquqi
Iste'molchi shartnoma tuzish yo’li bilan tovarni (ish, xizmatni) erkin sotib olish
huquqiga ega bo’lib, bu shartnomaga ko’ra sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi)
iste'molchiga muayyan miqdordagi va maqbul sifatli tovarni mulk qilib topshirish
(ish bajarish, xizmat ko’rsatish) majburiyatini, iste'molchi esa, shartlashilgan pulni
to’lash majburiyatini o’z zimmalariga oladilar.
Narxnoma bilan qo’yilgan tovarlar hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida
79
keluvchilar e'tiboriga havola etiladigan ma'lumot tegishli shartnomani tuzish uchun
taklif deb hisoblanadi.
Tomonlar o’rtasida shartnoma narsasi, miqdor, narx va boshqa muhim shartlar
to’g’risida kelishuvga erishilsa, iste'molchi bilan ishlab chiqaruvchi (ijrochi,
sotuvchi) o’rtasida shartnoma tuzilgan deb hisoblanadi.
Tuzilgan zahoti bajariladigan shartnoma, qoida tariqasida, og’zaki shaklda
tuziladi, qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan hollar bundan mustasno. Tuzilgan
vaqtdan boshqa paytda (oldindan beriladigan buyurtmalar bo’yicha, jo’natma
savdoda va boshqa hollarda) bajariladigan shartnoma yozma shaklda tuziladi.
Iste'molchi sotib olingan tovar (ish, xizmat) sifatini, butligini, vazni va narxini
tekshirish huquqiga ega, sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) esa, nazorat-o’lchov
asboblarini, narxga doir hujjatlarni taqdim etishi, tovarni ishlatib ko’rsatishi, undan
xavfsiz va to’g’ri foydalanishni o’rgatishi, zarurat bo’lsa, tovarni ekspertizaga
yuborishi shart.
2. Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar
Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar, shuningdek
ayrim turdagi tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish qoidalari
O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Tovar (ish, xizmat)lar
uchun haq to’lash shakli hamda tartibi iste'molchi bilan sotuvchi (ishlab
chiqaruvchi, ijrochi) o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Tovarlarni kreditga
sotish O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadigan tovarlarni
kreditga sotish qoidalari bilan belgilanadigan tartibda amalga oshiriladi. Oldi-sotdi
amalga oshirilganda iste'molchiga kassa yoki tovar cheki beriladi. Tovarni kassa
yoki tovar chekini bermasdan sotish taqiqlanadi.
Uzoq muddat foydalaniladigan barcha turdagi tovarlar va xizmatlarga ishlab
chiqaruvchi (ijrochi) kafolat muddati belgilashi lozim. Kafolat muddati tovar
iste'molchiga sotilgan yoki xizmat ko’rsatilgan kundan boshlab hisoblanadi. Agar
tovar sotilgan kunni aniqlashning imkoni bo’lmasa, bu muddat tovar ishlab
chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) kafolat
muddati mobaynida tovar (xizmat)ning, shu jumladan butlovchi buyumlarning
80
normal ishlashini (qo’llanilishini, ulardan foydalanilishini) ta'minlashi shart.
Butlovchi buyumlarning kafolat muddati, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida
belgilanmagan bo’lsa, asosiy buyumning kafolat muddatidan kam bo’lmasligi
lozim. Kafolat muddati tovar (xizmat)ning pasportida yoki tovarni sotish yoxud
xizmat ko’rsatish paytida tovar bilan birgalikda iste'molchiga beriladigan boshqa
hujjatda ko’rsatiladi. Ishlab chiqaruvchi tovardan kafolat muddati va xizmat
muddati mobaynida foydalanish imkoniyatini ta'minlashi, tovarning ta'mirlanishini
va unga texnik xizmat ko’rsatilishini tashkil etishi, tovarni ishlab chiqarish muddati
mobaynida hamda u ishlab chiqarishdan olib tashlanganidan keyin tovarning xizmat
muddati mobaynida, bunday muddat bo’lmagan taqdirda esa, tovar ishlab
chiqarishdan olib tashlangan paytdan e'tiboran o’n yil mobaynida yetarli hajmda va
turda ehtiyot qismlari ishlab chiqarishi hamda savdo va ta'mirlash tashkilotlariga
yetkazib berishi shart.
Dori-darmon, oziq-ovqat va maishiy kimyo tovarlarida ular ishlab chiqarilgan
sana va yaroqlilik muddati hamda saqlash shartlari ko’rsatilgan bo’lishi lozim.
Sotuvchilarning yaroqlilik muddati ko’rsatilmagan yoki bu muddati o’tib ketgan
tovarlarni qabul qilishi va realizatsiya qilishi man etiladi.
Iste'molchining tovar (ish, xizmat) xavfsiz bo’lishiga talab qo’yish huquqi
Iste'molchi o’zi sotib olgan tovar (ish, xizmat) sanitariya-gigiyena, shu
jumladan radiologiya, epidemiyaga qarshi talablarga va amaldagi boshqa normalar
hamda qoidalarga rioya etgan holda ishlab chiqarilgan yoki bajarilgan bo’lishiga va
uning hayoti, sog’lig’i, atrof muhit uchun xavfsiz bo’lishiga, shuningdek uning mol-
mulkiga zarar yetkazmasligiga kafolat berilishini talab qilish huquqiga ega.
Tovar (ish, xizmat)ning iste'molchilar hayoti, sog’lig’i, mol-mulki va atrof
muhit uchun xavfsiz bo’lishiga doir talablar qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tovar (ish, xizmat)ning xizmat muddati yoki
yaroqlilik muddati mobaynida, agar bunday muddat belgilanmagan bo’lsa, tovar
iste'molchiga sotilgan (ish bajarilgan) kundan e'tiboran o’n yil mobaynida uning
xavfsiz bo’lishini ta'minlashi shart.
Iste'molchilarning hayoti, sog’lig’i, mol-mulki hamda atrof muhit uchun xavf
tug’diruvchi tovar ishlab chiqarganlik (ish bajarganlik, xizmat ko’rsatganlik) uchun
81
qonun hujjatlariga muvofiq:
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi);
Normativ hujjatlarni tasdiqlagan organ;
Muvofiqlik sertifikati bergan organ;
sog’liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish, veterinariya xizmati organlari yoki
xavfli tovar (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish yoxud realizatsiya qilishga ruxsat
bergan boshqa organlar javobgar bo’ladi.
Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishi ta'minlanmaganligi oqibatida
iste'molchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar ushbu
Qonunning 20-moddasiga muvofiq qoplanishi lozim.
Agar tovar (ish, xizmat)dan xavfsiz foydalanish yoki uni shu tarzda tashish va
saqlash uchun maxsus qoidalarga rioya etish zarur bo’lsa, ishlab chiqaruvchi
(ijrochi) bunday qoidalarni ishlab chiqishi, sotuvchi (ijrochi) esa, ularni
iste'molchilar e'tiboriga yetkazishi shart.
Agar tovardan foydalanish, uni saqlash, tashish yoki utilizatsiya qilish, ish
(xizmat) natijalari iste'molchining hayoti, sog’lig’i, mol-mulkiga yoki atrof muhitga
zarar yetkazayotganligi yoxud zarar yetkazishi mumkinligi aniqlansa, ishlab
chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) zarar keltiruvchi sabablar bartaraf etilgunga qadar
ularni ishlab chiqarishni (bajarishni, uni realizatsiya qilishni) darhol to’xtatishi,
muomaladan chiqarish va iste'molchilardan qaytarib olish choralarini ko’rishi shart.
Zarar yetkazilishining sabablarini bartaraf etish mumkin bo’lmagan taqdirda,
ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) bunday tovarni ishlab chiqarishdan olib
tashlashi, ishni bajarish va xizmat ko’rsatishni tugatishi shart, bunda davolashga,
oziq-ovqatga mo’ljallangan tovarlar va maishiy kimyo tovarlari sotuvchi yoki ishlab
chiqaruvchi tomonidan utilizatsiya qilinishi shart. Bu majburiyatlar sotuvchi yoki
ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan bajarilmagan taqdirda, tovarni ishlab
chiqarishdan olib tashlash, ishni bajarish va xizmat ko’rsatishni to’xtatish, ularni
muomaladan chiqarish va iste'molchilardan qaytarib olish tovarning (ishning,
xizmatning) xavfsiz bo’lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat
boshqaruvi organlari ko’rsatmasiga binoan amalga oshiriladi. Iste'molchining
hayoti, sog’lig’i va mol-mulkiga hamda atrof muhit uchun xavfli bo’lgan
82
tovarlarning partiyalarini muomaladan chiqarish, ishlarni bajarishni va xizmatlar
ko’rsatishni taqiqlab qo’yish tartibi O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan
belgilanadi.
Tovarni qaytarib olish, ishni bajarishni va xizmat ko’rsatishni taqiqlab qo’yish
munosabati bilan iste'molchiga yetkazilgan zarar ishlab chiqaruvchi (ijrochi,
sotuvchi) tomonidan to’liq hajmda qoplanishi lozim.
Agar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) xavfli xossalarga ega bo’lgan tovarni
qaytarib olish yuzasidan barcha zarur choralarni ko’rgan bo’lsa, u iste'molchi
mazkur tovardan foydalanishni davom ettiraverishi tufayli yetkazilgan zarar uchun
javobgarlikdan ozod qilinadi.
Iste'molchiga nuqsonli tovar sotilganda uning huquqlari
Nuqsonli tovar sotilgan iste'molchi, agar bu hol shartnoma tuzish paytida aytib
o’tilmagan bo’lsa, o’z xohishiga qarab quyidagilardan birini talab qilishga haqli:
tovarni ayni shunday markali (modelli, artikulli) maqbul sifatli tovarga
almashtirib berish; tovarni boshqa markali (modelli, artikulli) shunday tovarga
almashtirib, uning xarid narxini tegishincha qayta hisob-kitob qilish; tovarning
nuqsonlarini bepul bartaraf etish yoki iste'molchining yoxud uchinchi shaxsning
nuqsonlarni bartaraf etishga qilgan xarajatlarini qoplash; xarid narxini nuqsonga
mutanosib ravishda kamaytirish; shartnomani bekor qilib, ko’rilgan zararni qoplash.
Agar nuqsonlar:
tovarning kafolat muddati yoxud yaroqlilik muddati mobaynida; kafolat
muddati va yaroqlilik muddati belgilanmagan tovarlar bo’yicha olti oy mobaynida;
ko’chmas mulk iste'molchiga o’tkazilgan kundan e'tiboran ikki yil mobaynida, agar
shartnomada bundan uzoqroq muddat nazarda tutilmagan bo’lsa; mavsumiy tovarlar
uchun O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan muddat
mobaynida aniqlangan bo’lsa, iste'molchi mazkur huquqlarini ro’yobga chiqarishi
mumkin.
Iste'molchi o’ziga sotilgan, to’plamlar, garniturlar, komplektlar va
komplekslarning mustaqil tarkibiy qismi bo’lgan va mustaqil narxga ega bo’lgan
buyumlarda nuqsonlar borligini aniqlagan taqdirda, butun to’plam, garnitur,
komplekt va kompleksga nisbatan ham, ularning nuqsonlari bor mustaqil tarkibiy
83
qismlariga nisbatan ham ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan
talablarni qo’yishga haqlidir.
Ushbu birinchi qismida bayon etilgan talablarni iste'molchi sotuvchiga
qo’yadi.
Iste'molchining talablari u kassa yoki tovar chekini, kafolat muddati
belgilangan tovarlar bo’yicha esa, tegishlicha rasmiylashtirilgan texnik pasport yoki
uning o’rnini bosuvchi boshqa hujjatni taqdim etgan taqdirda ko’rib chiqiladi.
Iste'molchi texnik pasportni yo’qotib qo’ygan taqdirda, uni qayta tiklash qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Tovarda aniqlangan nuqsonlar ishlab chiqaruvchi tomonidan bartaraf etiladi.
Ishlab chiqaruvchi bilan sotuvchining o’zaro munosabatlari shartnoma bilan tartibga
solinadi.
Nuqsonli tovarni almashtirib berish tartibi
Iste'molchi tovarning ishlab chiqarilishiga, tuzilishiga, tarkibiga doir
kamchiliklarni yoki boshqa nuqsonlarni aniqlagan taqdirda sotuvchi (ishlab
chiqaruvchi) uni ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga yetti kunlik
muddatda, tovar sifatini sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan qo’shimcha
ravishda tekshirish zarur bo’lganida esa, iste'molchi talab qo’ygan paytdan e'tiboran
yigirma kun ichida almashtirib berishi shart. (O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son
Qonuni tahriridagi qism)
Ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar bo’lmagan taqdirda,
iste'molchining almashtirib berish xususidagi talabi da'vo qilingan paytdan e'tiboran
bir oy ichida qondirilishi kerak. Cho’l va olis joylarda, tovarlar vaqti-vaqti bilan
olib boriladigan joylarda iste'molchining bunday talabi ushbu joylarga navbatdagi
tovar yetkazib berish uchun ketadigan muddat ichida, lekin ikki oydan kechiktirmay
qondirilishi lozim.
Ana shu muddatlarning o’tkazib yuborilgan har bir kuni uchun sotuvchi (ishlab
chiqaruvchi) iste'molchiga almashtirilgan tovarni berish bilan bir vaqtda tovar
bahosining bir foizi miqdorida neustoyka (penya) to’laydi.
Iste'molchining roziligi bilan sotuvchi nuqsonli tovarni boshqa markali
84
(modelli, artikulli) shunday tovarga almashtirib berib, xarid narxini tegishincha
qayta hisob-kitob qilishi shart.
Tovar nuqsonlarini bepul bartaraf etish tartibi
Tovarda kafolat muddatida topilgan nuqsonlarni sotuvchi iste'molchi tegishli
talab qo’ygan paytdan e'tiboran yigirma kun ichida, ishlab chiqaruvchi esa, o’n kun
ichida bepul bartaraf etishi lozim.
Iste'molchi kafolat muddati tugaganidan keyin tovarning nuqsonlarini bepul
bartaraf etish to’g’risida ishlab chiqaruvchiga talab qo’yishga haqli. Bunday talab,
basharti tovarda ishlab chiqaruvchining aybi bilan yo’l qo’yilgan jiddiy nuqsonlar
aniqlangan bo’lsa, belgilangan xizmat muddati mobaynida, agar xizmat muddati
belgilanmagan bo’lsa, o’n yil mobaynida qo’yilishi mumkin.
Uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarni ta'mirlashga ketadigan
vaqtda foydalanib turish uchun iste'molchining talabiga binoan nuqsonli tovar
qaytarib berilganidan keyin uch kun ichida unga ayni shunday markali (modelli,
artikulli) tovar berib turiladi (sotuvchining hisobidan uning o’zi yoki vakili eltib
beradi). Buning uchun ishlab chiqaruvchi sotuvchi bilan birgalikda shartnoma
asosida tovarlarning almashuv fondini nazarda tutishlari shart. Mazkur talablar
tatbiq etilmaydigan uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarlar ro’yxatini
O’zbekiston Respublikasi Hukumati belgilaydi.
Tovardagi nuqsonlarni bartaraf etish xususida talab qo’yilgan taqdirda, undan
foydalanishning kafolat muddati iste'molchining tovardan foydalana olmagan
davrga teng muddatga uzaytiriladi. Mazkur muddat iste'molchi nuqsonlarni bartaraf
etish talabi bilan murojaat etgan kundan e'tiboran hisoblana boshlaydi.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste'molchining ta'mirlashga ketadigan vaqtda
foydalanish uchun shunday tovarni berib turish haqidagi talabini bajarish
kechiktirilgan har bir kun uchun, shuningdek nuqsonlarni bartaraf etishning
shartnomadan kelib chiqadigan muddatlaridan ortiq kechiktirilgan har bir kun
uchun tovar narxining bir foizi miqdorida iste'molchiga neustoyka (penya) to’laydi.
Agar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste'molchining tovarni almashtirib berish
yoki undagi nuqsonlarni bartaraf etish haqidagi talablarini bajarmagan bo’lsa,
iste'molchi tovarning xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirishni yoki
85
shartnomani bekor qilib, yetkazilgan ziyon va ma'naviy zararni ushbu Qonunning
20 va 22-moddalariga muvofiq qoplashni talab qilishga haqli.
Iste'molchiga nuqsonli tovar sotilgan taqdirda u bilan hisob-kitob qilish
Nuqsonli tovar ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib
berilgan vaqtda tovarning narxi o’zgargan bo’lsa, qayta hisob-kitob qilinmaydi.
Nuqsonli tovar boshqa markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib
berilayotganda, agar almashtirilishi kerak bo’lgan tovar narxi uning o’rniga
berilayotgan tovar narxidan past bo’lsa, iste'molchi narxlardagi farqni qo’shimcha
ravishda to’lashi lozim, almashtirilishi kerak bo’lgan tovar narxi uning o’rniga
berilayotgan tovar narxidan yuqori bo’lsa, iste'molchiga narxlardagi farq
qaytariladi. Bunday hisob-kitob chog’ida almashtirilishi kerak bo’lgan tovar narxi
oshgan taqdirda, uning talab qo’yilgan paytdagi narxi, narxi pasaygan taqdirda esa,
xarid qilingan paytdagi narxi qo’llaniladi.
Shartnoma bekor qilinayotganda tovar narxi oshgan bo’lsa, iste'molchi bilan
hisob-kitob tovarning tegishli talab qo’yilgan paytdagi qiymatiga qarab, narxi
pasaygan taqdirda esa, xarid qilingan paytdagi qiymatiga qarab amalga oshiriladi.
Tovar iste'molchilarga kreditga sotilgan bo’lsa, shartnoma bekor qilingan
taqdirda, pul summasi tovar qaytarilayotgan paytga qadar uzilgan kredit miqdorida
qaytarib beriladi, shuningdek kredit berganlik haqi to’lanadi.
Hajmi katta yoki vazni besh kilogrammdan ziyod tovarni ta'mirlash, narxini
tushirish, almashtirish uchun eltish va iste'molchiga qaytarib keltirib berish
sotuvchining (ishlab chiqaruvchining) kuchi bilan va uning hisobidan amalga
oshiriladi. Ushbu majburiyat bajarilmagan taqdirda tovarni eltish va qaytarib olib
kelish iste'molchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bunda iste'molchining
tovarni eltish va qaytarib olib ketish bilan bog’liq xarajatlarini sotuvchi (ishlab
chiqaruvchi) qoplashi shart.
Iste'molchining maqbul sifatli tovarni almashtirib olish huquqi
Iste'molchi maqbul sifatli nooziq-ovqat tovarini xarid qilgan kunidan e'tiboran
o’n kun ichida ushbu tovar sotib olingan joydagi sotuvchidan uni ayni shunday
tovarga almashtirib olishga, bunday tovar sotuvda bo’lmasa, pulini qaytarib olishga
86
haqli.
Almashtirib olish tartibi va almashtirib berilmaydigan tovarlar ro’yxati
O’zbekiston Respublikasi Hukumati tasdiqlaydigan qoidalar bilan belgilanadi.
Ishni bajarish, xizmat ko’rsatish to’g’risidagi
shartnoma shartlari buzilgan taqdirda iste'molchining huquqlari
Ijrochi ayrim turdagi ishlarni bajarish (xizmatlar ko’rsatish) qoidalarida yoki
shartnomada belgilangan muddatda, hajmda va sifatda ishni bajarishi (xizmat
ko’rsatishi) shart.
Ishni bajarish (xizmat ko’rsatish) muddati ish bajarilishi (xizmat ko’rsatilishi)
lozim bo’lgan sanaga (davrga), shuningdek ijrochi ishni bajarishga (xizmat
ko’rsatishga) kirishishi lozim bo’lgan sanaga (davrga) qarab belgilanishi mumkin.
Agar ish bajarish, xizmat ko’rsatish shartnomaning amal qilish muddati davomida
qismlarga bo’lib-bo’lib ado etiladigan bo’lsa (vaqtli matbuotni yetkazib berish,
texnik xizmat ko’rsatish va boshqalar), ishlar bajarish (xizmatlar ko’rsatish)ning
bosqichma-bosqich muddatlari (davrlari) nazarda tutilishi kerak.
Agar ijrochi shartnomani ijro etishga o’z vaqtida kirishmasa yoki
shartnomaning belgilangan muddatda bajarilmasligi ayon bo’lib qolsa, iste'molchi
ishni bajarish, xizmat ko’rsatish to’g’risidagi shartnomadan voz kechishga va
yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilishga haqli.
Agar ijrochi shartnoma shartlarini ish (xizmat)ni yomonlashtirgan darajada
jiddiy buzgan bo’lsa, yoxud ishda (xizmatda) boshqa jiddiy nuqsonlarga yo’l
qo’ygan bo’lsa, iste'molchi o’z xohishiga ko’ra nuqsonlar bepul bartaraf etilishini,
bajarilgan ish (ko’rsatilgan xizmat) bahosi nuqsonlarga mutanosib ravishda
kamaytirilishini, xuddi shunday sifatli shu xildagi materialdan boshqa buyum bepul
tayyorlab berilishini yoxud ishning takroran bajarilishini yoinki shartnoma bekor
qilinib, ko’rilgan zarar to’liq qoplanishini talab qilishga haqli.
Iste'molchi ushbu moddaning to’rtinchi qismida ko’rsatilgan huquqlarni:
ishni (xizmatni) qabul qilib olish vaqtida yoki uning bajarilishi jarayonida
nuqsonlar aniqlangan taqdirda;
kafolat muddati davomida, kafolat muddati bo’lmagan taqdirda esa, ish
(xizmat) qabul qilib olingan kundan e'tiboran olti oy davomida;
87
imorat yoki boshqa ko’chmas mulkda nuqsonlar aniqlangan kundan e'tiboran
ikki yil davomida ro’yobga chiqarishi mumkin.
Ish bajarish (xizmat ko’rsatish) jarayonida aniqlangan nuqsonlarni bartaraf
etish muddatlari shartnomada belgilab qo’yiladi. Bajarilgan ish (ko’rsatilgan
xizmat)dagi nuqsonlar, agar shartnomada bir muncha qisqaroq muddat
belgilanmagan bo’lsa, iste'molchi talab qilgan kundan e'tiboran yigirma kun ichida
ijrochi tomonidan bartaraf etilishi kerak. Nuqsonlar belgilangan muddatda bartaraf
etilmagan, shuningdek ish bajarishni (xizmat ko’rsatishni) boshlash va tugallash
kechiktirilgan taqdirda, ijrochi iste'molchiga har bir kechiktirilgan kun, soat (agar
muddat soatlarda belgilangan bo’lsa) uchun ish (xizmat) qiymatining yoki buyurtma
qiymatining (agar uning qiymati alohida belgilanmagan bo’lsa) bir foizi miqdorida
neustoyka (penya) to’laydi.
Iste'molchi undirib olgan neustoyka (penya) summasi ish bajarish (xizmat
ko’rsatish)ning alohida turi bahosidan yoki buyurtmaning umumiy bahosidan ortiq
bo’lishi mumkin emas.
Bajarilgan ishdagi nuqsonlarni bartaraf etish kechiktirilganligi uchun ijrochi
to’lagan neustoyka (penya) qoplanishi lozim bo’lgan zarar hisobiga kirmaydi.
Ijrochining majburiyatni umuman yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun
neustoyka (penya) to’lashi va zararni qoplashi uni majburiyatni asl holida
bajarishdan ozod etmaydi.
Iste'molchidan qabul qilib olingan ashyo (material) yo’qolgan, ishdan chiqqan,
unga putur yetgan taqdirda yoki iste'molchining materialidan foydalanib bajarilgan
ishda jiddiy nuqsonlar bo’lsa yoki u buzib bajarilgan taqdirda ijrochi iste'molchiga
aynan o’xshash sifatli ashyoni qaytarishi (o’zining aynan o’xshash sifatli
materialidan ish bajarishi yoki xizmat ko’rsatishi), buning imkoniyati bo’lmagan
taqdirda esa, ashyoning (materialning) talab qo’yilgan paytdagi qiymatini ikki
baravar qilib to’lashi shart.
Ijrochi tomonidan ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish uchun qabul qilib
olinayotgan ashyo (material) qiymati shartnoma tuzish paytida tomonlarning
kelishuviga muvofiq belgilanadi.
Ishda (xizmatda) jiddiy nuqsonlar mavjud bo’lganida yoki shartnoma talablari
88
jiddiy buzilganida, shuningdek ashyo (material) yo’qolgan, ishdan chiqqan, unga
putur yetgan taqdirda iste'molchi bilan hisob-kitob ishning (xizmatning) yoki
materialning shartnomani bekor qilish paytidagi oshgan narxini hisobga olgan holda
amalga oshiriladi.
Sifatsiz bajarilgan ish (ko’rsatilgan xizmat) tufayli iste'molchiga yetkazilgan
zarar uchun ijrochi ushbu Qonunning 20, 22, 27, 29-moddalariga muvofiq javobgar
bo’ladi.
Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish to’g’risida tuzilgan shartnomalar
bo’yicha iste'molchilar bilan ijrochi o’rtasidagi munosabatlarning o’z mohiyatiga
ko’ra ushbu moddaga mos kelmaydigan xususiyatlari, shuningdek shartnomalarning
umuman yoki lozim darajada ijro etilmaganligi tufayli kelib chiqadigan oqibatlar
bunday shartnomalarning alohida turlari to’g’risida qonun hujjatlarida belgilab
qo’yiladigan qoidalar bilan aniqlanadi.
Tovar (ish, xizmat)ning nuqsonlari tufayli yetkazilgan
zarar uchun mulkiy javobgarlik
Tovar (ish,xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bog’liq
bo’lgan va boshqa nuqsonlari, shuningdek iste'molchining hayoti, sog’lig’i yoki
mol-mulkining xavfsizligini ta'min eta olmaydigan materiallar, uskunalar, asbob-
anjomlar, moslamalar yoki boshqa vositalar qo’llanilishi oqibatida iste'molchining
hayotiga, sog’lig’i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi,
ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnoma munosabatlariga
kirishgan-kirishmaganidan qat'i nazar,har qanday iste'molchi tovar (ish, xizmat)ning
nuqsoni tufayli yetkazilgan zarar qoplanishini talab qilish huquqiga ega.
Iste'molchining hayoti, sog’lig’i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar u
normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati
mobaynida, bunday muddat belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab chiqarilgan
(ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e'tiboran o’n yil mobaynida yuzaga kelgan
bo’lsa, qoplanishi lozim.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) zarar bartaraf qilib bo’lmaydigan kuch
yoki foydalanish, saqlash yoxud tashishning belgilangan qoidalari iste'molchi
89
tomonidan buzilishi tufayli yetkazilganligini isbotlasa, u javobgarlikdan ozod
qilinadi.
3. Iste'molchilar huquqlarining davlat
tomonidan himoya qilinishini ta'minlash
Davlat iste'molchilarning tovar(ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish
chog’idagi huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlari himoya
qilinishini kafolatlaydi. Iste'molchilarning huquqlari davlat tomonidan himoya
qilinishini davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, shuningdek sudlar
ta'minlaydilar.
Quyidagilar iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun maxsus
vakolat berilgan davlat organlaridir: O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan
chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi;
O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (bundan
buyon matnda "O’zstandart" agentligi deb yuritiladi); O’zbekiston Respublikasi
Sog’liqni saqlash vazirligi; O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish
qo’mitasi; O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi;
iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya
etilishini o’z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi
organlari. (O’zR 19.12.2005 y. O’RQ-14-son Qonuni tahriridagi qism), (Oldingi
tahririga qarang)
Iste'molchilar huquqlari himoya qilinishi uchun mahalliy hokimiyat organlari:
iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari
bajarilishini tashkil etadilar; iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish vakolati
berilgan davlat organlari va iste'molchilarning jamoat birlashmalari bilan hamkorlik
qiladilar; iste'molchilarning shikoyatlari, arizalari va takliflarini ko’rib chiqadilar;
iste'molchilarning (iste'molchilar nomuayyan doirasining) huquqlarini himoya qilib
sudlarga murojaat etadilar; o’z huquqlari doirasida boshqa vakolatlarni ham amalga
oshiradilar.
O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi hamda uning hududiy organlari
iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish maqsadida:
90
iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlariga
rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradilar; iste'molchilarning
huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlarining qo’llanilishi masalalari
yuzasidan rasmiy tushuntirishlar beradilar; iste'molchilarning huquqlarini himoya
qilish to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzish alomatlari aniqlangan taqdirda, ishlab
chiqaruvchidan (ijrochidan, sotuvchidan) zarur hujjatlar, tushuntirishlarni va boshqa
axborotni so’rab oladilar; iste'molchilarning huquqlarini buzayotgan kamchiliklarni
bartaraf etish to’g’risida ishlab chiqaruvchiga (ijrochiga, sotuvchiga) ko’rsatma
yuboradilar;
iste'molchilarning (iste'molchilar nomuayyan doirasining) huquqlarini himoya
qilib, sudga murojaat etishga haqlidirlar;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradilar.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz bo’lishini va ularning sifatini nazorat
qiluvchi davlat boshqaruvi organlarining vakolatlari
Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishini va ularning sifatini ta'minlash
maqsadida "O’zstandart" agentligi, O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash
vazirligi, O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi,
O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi hamda tovar
(ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi
boshqa davlat boshqaruv organlari o’z vakolatlari doirasida:
tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishiga va ularning sifatiga doir majburiy
talablarni belgilaydilar hamda bu talablarga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradilar;
tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishiga va ularning sifatiga doir talablar
buzilishini bartaraf etish, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash,
chiqarish va realizatsiya qilishni to’xtatish (ishlar bajarilishini, xizmatlar
ko’rsatilishini to’xtatish), ularni iste'molchilardan qaytarib olish to’g’risida ishlab
chiqaruvchilarga (ijrochilarga, sotuvchilarga) ko’rsatmalar yo’llaydilar, shuningdek
bu haqda iste'molchilarni xabardor qiladilar;
ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)lar tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz
bo’lishi va ularning sifatiga doir talablarni buzganlari taqdirda ularning ustidan
91
sudlarda da'vo qo’zg’atadilar.
Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi va ularning sifati ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlari faoliyatini O’zbekiston Respublikasi
Hukumati muvofiqlashtirib boradi.
Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish
to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) iste'molchilarning huquqlarini himoya
qilish to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgar bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni
qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi hamda uning hududiy organlari ishlab
chiqaruvchiga (ijrochiga, sotuvchiga):
qonun hujjatlarida yaroqlilik muddati ko’rsatilishi shart ekanligi
belgilanganligiga qaramay yaroqlilik muddati ko’rsatilmagan tovarlarni realizatsiya
qilish uchun qabul qilganlik va sotganlik uchun tovarlarning (ishlarning,
xizmatlarning) xavfsiz bo’lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi tegishli
davlat boshqaruvi organlarining ushbu tovarlarning iste'mol (foydalanish) uchun
yaroqliligi to’g’risidagi xulosasi olingan taqdirda, realizatsiya qilish uchun qabul
qilingan tovarlar hajmining besh foizi va ushbu tovarlarning iste'mol (foydalanish)
uchun yaroqsizligi to’g’risidagi xulosasi olingan taqdirda, realizatsiya qilish uchun
qabul qilingan tovarlar hajmining yuz foizi miqdorida, biroq eng kam ish haqining
ikki yuz baravaridan ko’p bo’lmagan miqdorda;
yaroqlilik muddati o’tgan tovarlarni realizatsiya qilish uchun qabul qilganlik
va sotganlik uchun - realizatsiya qilish uchun qabul qilingan tovarlar hajmining yuz
foizi miqdorida, biroq eng kam ish haqining uch yuz baravaridan ko’p bo’lmagan
miqdorda;
iste'molchilar huquqlarining buzilishini bartaraf etish to’g’risidagi o’z
ko’rsatmalarini bajarishdan bo’yin tovlaganlik yoki o’z vaqtida bajarmaganlik
uchun:
yuridik shaxslarga - eng kam ish haqining o’n baravaridan yigirma
baravarigacha miqdorda;
jismoniy shaxslarga - eng kam ish haqining uch baravaridan besh
92
baravarigacha miqdorda jarima solish huquqiga ega.
"O’zstandart" agentligi va ushbu Qonun 26-moddasining birinchi qismida
ko’rsatilgan davlat boshqaruvining boshqa organlari:
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) majburiy sertifikatlash qoidalari ishlab
chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan buzilsa;
o’zlarining ko’rsatmalarini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) bajarishdan
bo’yin tovlasa, o’z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasa;
normativ hujjat talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli
iste'molchilarga zarar yetkazilsa, jarimalar solishga haqlidir.
Jarima solish sud tomonidan, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) sodir
etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo’lgan va jarimani ixtiyoriy ravishda
to’lagan taqdirda esa, maxsus vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.
Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik uchun ishlab chiqaruvchining (ijrochining, sotuvchining) oxirgi hisobot
sanasidagi joriy aktivlari summasining jami yigirma foizidan ortiq miqdorda jarima
undirish unga undiriladigan summani undirish to’g’risida qaror qabul qilingan
kundan e'tiboran olti oy mobaynida oyma-oy bo’lib to’lash imkoni berilgan holda
amalga oshiriladi
Jarima solish ishlab chiqaruvchini (ijrochini, sotuvchini) yo’l qo’yilgan
qonunbuzarliklarni bartaraf qilish majburiyatidan ozod etmaydi.
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) davlat boshqaruvi organining
ko’rsatmasini to’liq yoki qisman haqiqiy emas deb topish to’g’risidagi ariza bilan
sudga murojaat etishga haqlidir.
Ariza berish, agar sud ko’rsatmalarning ijro etilishini to’xtatib turish
to’g’risida ajrim chiqarmagan bo’lsa, uni sudda ko’rib chiqish davrida bu
hujjatlarning bajarilishini to’xtatib qo’ymaydi.
Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi haqidagi talablarga javob bermaydigan
tovar (ish, xizmat)lar tufayli iste'molchilarga zarar yetkazilsa, tovarlar (ishlar,
xizmatlar) xavfsiz bo’lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi
davlat boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq
javobgar bo’ladilar.
93
Iste'molchining huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga
haqlidir. Da'volar, agar qonunlarda boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa,
javobgar, iste'molchi joylashgan yerdagi yoki zarar yetkazilgan joydagi sudga
taqdim etiladi.
Iste'molchilar o’z huquqlarining buzilishi bilan bog’liq da'volar bo’yicha,
shuningdek tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi va ularning sifati ustidan
nazoratni amalga oshiruvchi davlat organlari, iste'molchilarning jamoat
birlashmalari iste'molchining (iste'molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini
ko’zlab qo’zg’atiladigan da'volar bo’yicha davlat boji to’lashdan ozod qilinadilar.
Mavzuni o’zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Iste'molchi deganda nimani tushunasiz?
2. Iste'molchining asosiy huquqlari nimadan iborat?
3. Iste'molchi huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi tushuntiring?
94
5- Mavzu: Mehnat huquqi asoslari.
Reja:
1. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, manbalari.
2. Mehnat shartnomasi va kontrakti tushunchpsi.
3. Mehnat muxofazasi va moddiy javobgarlik .
4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
Tayanch iboralar: mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, manbalari;
mehnat shartnomasi va kontrakti tushunchasi; mehnat muxofazasi va moddiy
javobgarlik; ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
3. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
4. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
5. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
95
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
7. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
8. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
9. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
10. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999.
11. O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. T.Adolat. 1996.
1. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, manbalari.
Mulkchilikning har qanday shakllariga asoslanadigan korxonalarda
xodimlarning ish beruvchi ishlash uchun yollanishga asoslanuvchi mehnat
munosabatlari mehnat huquqining predmeti hisoblanadi .
Mehnat huquqining predmetiga qo'yidagi munosabatlari kiradi:
1. Ish beruvchi va xodimlar vakillik organlari o'rtasida mehnat shartnomasini
belgilash, o'zgartirish korxonani boshqarishga oid munosabatlar:
2. Ishga joylashtirish bo'yicha davlat organlari bilan ish beruvchilar, ularning
vakillari, xodimlar vakillik organlari o'rtasida Yangi ish joylarini barpo etish,
aholini ishga joylashtirish,mehnat resurslaridan unumli va oqilona foydalanishga
doir munosabatlar:
3. Xodimlar malakasini oshirish, bevosita ishlab chiqarishning o'zida ishchi
kadrlar tayyorlashga oid munosabatlar:
4. Mehnat qonunlariga rioya etilishi, mehnat muxofazasi qoidalarining
bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirishga doir munosabatlar:
5. Protsessul munosabatlar:
Mehnat munosabatlarini tartibga solishda O'zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi tomonidan 1995 y 21 dekabrda qabul qilingan va 1996y apreldan amalga
kiritilgan Mehnat kodeksi yetakchi o'rin tutadi. U umumiy va maxsus qism, 16-bob
294 moddadan iborat. 1996 y 10-dekabrdagi „Bolali oilalarni davlat yo'li bilan
ijtimoiy qo'llab-quvatlashni yanada kuchaytirish to'g’risida”gi farmoni. 1997y 11
96
martdagi 133- sonli „Amaldagi qonunlarni mehnat kodeksi talablariga
muvofiqlashtirish to'g’risida”gi. Vazirlar Mahkamasini qarorlari. Mehnat vazirligi
tomonidan tasdiqlangan namunaviy ikki mehnat tartibi qoidalari, „Xotin – qizlar
mehnati qo'llanilishi ta'qiqlangan mehnat sharoiti noqulay bo'lgan ishlar ro'yxati.
Oliy sud Plenumining 1998y 17 apreldagi 12-sonli „Sudlar tomonidan mehnat
shartnomasini bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning qo'llanilishi haqida”gi
qarori va boshqa normativ hujjatlar bevosita mehnat qilish bilan bog’liq
jarayonlarini tartibga soladi..
Mehnat huquqining subyektlari sifatida: Fuqarolar, ish beruvchilar,
xodimlarning vakillik organlari, ish beruvchilarning vakillik organlari davlat ishi
bilan ta'minlash organlari mehnat huquqining subyektlari hisoblanadi. O'zbekiston
Respublikasining Mehnat kodeksi 77- moddasiga ko'ra 16 yoshga yetgan jismoniy
va aqliy mehnat qilishga layoqati bo'lgan fuqarolar bilan mehnat shartnomasi
tuzilishi mumkin. Istisno tariqasida ota-onalaridan birining yoki ularning o'rninni
bosuvchi shaxslarning yozma roziligi bilan 15 yoshga to'lgan shaxslar ham mehnat
huquqining subyekti bo'la oladilar. Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida
umumiy o'rta ta'lim maktablari, bilim yurtlari, maxsus o'quv yurtlari o'quvchilari 14
yoshga to'lganlarida o'qishdan bo'sh vaqitlarida ishga qabul qilinishlari mumkin.
2. Mehnat shartnomasi va kontrakt tushunchasi.
Mehnat kodeksining 72-moddasiga ko'ra mehnat shartnomasi xodim bilan
ish beruvchi o'rtasidagi kelishuv bo'lib, uning maqsadi muayyan mutaxassislk,
malaka, bo'yicha ishni xodim tomonidan haq evaziga ichki mehnat tartibi
qoyidalariga bo'ysungan holda bajarishdan ibort bo'ladi.
Mehnat shartnomasining shartlari 1) Asosiy 2) Fakul'tetiv (dastlabki sinov).
Mehnat funksiyalarini belgilash paytida „mansab”
„Mutaxassislik”tushunchalari farqlanmog’i lozim. Mansab xodim vakolatlarining
huquklari va majburiyatlarini belgilovchi tushuncha bo'lsa, mutaxassislik xodim
bajaradigan ish xususiyatlarini ,uning bilimi, malakasini ifodalaydi. Mehnat
shartnomasi va uning barcha asosiy shartlari to'g’risida kelishib olingan va uni
belgilangan tartibda rasmiylashtirishtirilgandan boshlab tuzilgan hisoblanadi.
97
Mehnat sharnomasi dastlabki sinov shartlari bilan tuzilganligi hamda bu
haqda xodimga ma'lum qilinadi va yozma mehnat shartnomasida ko'rsatib qo'yiladi.
Mehnat kodeksining 84-moddasiga ko'ra mehnat shartnomasi qo'yidagi maqsadga
dastlabki sinov sharti bilan tuzilishi mumkin:
- Xodimning topshirilayotgan ishga layoqatligini tekshirib ko'rish.
- Xodim mehnat shartnomosida shartlashilgan ishni davom etirishning maqsadga
muvofiqligi haqida bir qarorga kelishi.
Dastlabki sinov muddati 3oy.
Qo'yidagi hollarda dastlabki sinov qo'llanilishi mumkin emas:
- Homilador va 3 yoshga to'lmagan bolalari bo'lgan ayollarga :
- Korxona uchun belgilangan kvota hisobidan ishga xodimning bir marta bo'lsada
o'z xizmat vazifalarini qo'pol tarzda buzganligi.
- O'rindoshlik asosida ishlayotgan boshqa doimiy xodimning ishga qabul qilinishi
yoki o'rindoshlik bo'yicha ishlashni cheklanishi munosabati bilan o'rindoshlik
bo'yicha ishlayotgan xodimlar.
- Mulkdor, almashishi sababli korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat
shartnomasining bekor qilinishi.
- Attestatsiya natijasiga ko'ra.
3. Mehnat muxofazasi va moddiy javobgarlik
Mehnat muxofazasi - tagishli qonun va boshqa me'yoriy xujjatlar asosida
amal qiluvchi, insoning, mehnat jarayonida xavsizligi, sihat-salomatligi va ish
qobilyati saqlanishi ta'minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy,
texnikaviy, sanitoriya-gegina va davlat profilaktika tadbirlari hamda vositalari
tuzishdan iborat.
O'zbekiston Respublikasi mehnatni muxofaza qilish to'g’risidagi qonun 1993y 6-
may (O'zb Yangi qonunlari, 8-son T. Adolat. 1994 y).
Mehnat shartnomasi taraflarning moddiy javobgarligi.
Moddiy javobgarlik tushunchasi va asoslari mehnat shartnomasining muhim qismi
bo'lib, tomonlarning bir-birlari oldidagi moddiy javobgarliklari hisoblanadi.
MKning 86- moddasiga ko'ra: Mehnat shartnomasining bir tarafi o'zining
98
g’ayriqonuniy aybli xulq- atvori (harakat yoki harakatsizligi) natijasida boshqa
tarafga yetkazilgan zarari uchun, mehnat kodeksida boshqacha holat nazarda
tutilmagan bo'lsa, moddiy javobgar bo'linadi:
Moddiy javobgarlik yuz berishi uchun qo'yidagi shartlari mavjud bo'lishi kerak:
- ayibli-hulqatvor.
- g’ayri qonuniy harakat yoki haraktsizlik.
- kelib chiqqan zarar.
- ayibli hulq atvor bilan zararli oqibat o'rtasida sababli bog’lanish bo'lishi lozim.
Xodimning ish beruvchiga yetkazilgan zarar uchun javobgarliklari.
MKning 198- moddasida aytilishicha: xodim ish beruvchiga yetkazilgan bevosita
haqiqiy zararni to'lash shart: Bevosita yetkazilgan haqiqiy zarar deganda ish
beruvchining mavjud mol-mulki (shu jumladan ish beruvchi uchunchi shaxslardan)
ishga qabul qilinganida :
- olti oygacha muddatga ishga qabul qilinayotgan xodimlarga ishga qabul
qilinishidagi xujjatlar.
Mehnat shartnomasining o'zgartirilishi.
Mehnat shartnomasi o'zgartirilishiga mehnat shartlarining o'zgarilishi sabab
bo'ladi. MKning 89-moddasiga ko'ra qo'yidagi hollar yuz berganda mehnat
shartnomalarini ish beruvchi tomonidan bir tomonlama tarzda o'zgartirilishiga yo'l
qo'yilishi mumkin:
A) Korxonadagi texnolagik jarayonlarni o'zgartirilishi yuz bergan, yangi
texnololgyalar joriy etilgan hollarda;
B) Ishlab chqarishni va mehnatni tashkil etishdagi o'zgarishlar, korxona tarkibiy
tuzilishda, boshqaruv sxemalarida yuz bergan o'zgarishlar tufayli;
V) Ishlar (xizmatlar) hajmi qisqarishi yuz berganda, basharti bunday o'zgarishi
ishlar (xizmatlar) xususiyatini o'zgarishiga: xodimlar soning qisqarishiga olib kelsa.
Mehnat shartlari o'zgarganda xodim 2 oy oldin ogohlantirish lozim xodim
yangi ishga o'tmagan taqdirda ish beruvchi kamida 1 oylik o'rtacha ish haqi
miqdorida ishdan bo'shatish nafaqasi bergan holda ishdan bo'shatish kerak.
Mehnat shartnomasini bekor qilishi.
MKning 97- moddasida mehnat shartnomasini bekor qilishning qo'yidagi
99
asoslari nazarda tutilgan.
1. Taraflarning kelishuviga ko'ra
2. Taraflardan birining tashabbusi bilan
3. Muddatning tugashi bilan
4. Taraflarning ixtiyoriga bog’liq bo'lmagan holatlarga ko'ra:
5. Mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko'ra.
6. Saylov yoki tanlovdan o'tmaganligi yoxud saylov yoki tanlovda ishtirok etishni
istamaganliga tufayli.
MKning 100-moddasiga ko'ra, mehnat shartnomasi ish beruvchi tomonidan
qo'yidagi hollarda bekor qilinadi:
1. Texnologyadagi, ishlab chiqarish va mehatni tashkil etishdan o'zgarishlar,
xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatlarining o'zgarishga olib kelganligini ishlar
hajmining qisqarganligi yoxud qorxonaning tugatilganligi.
2. Xodimning malakasi yetarli bo'lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko'ra
bajarayotgan ishga noloyiq bo'lib qolishi.
3. Xodimning o'z xizmat vazifalarini muntazam ravishda buzishi.
Xodim mehnat burchlarini bajarishi tufayli vafot etganida uning qaromog’ida
bo'lib kelgan mehnatga yaroqsiz oila a'zolari o'z daromadlaridan mahrum bo'lishlari
tufayli ko'rilgan zarar.
- Xodimni ishlash imkoniyatidan g’ayri qonuniy mahrum qilish (noqonuniy ishdan
bo'shatish, boshqa o'tkazish yoki ishdan chetlatish) natijasida majburiy progul vaqti
tufayli ko'rilgan zarar.
- Xodimning mol-mulkiga ish beruvchi tomonidan g’ayriqonuniy ziyon yetkazilishi
tufayli (xodim mulkining nobud bo'lishi, yo'qolishi,
kamayishi,shikastlanishi)yetkazilgan zarar.
- xodimga ish beruvchi tomonidan yetkazilgan ma'naviy (jismoniy yoki ruhiy ozob
chekish zararga olgan mol-mulki) amalda kamaytirilganligi yoki yomon holatga
qilganligi, shunengdek ish beruvchining ortiqcha to'lovlar qilinishi tushuniladi.
Agar hodim tomonidan ish beruvchiga zarar uni, bartaraf etish mumkin bo'lmagan
kuchlar(tabbiy ofatlar,ishlab chiqarish falokatlari 3-chi shaxsning g’ayriqonuniy
harakatlari va h..k) normalxo'jalik tavakkalchiligi oqibatida, oxirgi zarurati yoki
100
zaruriy mudofa natijasida kelib chiqqan bo'lsa, xodimning moddiy javobgarligi
istisno etiladi.
Moddiy javobgarlik ikki xil bo'ladi: Cheklangan va to'liq.
Xodim mehnat burchlarini bajarishi jarayonida ish beruvchiga yetkazgan
zarar uchun cheklangan moddiy javobgarlikka tortilishi, ya'ni u o'zining o'rtacha
oylik ish haqi miqdorida oshmaydigan hajimda moddiy javobgar bo'lishi,
ehtiyotsizlik natijasida yetkazilgan zararlar uchun u qonunda maxsus ko'rsatib
qo'yilgan hollardagina to'la moddiy javobgar qilinishi mumkinligi aytilgan.
MKning 202-moddasida xodimning to'liq moddiy javobgarligi holatlari
ko'rsatilgan.
1. Maxsus yozma shartnoma asosida unga ishonib topshirilgan qimmatliklarning
saqlanishi ta'minlanmaganlik uchun .
2. Birgalik hujjat asosida olingan qimmatliklarning saqlanishi
ta'minlanmaganlik uchun.
3. Qasddan zarar yetkazganda.
4. Alkogolik ichimliklardan, giyohvandlik yoki taksik modda ta'siridan mastlik
holatida zarar yetkazilganida .
5. Xodimning sud hukmi bilan aniqlangan jinoiy harakatlari natijasida zarar
yetkazilganda.
6. Tijorat sirlarini oshkor etganda
7. Qonunda , O'zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlarida nazarda
tutilgan hollarda.
Ish beruvchi xodimga yetkazilgan zararlar uchun moddiy-javobgarlik obyektlari
qatoriga MKning 187-moddasiga muvofiq qo'yidagilar kiradi.
- O'z mehnat vazifalarini bajarishi munosabati bilan yoki mehnat qilish
imkoniyatidan g’ayriqonuniy ravishda mahrum etilganligi natijasida xodimga,
boquvchisi ish bilan bog’liq holda vafot etgan taqdirda esa, - uning oila a'zolariga
yetkazilgan har qanday zararni (shu jumladan, ma'naviy zararni) ish beruvchi, to'liq
hajmda to'laydi. Ma'naviy zarar (jismoniy yoki ruhiy azoblar) pul shaklida yoki
boshqa moddiy shaklda hamda ish beruvchi va xodim o'rtasidagi kelishuvga
muvofiq ravishda, xodim mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda vafot
101
etgan taqdirda esa, - ish beruvchi va vafot etgan xodimning oila a'zolari o'rtasidagi
kelishuvga muvofiq ravishda belgilangan miqdorda qoplanadi. Ma'naviy zararni
qoplash yuzasidan nizo kelib chiqqan taqdirda, bu masala sudda ko'rib chiqiladi.
MKning 188-moddasiga ko'ra, ish beruvchining xodimga mehnat qilish
imkoniyatidan g’ayriqonuniy ravishda mahrum etilganligi natijasida yetkazilgan
zararni to'lash majburiyati quyidagicha: Xodim mehnat qilish imkoniyatidan
g’ayriqonuniy ravishda mahrum etilgan barcha hollarda ololmay qolgan ish haqini
ish beruvchi unga to'lashi shart. Bunday majburiyat, agar ish haqi ishga qabul qilish
g’ayriqonuniy ravishda rad etilganligi, mehnat shartnomasi g’ayriqonuniy ravishda
bekor qilinganligi yoki xodim g’ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o'tkazilganligi
va mehnat nizolarini ko'ruvchi organning bunday ishlar yuzasidan chiqarilgan
qarori o'z vaqtida bajarilmaganligi, mehnat daftarchasini berish kechiktirilganligi,
har qanday yo'llar bilan xodimning sha'niga dog’ tushiruvchi ma'lumotlar
tarqatilganligi natijasida, basharti bu ma'lumotlar haqiqatga to'g’ri kelmasa,
shuningdek boshqa hollarda olinmay qolgan bo'lsa, kelib chiqadi.
MKning 189-moddasiga ko'ra, ish beruvchining xodim sog’lig’iga yetkazilgan
zararni to'lash majburiyati:
Xodimning sog’lig’iga mehnatda mayib bo'lishi, kasb kasalligiga chalinishi
yoki u o'z mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda sog’lig’ining boshqacha
tarzda shikastlanishi sababli yetkazilgan zararni ish beruvchi to'liq hajmda to'lashi
shart.
Xodimning ish beruvchining hududida ham, uning tashqarisida ham mehnatda
mayib bo'lishi, shuningdek ish beruvchi tomonidan ajratilgan transportda ish joyiga
kelayotgan yoki ishdan qaytayotgan vaqtda shikastlanishi natijasida yetkazilgan
zarar uchun ish beruvchi moddiy javobgar bo'ladi.
Mehnatda mayib bo'lish oqibatida yoki o'z mehnat vazifalarini bajarishi bilan
bog’liq holda sog’lig’ining boshqacha tarzda shikastlanishi sababli xodimga
yetkazilgan zararni ish beruvchi, basharti zarar uning aybi bilan kelib
chiqmaganligini isbotlab berolmasa, to'lashi shart.
O'z mehnat vazifalarini bajarayotgan vaqtida yuqori xavf manbai natijasida
xodimning sog’lig’iga yetkazilgan zararni ish beruvchi, basharti zarar uni bartaraf
102
qilish mumkin bo'lmagan kuchlar tufayli yoki jabrlanuvchi qasddan qilganligi
oqibatida kelib chiqqanligini isbotlab berolmasa, to'lashi shart.
MKning 190-moddasiga ko'ra, xodimning sog’lig’iga shikast yetganligi
munosabati bilan to'lanishi lozim bo'lgan zarar miqdori:
To'lanishi lozim bo'lgan zarar jabrlanuvchining mehnatda mayib bo'lishiga
qadar olgan o'rtacha oylik ish haqiga nisbatan foiz hisobida, uning kasbga oid
mehnat qobiliyatini yo'qotganlik darajasiga muvofiq belgilanadigan har oylik
to'lovdan, sog’lig’iga shikast yetishi bilan bog’liq qo'shimcha xarajatlarning
kompensatsiyasidan, shuningdek belgilangan hollarda esa, - bir yo'la beriladigan
nafaqa to'lashdan iboratdir.
Kasbga oid mehnat qobiliyatini yo'qotganlik darajasi va jabrlanuvchining
qo'shimcha yordam turlariga muhtojligi tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi
(TMEK) tomonidan aniqlanadi.
Zarar o'rnini qoplash uchun to'lovlarni tayinlashda jabrlanuvchi olayotgan ish
haqi, stipendiya, pensiya va boshqa daromadlar hisobga olinmaydi. Bunda
mehnatda mayib bo'lgan jabrlanuvchilar - nogironlarga zararni qoplash uchun
to'lanadigan summa qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining
ellik foizidan oz bo'lishi mumkin emas.
MKning 191-moddasiga ko'ra, xodimning sog’lig’iga shikast yetkazilganda
mehnat shartnomasi taraflarining aralash javobgarligi:
Agar jabrlanuvchining qo'pol ehtiyotsizligi zararning kelib chiqishi yoki
ko'payishiga sabab bo'lsa, to'lanishi lozim bo'lgan zarar miqdori jabrlanuvchining
aybi darajasiga qarab, muvofiq ravishda kamaytiriladi.
Jabrlanuvchi tomonidan qo'pol ehtiyotsizlik qilingan va ish beruvchining aybi
bo'lmagan hollarda, uning aybidan qat'i nazar javobgarlik kelib chiqadigan bo'lsa
(189-moddaning to'rtinchi qismi), to'lanadigan zarar miqdori ham shunga muvofiq
ravishda kamaytiriladi. Bunday vaqtda zararni to'lashni rad etishga yo'l qo'yilmaydi.
Aralash javobgarlik to'lanishi lozim bo'lgan zararning qo'shimcha turlariga, bir
yo'la beriladigan nafaqaga, shuningdek boquvchining vafoti munosabati bilan
zararni to'lash hollariga tadbiq etilmaydi.
103
MKning 192-moddasiga ko'ra, boquvchining vafot etganligi munosabati bilan
zararni ish beruvchi tomonidan to'lash majburiyati:
Xodim mehnatda mayib bo'lishi, kasb kasalligi yoki mehnat vazifalarini
bajarish bilan bog’liq holda sog’lig’iga boshqacha tarzda shikast yetishi sababli
vafot etgan hollarda, ish beruvchi marhumning qaramog’ida bo'lgan mehnatga
qobiliyatsiz shaxslarga, shuningdek o'n olti yoshga to'lmagan yoki u vafot etgan
kunga qadar undan ta'minot olish huquqiga ega bo'lgan shaxslarga, marhumning
vafotidan keyin tug’ilgan farzandiga, shuningdek ota-onasidan biriga, umr
yo'ldoshiga yoki oilaning boshqa a'zosiga, agar u ishlamasdan marhumning uch
yoshga yetmagan bolalari (ukalari, singillari) yoki nevaralarining parvarishi bilan
band bo'lsa, zararni to'lashi shart.
Qaramoqda bo'lish farazan olinadi va buning uchun dalil talab etilmaydi.
Quyidagilar mehnatga qobiliyatsiz deb hisoblanadi:
o'n olti yoshdan katta shaxslar, agar ular shu yoshga to'lgunga qadar nogiron
bo'lib qolgan bo'lsalar;
oltmish yoshga to'lgan erkaklar va ellik besh yoshga to'lgan ayollar;
belgilangan tartibda nogiron deb topilgan shaxslar.
Oila a'zosining mehnatga qobiliyatsizligi boshlangan vaqt (boquvchining
vafotiga qadar yoki undan keyin) uning zararni undirishga bo'lgan huquqiga ta'sir
etmaydi.
O'n olti yoshdagi va undan katta o'quvchilar, o'quv yurtlarining kunduzgi
bo'limlarida o'qishni tugatgunlarigacha, lekin o'n sakkiz yoshga qadar bo'lgan
davrda, zararni undirish huquqiga egadirlar.
MKning 193-moddasiga ko'ra, boquvchining vafot etganligi munosabati bilan
to'lanadigan zarar miqdori:
Vafot etgan boquvchining qaramog’ida bo'lgan va uning vafoti munosabati
bilan zararni undirishga haqli bo'lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga to'lanadigan
zarar miqdori marhumning o'rtacha oylik ish haqi miqdorida, uning o'ziga va uning
qaramog’ida bo'lgan, lekin zararni undirishga haqli bo'lmagan mehnatga
qobiliyatsiz shaxslarning ulushini chegirib tashlagan holda belgilanadi.
104
Zarar to'lovini olishga haqli bo'lgan shaxslarning har biriga tegishli bo'lgan
zarar miqdorini aniqlash uchun boquvchi ish haqining mazkur shaxslarning
hammasiga to'g’ri keladigan qismi ular soniga taqsimlanadi.
Vafot etgan shaxsning qaramog’ida bo'lmagan, ammo zarar to'lovini olish
huquqiga ega bo'lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslar uchun zarar to'lovi miqdori
quyidagi tartibda belgilanadi:
agar ta'minot mablag’i sud tartibida undirilgan bo'lsa, u holda zarar to'lovlari
sud tomonidan tayinlangan summa miqdorida belgilanadi;
agar ta'minot mablag’i sud tartibida undirilmagan bo'lsa, u holda zarar
to'lovlari ularning moddiy ahvoli hamda vafot etgan shaxsning hayotlik vaqtida
ularga yordam ko'rsatish imkoniyatini hisobga olib belgilanadi.
Agar vafot etgan shaxsning qaramog’ida bo'lgan shaxslar ham, uning
qaramog’ida bo'lmagan shaxslar ham ayni bir vaqtda zarar to'lovini olishga haqli
bo'lsalar, bunday holda zarar to'lovlari miqdori avvalo marhumning qaramog’ida
bo'lmagan shaxslar uchun belgilanadi. Ular uchun belgilangan zarar to'lovi summasi
boquvchining ish haqidan chegirib tashlanadi, so'ngra ish haqining qolgan
miqdoridan kelib chiqib ushbu moddaning birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda
tutilgan tartibda marhumning qaramog’ida bo'lgan shaxslar uchun qoplanadigan
zarar miqdori belgilanadi.
Boquvchisini yo'qotganligi munosabati bilan zarar to'lovini olish huquqiga ega
bo'lgan shaxslarga tayinlangan boquvchisini yo'qotganlik pensiyasi, xuddi
shuningdek boshqa pensiya, ish haqi, stipendiya va boshqa daromadlar
qoplanadigan zarar to'lovi hisobiga kiritilmaydi. Bunda qaramoqdagi har bir
shaxsga tegishli bo'lgan zararni qoplash summasi qonun hujjatlarida belgilangan
eng kam ish haqi miqdorining ellik foizidan oz bo'lishi mumkin emas.
MKning 188-moddasiga ko'ra, xodimning sog’lig’iga shikast yetkazilganligi
yoki uning vafoti munosabati bilan bir yo'la beriladigan nafaqaning miqdori:
Xodimning sog’lig’iga shikast yetkazilganligi yoki uning vafoti munosabati
bilan ish beruvchi tomonidan bir yo'la beriladigan nafaqaning miqdori jamoa
shartnomasida, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo'lsa, - ish beruvchi bilan
105
kasaba uyushmasi qo'mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o'rtasidagi
kelishuvga binoan belgilanadi.
Bunda xodimning sog’lig’iga shikast yetkazilganligi munosabati bilan bir yo'la
beriladigan nafaqaning miqdori jabrlanuvchining yillik ish haqidan, xodimning
vafoti munosabati bilan bir yo'la beriladigan nafaqaning miqdori esa, marhumning
olti yillik o'rtacha ish haqidan kam bo'lishi mumkin emas.
MKning 195-moddasiga ko'ra, xodimning sog’lig’iga shikast yetkazilganligi
yoki uning vafoti munosabati bilan ish beruvchi tomonidan zararni to'lash tartibi va
muddatlari:
Mehnat vazifalarini bajarish bilan bog’liq holda xodimning sog’lig’iga shikast
yetkazilganligi yoki uning vafoti munosabati bilan ish beruvchi tomonidan zararni
to'lash tartibi va muddatlari O'zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan
belgilanadi.
MKning 196-moddasiga ko'ra, xodimning mol-mulkiga yetkazilgan zarar
uchun ish beruvchining moddiy javobgarligi: Mehnat shartnomasida belgilangan
vazifalarini lozim darajada bajarmaganligi natijasida xodimning shaxsiy buyumlari
yoki boshqa mol-mulkiga zarar yetkazgan ish beruvchi bu zararni natura holida
qoplamog’i lozim. Zararni natura holida qoplashning iloji bo'lmagan taqdirda yoki
xodimning roziligi bilan mol-mulkning qiymati shu joyda amalda bo'lgan baho
bo'yicha to'la hajmda qoplanadi.
MKning 197-moddasiga ko'ra, xodimga yetkazilgan zararni undirishga doir
ishlarni ko'rish tartibi: Zararni undirish haqidagi arizani ish beruvchiga jabrlanuvchi
xodim, xodim vafot etgan taqdirda esa, - zarar to'lovini olishga haqli bo'lgan
manfaatdor shaxslar beradi.
Ish beruvchi arizani ko'rib chiqishi va ariza tushgan kundan e'tiboran o'n
kunlik muddat ichida tegishli qaror qabul qilishi shart.
Ish beruvchining xodimga zararni to'lash haqidagi buyrug’ining nusxasi yoki
rad etish haqidagi dalil - asosli yozma javobi u qabul qilingan kundan boshlab uch
kunlik muddat ichida xodim yoki manfaatdor shaxslarga topshiriladi.
106
Xodim yoki manfaatdor shaxslar ish beruvchining qaroriga rozi bo'lmagan
yoki belgilangan muddatda javob olmagan taqdirda, ular mazkur nizoni hal qilib
berish uchun sudga murojaat qilishlari mumkin.
4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
1. Ayollarga va oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg’ul shaxslarga beriladigan
qo'shimcha kafolatlar (224-238 moddalar)
2. Yoshlar uchun qo'shimcha kafolatlar (239-249 moddalar)
3. Ishni ta'lim bilan birga qo'shib olib borayotgan shaxslar uchun imtiyozlar (248-
258 moddalar)
MKning 224-moddasiga ko'ra, homilador ayollarni va bolasi bor ayollarni
ishga qabul qilishdagi kafolatlar belgilangan. Unga ko'ra, homiladorligi yoki bolasi
borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish va ularning ish haqini
kamaytirish taqiqlanadi. Homilador ayolni yoki uch yoshga to'lmagan bolasi bor
ayolni ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda ish beruvchi rad etishning sabablarini
ularga yozma ravishda ma'lum qilishi shart. Mazkur shaxslarni ishga qabul qilishni
rad etganlik ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Mehnat sharoiti noqulay ishlarda, shuningdek yer osti ishlarida ayollar
mehnatini qo'llanish taqiqlanadi, yer ostidagi ba'zi ishlar (jismoniy bo'lmagan ishlar
yoki sanitariya va maishiy xizmat ko'rsatish ishlari) bundan mustasnodir.
Ayollarning ular uchun mumkin bo'lgan normadan ortiq yukni ko'tarishlari va
tashishlari man etiladi. Ayollar mehnatini qo'llanish taqiqlanadigan mehnat sharoiti
noqulay ishlarning ro'yxati hamda ular ko'tarishlari va tashishlari mumkin bo'lgan
yuk normalarining chegarasini O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy
muhofaza qilish vazirligi va O'zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi
O'zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va ish beruvchilarning
vakillari maslahatini olgan holda tasdiqlaydi.
Tibbiy xulosaga muvofiq homilador ayollarning ishlab chiqarish normalari,
xizmat ko'rsatish normalari kamaytiriladi yoki ular avvalgi ishlaridagi o'rtacha oylik
ish haqi saqlangan holda yengilroq yoxud noqulay ishlab chiqarish omillarining
ta'siridan xoli bo'lgan ishga o'tkaziladi.
107
Homilador ayolga yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillari ta'siridan
xoli bo'lgan ish berish masalasi hal etilgunga qadar, u ana shu sababdan ishga
chiqmagan barcha ish kunlari uchun o'rtacha oylik ish haqi saqlangan holda ishdan
ozod etilishi lozim.
Ikki yoshga to'lmagan bolasi bor ayollar avvalgi ishini bajarishi mumkin
bo'lmagan taqdirda, bolasi ikki yoshga to'lgunga qadar avvalgi ishidagi o'rtacha
oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining
ta'siridan xoli bo'lgan ishga o'tkaziladi.
Homilador ayollarni va o'n to'rt yoshga to'lmagan bolasi (o'n olti yoshga
to'lmagan nogiron bolasi) bor ayollarni ularning roziligisiz tungi ishlarga, ish
vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga va xizmat
safariga yuborishga yo'l qo'yilmaydi. Shu bilan birga homilador ayollarni va uch
yoshga to'lmagan bolasi bor ayollarni tungi ishlarga jalb qilishga bunday ish ona va
bolaning sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo'lgan
taqdirdagina yo'l qo'yiladi.
Uch yoshga to'lmagan bolalari bor, budjet hisobidan moliyaviy jihatdan
ta'minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollarga ish vaqtining
haftasiga o'ttiz besh soatdan oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilanadi.
Ish vaqtining qisqartirilgan muddati chog’ida ushbu moddaning birinchi
qismida ko'rsatilgan ayollar mehnatiga haq har kungi to'liq ish muddati chog’ida
tegishli toifadagi xodimlar uchun belgilangan miqdorda to'lanadi.
Homilador ayolning, o'n to'rt yoshga to'lmagan bolasi (o'n olti yoshga
to'lmagan nogiron bolasi) bor ayolning, shu jumladan homiyligida shunday bolasi
bor ayolning yoki oilaning betob a'zosini parvarish qilish bilan band bo'lgan
shaxsning iltimosiga ko'ra, ish beruvchi tibbiy xulosaga muvofiq ularga to'liqsiz ish
kuni yoki to'liqsiz ish haftasi (119-modda) belgilashga majburdir.
Nogiron bolasini tarbiyalayotgan ota-onaning biriga (vasiyga, homiyga) bola
o'n olti yoshga to'lgunga qadar davlat ijtimoiy sug’urtasi mablag’lari hisobidan bir
kunlik ish haqi miqdorida haq to'lagan holda oyiga qo'shimcha bir dam olish kuni
beriladi.
108
Homilador ayollarga va bola tuqqan ayollarga yillik ta'tillar, ularning
xohishiga ko'ra, tegishlicha homiladorlik va tug’ish ta'tilidan oldin yoki undan keyin
yoxud bolani parvarishlash ta'tilidan keyin beriladi.
O'n to'rt yoshga to'lmagan bitta va undan ortiq bolani (o'n olti yoshga
to'lmagan nogiron bolani) tarbiyalayotgan yolg’iz ota, yolg’iz onaga (beva erkaklar,
beva ayollar, nikohdan ajrashganlar, yolg’iz onalarga) va muddatli harbiy xizmatni
o'tayotgan harbiy xizmatchilarning xotinlariga yillik ta'tillar, ularning xohishiga
ko'ra yoz vaqtida yoki ular uchun qulay bo'lgan boshqa vaqtda beriladi (144-
modda).
O'n ikki yoshga to'lmagan ikki va undan ortiq bolasi yoki o'n olti yoshga
to'lmagan nogiron bolasi bor ayollarga har yili uch ish kunidan kam bo'lmagan
muddat bilan haq to'lanadigan qo'shimcha ta'til beriladi.
O'n ikki yoshga to'lmagan ikki va undan ortiq bolasi yoki o'n olti yoshga
to'lmagan nogiron bolasi bor ayollarga ularning xohishiga ko'ra, har yili o'n to'rt
kalendar kundan kam bo'lmagan muddat bilan ish haqi saqlanmagan holda ta'til
beriladi. Bunday ta'til yillik ta'tilga qo'shib berilishi yoki ish beruvchi bilan kelishib
belgilanadigan davrda undan alohida (to'liq yoxud qismlarga bo'lib) foydalanilishi
mumkin.
Ayollarga tuqqunga qadar yetmish kalendar kun va tuqqanidan keyin ellik olti
kalendar kun (tug’ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug’ilgan hollarda
- yetmish kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug’ish ta'tillari berilib,
davlat ijtimoiy sug’urtasi bo'yicha nafaqa to'lanadi.
Homiladorlik va tug’ish ta'tili jamlangan holda hisoblab chiqilib, tug’ishga
qadar amalda bunday ta'tilning necha kunidan foydalanilganidan qat'i nazar ayolga
to'liq beriladi.
Homiladorlik va tug’ish ta'tili tugaganidan keyin ayolning xohishiga ko'ra,
unga bolasi ikki yoshga to'lgunga qadar bolani parvarishlash uchun ta'til berilib, bu
davrda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa to'lanadi.
Ayolga, uning xohishiga ko'ra, bolasi uch yoshga to'lgunga qadar bolani
parvarishlash uchun ish haqi saqlanmaydigan qo'shimcha ta'til ham beriladi.
109
Bolani parvarishlash uchun beriladigan ta'tillardan bolaning otasi, buvisi,
buvasi yoki bolani amalda parvarishlayotgan boshqa qarindoshlari ham to'liq yoki
uni qismlarga bo'lib foydalanishlari mumkin.
Ayol yoki ushbu moddaning uchinchi qismida ko'rsatilgan shaxslar o'z
xohishlariga ko'ra, bolani parvarishlash ta'tili davrida to'liq bo'lmagan ish vaqti
rejimida yoki ish beruvchi bilan kelishib, uyda ishlashlari mumkin. Bunda ularning
nafaqa olish huquqlari (ushbu moddaning birinchi qismi) saqlanib qoladi.
Bolani parvarishlash ta'tillari davrida ayolning ish joyi (lavozimi) saqlanadi.
Bu ta'tillar mehnat stajiga, shu jumladan mutaxassisligi bo'yicha ish stajiga ham
qo'shiladi.
Bolani parvarishlash ta'tillarining vaqti, basharti jamoa shartnomasida,
korxonaning boshqa loqal hujjatida yoxud mehnat shartnomasida o'zgacha hol
nazarda tutilmagan bo'lsa, keyingi haq to'lanadigan yillik ta'til olish huquqini
beradigan ish stajiga qo'shilmaydi.
Yangi tug’ilgan bolalarni bevosita tug’ruqxonadan farzandlikka olgan yoki
bolalarga vasiy qilib belgilangan shaxslarga bola farzandlikka olingan (vasiylik
belgilangan) kundan boshlab, bola tug’ilgan kundan e'tiboran ellik olti kalendar kun
(ikki yoki undan ortiq bola asrab olingan (vasiylik belgilangan) taqdirda esa
yetmish kalendar kun) o'tgunga qadar bo'lgan davrda davlat ijtimoiy sug’urtasi
bo'yicha nafaqa to'lagan holda ta'til beriladi va ularning xohishiga ko'ra, bola uch
yoshga to'lgunga qadar bolani parvarishlash uchun qo'shimcha ta'tillar beriladi (234-
modda).
Ikki yoshga to'lmagan bolasi bor ayollarga, dam olish va ovqatlanish uchun
beriladigan tanaffusdan tashqari, bolani ovqatlantirish uchun qo'shimcha tanaffuslar
ham beriladi. Bu tanaffuslar kamida har uch soatda bir marta har biri o'ttiz minutdan
kam bo'lmagan muddat bilan beriladi. Ikki yoshga to'lmagan ikki va undan ortiq
bolasi bo'lgan taqdirda, tanaffusning muddati kamida bir soat qilib belgilanadi.
Bolani ovqatlantirish uchun beriladigan tanaffuslar ish vaqtiga kiritiladi va
o'rtacha oylik ish haqi hisobi bo'yicha haq to'lanadi.
Bolasi bor ayolning xohishiga ko'ra, bolani ovqatlantirish uchun beriladigan
tanaffuslar dam olish va ovqatlanish uchun belgilangan tanaffusga qo'shib berilishi
110
yoki umumlashtirilib, ish kunining (ish smenasining) boshiga yoki oxiriga
ko'chirilib, ish kuni (ish smenasi) shunga yarasha qisqartirilishi mumkin.
Bu tanaffuslarning aniq muddati va ularni berish tartibi jamoa shartnomasida,
agar u tuzilmagan bo'lsa, - ish beruvchi va kasaba uyushmasi qo'mitasi yoki
xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib belgilab qo'yiladi.
Homilador ayollar va uch yoshga to'lmagan bolasi bor ayollar bilan tuzilgan
mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo'l
qo'yilmaydi, korxonaning butunlay tugatilish hollari bundan mustasno, bunday
hollarda mehnat shartnomasi ularni albatta ishga joylashtirish sharti bilan bekor
qilinadi. Mazkur ayollarni ishga joylashtirishni mahalliy mehnat organi ularni ishga
joylashtirish davrida qonun hujjatlarida belgilangan tegishli ijtimoiy to'lovlar bilan
ta'minlagan holda amalga oshiradi. (O'zR 15.04.1999 y. 772-1-son Qonuni
tahriridagi qism)
Muddati tugaganligi sababli mehnat shartnomasi bekor qilingan hollarda ham
ish beruvchi ushbu moddaning birinchi qismida ko'rsatib o'tilgan ayollarni ishga
joylashtirishi shart. Ishga joylashtirish davrida bu ayollarning ish haqi saqlanib
qoladi, biroq bu muhlat muddatli mehnat shartnomasi tugagan kundan boshlab uch
oydan oshmasligi kerak.
Ayollarga onalik bilan bog’liq holda beriladigan kafolatlar va imtiyozlar (tungi
ishlarga va ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb etishni
va xizmat safarlariga yuborishni cheklash, shuningdek qo'shimcha ta'tillar berish,
imtiyozli ish rejimlarini o'rnatish hamda mehnat to'g’risidagi qonunlar va boshqa
normativ hujjatlarda belgilangan boshqa kafolatlar va imtiyozlar), onasiz bolalarni
(ona vafot etgan, onalik huquqlaridan mahrum etilgan, uzoq vaqt davolash
muassasalarida bo'lgan va bolalari to'g’risida ona sifatida g’amxo'rlik qilmagan
boshqa hollarda) tarbiyalayotgan otalarga, shuningdek voyaga yetmagan
bolalarning vasiylariga (homiylariga) ham tatbiq etiladi.
Ushbu moddaning birinchi qismida ko'rsatilgan kafolatlar va imtiyozlar,
shuningdek ota-ona g’amxo'rligidan mahrum bo'lgan bolalarni amalda tarbiya
qilayotgan buviga, buvaga yoki boshqa qarindoshlarga ham beriladi.
Yoshlar uchun qo'shimcha kafolatlar
111
Belgilangan minimal ish joylari hisobidan ish joylariga ishga joylashtirish
tartibida mahalliy mehnat organi va boshqa organlar tomonidan yuborilgan, o'n
sakkiz yoshga to'lmagan shaxslarni ish beruvchi ishga qabul qilishi shart. (O'zR
29.08.1998 y. 681-I-son Qonuni tahriridagi qism)
Belgilangan minimal ish joylari hisobidan ishga qabul qilishni rad etish
taqiqlanadi va bunday rad etish ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. (O'zR
29.08.1998 y. 681-I-son Qonuni tahriridagi qism)
O'n sakkiz yoshga to'lmagan barcha shaxslar dastlabki tibbiy ko'rikdan
o'tgandan keyingina ishga qabul qilinadilar va keyinchalik ular o'n sakkiz yoshga
to'lgunlariga qadar har yili majburiy tarzda tibbiy ko'rikdan o'tkazib turilishi kerak.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar mehnatga oid huquqiy munosabatlarda
katta yoshdagi xodimlar bilan teng huquqda bo'ladilar, mehnatni muhofaza qilish,
ish vaqti, ta'tillar va boshqa mehnat shartlari sohasida ular uchun mehnat
to'g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda belgilangan qo'shimcha
imtiyozlardan foydalanadilar.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar mehnatidan shu toifa xodimlarining
sog’lig’i, xavfsizligi yoki axloq-odobiga ziyon yetkazishi mumkin bo'lgan mehnat
sharoiti noqulay ishlarda, yer osti ishlarida va boshqa ishlarda foydalanish
taqiqlanadi.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslarning belgilab qo'yilgan normadan ortiq
og’ir yuk ko'tarishlari va tashishlariga yo'l qo'yilmaydi.Ushbu birinchi qismda
ko'rsatilgan ishlar ro'yxati va o'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar ko'tarishlari va
tashishlari mumkin bo'lgan og’ir yuk normalarining chegarasini O'zbekiston
Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va O'zbekiston
Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi O'zbekiston kasaba uyushmalari
Federatsiyasi Kengashi va ish beruvchilarning vakillari maslahatini olgan holda
belgilaydi.
Ish vaqtining muddati o'n oltidan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan xodimlarga
haftasiga o'ttiz olti soatdan, o'n beshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan shaxslar (ta'til
davrida ishlayotgan o'n to'rtdan o'n olti yoshgacha bo'lgan o'quvchilar) uchun esa
haftasiga yigirma to'rt soatdan oshmaydigan qilib belgilanadi.
112
O'qishdan bo'sh vaqtlarida ishlayotgan o'quvchilarning o'quv yili davomidagi
ish vaqti muddati ushbu moddaning birinchi qismida tegishli yoshdagi shaxslar
uchun nazarda tutilgan ish vaqti eng ko'p muddatining yarmidan ortib ketishi
mumkin emas.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlarning kundalik ish vaqti qisqartirilgan
hollardagi mehnatiga haq kundalik ish vaqti to'liq bo'lgan chog’da tegishli toifadagi
xodimlarga beriladigan miqdorda to'lanadi.
Korxonalarda o'qishdan bo'sh vaqtida ishlayotgan o'quvchilarning mehnatiga
ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda yoki ishlab chiqargan mahsulotiga qarab haq
to'lanadi.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlarga kamida o'ttiz kalendar kundan iborat
yillik ta'til beriladi va ular bu ta'tildan yoz vaqtida yoki yilning o'zlari uchun qulay
bo'lgan boshqa vaqtida foydalanishlari mumkin.
Basharti ta'til berilayotgan yil xodim o'n sakkiz yoshga to'lgunga qadar va
to'lgandan keyingi davrlarni o'z ichiga olsa, ta'tilning muddati o'n sakkiz yoshga
to'lgunga qadar bo'lgan ish staji uchun - o'ttiz kalendar kun hisobidan, o'n sakkiz
yoshga to'lgandan keyingi ish staji uchun esa, - umumiy tartibda hisoblab
chiqariladi.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslarni tungi ishlarga, ish vaqtidan tashqari
ishlarga va dam olish kunlaridagi ishlarga jalb etish taqiqlanadi.
O'n sakkiz yoshga to'lmagan xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish
beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga, mehnat shartnomasini bekor
qilishning umumiy tartibiga rioya qilishdan tashqari, mahalliy mehnat organining
roziligi bilan yo'l qo'yiladi.
Ota-onalar va vasiylar (homiylar), shuningdek mehnatni muhofaza qilish
ustidan nazorat qiluvchi organlar hamda voyaga yetmaganlar ishlari bilan
shug’ullanuvchi komissiyalar, agar o'n sakkiz yoshga to'lmagan shaxslar
bajarayotgan ishni davom ettirish ular sog’lig’iga ziyon qiladigan yoki ularga
boshqacha tarzda zarar yetkazadigan bo'lsa, bunday shaxslar bilan tuzilgan mehnat
shartnomasini bekor qilishni talab etishga haqlidirlar.
Ishni ta'lim bilan birga qo'shib olib borayotgan shaxslar uchun imtiyozlar
113
Ishlab chiqarishda kasbga doir ta'lim olayotgan, ishlab chiqarishdan
ajralmagan holda malakasini oshirayotgan yoki ta'lim muassasalarida o'qiyotgan
xodimlarga ishni ta'lim bilan birga qo'shib olib borishlari uchun ish beruvchi zarur
sharoitlar yaratib berishi shart.
Ta'lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o'qib, o'quv
rejasini bajarayotgan xodimlar mehnat to'g’risidagi qonunlar va boshqa normativ
hujjatlarda belgilangan tartibda ish joyidan haq to'lanadigan qo'shimcha ta'tilga
chiqish, qisqartirilgan ish haftasi sharoitida ishlash va boshqa imtiyozlar olish
huquqiga egadirlar.
Ta'lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o'qiyotganlarga
yillik ta'tillarni ish beruvchi ularning xohishiga ko'ra imtihonlar va laboratoriya-
imtihon sessiyalari vaqtiga to'g’rilab berishi shart.
Umumta'lim maktablarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda
muvaffaqiyatli o'qiyotgan xodimlar uchun o'quv yili davrida bir ish kuniga
qisqartirilgan ish haftasi yoki shunga muvofiq keladigan miqdorda qisqartirilgan ish
soati (hafta davomida ish kuni qisqartirilgan bo'lsa) belgilab qo'yiladi, qishloq
joylardagi umumta'lim maktablarida o'qiyotganlar uchun esa, ikki ish kuniga
qisqartirilgan ish haftasi yoki shunga muvofiq keladigan miqdorda qisqartirilgan ish
soati (hafta davomida ish kuni qisqartirilgan bo'lsa) belgilab qo'yiladi.
Umumta'lim maktablarining o'quvchilari olti kunlik ish haftasida ishlayotgan
bo'lsalar, o'quv yili mobaynida kamida o'ttiz olti ish kuni yoki shunga muvofiq
keladigan miqdorda ish soati davomida ishdan ozod qilinadilar. Besh kunlik ish
haftasida ishlangan taqdirda, ishdan ozod qilinadigan ish soatlarining umumiy
miqdori saqlab qolinadi, ishdan ozod qilinadigan ish kunlarining miqdori esa, ish
smenasining muddatiga qarab o'zgaradi.
Ishdan ozod qilingan vaqt uchun o'quvchilarga asosiy ish joyida oladigan
o'rtacha oylik ish haqining kamida ellik foizi to'lanadi, lekin bu belgilangan eng
kam mehnat haqi miqdoridan oz bo'lmasligi kerak.
Umumta'lim maktablarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o'qiyotgan
xodimlarga ish joyidagi o'rtacha ish haqi saqlangan holda XI (XII) sinfda bitiruv
114
imtihonlari topshirish davrida yigirma ish kunidan kam bo'lmagan, IX sinfda esa
sakkiz ish kunidan kam bo'lmagan ta'til beriladi.
Mazkur maktablarning V, VI, VII, VIII, X va XI sinflarida ishlab chiqarishdan
ajralmagan holda o'qiyotganlar uchun qonun hujjatlarida sinfdan sinfga o'tish
imtihonlarini topshirish vaqtida ushbu Kodeksning 251-moddasiga muvofiq
beriladigan kunlarning umumiy miqdorini qisqartirish (sakkiz - o'n ikki kunga)
hisobiga ularning asosiy ish joyidagi o'rtacha ish haqi saqlangan holda to'rt kundan
olti kungacha ishdan ozod qilish belgilab qo'yilishi mumkin.
Hunar-texnika bilim yurtlarida ta'lim olishning kechki shaklida ishlab
chiqarishdan ajralmagan holda ta'lim olayotgan xodimlar imtihonlarga tayyorlanish
va ularni topshirish uchun asosiy ish joyidagi o'rtacha ish haqi saqlangan holda yil
mobaynida kamida o'ttiz ish kuniga ishdan ozod qilinadilar.
Kirish imtihonlari topshirishga ruxsat etilgan xodimlarga oliy o'quv yurtlariga
kirish uchun kamida o'n besh kalendar kun, o'rta maxsus o'quv yurtlariga kirish
uchun esa, kamida o'n kalendar kun muddat bilan ish haqi saqlanmagan holda ta'til
beriladi, o'quv yurtlari joylashgan yerga borish va qaytib kelish vaqti bu hisobga
kirmaydi.
Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda
ta'lim olayotgan xodimlar diplom loyihasini (ishini) bajarish yoki bitiruv imtihonlari
topshirishdan oldingi o'n o'quv oyi davomida mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko'rish
uchun olti kunlik ish haftasi bo'lganda haftada bir kun o'rtacha ish haqi saqlangan
holda ishdan ozod etiladilar. Ish haftasi besh kunlik bo'lsa, ishdan ozod etiladigan
kunlar miqdori ish smenasining muddatiga qarab o'zgaradi, ishdan ozod etiladigan
soatlar miqdori esa saqlanib qoladi.
Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida ta'lim olayotgan xodimlarga laboratoriya-
imtihon sessiyasida qatnashish davrida quyidagi tartibda: birinchi va ikkinchi
kursda ta'limning kechki shaklida oliy o'quv yurtlarida ta'lim olayotganlarga har yili
kamida yigirma kalendar kun, o'rta maxsus o'quv yurtlarida ta'lim olayotganlarga
har yili kamida o'n kalendar kun, oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida sirtdan ta'lim
olayotganlarga esa, har yili kamida o'ttiz kalendar kun, uchinchi va undan keyingi
kursda ta'limning kechki shaklida oliy o'quv yurtlarida ta'lim olayotganlarga har yili
115
kamida o'ttiz kalendar kun, o'rta maxsus o'quv yurtlarida ta'lim olayotganlarga har
yili kamida yigirma kalendar kun, oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida sirtdan
ta'lim olayotganlarga esa, har yili kamida qirq kalendar kun, oliy va o'rta maxsus
o'quv yurtlarida bitiruv imtihonlarini topshirish davrida kamida o'ttiz kalendar kun,
diplom loyihasini (ishini) tayyorlash va yoqlash davrida oliy o'quv yurti talabalariga
to'rt oy, o'rta maxsus o'quv yurti talabalariga esa ikki oy muddat bilan o'rtacha oylik
ish haqi saqlangan holda qo'shimcha ta'tillar beriladi.
Oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarining oxirgi kurslarida o'qiyotgan xodimlarga
diplom loyihasiga materiallar to'plash uchun o'ttiz kalendar kun muddat bilan ish
haqi saqlanmagan holda ta'til beriladi. Mazkur ta'til davrida talabalar va
o'quvchilarga umumiy asoslarda stipendiya tayinlanadi.
Ish beruvchi oliy va o'rta maxsus o'quv yurtlarida sirtdan ta'lim olayotgan
xodimlarga laboratoriya-imtihon sessiyasida qatnashish maqsadida o'quv yurti
joylashgan yerga borishi va u yerdan qaytib kelishi uchun yiliga bir marta yo'l
kiraning ellik foizdan kam bo'lmagan qiymatini to'laydi.
Diplom loyihasi (ishi) tayyorlash va uni yoqlash yoki bitiruv imtihonlarini
topshirish uchun borib kelinganda ham shunday miqdorda yo'l kira to'lanadi.
Ishlab chiqarish yoki pedagogik faoliyatni ilmiy ish bilan birga qo'shib olib
borayotgan shaxslarga nomzodlik yoki doktorlik dissertatsiyalarini yakunlash,
shuningdek darsliklar va o'quv-uslubiy qo'llanmalar yozish uchun asosiy ish joyida
o'rtacha oylik ish haqi va lavozimi saqlangan holda ijodiy ta'tillar beriladi.
Ijodiy ta'tillarni berish tartibi va ularning muddatlari qonun hujjatlari bilan
belgilab qo'yiladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Mehnat huquqining predmeti deganda nimani tushunasiz?
2. Mehnat munosabatlari bo'yicha yoshlarga qanday imtiyozlar berilgan?
3. Qanday ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta'qiqlanadi?
4. Xodimga yetkazilgan zarar miqdori qanday aniqlanadi?
116
6-Mavzu: EKOLOGIYA HUQUQINING TUSHUNCHASI, PREDMETI,
TAMOYILLARI VA TIZIMI
Reja:
1. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya
tizimida tutgan o`rni
2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi
3. Ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti
4. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi
Tayanch iboralar: ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy
ekologiya tizimida tutgan o`rni; ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi;
ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti; ekologiya huquqining
tamoyillari, usullari va tizimi;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.:Ma'naviyat.2008.B. 173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
1. O'zbekiston,1996-249-b
2. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
3. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
5. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
6. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
117
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
8. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
9. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
10. Ekologiya huquqi. Darslik. T.: TDYI. 2006y.
1. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy
ekologiya tizimida tutgan o`rni
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik turli yo`nalish va shakllarda
uzoq vaqt davomida amalga oshirilib kelinmoqda.
Asrlar davomida insoniyat tabiat qonuniyatlariga moslashib, o`zining turli
ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatdan foydalanib, unga ta'sir o`tkazmoqda.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, jamiyat a'zolari ongining tobora
takomillashishi, yangi mehnat qurollarining ixtiro etilishi o`z navbatida, insonning
turli ehtiyojlarining rivojlanishiga olib keldi. Inson o`z ehtiyojlarini qondirish
uchun tabiiy resurslardan foydalanib salbiy ta'sir ko`rsata boshladi. Jamiyat
a'zolarining tabiatdan foydalanish bo`yicha ehtiyojlarining oshishi, tabiiy
resurslardan foydalanish qurollari, ya'ni texnikaviy vositalarning
takomillashishiga olib keldi. Ushbu holat o`z navbatida tabiatga jamiyat
tomonidan bo`ladigan ta'sirlarning bir necha barobar ko`payishiga sabab bo`ldi.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrlarda inson tafakkurining rivojlanishi ilm-
fanning taraqqiy etishi o`z navbatida insonning turli ehtiyojlarini qondirishga,
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy negizini mustahkamlashga xizmat qildi. Albatta,
yangi texnologik jarayon ish unumdorligi, iqtisodiy daromadni ko`paytirishi bilan
bir qatorda tabiiy resurslarning holatiga salbiy ta'sirlarni oshirishga, shuningdek
tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro muvozanatni buzilishiga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun ham tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatning shunday
118
yo`lga qo`yilishi kerakki o`zaro ta'sirlar natijasida tabiiy resurs, ekologik tizimlar
holati va aholining sog`ligi, hayoti va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarining darajasiga
bo`ladigan salbiy oqibatlarni iloji boricha kamayishiga olib kelinishi zarurdir.
Muhim tabiiy resurslar hisoblangan yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik,
hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zahiralarning inson, jamiyat hayotida tutgan
o`rni beqiyosdir.
Shuning uchun har qanday jamiyatda tabiatdan foydalanish, uni muhofaza
qilish, tabiat zahiralarini kelajak avlodga meros qilib qoldirish ustuvor
vazifalardan biri hisoblanadi. Tarixga nazar solib, fikr qiladigan bo`lsak tabiat-
jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar jamiyat hayotining turli bosqichlarida
turlicha shakllarda olib borilgan, har bir tarixiy rivojlanish bosqichida turli
foydalanish va ularni muhofaza qilishning qoida-talablari joriy etilib kelingan.
Demak, jamiyatda yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik, hayvonot dunyosi
va atmosfera havosidan foydalanish va muhofaza qilish yuzasidan ijtimoiy
munosabatlar huquqiy jihatdan tartibga solinib, tabiat-jamiyat tizimida
muvozanatni saqlashga xizmat qiladi.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, tabiatdan foydalanish va uni muhofaza
qilish bilan bog`liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy
chora-tadbirlar tizimi va ularning ta'sir doirasi har bir tarixiy bosqichda mavjud
ilm, fan va texnika rivojlanishi hamda atrof tabiiy muhit holatining darajasiga
bog`liq bo`ladi.
Shuning uchun ham XX asrda amalga oshirilgan fan-texnika revolutsiyasi
natijasida yaratilgan yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish obyektlari o`z
navbatida tabiatga bo`lgan ta'sirini oshishi misli kutilmagan ekologik salbiy
oqibatlarni keltirib chiqardi. Ekologik munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan
ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi.
Ushub holat ekologik huquqiy munosabatlar doirasi va darajasini
o`rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo`lishi va rivojlanishiga zaruriyat
yaratdi.
119
Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida paydo bo`ladigan
ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni o`rganuvchi
fandir.
Ekologiya huquqi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasining mustaqil
huquq tizimida o`z o`rni va salohiyatiga ega bo`lgan alohida yo`nalish va
xususiyatlarga ega bo`lgan huquq sohasi hisoblanadi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki har bir huquq sohasining mohiyati tartibga
solinayotgan ijtimoiy munosabatlar doirasi va darajasiga bog`liq bo`ladi. Shu
jumladan, ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida tartibga solayotgan
ijtimoiy munosabatlarning kengligi, murakkabligi, xilma-xilligi va o`ziga xos
xususiyatlari bilan boshqa huquq sohalaridan ajralib turadi.
Hammamizga ma'lumki, davlat va huquq nazariyasiga asosan huquq
sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o`rni va ishtiroki
darajasi doirasi nuqtai nazaridan mustaqil va kompleks (majmualashgan yoki
keng qamrovli, keng tarmoqli) huquq sohalariga bo`linishi mumkin. Mustaqil
huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni asosan o`zining kuchi, imkoniyatlari
darajasida tartibga soladi. Masalan, ma'muriy huquq, jinoyat huquqi, fuqarolik
huquqi, mehnat huquqi va boshqalar.
Keng qamrovli (kompleks) ahamiyatga ega bo`lgan huquq sohalari ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq sohalarining huquqiy qoida-
talablari va tamoyillardan foydalanadi.
Ekologiya huquqi ham tabiat-jamiyat tizimidagi global ahamiyatga ega
bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda ekologik
umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan tamoyil, usul va qoida-talablardan
foydalanadi, ikkinchidan, ushbu murakkab ekologik muammolarni hal qilish,
ularning huquqiy tartibotini ta'minlashda o`zaro bog`liq bo`lgan huquqning boshqa
sohalarining kuch va imkoniyatlaridan foydalanadi. Chunki, ekologiya huquqi hal
qilishga qaratilgan ekologik muammo va vazifalarning ko`lami kengligi,
murakkab va ahamiyatliligi sababli faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy, ma'naviy-madaniy jabhalarida mavjud bo`lgan barcha vosita chora-
120
tadbirlarni safarbar qilish orqali ekologik munosabatlarni tartibga solishi
mumkin.
Shuning uchun ham ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solishda ekologik tamoyil, qoida va talablar bilan bir
qatorda boshqa huquq sohalari ya'ni ma'muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va
xo`jalik-huquqiy vosita va qoida-talablaridan foydalanadi.
Demak, ekologiya huquqi - tabiat va jamiyat tizimida paydo
bo`ladigan ekologik-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan
keng qamrovli va ko`p tarmoqli huquq sohalaridan biri bo`lib hisoblanadi.
Shuni ta'kidlash joizki, har bir fan yoki huquq sohasi ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish jarayonida tutgan o`rni va tartibga solinayotgan
munosabatlarning ko`lamiga ko`ra o`ziga xos xususiyatlariga ega bo`ladi.
Shu jumladan ekologiya huquqi ham birinchi navbatda huquq tizimining
alohida sohasi sifatida boshqa huquq sohalari bilan chambarchas bog`liq bo`lib,
huquqning umum e'tirof etilgan tamoyil, shakl va qoidalardan foydalanib,
rivojlanib bormoqda.
Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi tartibga solayotgan ijtimoiy
munosabatlar tabiat qonuniyatlari, tabiiy resurslar, ekologik tizim va
komponentlarga ta'sir etish, ya'ni holatining yomonlashishi, miqdorining
kamayishi, muvozanatning buzilishi, turlarning yo`qolib ketishi va hokazolar kabi
jarayonlarda paydo bo`ladi. Hammamizga ma'lumki, inson tabiat mahsuli, uning
bir qismi, tabiat qonuniyatlari doirasida shakllangan, rivojlanayapti va taraqqiy
etib boradi. Bir so`z bilan aytganda “Tabiat-jamiyat” tizimida tabiat beqiyos
darajada ustun huquqqa, ko`lamga va salohiyatga egadir. Shuning uchun ham
jamiyat o`z taraqqiyotiga erishmoqchi bo`lsa, albatta tabiatning muqaddas, ustuvor
qonuniyatlarini anglashi, e'tirof etishi, o`z hatti-harakatlarini moslashtirishi va eng
muhimi o`z ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq harakat yo`nalishlari tabiatning
holatiga bog`lab rivojlantirishi lozim bo`ladi. Ko`rib turibmizki, ekologik
huquqiy munosabatlarni tartibga solishda tabiiy qonuniyatlarning ustuvorligi o`z
navbatida ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi, ajralib
turuvchi xususiyatlari mavjudligini taqozo etadi. Ushbu xususiyatlar birinchidan,
121
ekologik munosabatlarni tartibga solishda tabiat qonuniyatlarini ustunligini
ta'minlash; ikkinchidan, jamiyat hayotida shakllangan ekologik umummajburiy
tamoyil, qoida-talablarning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishda qo`llash;
uchinchidan, ekologik munosabatlarni tartibga solish mexanizmida konstitutsiyaviy,
ma'muriy, mehnat, jinoiy, fuqarolik, xo`jalik-huquqiy chora-tadbirlaridan
foydalanish va to`rtinchidan, ekologik muammolarni hal qilishda jamiyat hayotida
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy jabhalarini chora-tadbirlarini keng
safarbar qilish bilan belgilanadi.
Ekologiya huquqi murakkab ta'limot tizimiga ega bo`lib, tabiat
qonuniyatlari va jamiyat qonunlarining o`zaro moslashishi, muvofiqlashishi
natijasida shakllanadi, rivojlanyapti va taraqqiy etadi. Shuning uchun ham tabiatda
bo`ladigan o`zgarishlar, voqea-xodisalar bilan bog`liq nazariy ta'limot va bilimlar
o`z navbatida jamiyatning tabiat sir-asrorlari, ilmini chuqurlashtirishga xizmat
qiladi. Chunki, tabiiy bilimlarni o`rganish o`z navbatida jamiyatning tabiat bilan
bo`ladigan o`zaro munosabatlarini uyg`unlashtiradi, har bir davlat ekologik
siyosatini yo`nalishlarini oqilona belgilashga xizmat qiladi.
Bugungi kunda tabiat qonunlarini o`rganish tabiiy resurslarning
rivojlanishi, o`zaro bog`liqligini darajasi ekologik tizimdagi muayyan tabiiy resurs,
tur va komponentlar sifat va miqdoriy o`zgarishlari, ularga bo`ladigan ta'sir
doiralarini aniqlash yoki bir so`z bilan aytganda tabiat ilmini o`rganishda tabiiy
fanlar tizimida o`z yo`nalishi, xususiyatlariga ega bo`lgan ekologiya fani tobora
rivojlanib bormoqda.
Biz ekologiya huquqi fanini chuqurroq o`rganmoqchi bo`lsak, avvalambor
“Ekologiya fani” haqidagi umumiy tushuncha va yo`nalishlarini yetarli anglashimiz
kerak bo`ladi.
Ekologiya – murakkab tizimga ega bo`lgan, tirik organizmlarning
yashash sharoiti va shu organizmlarning o`zlari yashab turgan muhit bilan
o`zaro murakkab munosabatlarini o`rganuvchi fandir.
1866 yilda nemis biologi o`z ilmiy asarida birinchi bo`lib “Ekologiya”
atamasini fanga kiritib, uning ma'nosini tirik organizmlarning o`zaro va
122
ularning yashash muhiti bilan bog`liqligini o`rganuvchi ta'limot sifatida
ifodalaydi.
Ekologiya atamasi yunoncha “oikos” – turar joy, yashash muhiti, uy, -
“logos” – ta'limot, degan ma'noni bildiradi. Bir so`z bilan aytganda, ekologiya
biz yashab turgan muhit, uy, vatanimiz haqidagi fandir.
Ilm, fan-texnikaning rivojlanishi tabiat haqidagi bilimlarning kengayishi va
o`z navbatida tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro ta'sirlarning keskinlashishi
ekologiyaning biologiya fanining kichik bir qismidan ajralib, alohida fan sifatida
rivojlanishiga olib keldi. Ekologiya – tabiat fanlarining barcha soha va tarmoqlariga
kirib borib, jamiyat hayotining muhim jabhalari hisoblangan iqtisodiyot, siyosat,
ma'naviyat-madaniyat, ijtimoiy majmualarni qamrab oldi. Tabiat va jamiyat
hayotining barcha soha va yo`nalishlarini qamrab olgan ushbu jarayon, ya'ni
“Ekologiyalizatsiyalashtirish” asosida bugungi kunda murakkab tizimga ega
bo`lgan, global ahamiyatdagi ekologiya fani shakllandi. Ekologiya fani hozirgi
kunda 70 ga yaqin “Tabiat-jamiyat tizimida” gi ta'limot va g`oyalar majmuasini o`z
ichiga oladi, ya'ni, odam ekologiyasi, iqtisodiyot ekologiyasi, muhandislik
ekologiyasi, agro ekologiya, kimyoviy ekologiya, huquqiy ekologiya va boshqalar.
Demak, ekologiya huquqi fani global ahamiyatdagi ekologiya fanining tarkibiy
qismlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda ekologiya huquqi
fanini oldida “Tabiat-jamiyat tizimi” da turli shakl va yo`nalishlarda paydo
bo`ladigan o`zaro ta'sirlarni barqarorlashtirish, harakat yo`nalishlarini aniqlash,
jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bilan bog`liq ehtiyojlarini qondirish
me'yorlarini o`rnatish, tabiat qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza
qilish talablarini belgilash kabi ma'suliyatli vazifalarni yuklaydi.
2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi
Hammamizga ma'lumki, tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirni
kuzatish, tadqiq etish uzoq tarixiy jarayonga egadir.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ekologiya atamasi 1866 yilda fanga kirib keldi
va ekologiya fani biologiya fani tarkibidan ajralib chiqdi va o`z yo`nalishlari
bo`yicha rivojlanib bormoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, insonning tabiat
ilmiga bo`lgan qiziqishi, tabiiy resurslarning holatini kuzatish, o`rganish, tabiat
123
boyliklarini asrab-avaylash, muhofaza qilish bilan bog`liq ta'limotlarni jamiyat
rivojlanish tarixining barcha bosqichlarida kuzatishimiz mumkin.
Insonning tabiat bilan bog`liqligi nafaqat maxsus tadqiqotlarda balki
jamiyat a'zolarining turmush tarzi, diniy va ijtimoiy urf-odatlari bilan bog`lanib
ketganligini kuzatishimiz mumkin.
Jamiyatning tabiatga bo`ladigan o`zaro ta'sir doirasi va darajasini inson
ongi, mehnat qurollari va boshqa ishlab chiqarish vositalari takomillashuvi bilan
bog`lab kuzatishimiz mumkin.
Yangi mehnat qurollari, fan-texnika kashfiyotlari o`z navbatida tabiiy
resurslardan ko`proq foydalanish, turli ehtiyojlarni qondirishni ta'minlaydi va o`z
navbatida tabiiy resurslar holatiga bo`ladigan salbiy ta'sirlar darajasini oshirib
bordi. Tabiatga bo`ladigan zararli va xavfli ta'sirlarni kamaytirish, ularning oldini
olish, tabiat boyliklarining holatini yaxshilash bilan bog`liq izlanish, tadqiqot,
ta'limotlar rivojlanib boraveradi. Ushbu jarayon o`z navbatida tabiat-jamiyat
tizimidagi munosabatlarni takomillashtiradi, ekologik bilimlarning rivojlanishiga
olib keladi.
Tabiatda bo`ladigan o`zgarishlarni kuzatish, ularning holatini tadqiq etishda
xorijiy olimlar qatorida bizning yurtimiz olim va allomalari Al-Xorazmiy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abdurazzoq Samarkqandiy,
Zahiriddin Muhammad Bobur, Sulton Balxiy, Maxsud ibn Vali va boshqalar ulkan
hissa qo`shganlar.
Shuni ta'kidlashni istardikki, XIX asrgacha tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi
munosabatlar keskinlashmagan, salbiy ta'sirlar doirasi kengaymaganligi, bir so`z
bilan aytganda tabiiy-ijtimoiy zaruriyatning mavjud emasligi tabiatni muhofaza
qilish bilan bog`liq ta'limotlar alohida, maxsus olib borilmagan. XIX asrdan
boshlab ilm-fanda yangi kashfiyotlar, yangi mehnat qurollari, texnika vositalari
paydo bo`lishi tabiat-jamiyat o`rtasidagi munosabatlar tizimiga keskin burilish
yasadi. Tabiatga bo`lgan jamiyatning ta'sirlari, ya'ni antropogen ta'sirlar ortib
boraverdi. Bu esa o`z navbatida ekologiya fanining rivojlanishiga olib keldi.
Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o`rtasida o`zaro ta'sirlar
natijasida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni
124
o`rganuvchi fan va huquq tizimining alohida sohasi sifatida o`z rivojlanish
tarixiga egadir.
Biz tabiat-jamiyat tizimidagi qadimiy-tarixiy jarayonni o`rganishni oson
bo`lishi maqsadida shartli ravishda uch bosqichga bo`lamiz:
1. Sotsialistik tuzumgacha bo`lgan boy tarixiy davr (1017-1924 yillargacha
bo`lgan bosqich);
2. Sotsialistik tuzum (1924-1990 yilgacha);
3. Mustaqillik davri (1991 yildan xozirgacha).
Birinchi-boy tarixiy bosqich eramizdan avvalgi ming yilliklardan XX
asrning 20 yillarigacha bo`lgan davrni o`z ichiga olib, tabiiy resurslardan
foydalanish va muhofaza qilish qoida-talablarining turli-tumanligi, o`ziga xos
xususiyatlarini kuzatishimiz mumkin.
Jamiyatning tabiat bilan bog`liq munosabatini tartibga solish odamlar
qabila-qabila bo`lib birlashib, o`z hududlarida yer, o`rmon, hayvonot dunyosi va
resurslaridan foydalanish qoida-talablari joriy qilinib kelingan.
Inson ongining rivojlanishi yangi mehnat qurollarining vujudga kelishi
natijasida tabiat boyliklaridan foydalanish miqdori va o`z navbatida ta'sir
ko`rsatish darajasi ortib bordi.
Yurtimizda davlatchilik shakllana boshlashi, rivojlanishi bilan jamiyatdagi
huquqiy munosabatlar takomillasha bordi. Ushbu huquqiy munosabatlar tizimida
yer, suv, o`rmon va hayvonot dunyosidan foydalanishning qoida-talablari ham
takomillashib bordi. Tarixiy merosimiz xisoblangan “Avesto” va boshqa diniy
urf-odatlarda ham tabiatdan foydalanish bilan bog`liq qoidalarni uchratishimiz
mumkin. Albatta, ushbu qoidalar mahsus qoida sifatida shakllanmagan bo`lsada
jamiyat a'zolarining tabiatga bo`lgan munosabatini tartibga solib turishga xizmat
qilgan.
Tabiatdan foydalanish qoida-talablari jamiyat a'zolarining diniy qoida-
talablari, urf-odatlariga aholining turmush tarziga aylana borib, insonning tabiatdan
foydalanish, uni avaylab asrash bilan bog`liq majburiyatlari, javobgarlik choralari
belgilanib boriladi.
125
Ayniqsa, eramizning o`rta asrlarida davlatchilikning rivojlanishi va taraqqiy
etishida tabiiy resurslarning ahamiyati cheksiz hisoblanib, yer-suvdan foydalanish
qoida-talablari rivojlana bordi. Ayniqsa, musulmon huquqining manbalari va
boshqa tarixiy-huquqiy ahamiyatdagi merosimizda yer-suv, o`simlik va hayvonot
dunyosidan foydalanish talablari, ularni muhofaza qilish majburiyatlari, javobgarlik
choralari kabi qoidalar belgilangan bo`lib, ushbu sohada munosabatlarni tartibga
solishga katta ahamiyat birilgan.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, XX asrning 20-yillarigacha bosib o`tilgan boy
tarixiy evolyutsion jarayonda tabiatdan foydalanish, uni asrab-avaylash bilan
bog`liq umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan qoida-talablar o`ziga xos
xususiyatlarga ega bo`lib, birinchidan, ushbu qoida-talablar alohida maxsus
tizimga ega bo`lmay, mulk bilan bog`liq qoidalar tizimida rivojlangan,
ikkinchidan, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni asrab-avaylash qoida-
talablari aholining madaniyati va turmush tarziga singib ketganligi o`z navbatida
huquqiy munosabatlarni rivojlantirishga hizmat qilgan.
XX asrning 20 yillaridan boshlab, zaminimizda sotsialistik tuzumning
o`rnatilishi, O`zbekiston SSR ning ittifoqdosh respublikalar tarkibida agrar davlat
sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza
qilish yangi huquqiy qoida-talablarning joriy etilishi bilan bog`liqdir.
1917 yilda Yer haqida Dekretning imzolanishi mavjud tuzum uchun muhim
ahamiyatga ega bo`lib, yerga nisbatan xususiy mulk shaklining bekor qilinishi,
pomeshiklar, yer egalarining yerlari milliylashtirilishi, ya'ni davlat tasarrufiga
o`tishi, yerlarni ishchi, dehqonlarga berilishi kabi tamoyillar belgilangan. Ushbu
dekretga asoslanib, yer kodeksi, yer osti boyliklari haqida, o`rmon va suv resurslari
va tabiiy obyektlardan foydalanish haqidagi nizomlar qabul qilindi.
1939 yilda O`zbekiston SSR ning yer-suv kodeksi qabul qilinishi yer va suv
resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish munosabatlarini tartibga soluvchi
birinchi kodifikatsiyalashgan hujjat hisoblanadi.
1941 yilda O`zbekiston SSR ning “Qishloq xo`jaligida suvdan foydalanish
to`g`risida” gi qonunning qabul qilinishi esa o`z navbatida qishloq xo`jaligida yer
va suvdan foydalanish va ularni muhofaza qilishning rivojlanishini ko`rsatadi.
126
1957-1963 yillarda barcha ittifoqdosh respublikalarda, shu jumladan,
O`zbekiston SSR da ham “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida” gi qonuni qabul
qilinib, birinchidan, tabiatni muhofaza qilishning tamoyillari, asosiy qoida-
talablari mustahkamlanadi, ikkinchidan, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va o`rganishda alohida urg`u beriladi.
Xalq xo`jalik maqsadlarida tabiiy resurslardan keng foydalanish o`z navbatida
tabiiy resurslar holatining yomonlashishiga, tabiatni muhofaza qilishning ijtimoiy-
iqtisodiy zaruriyati paydo bo`la boshlaydi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, 1963 yilgacha yer, yer osti boyliklari,
o`rmon, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish va muhofaza qilishning
huquqiy-nazariy asoslari "Yer huquqi” fani dasturida belgilangan edi, ya'ni bir so`z
bilan aytganda, tabiatni muhofaza qilishning huquqiy holati “Yer huquqi” fani
tizimida o`rganilib kelindi. Bu holat tabiatni huquqiy muhofaza qilish nazariy –
amaliy jihatdan keng miqyosda o`rganishga imkon bermas edi.
1963 yildan Ittifoq miqyosida “Tabiatni huquqiy muhofaza qilish” o`quv
dasturi tasdiqlanib, tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo`nalishlari ilmiy-amaliy
jihatdan asoslanib beriladi.
Fan-texnikaning tobora rivojlanib borishi, xalq xo`jaligi tarmoqlarida ishlab
chiqarish samaradorligining o`sishi, qishloq xo`jaligida paxta “yakkaxokimligi”
ning ilgari surilishi, mexanizatsiya va melioratsiya tizimlarining rivojlanishi o`z
navbatida tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish
zaruriyatini talab qila boshladi.
1986 yilda “Yer huquqi” fani va “Tabiatni huquqiy muhofaza qilish” maxsus
kursi o`rniga “Tabiiy resurslar huquqi va atrof-muhitni muhofaza qilish huquqi”
o`quv dasturi tasdiqlanib, barcha “ittifoqdosh” respublikalarda shu jumladan,
bizning respublikamiz oliy yuridik o`quv yurtlarida nazariy-huquqiy asoslari
o`rganila boshlandi.
1986 yillarda “sovet” lar davlatining ko`plab mintaqalarida, ayniqsa
O`zbekistonda 30-40 yil davomida olib borilgan noto`g`ri ekologik siyosat
oqibatida ekologik muammo keskinlashib, Orol dengizi va orolbo`yi mintaqasida,
Navoyi, Buxoro, Sariosiyo, Bekobod, Chirchik kabi viloyat va shaharlarda
127
yerlarning sho`rlanish darajasi, suvlarning ifloslanishi, atmosfera havosi holatining
yomonlashishi, aholining hayoti va sog`ligi darajasining pasayishi, turli
kasalliklarning ko`payishi kabi salbiy holatlar paydo bo`lgan edi. Mana shunday
sharoitda “Tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlarni birinchi navbatda
tabiatning ustuvorligini tan olish tamoyilining joriy etilishi asosida tabiiy
resurslardan foydalanish huquqiy asoslarini o`rganishni taqozo etadi.
1987-1989 yillarda yurist-ekolog olimlar tomonidan “Ekologiya huquqi”
o`quv dasturini joriy etish va ekologiyaning huquqiy asoslarini yaratish g`oyasi
ilgari surilib keldi va ba'zi respublikalarda joriy etila boshladi.
O`zbekiston Respublikasida “Tabiat-jamiyat” tizimidagi o`zaro
munosabatlarining ilmiy jihatdan asoslangan huquqiy asoslarini yaratish 1991 yilda
respublikamiz mustaqilikka erishgandan so`ng amalga oshira boshlandi.
1991 yilda Toshkent Davlat yuridik institutining Ilmiy Kengashi qarori bilan
“Ekologiya huquqi” fanining o`quv dasturi tasdiqlandi. O`zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, Yer Kodeksi, “Tabiatni muhofaza qilish
to`g`risida”, “Davlat sanitariya nazorati to`g`risida”, “Suv va suvdan foydalanish
to`g`risida”, “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to`g`risida”, “Atmosfera
havosini muhofaza qilish to`g`risida”, “Ekologiya ekspertizasi to`g`risida”,
“O`rmon to`g`risida”, “O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to`g`risida”, “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to`g`risida”gi qonunlari va ushbu sohadagi qonunchilik hujjatlari O`zbekiston
Respublikasi “Ekologiya huquqi” fanining huquqiy asoslarini mustahkamladi.
1999 yilda O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy
Dasturi” asosida bakalavriat va magistratura tizimlari uchun “Ekologiya
huquqi” o`quv Dasturi hamda ushbu dasturni yanada rivojlantirish
maqsadida “Ekologik-huquqiy javobgarlik”, “Yer huquqi muammolari”,
“O`rmon huquqi”, “Suv huquqi”, “Tog` huquqi” kabi maxsus o`quv kurslari
dasturlari ishlanib chiqildi va tasdiqlandi.
Hozirgi kunda “Tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlarni huquqiy
jihatdan tartibga solishning ilmiy-amaliy asoslari “Ekologiya huquqi” fani asosida
olib borilmoqda.
128
3. Ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirlar natijasida turli ijtimoiy
munosabatlar paydo bo`ladi. Ushbu sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy-
ekologik munosabatlar deb ataymiz.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli,
mazmuni jihatdan turli-tuman bo`lib, ushbu munosabatlarni tartibga solishda ham
keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yo`nalishlarini ilmiy jihatdan asoslangan
holda oqilona aniqlash o`z navbatida, ushbu munosabatalrni tartibga solish
huquqiy mexanizmini ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi.
Bugungi kunda tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlar uchta
quyidagi asosiy yo`nalishlarda paydo bo`ladi:
1. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq ekologik - huquqiy
munosabatlar;
2. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog`liq ekologik-
huquqiy munosabatlar;
3. Aholini ekologik xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan ekologik-
huquqiy munosabatlar.
Ushbu ekologik-huquqiy munosabatlar yo`nalishlari o`z mazmun-mohiyatiga
ko`ra bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, jamiyatning tabiat bilan o`zaro
ta'sirlar tizimida tutgan o`rni muammolarni hal qilishda qo`llaniladigan chora-
tadbirlari, uslublari va o`ziga xos xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish - yer, yer osti boyliklari, suv,
o`rmon, hayvonot va o`simlik dunyosi hamda atmosfera havosini muhofaza qilish,
tabiiy hosilalar va ekologik komplekslarni saqlash, qayta tiklash, atrof muhitning
biologik xilma-xilligini ta'minlash bilan bog`liq qoida-talab, chora-tadbirlarning
yig`indisi hisoblanadi. Ayniqsa, XX asrda tabiiy muhitni muhofaza qilish
129
yo`nalishiga katta e'tibor beriliib, har bir davlatda turli dastur, rejalar va
qonunchilik hujjatlari qabul qilingandir.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog`liq chora-tadbirlarni amalga
oshirishga qaratilgan qonunchilik hujjatlari, qoida-talablari muhofaza
ahamiyatidagi ijtimoiy-ekologik munosabatlarini tartibga soladi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish deganda, jamiyat a'zolarining o`z
ehtiyojlarini qondirish maqsadida tabiatning foydali qismlarini o`zlashtirishi
tushuniladi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish tizimi - jamiyatning turli ehtiyojlarini
qondirish maqsadida yer, yer osti boyliklari, suv resurslari, atmosfera havosi,
o`simlik va hayvonot dunyosidan foydalanishga qaratilgan ilmiy jihatdan
asoslangan davlat dastur va rejalari, qonunchilik hujjatlari qoida-talablari asosida
tartibga solinadi.
Tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog`liq umummajburiy qonunchilik
hujjatlari qoida-talablari foydalanish ahamiyatidagi, ijtimoiy - ekologik
munosabatlarni tartibga soladi.
Ekologik munosabatlar tizimida tabiiy resurslar, ya'ni yer, yer osti
boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosidan foydalanish keng va muhim
o`rinni egallaydi. Chunki, juda qadimdan inson tabiatdan foydalanib kelmoqda va
tabiiy resurslardan foydalanishning miqdori, muddati va tartibi har bir davlatda
qat'iy ravishda belgilanib, tobora rivojlanib bormoqda. Chunki, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanmaslik oqibatida tabiatda turli ekologik muammolar paydo
bo`lishi va ekologik inqirozning keskinlashishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun ham respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunlaridan
boshlab, tabiiy resurslardan faqat ilmiy jihatdan asoslangan, ya'ni oqilona
foydalanish chora-tadbirlar tizimi orqali amalga oshirishga alohida e'tibor
berilmoqda.
Aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash - antropogen ta'sirlar natijsida
paydo bo`ladigan ekologiya vaziyati va ofati mintaqalarida barqaror tabiiy
muhitni saqlash, aholining hayoti va sog`ligiga ta'sir ko`rsatuvchi ekologik xavfli
130
va zararli ta'sirlarni oldini olish bilan bog`liq keng qamrovli chora-tadbirlar
tizimidan iborat.
Ekologik xavfsizlik bilan bog`liq muammolar va ularni bartaraf etish bilan
bog`liq chora-tadbirlar 1980-85 yillarda namoyon bo`lib, amalga oshirib
kelinmoqda.
Ekologik xavfsizlik o`n yillar davomida respublikamiz hududida tabiiy
resurslardan oqilona foydalanmaslik va tabiatni muhofaza qilish qoida-talablariga
muntazam amal qilmaslik sharoitida xalq xo`jaligi sohalarida olib borilgan ishlab
chiqarish jarayoni natijasida yuzaga keldi. Demak, yer, yer osti boyliklari, suv,
o`rmon, hayvonot, o`simlik dunyosi va atmosfera havosini muhofaza qilish va
foydalanish kabi davlat ekologik siyosatining ikki muhim yo`nalishlaridagi
qoida-talablarini ta'minlamaslik o`z navbatida, tabiat-jamiyat tizimida yangi
yo`nalishi hisoblangan aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash bilan bog`liq
huquqiy munosabatlarni paydo bo`lishga sabab bo`ladi.
Ekologik xavfsizlik - tabiat-jamiyat tizimining barqaror holati bo`lib,
bunda atrof tabiiy muhit, tabiiy resurslar holati, jamiyat hayoti va inson
sog`ligiga xavfli ta'silarni oldini olish va bartaraf etish tizimini ko`zda
tutadi.
Ekologik xavfsizlikni ta'minlash bilan bog`liq huquqiy munosabatlar tizimi
- atrof tabiiy muhit barqarorligi, aholining sog`ligiga xavfli ta'sir etuvchi
omillarni kamaytirish, oldini olish, cheklash va bartaraf etishga qaratilgan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy sohadagi quyidagi chora-tadbirlarni o`z
ichiga oladi:
- ekologik xavfli hudud, ekologiya ofati mintaqalarini aniqlash; eklogiya
ekspertizasini joriy etish; ekologik xavfli va zararli ishlab chiqarish obyektlarini
pasportlashtirish; xavfli va zararli ishlab chiqarish turlari faoliyatiga ruxsatnomalar
berish; tabiiy ofat, sel, toshqin va texnogen avariyalarni aniqlash, oldini olish;
aholining ekologik-huquqiy madaniyatini oshirish; aholining sanitariya-gigiyena
sharoitlarini yaxshilash va boshqalar.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, yuqorida tavsiflangan ekologik huquqiy
munosabatlar davlat ekologik siyosatining asosiy yo`nalishlarni tashkil etadi.
131
Ekologiya huquqi bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lgan ekologik
huquqiy munosabatlarning birligi va yaxlitligi asosida namoyon bo`ladi.
Ma'lumki, har bir fan shu jumladan huquq sohasi o`ziga tegishli ijtimoiy
munosabatlar tizimini o`rganish va tartibga solish nazariy-amaliy qoida-talablar
tizimiga ega bo`lib, ushbu fanning predmetini tashkil etadi. Ekologiya huquqi
huquq tizimining alohida sohasi sifatida ijtimoiy-huquqiy munosabatlar
yo`nalishlarini o`rganish va tartibga solishni qamrab oluvchi o`z predmetiga
egadir. Ekologiya huquqining predmeti - atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish,
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini
ta'minlash jarayonida paydo bo`ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy
tomondan tartibga solishdan iboratdir.
4. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi
Har bir fan sohasi, shu jumladan ekologiya huquqi fani ijtimoiy
munosabatlarni tartibga solish jarayonida o`z yo`nalishlari, ya'ni tamoyillarga ega
bo`lib, o`z navbatida har bir fan sohasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi.
Ekologiya huquqining tamoyillari - tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro
munosabatlar yo`nalishi, chegaralarini belgilab berishda ekologik-huquqiy
mexanizmining barqarorligini kafolatlashda va qonunchilik qoida-
talablarning ekologik munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda
muhim ahamiyatga egadir.
Bizga ma'lumki, ekologiya huquqi tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro
munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Shu jumladan, tabiatning inkor etib
bo`lmaydigan qonuniyatlari va ijtimoiy xatti-harakatlari tartibga soluvchi jamiyat-
davlat qonunlari mavjud - ekologiya huquqi tamoyillarining asosiy vazifasi shundan
iboratki, tabiiy qonuniyatlarning ustuvorligini tan olgan holda jamiyat a'zolarining
tabiatga bo`lgan hatti-harakatlarini ilmiy asoslangan holda yo`naltirishdan
iboratdir.
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar juda xilma-xil va
murakkab bo`lganligi uchun ham ekologiya huquqining tamoyillarini quyidagi
tizimga bo`lishimiz mumkin.
1. Davlat va huquqning umumiy tamoyillari;
132
2. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga oid tamoyillar;
3. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan tamoyillar.
Ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida ekologik munosabatlarni
tartibga solishda davlat va huquqning quyidagi tamoyillaridan foydalanadi:
- Qonuniylik; Ijtimoiy adolat; Oshkoralik; Ishontirish va majburlov choralarining
hamkorligi;
- Shaxslarning huquq va burchlarining birligi va boshqalar.
Atrof tabiiy muhit barqarorligini ta'minlash va tabiatni muhofaza qilishning
asosiy tamoyillari quyidagilarni o`z ichiga oladi:
- Biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligi hozirgi va kelguchi avlodning
genetik fondini saqlash;
- Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishda tabiat qonuniyatlari ustuvorligini tan
olish;
- Fuqarolarning hayot uchun qulay tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlash;
- Jamiyatning ekologik, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini
uyg`unlashtirish;
- Tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, mintaqaviy va xalqaro
uyg`unlashtirish;
- Tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarining tabiiy resurslardan foydalanish
tadbirlaridan ustuvorligini tan olish;
- Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini rag`batlantirish;
- Tabiiy resurslar holatini tiklash majburiyligi;
- Ekologiya ekspertizasini o`tkazishning majburiyligi;
- Ekologik qonunchilik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlikning qo`llanilishi
va boshqalar.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar
quyidagi tamoyillar doirasida tartibga solinadi:
- Tabiiy resurslardan faqat ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanishning
zarurligi;
- Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish faoliyatini
rag`batlantirish;
133
- Yer, yer osti boyliklari, o`simlik va hayvonot dunyosidan maxsus foydlanganlik
uchun haq to`lash va umumiy asosda foydalanganlik uchun haq to`lamaslik;
- Yerlardan belgilangan toifalar doirasida maqsadli foydalanish;
- Qishloq xo`jaligiga mo`ljallangan yerlarning ustivorligi;
- Tabiiy resurslar kadastrini yuritish majburiyligi va boshqalar.
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar, davlat va ekologik funksiyasi
ushbu tamoyillar asosida va doirasida amalga oshirilib, atrof tabiiy muhit
barqarorligini ta'minlash, aholining ekologik xavfsizligini ta'minlash va tabiiy
resurslardan oqilona foydalanishga xizmat qiladi.
Ekologiya huquqi o`z predmeti, yo`nalishlari, maqsad va vazifalariga ega
bo`lgani kabi o`z usullariga ham ega, ushbu usullar tabiat-jamiyat tizimidagi
ijtimoiy munosabatlar holatiga ta'sir etish orqali katta ahamiyat kacb etadi.
Hozirgi paytda ekologik munosabatlar qatnashayotgan jismoniy va yuridik
shaxslar xatti-harakatlarini to`g`ri yo`nalshtirish uchun turli usullar qo`llanilib,
ularning ko`lami ortib bormoqda.
Ekologik huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan
foydalaniladi:
1. Ekologizatsiyalashtirish
2. Ma'muriy-huquqiy
3. Fuqaroviy-huquqiy
Ekologizatsiyalashtirish usuli bugungi kunda jamiyat hayotining siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy jabhalariga tobora kirib borib, tabiat
qonuniyatlarining ustivorligini ta'minlash, tabiatni muhofaza qilish chora-
tadbirlarining ishlab chiqarish jarayoniga qo`llanilishi sog`lom ekologik muhitga
erishish zaruriyatini oldimizga qo`ymoqda, ushbu usul orqali shaxs, davlat va
jamiyat hayotinging barcha jabhalarining ekologik qoida-talablar asosida olib
borishini taqozo etadi.
Ma'muriy-huquqiy usul - davlat va huquqning muhim usullaridan biri
bo`lib, davlatning majburlov chora-tadbirlarining qo`llanilishda namoyon bo`ladi.
Ekologiya huquqida ma'muriy-huquqiy usul keng qo`llanilib, atrof tabiiy
muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining
134
ekologik xavfsizligini ta'minlovchi qoida-talablarning belgilanishi, barcha yuridik
va jismoniy shaxslari tomonidan qabul qilinishining majburiyligi, ekologik qoida-
talablarni buzganlik uchun javobgarlik chora-tadbirlarining qo`llanilishida katta
ahamiyatga egadir.
Fuqaroviy-huquqiy usul ekologiya huquqida tobora rivojlanib borayotgan
usul sifatida bevosita ekologik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi,
mulkning daxlsizligi, moddiy rag`batlantirish, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy
resurslardan foydalanishda iqtisodiy chora-tadbirlarning qo`llanilishda namoyon
bo`ladi.
Ekologiya huquqi – tabiat-jamiyat tizimidagi murakkab munosabatlarni
tartibga soladi, shuning uchun ham turli tushunchalar, institutlar, toifalar keng
qo`llanib, ekologik-huquqiy qoida-talablarni qo`llanilishi va mazmunini ochib
berishga xizmat qiladi.
Ekologik huquqiy munosabatlar tizimini o`rganishni oson bo`lishi uchun
o`ziga xos institut, toifa va nazariy qoidalar majmuini birlashtirgan holda ekologiya
huquqi o`z tizimiga ega.
Ekologiya huquqining tizimi - ekologik munosabatlarni tartibga
solishdagi ahamiyati va mazmuniga ko`ra asosiy institut, toifa va nazariy-
huquqiy masalalarning ma'lum tartibda joylashishidir.
Biz murakkab ekologik huquqiy munosabatlar yo`nalishlarini tahlil qilish va
o`rganishni yengillashtirish maqsadida ekologiya huquqi tizimini ikki qismi, ya'ni
umumiy va maxsus qismga bo`lib o`rganamiz.
Ekologiya huquqining umumiy qismi
- tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqligi;
- ekologiya huquqining tushunchasi, predmeti va tizimi;
- tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi;
- ekologiya sohasida davlat boshqaruvi;
- ekologiya nazorati va ekologiya ekspertizasining huquqiy holati;
- ekologiya qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik kabi mavzularni
135
o`z ichiga olib, tabiatni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning ilmiy-nazariy
jihatlari, huquqiy asoslari, ekologik-huquqiy mexanizmi va uning elementlarining
umumiy ekologik-huquqiy qoidalarni belgilaydi.
Maxsus qismi esa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bilan
bog`liq quyidagi:
- yerlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati;
- suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishning huquqiy holati;
- yer osti boyliklarining huquqiy holati;
- o`simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati;
- hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanishning huquqiy holati;
- atmosfera havosini muhofaza qilishning huquqiy holati;
- muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy holati;
- xalq xo`jaligi sohalari va aholi punktlarida atrof tabiiy muhitni huquqiy
muhofaza qilish;
- atrof tabiiy muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish kabi har bir tabiat
obyektining huquqiy holatini qamrab oluvchi maxsus ahamiyatdagi ekologik-
huquqiy qoidalarni o`z ichiga oladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Ekologiya huquqining predmeti deganda nimani tushunasiz?
2. Ekologiya huquqi manbalarini ko'rsatib o'ting?
3. Ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farqi nimada?
4. Ekologik-huquqiy javobgarlik nima degani?
136
7- Mavzu: JINOYAT HUQUQI ASOSLARI
Reja:
1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi usullari va prinsiplari.
2. Jinoyatlarni tasniflash. Jinoiy huquqbuzarlik va jinoiy jazo.
3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchsi, uning turlari va shakllari
4. Qilmishning jinoyiligini istisno qiladigan holatlar.
Tayanch iboralar: jinoyat huquqi tushunchasi ,vazifasi usullari va prinsiplari:
jinoyatlarni tasniflash: jinoiy huquqbuzarlik va jinoiy jazo: jinoyatda ishtirokchilik
tushunchsi, uning turlari va shakllari: qilmishning jinoyiligini istisno qiladigan
holatlar:
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.:Ma'naviyat.2008.B. 173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
1. O'zbekiston,1996-249-b
2. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
3. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
5. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
6. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
137
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
8. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
9. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston.
2008.
3. O'zbekiston Respublikasi qonuni 02.09.1993 y. Sudlar to'g’risida
(yangi tahriri) yangi
10. tahriri . 14.12.2000 y. 162-ii-son qonuni bilan tasdiqlangan
11. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 14.08.2000 y. pf-2682
O'zbekiston
12. Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to'g’risida
13. O'zbekiston Respublikasining Jinoyat -T.:Adolat .2007.
1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi usullari va prinsiplari.
Jinoyat huquqi davlat tomonidan o'rnatilgan, qonun bilan qo'riqlanadigan
ijtimoiy munosabatlar uchun xavfli bo'lgan tajovuzlarning jinoyat ekanligi va jazo
sazovorligini, jazo choralari tayinlash shartlari va tartibini hamda jinoiy
javobgarlikdan va jazodan ozod qilishni belgilovchi huquqiy normalar yig’indisidan
iborat.
Jinoyat huquqiy normalar o'z mazmuniga ko'ra ikkita guruhga bo'linadi.
Birinchi guruhga jinoyat huquqining jinoyat va jazoga tegishli umumiy qoidalari,
prinsiplari va institutlari kiradi. (Umumiy qism). Ikkinchi guruhga alohida
jinoyatlar va bu jinoyatlarning belgilarini, jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan
tayinlanadigan jazo choralarini belgilovchi normalar kiradi. (maxsus qism).
Vazifalari: O'zbekiston Respublikasi JKning 2- moddasida belgilanishiga ko'ra
jinoyat huquqining vazifalari shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va
davlat manfaatlarini, mulkni tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfyaizligini
jinoiy tajovuzlardan qo'riqlash, shunengdek jinoyatlarni oldini olish, fuqarolarni
respublika konstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida tarbiyalashdan iborat.
138
Jinoyat huquqining vazifasini keng ma'noda olganda jinoyat huquqiy vositalari
orqali jinoyatchilikka qarshi kurashdir.
Jinoyat huquqiy tarbiyalash vazifasini ham bajaradi..Yangi jinoyat qonuning
mavjudligi,uning amalda qo'llanilishi fuqarolarda qonunlarni hurmat qilish, o'z
shaxsi, qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilinganligiga hamda jinoyat sodir
qilgan shaxsning muqarrar ravishda jazolanishiga ishonch ruhida tarbiyalashdan
ham iboratdir..
Jinoyat huquqi jinoyatchilikka qarshi kurash olib boradigan, fuqarolarni
rag’barlantirish va ularga imtiyozlar berish funksiyasini ham bajaradi..M
javobgarlikdan ozod qilish.
Prinsiplari: JKning 3-moddasida qonuniylik, fuqarolarning qonun oldidagi
tengligi, demokratizm, insonporvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik,
javobgarlikning muqarrarligi prinsiplari nazarda tutiladi.
2. Jinoyatlarni tasniflash. Jinoiy huquqbuzarlik va jinoiy jazo.
JKning 14-moddasida jinoyatning tushunchasi qo'yidagicha ifodalangan.
„Ushbu kodeks bilan taqiqlangan, ayibli ijtimoiy xavfli qilmishlar (harakat yoki
harakatsizlik) jazo qo'llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi”.
Jinoyatning belgilari:
1. Qilmishning ijtimoiy xavfliligi:
2. Ayibning mavjudligi. Ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizlik
orqasida sodir etgan shaxs jinoyat sodir etilishida aybdor deb topilishi mumkin.
Qasddan sodir etilgan jinoyat
Jinoyat tamom bo'lgan payt ijtimoiy xavfli qilmish bajarilgan vaqt deb
hisoblangan bo'lib, uni sodir etgan shaxs o'z qilmishining ijtimoiy xavflilik
xususiyatini anglagan va shunday qilmishni sodir etishni istagan bo'lsa, bunday
jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi.
JKodeks moddasida jinoyat tamom bo'lgan payt ijtimoiy xavfli oqibat yuz
bergan vaqt deb topilgan qilmishlar to'g’ri yoki egri qasddan sodir etilgan bo'lishi
mumkin. Agar shaxs o'z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning
ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko'zi yetgan va ularning yuz berishini istagan bo'lsa,
139
bunday jinoyat to'g’ri qasddan sodir etilgan deb topiladi. Agar shaxs o'z
qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli
oqibatlariga ko'zi yetgan va ularning yuz berishiga ongli ravishda yo'l qo'ygan
bo'lsa, bunday jinoyat egri qasddan sodir etilgan deb topiladi.
Ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat
O'z-o'ziga ishonish yoki beparvolik orqasida sodir etilgan ijtimoiy xavfli
qilmish ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat deb topiladi. Agar jinoyatni sodir
etgan shaxs o'z xulq atvori qonunda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar
keltirib chiqarishi mumkinligiga ko'zi yeta turib, ehtiyotkorlik chora-tadbirlariga
ongli ravishda rioya etmagan holda bunday oqibatlar kelib chiqmasligiga asossiz
ravishda umid qilgan bo'lsa, bunday jinoyat o'z-o'ziga ishonish oqibatida sodir
etilgan deb topiladi. Agar jinoyat sodir etgan shaxs o'z xulq-atvori qonunda nazarda
tutilgan ijtimoiy xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko'zi yetmasa-da,
lekin ko'zi yetishi lozim va mumkin bo'lsa, bunday jinoyat beparvolik orqasida
sodir etilgan deb topiladi.
Murakkab aybli jinoyat
Agar shaxsning qasddan jinoyat sodir etishi natijasida ehtiyotsizlik orqasida
boshqa ijtimoiy xavfli oqibatlar yuz bergan va shunday qilmishni qonun qattiqroq
javobgarlik bilan bog’lagan bo'lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan deb
topiladi.
Aybsiz holda zarar yetkazish
Agar shaxs o'z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglamagan,
anglashi mumkin va lozim ham bo'lmagan yoki uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga
ko'zi yetmagan va ishning holatlariga ko'ra ko'zi yetishi mumkin va lozim ham
bo'lmagan bo'lsa, bunday qilmish aybsiz holda sodir etilgan deb topiladi.
3. Qilmishning huquqqa xilofligi:
4. Qilmishning jazoga sazovorligi.
5.
Jinoyatlarni tasniflash
Jinoyatlarni u yoki bu belgilariga qarab turkumlarga ajratish jinoyatlarni tasniflash
140
deb aytiladi. Jinoyat huquqida jinoyatlarni ijtimoiy xavflilik darajasiga qarab
quyidagicha tasniflash mumkin:
A) Ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan jinoyatlar:
B) Uncha og’ir bo'lmagan jinoyatlar:
V) Og’ir jinoyatlar:
G) O'ta og’ir jinoyatlar.
Ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan jinoyatlarga qonunda ozodlikdan mahrum qilishga
nisbatan yengilroq jazolar nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. M qasddan badanga
yengil shikast yetkazish.Uncha og’ir bo'lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib
qonunda 5 yildan ko'p bo'lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tariqasda
jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shunengdek ehtiyojsizlik orqasidan sodir etilib,
qonunda ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar
kiradi. M: jarima, axloq tuzatish ishlari..
Og’ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda og’ir jazo sifatida 5 yildan
ortiq, lekin 10 yildan ko'p bo'lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish nazarda
tutilgan jinoyatlar kiradi.
O'ta og’ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda 10 yildan muddatga
ozodlikdan mahrum qilish yoki umurbod ozodlikdan mahrum qilish nazarda
tutilgan jinoyatlar kiradi.
Jinoyatlarni obyektiga qarab tasniflash masalasi JKning maxsus qismidagi
jinoyatlarni maxsus obyektiga qarab gruhlarga ajratish va maxsus obyektning
ahamiyatiga qarab JKda joylashtirishdadir. O'zbekiston Respublikasi JKning
maxsus qismining 1- bo'limida shaxsga qarshi jinoyatlar, 2-bo'limida tinchlik va
xavsizlikka, qarshi jinoyatlar 3-bo'limida iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar, 4-
bo'limida ekologiya sohasidagi jinoyatlar va h..k..joylashtirilgan.
Jinoiy jazo JKning 42-moddasida jazoga qo'yidagicha tushuncha berilgan:
„Jazo jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlat tomonidan
sud hukmi bilan qo'llanadigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan
huquq va erkinliklaridan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov
chorasidir. Jazoning maqsadi Jkning 42-moddasi 2-qismida qayd qilingan „Jazo
mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatini davom etirishga to'sqinlik
141
qilish hamda mahkum, shunengdek boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining
oldini olish maqsadida qo'llaniladi:
Jazo tizimi-jinoyat qonuni bilan o'rnatilgan va sudlar uchun majburiy
hisoblangan va ma'lum tartib asosida ularning yengilidan og’iriga qarab
joylashtirilgan jazolar ro'yxatidir. Jazo tizishda nazarda tutilgan maxkumlarning
huquqlarini cheklash, moddiy va ma'naviy jafo keltirishi va ijro etish usuliga qarab
shartli ravishda qo'yidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Mahkumlarga nisbatan moddiy jafo keltiruvchi jazolar bularga jarima, axloq
tuzatish ishlari, mol-mulklarni musodara qilish.
2. Mahkumlarga ma'naviy jafo yetkazuvchi jazolarga : Xizmat bo'yicha cheklash,
xarbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilishi.
3. Mahkumlarning ayrim huquqlarini cheklovchi jazolarga muayyan huquqdan
mahrum qilish jazosi kiradi. M: Faoliyatini to'xtatish vrachlik faoliyati.
4. Mahkumlarning ozodligi cheklovchi jazolarga qamoq, intizomiy qisimga
jo'natish ozodlikdan mahrum qilish .
3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi.
JKning 27-moddasiga ko'ra „ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir
etishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deb topiladi.
Turlari:
1. Bajaruvchi
2. Tashkilotchi
3. Dalolatchi
4. Yordamchi
Jinoyatni bevosta to'la yoki qisman sodir etgan yoxud jinoyat kodeksiga
muvofiq javobgarlikka tortilishi mumkin bo'lmagan shaxslardan yoki boshqa
vositalardan foydalanib, jinoyat sodir etgan shaxs bajaruvchi deb topiladi.
Jinoyatga tayyorgarlik ko'rilishiga yoki jinoyat sodir etilishiga rahbarlik qilgan
shaxs tashkilotchi deb topiladi.
Jinoyat sodir etishga qiziqturuvchi shaxs dalolatchi.
Jinoyat sodir etishga o'z maslahatlari, ko'rsatmalari bilan, vositalar berish yoki
142
to'siqlarni yo'qotish bilan ko'maklashgan, shunengdek jinoyatchini,jinoyat sodir
etish quroli, izlari va vositalarini yoxud jinoiy yo'l bilan qo'lga kiritilgan narsalarni
yashirishga ,shunengdek bunday narsalarni olish va o'tkazish to'g’risida oldindan
va'da bergan shaxs yordamchi deb topiladi.
Ishtirokchilikning shakllari
Jinoyatda ishtirokchilik: oddiy ishtirokchilik, murakkab ishtirokchilik,
uyushgan guruh, jinoiy uyushma shaklida bo'ladi.
Ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirmay jinoyat sodir etishda
qatnashishi oddiy ishtirokchilik deb topiladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning
oldindan til biriktirib jinoyat sodir etilishida ishtirok qilishi murakkab ishtirokchilik
deb topiladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalikda jinoiy faoliyat olib borish
uchun oldindan bir guruhga birlashishi uyushgan guruh deb topiladi. Ikki yoki
undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug’ullanish uchun oldindan
birlashishi jinoiy uyushma deb topiladi.
Jinoyatda ishtirok etganlik uchun javobgarlik doirasi
Tashkilotchi, dalolatchi va yordamchilar ham ushbu Kodeks Maxsus qismining
bajaruvchini javobgarlikka tortish belgilangan moddasi bo'yicha javobgarlikka
tortiladilar. Oldindan til biriktirgan guruh, jinoiy guruh va jinoiy uyushmaning
tashkilotchilari hamda a'zolari tayyorgarlik ko'rilishi yoki sodir etilishida o'zlari
qatnashgan barcha jinoyatlar uchun javobgarlikka tortiladilar. Uyushgan guruh yoki
jinoiy uyushma tashkil etgan yoki ularga rahbarlik qilgan shaxslar shu guruh yoki
uyushma sodir etgan barcha jinoyatlar uchun, basharti, bu jinoyatlar ularning jinoiy
niyati bilan qamrab olingan bo'lsa, javobgarlikka tortiladilar. Boshqa
ishtirokchilarning jinoiy niyati bilan qamrab olinmagan qilmish uchun uni sodir
etgan shaxs javobgar bo'ladi. Tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi jinoyatdan
ixtiyoriy ravishda qaytib, jinoyatning oldini olish uchun o'ziga bog’liq bo'lgan
barcha choralarni o'z vaqtida ko'rganligi, jinoyatda ishtirokchilik uchun
javobgarlikni istisno qiladi.
Jinoyatga daxldorlik
Jinoyatga tayyorgarlik ko'rilayotganligi, jinoyat sodir etilayotganligi yoki
jinoyat sodir etilganligi haqida aniq bila turib, oldindan va'da bermagan holda,
143
hokimiyat organlariga xabar qilmaslik, J.Kodeksning 241-moddasida nazarda
tutilgan hollardagina javobgarlikka sabab bo'ladi. Jinoyatchini, jinoyat sodir etish
quroli va vositalarini, jinoyat izlarini yoki jinoiy yo'l bilan qo'lga kiritilgan
narsalarni oldindan va'da bermagan holda yashirganlik J.Kodeksning 241-
moddasida nazarda tutilgan hollardagina javobgarlikka sabab bo'ladi. Oldindan
va'da bermagan holda jinoyat haqida xabar bermaganlik yoki jinoyatni yashirganlik
uchun gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining yaqin qarindoshlari
javobgarlikka tortilmaydi.
Retsidiv jinoyat
Shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin
qasddan yangi jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat deb topiladi. Ilgari hukm qilingan
jinoyatiga o'xshash jinoyat sodir etgan, ushbu Kodeksda alohida ko'rsatilgan
hollarda esa, Maxsus qismning boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan
shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi.
Besh yildan kam bo'lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi
tayinlanishi mumkin bo'lgan qasddan yangi jinoyat sodir etish, ya'ni:
a) ilgari o'ta og’ir jinoyati uchun yoki ikki marta og’ir jinoyati uchun hukm
qilinib, ularning har biri uchun besh yildan kam bo'lmagan muddatga ozodlikdan
mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxs tomonidan o'ta og’ir jinoyat sodir etilishi;
b) ilgari og’ir jinoyati uchun ikki marta hukm qilingan yoki oldin-keyinligidan
qat'i nazar, og’ir yoki o'ta og’ir jinoyatlar uchun ularning har biriga besh yildan kam
bo'lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlangan shaxsning og’ir
jinoyat sodir etishi o'ta xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi.
Sudning hukmi bilan shaxs o'ta xavfli retsidivist deb topilishi mumkin.
Shaxsni o'ta xavfli retsidivist deb topish to'g’risidagi masala hal qilinayotgan
vaqtda uning boshqa davlatlar sudlarining hukmlari bo'yicha sudlanganligi ham
hisobga olinishi mumkin. Shaxsni o'ta xavfli retsidivist deb topish to'g’risidagi
masala hal qilinayotgan vaqtda uning o'n sakkiz yoshga to'lgunga qadar sodir etgan
jinoyati uchun sudlanganligi, shuningdek qonunda belgilangan tartibda sudlanganlik
muhlatlarining o'tib ketganligi yoki olib tashlangan sudlanganligi inobatga
olinmaydi.
144
Jinoyat Kodeks Maxsus qismining o'ta xavfli retsidivist tomonidan sodir
etilgan jinoyatlar uchun javobgarlikni belgilovchi moddalari shaxs ushbu jinoyatni
sodir etgunga qadar qonunda belgilangan tartibda o'ta xavfli retsidivist deb topilgan
bo'lsagina qo'llaniladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Jinoyat deganda nimani tushunasiz?
2. Jinoyat tasnifini tushuntirib bering?
3. Jinoyat tarkibi nimalardan iborat?
4. Jazoning qanday turlari mavjud?
145
8-Mavzu: O'ZBEKISTON KONSTITUTSIYASINI
O'RGANISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI.
Reja:
1. Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning
ahamiyati.
2. O'quv kursining tushunchasi, maqsadi, vazifalari.
3. O'zbekistonning mustaqillikacha bo'lgan konstitutsiyaviy
rivojlanish bosqichlari.
4. 1992 yilgi o'zbekiston konstitutsiyasi loyihasini
tayyorlanishi, umumxalq muhokamasidan o'tkazilishi,
qabul qilinishi va amalga kiritilishi. konstitutsiyaning
davlat va jamiyat rivojlanishida tutgan o'rni.
5. Mustaqil o'zbekistonning 1992 yilgi konstitutsiyasi va
uning asosiy prinsiplari.
Tayanch iboralar: 2001 yil 4 yanvardagi farmoyish; konstitutsiya tushunchasi;
konstitutsiyani o'rganishning maqsad va vazifalari; huquqiy ong; boshqa huquq
sohalari bilan o'zaro aloqadorligi; konstitutsiyaning rivojlanish bosqichlari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura .T.1.-T:
3. O'zbekiston,1996-249-b
4. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
6. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
146
7. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
8. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
10. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. PREZIDENTNING 2001 YIL 4 YANVARDAGI FARMOYISHI VA
UNING AHAMIYATI.
2001 yil 4 yanvarda hayotimizning asosiy qonuni bo'lmish O'zbekiston
konstitutsiyasining jamiyatdagi o'rni va ahamiyatini, ma'no-mazmuni va mohiyatini
o'rganish, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini tarbiyalash
hamda yuksaltirishi, shunengdek, konstitutsiyani bilish , uning mazmun-
mohiyatini targ’ib va tashviq qilish maqsadida, O'zbekiston Respublikasi
konstittusiyasini o'rganishni tashkil yetish to'g’risida «O'zbakiston Respublikasi
Prezdentining farmoyishi e'lon qilindi.
Darhaqiqat, ko'p narsa mamlakatimizda konstitutsiyani ommaviy ravishda
o'rganishga bog’liq.. Shuning uchun O'zbekiston konstitutsiyasini o'rganishni
tashkil qilish bo'yicha Prezident farmoyishi qabul qilindi va unda qo'yidagi
vazifalar belgilab qo'yildi:
(1) «O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasini o'rganishi» maxsus o'quv
kurslarini barcha ta'lim turlari uchun ishlab chiqishi.
(2) Barcha ta'lim turlari uchun maktabgacha yoshdagi bolalar va o'quvchilarning
yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularning huquqiy ong va madaniyatini
147
shakillantirishga qaratilgan Konstitutsiyani o'rganishga oid darsliklar va maxsus
adabiyotlarni tayyorlash va nashr yetish.
(3) O'zbekiston respublikasi konstitutsiyasini o'rganish kurslari bo'yicha
maktabgacha ta'lim turidaggi tarbiyachi va metodistlar, umumiy urta ta'lim
muassasalaridagi o'qituvchilar, o'rta, maxsus, kasb-hunar va oliy ta'lim turlarida
dars beruvchi professor-o'qituvchilarni tayyorlash:
(4) 2001-2002 o'quv yilidan boshlab maktabgacha va umumiy o'rta,o'rta maxsus,
kasb- hunar va oliy ta'lim muassasalarida «O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasini o'rganish» kurslarini o'qitishga kiritish:
(5) Fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakillashtirish
maqsadida aholi o'rtasida konstitutsiyaning o'rni va ahamiyatini targ’ib va tashviq
etish bo'yicha ishlarni faol amalga oshirish:
(6) Matbuot, televideniya, radio hamda tasviriy san'at vositalari orqali
konstitutsiyaviy ma'rfiy targ’ibot ishlarini keng yo'lga qo'yish.
Konstitutsiyaning ustunligi jamiyatdagi huquqiy ong bilan ishonchli
mustahkamlanadi. Bu – muayyan vaziyatda foydali yoki foydai yemasligidan qat'iy
nazar, konstitutsiyaning normalarini tushunish va ularga amal qilishdir. Yetarlicha
umumiy va huquqiy madaniyatga yega bo'lgan odam konstitutsiya uning
hotirjamligini himoya qilishni tushunadi,u qonun yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan
chegaralarni biladi.
O'zining huquqlarini bilmaydigan fuqaro byurokratlar oldida va kundalik
hayotda yuzaga keladigan iqtisodiy-maishiy vaziyatlarda kupincha ojiz bo'lib
qoladi.
Konstitutsiyaviy- huquqiy madaniyatni shakillantirishi inson huquqlaridan
ajralmasdir, shuning uchun konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo'yilgan
huquqlar,yerkinliklar va majburiyatlarni tushuntirishga juda katta e'tibor berishi
lozim. Hatto eng yaxshi qonun ham o'z-o'ziga qonuniylikning dastlabki shart-
sharoiti , xolos. Konstitutsiyaning normalarini nima harakatga keltiradi? Qonunga
itoatkorlik. U, avvalombor, mansabdor shaxslarning ham, fuqarolarning ham
konstitutsiyani bilishlarini nazarda tutadi. Aynan shu tub axloqiy va amaliy va
amaliy sabab tufayli I.A.Karimov tomonidan hammaning – Prezidentning ham,
148
fuqaroning ham qonunga itoatkorligi ta'kidlab o'tildi. (Karimov I.A. O'zbekiston:
milliy istiqlol, iqtisod,siyosat,mavkura .T.1.-T: O'zbekiston,1996-249-b)
Davlat tuzilmalari va mansabdor shaxslardan tortib hammaning
konstitutsiyaga amal qilishi fuqarolarni qonunga itoatkorlik ruhida
tarbiyalaydi,hyech narsa oddiy odamlarga nisbatan adolatsizlik kabi qonun va
davlatning obro'sini tushirmaydi,degan yedi Sohibqiron Amir Temur.
II. O'QUV KURSINING TUSHUNCHASI, MAQSADI, VAZIFALARI.
O'zbekiston konstitutsiyasini o'rganish o'quv kursi bevosita Konstitutsiyaviy
huquq fanini shakilantiradi. Uning asosiy vazifasi bevosita Konstitutsiya va
konstitutsiyaviy huquq munosabatlarini o'rganshdan iborat. Konstittusiyaviy huquq
Fani huquqning shu tarmog’iga xos rivojlanish qonuniyatlarini, uning xususiyatlari,
belgilari normalari va institutlarni , ularning amal qilish mexanizmi, huquqning
boshqa tarmoqlaridagi normalar va institutlar bilan munosabatini o'rganadi.
Faning vazifalariga, shunengdek konstitutsiyaviy huquqning asosiy manbai
konstitusyani, konstitutsiya to'g’risidagi ta'limotlarni,O'zbekistonda
konstitutsiyaviy rivojlanishning asosiy bosqichlarini, ularning asosiy mazmuni va
xususiyatlarini o'rganish kiradi.
Har bir Fan o'zining tizimiga yega bo'lib, o'zi o'rganadigan predmetning
mazmuni va uning tizimi tartibini qamrab oladi. Konstitutsiyaviy huquq fanining
tizmi,asosan qo'yidagi bo'limlarni o'z ichga oladi.
(1) Fanning umumiy masalalari .Ularga huquq tarmog’i sifatida konstitusyaviy
huquqning tushunchasi, predmeti,bu huquqiy tarmoq normalarining mohiyati va
xususyatlari: Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar va ularning turlari:
konstitutsiyaviy huquqning respublikamiz huquqiy tizimidagi o'rni kabi masalalar
kiradi.
(2) O'zbekiston respublikasida konstitutsiyaviy rivojlanishning asosiy
bosqichlari. Bu bo'lim konstitutsiyaviy huquqning bosh manbai va dadvlatning
asosiy qonuni bo'lgan O'zbekiston respublikasi konstitutsiyasining jamiyatdagi
o'rni va xususiyatlarini, konstitutsiyaviy huquq normalarini amalga oshirish
149
mexanizm iva shakllarini, O'zbekistonda konstitutsiyaviy rivojlanishning asosiy
bosqichlarini o'z ichiga oladi.
(3) O'zbekiston respublikasi konstitutsiyaviy tuzumining asosiy prinsplari
bo'limida respublikamizning davlat mustaqilligi, halq hokimiyatchiligi,
konstitutsiya va qonunning ustunligi prinsplari, O'zbekiston tashqi siyosatining
konstitutsiyaviy asoslari o'rganiladi.
(4) Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, yerkinliklari va burchlari. Bu
bo'limda shaxs huquqiy holatining asoslari, O'zbekiston Respublikasining fuqaroligi
inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,yerkinlklari va burchlari, ularni amalga
oshirish kafolatlari o'rganiladi.
(5) Jamiyat va shaxs munosabatlarining asoslari. Bu bo'limda O'zbekiston
Respublikasi konstitutsiyaviy tuzmning iqtisodiy negizlari, jamiyatdagi mulkiy
munosabatlar, fuqarolik jamiyatining konstitusyaviy asoslari jamoat
birlashmalari,oilaning jamiyatdagi roli,ommaviy axborot vositalarining jamiyat
siyosiy tizimida tutgan o'rni o'rganiladi.
(6) O'zbekiston Respublikasining ma'muriy – hududiy va davlat tuzilishi. Bu
bo'limda O'zbekistonning milliy davlat tuzilishi , ma'muriy – hududiy bo'linishi
,Qoraqalpog’iston respublikasining konstitutsiyaviy maqomi o'rganiladi.
(7) O'zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlarining tizimi. Bu
bo'limda davlat hokimyatining bo'linishi prenspi,davlat hokimyati organlarining
tizimi va turlari ,Ular faoliyatini tashkil yetish prensiplari va shakillari : O'zbekiston
respublikasining Oliy Majlisi, uning vakolati va faoliyatining shakllari : O'zbekiston
Respublikasi Prezdentining konstitutsiyaviy maomi, vakolatlari , davlat va
xo'jalikni boshqarish organlari , mahalliy hokimiyat organlarning tizimi ,sud
hokimiyati va prokratura onrganlari tizimi o'rganiladi.
III.HUQUQ SOHALARINI O'RGANUVCHI BOSHQA FANLARDAN
O'QUV KURSINING FARQI MANBALARI.
Huquq tizimi ma'lum tarmoqlarga bo'linadi. Huquqning ushbu tarmoqlari bir-
150
biridan xuquqiy tartibga solish predmet iva metodi bilan farqlanadi.
Konstitutsiyaviy huquq tarmog’ining predmeti-O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyaviy asosiy prinsiplari , inson va fuqarolarning asosiy huquqlari
yerkinliklari va burchlarini, jamiyat bilan shaxs o'rtasidagi aloqalarni ,davlat
tuzilishi va ma'muriy-hududiy bo'laklarni tashkil qilishni, ularning huquqiy holatini,
davlat hokimiyati organlarining tizimi,vakolati va ish faoliyati belgilovchi huquqiy
normalar hamda ularning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishdan kelib chiqqan
huquqiy munosabatlar yig’indisidan iborat.
Shuni takidlash kerakki, konstitutsiyaviy huquq predmetiga konstitutsiyaviy
huquq normalarigina yemas,balki shu huquqiy normalarning amalga oshirilishi,ya'ni
ularning muayyan ijtimoiy munosabatni tartibga solishi natijasida kelib chiqadigan
huquqiy munosabatlar ham kiradi.
Konstitutsiyaviy huquq predmetini ta'riflashda yuridik adabiyotda boshqa
fikrlar ham bo'lgan.M: Leningrad Unevirsitetining yurist olimlari konstitutsiyaviy
huquq predmetiga «Davlatning amaldagi konstitutsiyasi bilan tartibga solinadigan
ijtimoiy munosabatlarning yig’indisi»ni kiritadilar ( Konstitusionnoye pravo
Pod.red.S I.Rusenova L.:1975 g )
Konstitutsiyaviy huquq predmetiga amaldagi konstitutsiya normalari va bu
normalvrning amalga oshirilishi natijasida kelib chiqadigan ,hokimyatni amalga
oshirishga qaratilgan huquqiy munosabatlar kiradi, deydilar boshqa gruh olimlar.
Ularning fikricha, konstitutsiyaviy huquq predmetiga « sinflar, milatlar, halq va
davlatning hokimiyat, mustaqillik va shaxsning yerkinligi yuzasidan kelib
chiqadigan o'zaro amaldagi huquqiy konstitutsiyaviy munosabatlari
kiradi.(Gosudarstvennoye pravo- sarotov.1979 38- b: Farber I.YE.Rjevskiy
V.A.Teoriya konstitusionnogo pravo- sarotov.1967-5-6).
Shuning uchun ikkala qarash vakillari davlat huquqini «konstitutsiyaviy
huquq» deb nomlashni taklif qilgan yedilar.
Konstitutsiyaviy huquq boshqa huquq tarmoqlaridan o'zining ijtimoiy
munosabatlarini tartibga solish uslubi bilan ham farq qiladi .Huquqning bu
tarmog’ida halq hokimiyatini amalga oshirishning bir qancha uslublari,xususan
huquq normalarini yaratishi huquq subektlariga ba'zi bir harakatlarni qilishga ruxsat
151
berishi yoki mann yetish,ba'zi bir harakatlarning oldini olish kabi uslublar
ishlatiladi.
Konstitutsiyaviy huquq normalari davlat organlari tizimini,ularning
tuzilishini, vakolatlarini,faoliyat ko'rsatish shakillarini belgilaydi. Ular ma'muriy
huquq, jiroyat huquqi, jiroyat-prosessual huquqi, fuqarolik huquqi va boshqa huquq
tarmoqlari uchu nasos sifatida xizmat qiladi.
Shunday qilib, O'zbekiston Respublikasining huquqiy tizimiga kiruvchi qaysi
bir huquq tarmog’ini olmaylik, ular konstitutsiyaviy huquq tarmog’i o'rnatadigan
umumiy prinsiplardan kelib chiqadi. Shuning uchun ham konstitutsiyaviy huquq
tarmog’i huquqy tizimiga kiruvchi yetakchi huquq tarmog’i hisoblanadi. (Osnovin
V.S. Mesto i rol' gosudarstvennogo pravo 6 sistema prava // Pravovedeniye 1972.
№ 5 -5-14- b.
Konstitutsiyaviy huquq manbalari tushunchasi va tizimi
(1) Konstitutsiya- davlatning barcha huquqiy normalari konstitutsiya asosida
yaratiladi. Konstitutsiya yuridik kuch bo'yicha davlatning hamma huquqiy
normalaridan yuqori turadi.Shuning uchun ham konstitutsiyaviy normalar davlat va
jamiyatning bosh mezonlarini o'zida mujassamlashtiradi vabutun respublika
huquqiy tizimining negizi va manbayi bo'lib hisoblanadi.
(2) Qonunlar. a) konstitutsiyaviy qonunlar. b) joriy qonunlar.
(3). konstitutsiyaviy huquq manbalaridan yana biri O'zbeaiston Respublikasi Oliy
Majlisi va senatlarning ish tartibi haqidagi qonunlar (reglament) hisoblanidi.
Mazkur aktlar kodifikasiya tartibida tuzilgan bo'lib qonun chiqaruvchi oliy
hokimiyat tartibida tuzilgan bo'lib qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organlarining
faoliyatini tartibga solib turadi. Unda Oliy Majlis kengashi , oliy majlis raisi,
qo'mita va komissiyaning huquq va burchlari, qonunlarni tayyorlash va qabul qilish
shakillari, tartiblari hamda ma'ruzachilar va notiqlar chiqishlarining muddati kabi
masalalar qonuniy tartibda belgilab qo'yildi.
(4) Oliy vakolatli organlar tomonidan qabul qilinadigan nizomlar ham
konstitutsiyaviy huquqning manbai bo'lib hisoblanadi. M: 1995y 5 mayda qabul
qilingan „O'zbekiston Respublikasi oliy majlisi qo'mita va komissiyalari
to'g’risidagi nizom”shular jumlasidandir.
152
(5) Oliy majlis va senat qarorlari ham konstitutsiyaviy huquq manbai bo'lib xizmat
qilishi mumkin.
(6) Prezdent farmonlari.
(7) O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tomonidan qabul qilingan,tartibda
konstitutsiyaviy – huquqiy normalar bo'lgan qarorlar ham konstittusiyaviy huquq
manbai bo'lib hisoblanadi.
(8) Mahalliy hokimyatning ba'zi bir qarorlari ham konstitutsiyaviy huquqning
manbayi bo'lishi mumkin. Bunday qarorlarga halq deputatlarining kengashlari
tomonidan tasdiqlangan, kengashlarning qo'mita va komissiyalari, deputatlar
guruhlari to'g’risidagi nizomlar, ularning ish tartibini tasdiqlovchi qarorlar misol
bo'ladi.
(9) O'zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan tuzgan halqaro bitim va
shartnomalari ham konstitutsiyaviy huquqning manbayi bo'lib xizmat qilishi
mumkin.
O'zbekistoning 1992 yilgi konstitutsiyasining yaratilishi.
A) O'zbekistoning mustaqillikacha bo'lgan konstitutsiyaviy rivojlanish bosqichlari.
B) O'zbekiston Respublikasining mustaqil, suveren davlat deb ye'lon qilinishi.
V) 1992 yilgi O'zbekston konstitutsiyasi loyihasini tayyorlanishi,umumhalq
muxokamasidan o'tkazilishi, qabul qilinishi va amalga kiritilishi.
A.O'zbekistoning mustaqillikacha bo'lgan konstitutsiyaviy rivojlanish
bosqichlari.
O'zbekiston konstitutsiyaviy rivojlanishi tarixi uni uzoq vaqt davomida (70-yildan
ortiq ) mustamlaka qilib turgan sovet ittifoqining konstitutsiyaviy rivojlanishi bilan
bog’liq va o'sha konstitutsiyaviy rivojlanishga mos keladi.So'ngi Turkiston avtonom
respublikasi 1917 yilgi oktabr' inqilobi natijasida Rossiya Federasiyasi tuzilishi
bilan uning tarkibiga kirgan yedi.
O'zbekiston respublikasi yurist olimlari O'zbekiston respublikasi konstitutsiyaviy
rivojlanishning tarixiy bosqichlarini qo'yidagicha ko'rsatadilar.
Birinchi bosqich hisoblangan kapitalizmdan sosalizimga o'tish deb nomlangan va
1917yildan 30-yillarning o'rtalarigacha davom yetgan davirga RSFSRning 1918
yilgi konstitutsiyasi va boshqa respublikalar, shu jumladan o'sha davrda RSFSR
153
tarkibiga kiruvchi Turkiston avtonom respublikasining 1918 yilgi konstitutsiyasi,
Buxoro XDSR, Xorazim XDSRning shu davirda qabul qilingan konstitutsiyalari
kiradi. Bu davr konstitutsiyalariga, shuningdek O'zbekiston SSrning sobiq Sovet
ittifoqining 1924 ylgi konstitutsiyasi asosida qabul qilingan 1927yilgi
konstitutsiyasi kiradi.
Ikkinchi bosqich – sosializimni qurish va uning g’alabasini mustahkamlash
deb nomlangan va 30-yillarning o'rtalaridan80-yillarning o'rtalarigacha davom
yetgan davr konstitutsiyalariga-sobiq sovet ittifoqining 1936yilgi konstitutsiyasi
asosida qabul qilinganO'zbekiston SSrning 1937yilgi konstitutsiyasi, O'zbekiston
tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog’iston ASSrning 1937 yilda qabul qilingan
konstitutsiyasi kiradi.
Uchinchi bosqich – bu sosializimning uzil-kesil g’alabasi va uni qayta qurish
deb nomlangan va 80-yillarning o'rtalaridan sobiq ittifoqning parchalanishigacha
bo'lgan davr konstitutsiyalariga – sobiq sovet ittifoqining 1977 yilgi konstitutsiyasi
asosida qabul qilingan O'zbekiston SSrning 1978 yilgi
konstitutsiyasiQoraqalpog’iston ASSRning o'sha yilgi konstitutsiyasi kiradi.
Bu konstitutsiyalarga 1988-1990 yillardagi qayta qurush davrining ijtimoiy va
siyosiy o'zgarishlarini xisobga olib, ayrim o'zgartirishlar kiritilgan.
Turkiston ASSRning birinchi konstitutsiyasi o'lka sovetlarining 6-
qurultoyida 1918yil 15-oktabrda qabul qilingan yedi.Turkiston ASSRning yangi
konstitutsiyasi 1920 yil 24-sentabrda TASSRning sovetlarning 9sezdida qabul
qilingan bo'lib, bu konstitutsiya batomom butun Rossiya MIKtomonidan qabul
qilingan.
Bu konstitutsiya 20 bob, 109moddani o'z ichiga oluvchi 6-bo'limdan iborat
yedi.Uning ikki bo'limi (1).yeksplotasiya qilinuvchi mexnatkash xalqlarning
huquqlari deklarasiyasi va (2).RSFSR konstitutsiyasining asosiy qoidalari ko'chirib
olingan yedi. Qolgan 4 bo'lim Turkistoning ijtimoiy va davlat tuzilishiga , Turkiston
avtonom respublikasi RSFSRning o'zaro munosabatlariga (3 bo'lim), oliy va
mahalliy hokimiyat hamda ijroiya organlari (4 bo'lim 9-bob)bag’ishlangan yedi. Bu
bo'limda butun Turkiston sovetlari qurultoyi, MIK va uning rayosati ,xalq
komissarlari soveti va xalq komisariyatining tuzilishi va ularni tashkil yetish tartibi
154
va vakolati ko'rsatilgan. Shu bo'limda mahalliy sovetlar va ularning ijroiya
kometitlarining vakolatlari ham ko'rsatilgan.
Yakunlovchi (6) bo'limda moliya va budjet masalalari o'z ifodasini topgan.
Turkiston Respublikasining 1920 yilgi konstitutsiyasi mahalliy sharoitni ,
respublikaning milliy, yetnografik, jo'g’rofiy va boshqa xususiyatlarini inobatga
olmagan holda asosan RSFSRning 1918 yilgi konstitutsiyasi asosida tuzilgan.
Xorazm halq sovet respublikasining Konstitutsiyasi.
1920 yil fevral oyidagi revolyusiya natijasida Xiva xonligi ag’darilib, uning
o'rniga xalq demokratik davlati-Xorazm xalq sovet respublikasi tuzildi. 1920 yil 30
aprelda butun Xorazim sovetlarining tashkiliy sezdida 20 asrning birinchi
konstitutsiyasi qabul qilindi. Ushbu konstitutsiya 13 bob, 37 moddadan iborat
bo'lib,unda davlat va ijtimoiy tuzum asoslari ,fuqarolarning huquq va yerkinliklari
,saylov sistemasi hamda oliy va mahaliy hokimiyat organlarining saylash tartibi
ko'rsatilgan.(4 istoriya Xorezmskoy narodnoy sovetskoy Respubliki. Sbornik
dokumentov –t 1967 41-46-b ) Xorazm sovet sosialistik Respublikasining ikkinchi
Konstitutsiyasi 1923 yil 20oktabrda butun xorazm sovetlari 4- quriltoyida qabul
qilindi. Yangi konstitutsiyada Xorazimda sosialistik jamiyatning poydevori
qo'yilgan yedi. Bu konstitutsiya 44-moddani o'z ichga oluvchi 12-bobdan va 5
bo'limdan tashkil topgan. Konstitutsiyada fuqarolarning, yerkaklar bilan
ayollarning teng huquqliligi belgilanadi.
Buxoro xalq Sovet respublikasining Konstitutsiyasi.
1921yil 23 sentabrda butun Buxoro sovetlari 2 qurultoyi Buxoro xalq sovet
respublikasi konstitutsiyasini qabul qildi. Ushbu konstitutsiya79-moddadan iborat
bo'lib 5-bo'lim va 16 bobni o'z ichga oladi.Kirish qismida revalyusiyadan oldingi
Buxoroning ichki va tashqi ahvoli ,1920 yil sentabr' oyidagi revalyusiyaning
mohiyati, uning asosiy ishtirokchilari, uning dehqonlar revalyusiyasi yekanligi
kursatilgan yedi. Chunki Buxoroda ishchilar sinfi juda kam sonli yedi.
Konstitutsiyaning qolgan moddalarida davlatni idora yetishi shakillari oliy va
mahalliy hokimiyat idoralarining tizimi va faoliyati, saylov sestimasi,fuqarolarning
huquq va yerkinliklari ko'rsatilgan yedi.
O'zbekiston SSRning 1927 yilgi Konstitutsiyasi.
155
1927 yil 17 fevralida Butun O'zbek Sovetlarining 1-quriltoyida «O'zbekiston
Sovet Sosialistik Respublikasini tashkil qilish to'g’risida»gi deklarasiya qabul
qilindi. Bunda avvalgi Turkiston, Buxoro va Xorazm hududidagi respublikalar
asosida milliy- davlat chegaralanishi natijasida O'zbekiston Respublikasi tashkil
bo'lganligi ye'lon qilndi.Bu respublika Toshkent, Samarqand,
Qashqadaryo,Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm oblastlaridan va Tojikiston
Avtonom Respublikasidan tashkil topdi.
1925 yil 13 mayda butun ittifoq sovetlarining 3-sezdi bo'lib, unda
O'zbekiston va Turkiston respublikalarining SSR tarkibiga qabul qilishi to'g’risida
qaror qabul qilindi. O'zbekiston SSR o'z konstitutsiyasini qabul qilish kerak yedi.
Shu maqsaddan kelib chiqib,1925 oktyayabr' oyida O'zbekiston MIK
konstitutsiyasini tayyorlash uchun 26 kishidan iborat komissiya tuzdi. O'zbekiston
SSR sovetlarining 1927 yil 30 martdan 2- qurultoyida konstitutsiya loyihasi
tasdiqlandi. Konstitutsiya O'zbekiston SSrning tashkil yetilganligini O'zbekiston
hududida proletariat diktoturasi o'rnatilganligi, milliy davlat tuzulganligini ,xususiy
mulk bekor qilinganligini qonunlashtirdi va davlat organlari tuzish, xo'jalikni
boshqarish, qonunchilik va huquq-tartibotni mustahkamlash uchun huquqiy asos
bo'lib qoldi.
O'zbekiston SSRning 1937 yilgi konstitutsiyasi.
Sovet ittifoqining 1936 yilgi konstitutsiyasiga mos ravishda, uning tartibiga
kiruvchi ittifoqdosh va avtonom respublikalar 1937 yilda o'z konstitutsiyalarini
qabul qildilar. Jumladan, O'zbekiston SSR ham.
Butun O'zbek sovetlarining favqulotdagi 6-qurultoyi 1937 yil 14 fevralda
O'zbekiston SSRning yangi konstitutsiyasini qabul qildi. Bu yangi konstitutsiya
o'sha davrning maqsadiga muvofiq ravishda «sosializm qurush» sohasida qo'lga
kiritilgan yutuqlarini qonunlashtirdi.
O'zbekiston SSRning 1978 yilgi konstitutsiyasi.
SSSRning 1977 yilgi konstitutsiyasi asosida O'zbekiston republikasida ham
yangi konstitutsiya qabul qilindi. 1977 yil 22 iyunda respublika oliy soveti
O'zbekiston SSRning konstitutsiyasini tayyorlash uchun komissiya tuzdi.
Komissiya tarkibida oliy sovet deputatlari, mutaxassislar, olimlar, davlat va jamoat
156
birlashmalarining vakillari bo'lib, ular 1978 yil mart oyigacha respublika
konstitusyasining loyihasini ishlab chiqdilar. Bu loyiha 1978 yil 19 martda
respublika matbuotida umumhalq muhokamasi uchun ye'lon qilindi. Loyiha
muxokamasida 5.557 ming kishi ishtirok yetdi.muxokama yuzasidan o'tkazilgan
majlislarda 236 ming kishi so'zga chiqdi. Konstitutsiyaviy komissiyaga 1480dan
ortiq taklif va mulohazalar tushdi. Komissiya bu takliflarni o'rganib chiqib,
konstitutsiya loyihasini 17-moddasiga o'zgartirish kiritdi.
O'zbekiston SSRning konstitutsiyasi respublika oliy soveti sessiyasida 1978
yil 19 aprelda qabul qilindi. Unda O'zbekistonning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
tizimi, fuqarolarning huquq va yerkinliklari, davlat organlarining tuzilishi
prinsiplari, ularning tizimi va vakolatlari davr talabiga moslashtirib
mustahkamlangan.
Konstitutsiya kirish, 11 bo'lim 21 bob,183-moddadan iborat.
4. 1992 yilgi O'zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini tayyorlanishi, umumxalq
muhokamasidan o'tkazilishi, qabul qilinishi va amalga kiritilishi.
Konstitutsiyaning davlat va jamiyat rivojlanishida tutgan o'rni.
5. Mustaqil O'zbekistonning 1992 yilgi Konstitutsiyasi va uning asosiy
prinsiplari.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Konstitutsiyani o'rganishning maqsad va vazifalariga to'xtaling?
2. Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinish jarayonini tushuntirib
bering?
3. 1992 yilda qabul qilingan Konstitutsiya qanday tuzilishga ega?
157
9 - Mavzu: O'ZBEKISTONDA INSON VA FUQAROLARNING
ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI.
Reja:
I. O'zbekistonda shaxsning huquqiy holati tushunchasi.
II. Fuqarolik tushunchasi va O'zbekiston Respublikasida fuqarolik.
III. Inson va fuqarolarning konstitutsion huquqlari, erkinliklari, burchlari.
Tayanch iboralar: shaxsning muayyan davlatdagi huquqiy holati tushunchasi;
inson va fuqaro huquqlari; shaxs huquqiy holatining tarkibiy qisimlari; shaxs
huquqiy holatining prinsiplari; fuqarolik tushunchasi; ison va fuqarolarning
konstitutsion huquqlari va burchlari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.:Ma'naviyat.2008.B.173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
5. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
6. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
7. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
158
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
9. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
I. O'ZBEKISTONDA SHAXSNING HUQUQIY HOLATI
TUSHUNCHASI.
Fanning asosiy muommolaridan biri shaxsning muayyan davlatdagi huquqiy
holati masalasidir. Insonning ijtimoiy mavjudot u,muayyan ijtimoiy muhitda
yashaydi, oilaning mehnat jamoasining a'zosi ma'lum ijtimoiy guruh, millatning
vakili hisoblanadi.erkinlik shaxsga xos xususiyatdir. Jamiyat qanchalik yuqori
darajada rivojlangan bulsa, shaaxsning erkinligi shunchalik to'liq,keng
bo'ladi.ma'lumki har bir shaxs doimo jamiyat va davlat bilan muayyan munosabatda
bo'ladi. U jamiyatga nisbatan shu jamiyatning a'zosi sifatida, davlatga nisbatan yesa
uning fuqarosi yoki chet davlatning fuqarosi sifatida munosabatda bo'ladi.Uning
jamiyatdagi va davlatdagi holati shu jamiyatda u bilan jamiyat yoki u bilan davlat
o'rtasidagi munosabatlarning holatidan kelib chiqib belgilanadi. Bu aloqalarning va
munosabatlarning mohiyati, Yangi kishilarning jamiyatdagi holati, shu jamiyatda
o'rnatilgan iqtisodiy negizlar, ishlab chiqarishi munosabatlarining nisbati bilan
belgilanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichida kishining ijtimoiy
ahvoli shu jamiyatning iqtisodiy negizida, ishlab chiqarish munosabatlariga va
mulkchilikning turiga qarab belgilanadi.
Jamiyatnint davlatning shaxslar bilan bo'ladigan va huquqiy normalar bilan
belgilanadigan o'zaro munosabatlari shaxsning huquqiy holati deb ataladi.
Shaxsning jamiyatdagi holati uning jamiyatdagi huquq va burchlarini
belgilaydigan butun ijtimoiy normalar (urf- odat, odob, an'analar, jamoat normalari,
huquqiy normalar ) bilan belgilanadi.
Shaxs bilan davlat o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar, qonunlar va
boshqa hug’ug’iy normalar bilan belgilanadi.
Shaxsning O'zbekiston Respublikasilagi huquqiy holati kishining O'zbekiston
Respublikasi huquq normalari bilan belgilangan holati, uning jamiyatdagi,
davlatdagi o'rnidir.
159
Fuqarolarning huquqlari deganda, asosan, har bir davlatning qonunlarida o'z
aksini topgan fuqarolar huquqlaritushuniladi. Bu huquqlar konstitutsiyada
mustahkamlangan bo'ladi. Inson huquqlari to'g’risidagi normalar, birinchi navbatda
halqaro huquq normalarida o'z aksini topadi.
Insonning asosiy huquqlariga ishonchini mustahkamlash maqsadida BMT 1948
yilda inson huquqlari umumjahon deklarasiyasini qabul qildi.
Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasidan keyin Yana uch hujjat (1).
Iqtisodiy –ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g’risidagi halqaro Pakt (1996 yil 19
dekabr'): (2). Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g’risidagi halqaro Pakt (1996 y 18
dekabr') : (3).fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g’risidagi halqaro paktga fakul'tativ
protokol (1996 y 19 dekabr') qabul qilindi. Bu hujjatlar 1976 yildan amal qila
boshladi hamda halqaro huquqiy munosabatlarda inson huquqlari to'g’risidagi bill'
(qonun) deb atala boshoadi.
O'zbekiston Respublikasi 1991 y 30 sentyabirda inson huquqlari umumjahon
deklarasiyasini ratifikasiya qildi.
Shaxs huquqiy holatining tarkibiy qisimlari.
(1). Davlat bilan alohida shaxsning huquqiy aloqasi shaxsning shu davlatga
mansubligi bilan, ya'ni shu davlatning fuqarosi bo'lishi yoki shu davlat hududidagi
chet yel fuqarosi bo'lib yoxud fuqaro bo'lmagan holda yashashi bilan belgilanadi.
(2). Shaxsning umumiy huquqiy layoqatidir.
(3). Fuqarolarning konstitutsiya va qonunlar bilan belgilab qo'yilgan asosiy
huquqlari, erkinliklari va burchlaridir ..
(4). Fuqarolar huquqiy holatining prinsiplari .
(5). Shaxslarning konstitutsiyada ko'rsatilgan huquq va erkinliklarining amalga
oshirishi mexanizmini mavjudligi .
Kafolatlash bu davlatning fuqarolar huquq erkinliklarini amalga oshirish uchun
tegishli sharoitlar yaratishi va kerakli vositalar bilan ta'minlanishidir.
Kafolatlarning turlari:
Iqtisodiy – moddiy kafolatga O'zbekistonda tashkil topgan iqtisodiy negizlar,
ya'ni barcha mulk turlarining teng huquqliligi va ularning davlat tomonidan bir
xilda muxofaza qilishi kiradi.
160
Siyosiy kafolatga – O'zbekistondagi siyosiy tuzum, yangi respublika halqi davlat
hokimiyatining birdan-bir manbai yekanligi, hokimyatni halqning o'zi amalga
oshirishi, jamoat uyushmalari ,siyosiy partiyalar va harakatlarning jamiyat
siyosatini amalga oshirishda, davlat hokimiyatini shakillantirishda ishtirok
yetishlari kiradi.
Yuridik kafolatlarga – Konstitutsiyada fuqarolarning huquq va erkinliklari
amalga oshirishi yo'l-yo'riqlari ko'rsatilganligi , davlat tomonidan butun
davlattashkilotlariga , mansabdor shaxslarning zimmasiga ushbu huquq va
majburiyatlarni ta'minlash yuklatilganligi va huquqni muhofaza qiluvchi
organlarning mavjuudligi kiradi.
O'zbekiston Respublikasida shaxs huquqiy holatining prinsiplari.
(1) Insonparvarlik O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va
fuqarolarning asosiy huquqlari ,erkinliklari va burchlari to'g’risidagi bobning
mustahkamlanganligi va bajarilishi kafolatlanganligi O'zbekistonda insonparvarlik
prirnsipi amalga oshirilayotganligini ko'rsatadi. Respublika Prezidenti I.Karimov
ta'biri bilan aytganda, biz qurayotgan davlat: „Bu – insonparvarlik qoidalariga
asoslangan , millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy ye'tiqodlaridan qat'iy nazar,
fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta'minlab beradigan davlatdir.(Karimov
I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol,iqtisod, siyosat,mafkura .-T: 1993.-43- b).
(2) Jamiyat manfaati bilan shaxs manfaatlarining moslgidan iborat bo'lib ,ular
o'zida huquq va majburiyatlarning birligini mujassamlashtiradi.
Fuqarolarning qonuniy manfaati – bu uning moddiy va ma'naviy talabi bo'lib,
u shaxsning qobilyatini va uning butun jamiyatdagi faoliyatini rivojlantirish bilan
belgilanadi. Jamiyat manfati yesa- jamiyatning maqsadi va vazifasi bo'lib, uning
rivojlanishi uchun xizmat kiladi.
Respublika Prezdenti I.A.Karimov 1995. 23 fevralda Oliy majlisning
sessiyasida qilgan ma'ruzasida inson va davlat qrtasidagi munosabatlarda inson
manfaatlarining ustun bo'lishi kerakligi to'g’risida gapirib:davlat va davlat
hokimiyatining barcha tarmoqlari o'z faoliyatini inson huquqlarini himoya qilish
va qo'riqlash ishga safarbar qilgandagina o'z vazifalarini to'g’ri ado yetgan
hisoblanadi. Bu qoyidani hamma tan olishi, bu qoyidaga hamma itoat qilishi shart”-
161
degan yedi.(Karimov I.A.O'zbekistonning siyosiy- ijtimoiy va iqtisodiy
istiqbolining asosiy tamoyillari –T: 1995. -23- b).
(3) Huquq va burchning umumiyligi. Bu prinsip shuni bildiradiki, har bir fuqaro
qonunda ko'rsatilgan yoshga kirishi bilan barcha huquqlardan, erkinliklardan
foydalanishi imkoniyati va qonunga ko'rsatilgan burchlarni bajarishi majburiyatiga
yega bo'ladi .
(4) Huquq va burchning tengligi . har bir jamiyat a'zosiga davlat boshqa jamiyat
a'zolari bilan bir xilda teng yuridik imkoniyatlar yaratadi. Konstitutsiyaning 18-
moddasida bu to'g’risida shunday deyiladi: . „O'zbekiston Respublikasida barcha
fuqarolar bir hil huquq va erkinliklarga yega bo'lib, jinsi, irqi, millati,dini, ijtimoiy
kelib chiqishi, ye'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqiyidan qat'iy nazar, qonun oldida
tengdirlar”, Teng huquqlilik faqat huquqlarga nisbatan yemas, balki burchlarga
nisbatan ham tadbiq yetiladi.Ana shundagina u haqiyqiy teng huquqlikni
anglatadi.(Kurs gosudarstvennogo prava / Pod. Red. V. O. shetininya 1971. 89-90-
b).
II. FUQAROLIK TUSHUNCHASI VA O'ZBEKISTON
RESPUBLIKASIDA FUQAROLIK.
Asosiy huquqlar va burchlarni amalga oshirishninghuquqiy shakli yoki asosi
fuqarolik hisoblanadi. Fuqarolik-shaxsning muayyan davlatga mansubligi bo'lib,
davlat unga nisbatan o'z hukmini o'tkazadi va uni konstitutsiyada ko'rsatilgan
fuqarolik huquqlari va burchlari bilan ta'minlaydi, ularning huquqlarini Ushbu
davlat ichida hamda tashqarisida muhofaza qiladi. Fuqarolik shaxsning muayyan
davlat bilan barqaror ,doimiy siyosiy-huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o'zaro
huquqlari va burchlarida ifodalanadi.
Shaxsning fuqarolik holati davlat tomonidan alohida yuridik hujjat(pasport yoki
guvohnoma) bilan belgilab qo'yiladi.
O'zbekiston Respublikasida har bir kishi fuqaro bo'lishi huquqiga yega.Hyech
Kim fuqarolikdan yoki fuqarolikni o'zgartirish huquqidan mahrum qilishi mumkin
yemas. Konstitutsiya O'zbekiston Respublikasining butun hhududida yagona
fuqarolik o'rnatadi.
162
O'zbekiston Oliy Kengashi 1992 yil 2 iyulda „O'zbekiston Respublikasining
fuqaroligi to'g’risida” qonun qabul qildi. Qonunda O'zbekiston Respublikasi
fuqaroligiga mansublik, fuqarolikka olish, uchun to'xtatishi , ota-analarning
fuqaroligi qzgarganda bolalarning fuqaroligini aniqlash kabiO'zbekiston
fuqaroligiga doir masalalar ko'rsatilgan M: Ushbu qonunga asosan, qo'yidagilar
O'zbekiston Respublikasining fuqarolari bo'ladilar:.
(a) Ushbu qonun kuchga kirgan vaqtda O'zbekiston Respublikasida yashab
turgan, boshqa davlatlarning fuqarosi bo'lmagan holda O'zbekiston fuqarosi bo'lish
istagini bildirgan shaxslar.
(b) O'zbekiston Respublikasi fuqarolaridan tug’ilganlar.
(v) O'zbekiston Respublikasi fuqaroligini qabul qilgan shaxslar.
(g) O'zbekistonning halqaro shartnomalarida nazarda tutilgan asoslar bo'yicha
fuqarolikni olganlar :
(d) davlat yo'lanmasi bilan O'zbekistondan tashqarida ishlayotgan, harbiy
xizmatni o'tayotgan yoki o'qiyotgan shaxslar agar ular O'zbekistonda tug’ilgan
bo'lsalar yoki doimiy yashayotgannini isbot qilgan bo'lsalar, boshqa davlat fuqarosi
bo'lmasalar va Ushbu qonun kuchga kirgandan keyin kechi bilan 1 yil ichida
O'zbekiston fuqarosi bo'lishi istagini bildirganlar.
O'zbekiston Respublikasining fuqaroligiga qabul qilish.
Chet yel fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar o'z iltimosnomalariga
ko'ra, O'zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilinishi mumkin. O'zbekiston
Respublikasi fuqaroligiga qabul qilishni O'zbekiston Respublikasi Prezdenti o'z
farmoni bilan amalga oshiradi. Hujjatlarni ichki ishlar va tashqi ishlar vazirligi
rasmiylashtiradi.
Fuqarolikka kirish uchun qonunda ayrim shartlar belgilangan:
(1)Chet yel fuqaroligidan voz kechish .
(2) So'ngi 5 yil davomida O'zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashagan
bo'lishi (Ushbu qonunda O'zbekiston Respublikasining fuqarosi bo'lishi istagini
bildirgan shaxslarga, basharti ular shu yerda tug’ilgan va hyech bo'lmasa ota-
onasidan biri , buvasi yoki buvisi O'zbekiston Respublikasi hududida
tug’ilganligini va boshqa davlatlarning fuqarosi yemasligni isbotlasalar, taalluqli
163
bo'lmaydi.)
(3)Qonuniy tirikchilik manbalariga yega bo'lish:
(4)O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyasining tan olinishi va ularning
talablarini bajarishi shart.
Respublikadagi osoyishtalikni, tinchlikni ta'minlash maqsadida chet yellik
shaxslarni o'zbekiston fuqaroligiga qabul qilishda bir necha to'siqlar qo'yilgan
.Jumladan, fuqarolikka da'vogar shaxslar:
-O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzimini zo'rlik ishlatib
o'zgartirishni yoqlab chiqayotgan bo'lsa;
- Faoliyati O'zbekiston Respublkasining konstitutsiyaviy prinsiplariga zid
bo'lgan partiyalar va o'zga tashkilotlar a'zo bo'lsa;
- O'zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq jazolanadigan hatti-
harakatlar uchun ozodlikdan mahrum yetilgan va jazoni o'tayotgan bo'lsa, bunday
shaxslarning O'zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilishi to'g’risida iltimosi
rad yetiladi.
O'zbekiston fuqaroligining to'xtatilishi .
Fuqarolik to'g’risidagi qonunda shaxslarning O'zbekiston Respublikasi
fuqaroligidan chiqish oqibatida ,fuqaroligini yo'qotishi oqibatida va O'zbekiston
Respublikasining xalqaro shartnomalarida nazarda tutilgan asoslarga va fuqarolik
to'g’risidagi qonunda ko'zda tutilgan boshqa asoslarga binoan to'xtatiladi.
O'zbekiston fuqaroligini yo'qotishga qo'yidagilar sabab bo'ladi.
(1) Shaxs chet davlatda harbiy hizmatga, xavfsizlik xizmati idoralariga
,palisiyaga, adliya idoralariga yoki davlat hokimiyati va boshqaruvning boshqa
idoralariga ishga kirilganligi aniqlansa:
(2) Agar chet yelda doimiy yashovchi shaxs besh yil davomida uzrli sababsiz
konsullik hisobiga turmagan bo'lsa:
(3) Agar O'zbekiston Respublikasi fuqaroligi yolg’onligi shak-shubhasiz bqlsa
ma'lumotlar yoki soxta hujatlarni taqdim yetish natijasida olingan bo'lsa.
Prezdent farmoniga asosan fuqarolik yo'qotiladi.
Ota-onalarning fuqaroligi o'zgarganda balalarning fuqaroligi.
(1) 14 yoshgacha bo'lsa o'zgaradi.
164
(2) 14 yoshdan 18 yoshgacha ularning roziligi bilan.
O'zbekiston Respublikasida yashovchi xorijiy shaxslarga, fuqaroligi bo'lmagan
shaxslarga ularning shaxsini va yashash huquqlarini bildiradigan maxsus hujjatlar ,
guvohnomalar beriladi. Bunday hujjatlar O'zbekiston Respublikasi Prezidenti 1994
yil 23 dekabrda tasdiqlagan„ Xorijziy shaxslarga fuqaroligi bo'lmagan shaxslarga
beriladigan O'zbekiston Respublikasida yashash uchun guvohnoma va fuqaroligi
bo'lmagan shaxs guvohnomasi to'g’risidagi nizom” asosida beriladi.
Fuqarolik to'g’risidagi qonunlarni amalga oshiruvchi davlat organlari:
(1) O'zbekiston Respublikasi Prezidenti.
(2) Ichki ishalr vazirligi.
(3) Tashqi ishlar vazirligi.
(4) O'zbekiston Respublikasi diplomatiya vakolatxonalari va konsullik
muassasalari.
(5) Prezdent huzuridagi Fuqarolik masalalari bo'yicha komissiya.
III. INSON VA FUQAROLARNING KONSTITTUSION HUQUQLARI
ERKINLIKLARI VA BURCHLARI.
Huquq shaxsga nisbatan va davlat tomonidan berilgan o'z yehtiyojlarini
qondirishi imkoniyatlari hamda uning turmush jarayonida o'ziga berilgan
huquqlardan foydalanish imkoniyatlarini belgilovchi huquqiy normalardir. Burchlar
esa shu jamiyatdagi shaxslar uchun bajarilishi majburiy bo'lgan yoki biror-bir
harakat qilishdan voz kechishni belgilaydigan huquqiy normalardir.
O'zbekistonda inson va fuo'arolarning konstitutsiyaviy huquqlari,erkinliklari
va burchlarini qo'yidagicha tasniflash mumkin:
(1) Shaxsiy huquq va erkinliklar (7 bob).
(2) Fuqarolarning siyosiy sohadagi kuchlari (8 bob).
(3) Inson va fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy sohadagi huquqlari.
(4) Fuqarolarning burchlari (11 bob).
Konstitutsiyaning ikkinchi bo'limi inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,
erkinliklari va burchlari deb nomlanadi. bu bo'lim quyidagi tuzilishga ega.
V - bob. Umumiy qoidalar
VI - bob. Fuqarolik
165
VII - bob. Shaxsiy xuquq va erkinliklar
VIII - bob. Siyosiy xuquqlar
IX - bob. Iqtisodiy va ijtimoiy xuquqlar
X - bob. Inson xuquqlari va erkinliklarining kafolatlari
XI - bob. Fuqarolarning burchlari
V BOB. UMUMIY QOIDALAR
18-modda. O'zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va
erkinliklarga ega bo'lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi,
shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat'i nazar, qonun oldida tengdirlar.
Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo'yiladi hamda ijtimoiy adolat
prinsiplariga mos bo'lishi shart.
19-modda. O'zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan
bo'lgan huquqlari va burchlari bilan o'zaro bogliqdirlar. Fuqarolarning Konstitutsiya
va qonunlarda mustahkamlab qo'yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud
qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo'yishga hyech kim haqli emas.
20-modda. Fuqarolar o'z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa
shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga
putur yetkazmasliklari shart.
VI BOB. FUQAROLIK
21-modda. O'zbekiston Respublikasining butun hududida yagona fuqarolik
o'rnatiladi. O'zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega
bo'lganlikdan qat'i nazar, hamma uchun tengdir. Qoraqalpog’iston Respublikasining
fuqarosi ayni vaqtda O'zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.
Fuqarolikka ega bo'lish va uni yo'qotish asoslari hamda tartibi qonun bilan
belgilanadi.
22-modda. O'zbekiston Respublikasi o'z hududida ham, uning tashqarisida
ham o'z fuqarolarini huquqiy himoya qilish va ularga homiylik ko'rsatishni
kafolatlaydi.
23-modda. O'zbekiston Respublikasi hududidagi chet el fuqarolarining va
fuqaroligi bo'lmagan shaxslarning huquq va erkinliklari xalqaro huquq normalariga
166
muvofiq ta'minlanadi. Ular O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, qonunlari
va xalqaro shartnomalari bilan belgilangan burchlarni ado etadilar.
VII BOB. SHAXSIY HUQUQ VA ERKINLIKLAR
24-modda. Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga
suiqasd qilish eng ogir jinoyatdir.
25-modda. Har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. Hyech kim
qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi yoki qamoqda saqlanishi mumkin
emas.
26-modda. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi
sudda qonuniy tartibda, oshkora ko'rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u
aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o'zini himoiya qilish uchun
barcha sharoitlar ta'minlab beriladi. Hyech kim qiynoqqa solinishi, zo'ravonlikka
shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor
etilishi mumkin emas. Hyech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar
o'tkazilishi mumkin emas.
27-modda. Har kim o'z sha'ni va obro'siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy
hayotiga aralashishdan himoyalanish va turar joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hyech
kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga
kirishi, tintuv o'tkazishi yoki uni ko'zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda
so'zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas.
28-modda. O'zbekiston Respublikasi Fuqarosi Respublika hududida bir joydan
ikkinchi joyga ko'chish, O'zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish
huquqiga ega. Qonunda belgilangan cheklashlar bundan mustasnodir.
29-modda. Har kim fikrlash, so'z va e'tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim
o'zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi
konstitutsiyaviy tuzumga qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan
boshqa cheklashlar bundan mustasnodir. Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi
faqat davlat siri va boshqa sirlarga taalluqli bo'lgan taqdirdagina qonun bilan
cheklanishi mumkin.
30-modda. O'zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat
birlashmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga
167
daxldor bo'lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish
imkoniyatini yaratib berishi lozim.
31-modda. Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson
xohlagan dinga e'tiqod qilish yoki hyech qaysi dinga e'tiqod qilmaslik huquqiga
ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo'l qo'yilmaydi.
VIII BOB. SIYOSIY HUQUQLAR
32-modda. O'zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini
boshqarishda bevosita hamda o'z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar.
Bunday ishtirok etish o'zini-o'zi boshqarish referendumlar o'tkazish va davlat
organlarini demokratik tarzda tashkil etish yo'li bilan amalga oshiriladi.
33-modda. Fuqarolar o'z ijtimoiy faolliklarini O'zbekiston Respublikasi
qonunlariga muvofiq mitinglar, yigilishlar va namoyishlar shaklida amalga oshirish
huquqiga egadirlar. Hokimiyat organlari faqat xavfsizlik nuqtai nazaridangina
bunday tadbirlar o'tkazilishini to'xtatish yoki taqiqlash huquqiga ega.
34-modda. O'zbekiston Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy
partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda
ishtirok etish huquqiga egadirlar. Siyosiy partiyalarda, jamoat birlashmalarida,
ommaviy harakatlarda, shuningdek hokimiyatning vakillik organlarida ozchilikni
tashkil etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini
hyech kim kamsitishi mumkin emas.
35-modda. Har bir shaxs bevosita o'zi va boshqalar bilan birgalikda vakolatli
davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar
bilan murojaat qilish huquqiga ega. Arizalar, takliflar va shikoyatlar
qonundabelgilangan tartibda va muddatlarda ko'rib chiqilishi shart.
IX BOB. IQTISODIY VA IJTIMOIY HUQUQLAR
36-modda. Har bir shaxs mulkdor bo'lishga haqli. Bankka qo'yilgan omonatlar
sir tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi.
37-modda. Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat
sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish
huquqiga egadir. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o'tash tartibidan yoki qonunda
ko'rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.
168
38-modda. Yollanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga
egadirlar. Ish vaqti va haq to'lanadigan mehnat ta'tilining muddati qonun bilan
belgilanadi.
39-modda. Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo'qotganda, shuningdek
boquvchisidan mahrum bo'lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda
ijtimoiy ta'minot olish huquqiga ega. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordam boshqa
turlarining miqdori rasman belgilab qo'yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam
miqdordan oz bo'lishi mumkin emas.
40-modda. Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega.
41-modda. Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy ta'lim olish
davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir.
42-modda. Har kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat
yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi. Davlat jamiyatning madaniy, ilmiy
va texnikaviy rivojlanishiga gamxo'rlik qiladi.
X BOB. INSON HUQUQLARI VA ERKINLIKLARINING KAFOLATLARI
43-modda. Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda
mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydi.
44-modda. Har bir shaxsga o'z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya
qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining gayriqonuniy
xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi.
45-modda. Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolgiz
keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir.
46-modda. Xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar.
XI BOB. FUQAROLARNING BURCHLARI
47-modda. Barcha fuqarolar Konstiutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarini
bajaradilar.
48-modda. Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa
kishilarning huquqlari erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga
majburdirlar.
169
49-modda. Fuqarolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va madaniy
merosini avaylab asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat
muhofazasidadir.
50-modda. Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda
bo'lishga majburdirlar.
51-modda. Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yigimlarni
to'lashga majburdirlar.
52-modda. O'zbekiston Respublikasini himoya qilish - O'zbekiston
Respublikasi har bir fuqarosinining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan
tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o'tashga majburdirlar.
170
10-Mavzu: O'ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS
MUNOSABATLARINING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI.
Reja:
1. O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzimining iqtisodiy negizlari.
2. Mulk tushunchasi va uning shakllari.
3. O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy
asoslari.
Tayanch iboralar: jamiyatning iqtisodiy negislari, davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish, mul huquqi va mulk shakllari, fuqarolik jamiyatining
konstitutsiyaviy asoslari;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
3. O'zbekiston,1996-249-b
4. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
5. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
7. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
8. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
9. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
171
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
11. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzimining iqtisodiy negizlari.
Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda, jamiyatdagi mavjud iqtisodiy hayot,
ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkchilik shakillari, ijtimoiy yo'nalishga
qaratilgan ishlab chiqarish maqsadi, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
adolat prinsipi asosida taqsimlanishi xo'jalikni boshqarishda bozor iqtisodi
prinsiplariga asoslanganlik tushuniladi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi
1991 yil 19 noyabrda „Davlat tasarufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g’risida”
qonun qabul qildi. Bu qonunga asosan, davlat tasarufidan chiqarish deganda, davlat
korxonalari va tashkilotlarni jamoa ijara korxonalari, xo'jalik jamiyatlari va
shirkatlarga, davlatga qarashli bo'lmagan boshqa korxonalar va tashkilotlarga
aylantirish tushuniladi.
Xususiylashtirish jismoniy shaxslarning va davlatga talluqli bo'lmagan
yuridik shaxslarning davlat mulki obektlarini yoki davlat xo'jalik jamiyatlarining
aksiyalarini davlatdan sotib olishlaridir.
2. Mulk tushunchasi va uning shakllari.
Mulkni yuzaga kelishining asosi bu o'zlashtirishdir. Mulk ustida o'rnatiladigan
iqtisodiy munosabatlar huquq normalari bilan tartibga solinadi va shu orqali mulk
huquqi formasiga ega bo'ladi “Mulk huquqi ” termini ikki ma'noda qo'llaniladi.
A) Obyektiv ma'noda mulk huquqi - bu fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan
ashyolarni o'zlashtirish, egallash, foydalanish va tasarruf qilishiga oid shaxslar
harakatlari imkoniyatlarining huquq normalari orqali ifodalanishi hisoblanadi. Bu
harakatlarni tartibga soluvchi normalar yig’indisi mulk huquqi institutini
shakllantiradi. Mulk huquqi institutining huquqiy asosini konstitutsion normalar
tashkil etadi. O'z navbatida mulk huquqi instituti xususiy huquqning markaziy
172
instituti hisoblanadi. Uning normalari oila huquqi, meros huquqi, majburiyat huquqi
sohalariga ta'sir ko'rsatadi. Fuqarolik huquqida mulk huquqi instituti majburiyat
huquqi normalari bilan o'zaro chambarchas bog’langan.
Mulkni egallash, foydalanish huquqi statik(turg’un) huquqiy munosabatlarni
shakllantirsa, ulardan farqli mulkni tasarruf qilish huquqi majburiyatga oid
munosabatlarsiz amalga oshirilishi mumkin emas. Masalan: mulkni sotish, hadya
qilish va boshqa usulda topshirish. Shu sababli taassaruf qilish huquqini amalga
oshirish dinamik(harakat) munosabat sifatida qaraladi. Ko'p hollarda u mulkka
nisbatan mulkdorni o'zgartirib boradi.
B) Subyektiv ma'noda mulk huquqi - bu shaxslar uchun qonun orqali ularning
o'z hohishi bo'yicha mulkni egallash, foydalanish va tasarruf qilish imkoniyatining
huquqiy ta'minlaganligi hisoblanadi. Fuqarolar qonunda nazarda tutilgan tartibda o'z
imkoniyatlariga qarab mol-mulklarni o'zlashtiradi, egallaydi, foydalanadi va
tasarruf qiladi.
Mulki egallash, foydalanish, tasarruf qilish huquqining boshqa ashyoviy huquq
egalaridan farqi, qonunda belgilangan tartibda, yuridik faktlar asosida bir vaqtning
o'zida mulkdorda uchala huquq vujudga keladi. Masalan: xususiylashtirish, oldi-
sotdi shartnomasi, Yangi ashyolarni yaratish va boshqalar.
Subyektiv mulk huquqini xarakterlaydigan uch elementdan tashqari,
qonunchilik yana quyidagilarni: bunda shaxslarga tanilgan mulk huquqini amalga
oshirmasligi, ya'ni ularning harakatsizligi natijasida ularga tegishli bo'lgan mulk
huquqini bekor qilish to'g’risida bir qator sanksiyalarni ko'zda tutadi: bunday
sanksiyalarga masalan, qarovsiz hayvonga nisbatan u yo'qolgandan boshlab 6 oy
o'tsa va egasi izlamagan bo'lsa mulk huquqi bekor bo'ladi: da'vo qilish muddatining
o'tishi bilan mulk huquqi bekor bo'ladi.
Obyektiv ma'nodagi mulk huquqini subyektiv ma'nodagi mulk huquqidan
farqi, subyektiv ma'nodagi mulk huquqi aniq shaxsda vujudga keladi. Faqat bu
huquq shaxslar tomonidan xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolarni
egallash orqali qozoniladi. Subyektiv ma'nodagi mulk huquqini vujudga keltiruvchi
yuridik faktlar sifatida turli ko'rinishdagi bitimlar (masalan:oldi-sotdi, merosni
173
qabul qilish)ni, yangi ashyoni yaratish, mulkni egallash muddatlari va boshqalarni
ko'rsatish mumkin.
Subyektiv ma'nodagi mulk huquqini aniq ashyolarga tegishli subyektiv
huquqlardan farqi, bunday huquq bevosita qonun hujjatlariga asoslanganligi va
avvalo muddat bilan cheklanmaganligiga(muddatsiz) tayaniladi. Mulkka nisbatan
boshqa huquqlar, masalan, ijara, garov shartnomalaridan kelib chiqadigan huquqlar
mulkdorning irodasiga bog’liq holda vujudga kelib ma'lum bir muddatning
belgilanishi Bilan xarakterlanadi. Mulk huquqining davlat tomonidan himoya
qilinishi mutloq xarakter kasb etadi. Hyech kim mulkdorning roziligisiz unga
tegishli mulkka nisbatan noqonuniy xarakatlarni amalga oshririshi qonun tomonidan
ta'qiqlanadi. Agar bunday harakatlar sodir etilgan taqdirda mulkka yetkazilgan zarar
to'liq qoplanadi (FK 14-m; 228- 231-moddalar). Jumladan; FKning 14-moddasi, 1-
qismida «…huquqi buzilgan shaxs o'ziga yetkazilgan zararning to'la qoplanishini
talab qilishi mumkin» degan qoidalar belgilangan. Ushbu huquq normalari mulk
huquqini himoya qilishda ham to'g’ridan-to'g’ri tadbiq etiladi.
MULK SHAKLLARI
Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo'shlig’i, o'simlik va hayvonot dunyosi
hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan binolar,
kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli
qog’ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek intellektual mulk mulk huquqining
obyektlari sanaladi. Ushbu obyektlarga nisbatan ularni egallash, foydalanish va
tasarruf qilish subyektiv ma'nodagi mulk huquqi mazmunini tashkil qiladi. Ushbu
huquq hajm jihatidan fuqarolik huquqi subyektlariga turlicha tanilgan va u mulk
shakliga bog’liq holda tasniflangan. O'zbekiston Respublikasida mulk xususiy va
ommaviy mulk shakllarida bo'lishi e'tirof etilgan. FKning 168-moddasiga ko'ra,
fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat mulk huquqining subyektlari hisoblanadilar.
O'z navbatida xususiy mulk fuqarolarning va yuridik shaxslarning mulkidan
tashkil topadi. Yuridik shaxslarning mulk huquqi institutini quyidagicha ajratish
mumkin: xo'jalik shirkatlari va jamiyatlarining mulk huquqi; jamoat birlashmalari
va diniy tashkilotlarning mulk huquqi; ishlab chiqarish kooperativlarining mulk
huquqi va x.k.
174
Mulkning bir vaqtda ikki va undan ortiq shaxslarga tegishli bo'lishi nuqtai
nazaridan mulk huquqining yana bir turi yuzaga keladi. Bunday mulk huquqi
umumiy mulk huquqi deb nomlanadi. Mulkka nisbatan huquq qanday bo'lishidan
qat'iy nazar mulk yo xususiy yoki ommaviy mulk shakligi taalluqli bo'ladi. Umumiy
mulk huquqida ham mulkdolar bitta mulk (meros orqali aka-ukalarga o'tgan uy-joy,
ikki va undan ortiq shaxlarning birgalikda xazina topishi) yoki turli mulk
shakllari(ikkita xususiy tadbirkorga tegishli mulklar; birgalikda faoliyat olib borish
uchun ikkita davlat unitar korxonasiga tegishli mol-mulklar)ning subyektlari bo'la
oladilar. Shu bilan birgalikda bir qancha shaxslarga tegishli umumiy mulk
birgalikdagi va ulushli umumiy mulkka ajraladi.
Mulk huquqi mol-mulkning xususiyatlarini e'tiborga olib, ko'char va ko'chmas
mulklarga nisbatan bo'lgan mulk huquqi sifatida ham tasniflanadi.
1. Mulk shaklining ikkinchi shakli bu ommaviy mulk hisoblanadi. U o'z
navbatida respublika mulki va munitsipal mulkdan tashkil topadi.
MULK HUQUQINING MAZMUNI
Mulk huquqi- bu mulkni egallash, foydalanish va uni tassaruf qilish huquqini
qamrab oladi. Bularning har biri mulk huquqining zaruriy elementi hisoblanadi.
Ushbu uchala huquqdan birining mavjud bo'lmasligi, mulkka nisbatan mulk
huquqini belgilamaydi. Masalan, bu yerda ijra huquqi, garov huquqlarini
ko'rishimiz mumkin.
Mulkni egallash – bu ashyolar ustidan jismoniy hukumronlik bo'lib, u o'zida
ashyolarning but-butun saqlanishni ta'minlash, boshqarish va ushlab turishiga
yo'naltirilgan shaxslar harakati majmuini ifodalaydi. Ko'char mulkka nisbattan
egalik uni topshirgan paytdan boshlab vujudga keladi. Ko'chmas mulklarga
nisbatdan esa ma'lum harakatlarni amalga oshirish lozim bo'ladi. Masalan; uyga
ko'chib kirish; yer uchastkalariga ma'lum belgilar qo'yish. Aytaylik, yakka tartibda
uy-joy qurish uchun berilayotgan yer uchastkasiga uni berayotgan vakolatli shaxs
tomonidan qoziqlar qoqish orqali ma'lum belgilar qo'yiladi. Bu esa ushbu yer
uchastkasi kimningdir egaligiga o'tganligida darak beradi.
Mulkni egallash bo'yicha mulkdorning faoliyati mulkni yaroqli holda tutishi,
uning to'satdan nobud bo'lishining yoki zararlanishining oldini olish va muhofaza
175
qilishga yo'naltirilgan. Biroq, har qanday «egallash» huquqi ham qonun bilan
qo'riqlanmaydi. Jumladan, fuqarolik muomalasidan chiqarilgan ashyolar
fuqarolarning mulki bo'lishi ham, ularni egallashi ham mumkin emas. Masalan,
tabiat boyliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari, radioaktiv materiallar, harbiy
texnikalar va qonunda to'g’ridan-to'g’ri ko'rsatib o'tilgan boshqa fuqarolik
huquqining obyektlariga nisbatan egalik qilish man etilgan.
Agar qandaydir sabablar bilan bunday ashyolar fuqarolarning qo'liga tushib
qolgan taqdirda, ular FKning 228-moddasiga muvofiq davlatga topshiriladi. Bu
qoida qonun tomonidan ruxsat etilgan holatlarga nisbatan qo'llanilmaydi. Biroq,
FKning 190-moddasiga ko'ra, agar mulkdor o'ziga qarashli tarix va madaniyat
yodgorligiga xo'jasizlarcha munosabatda bo'lsa va uning yaxshi saqlanishini
ta'minlamasa, zimmasida yodgorliklarni saqlash vazifasi bo'lgan davlat organlari
mulkdorni yodgorlikka xo'jasizlarcha munosabatda bo'lishni to'xtatish haqida
ogohlantiradilar. Mabodo, mulkdor ushbu talabni bajarmasa, tegishli organlarning
da'vosiga ko'ra sud yodgorlikni olib qo'yish haqida qaror chiqarishi mumkin, bu
yodgorlik davlat mulkiga o'tadi. Shu bilan birga bu mulkka nisbatan dastlab egalik
qilgan shaxsning huquqlari barham topadi.
Fuqarolik huquqi nazariyasida ashyolarni egallashning qonuniy va noqonuniy
ko'rinishlari uchraydi. Qonuniy egallash – bu qonun hujjatlarida belgilangan
tartibga ko'ra mulkni egallash bo'yicha faoliyat hisoblanadi. Qonuniy egallash
huquqiy asosga tayanadi. Qonuniy egallashda ashyo ijarachida, saqlovchi va
boshqalarda shartnomaga ko'ra yoki qonunda nazarda tutilgan asoslarga ko'ra
turadi. Bunda mulkni egallashdan maqsad – mulkni but-butun saqlanishini
ta'minlash hisoblanadi. Mulkni egallash bo'yicha huquqlar hajmidagi farqlar,
huquqning subyektiga bog’liq holda qonun hujjatlarida mustahkamlangan. Masalan,
Davlat - fuqarolik huquqining subyekti sifatida, mulkka musodara, rekvizitsiya
qilish orqali egalik qilishi mumkin. Bunday huquq fuqarolik huquqining boshqa
subyektlariga tanilmagan.
Qonun normalariga xilof ravishda ashyolarni egallash, noqonuniy egallash deb
tan olish uchun yetarli asos hisoblanadi. Noqonuniy egallashning insofli va insofsiz
egallash turlari uchraydi. Ashyoni noqonuniy egallab turgan shaxs uning noqonuniy
176
ekanligini bilmagan va bilishi mumkin bo'lmagan bo'lsa – insofli egallovchi
hisoblanadi (FK 229-m). Masalan: sotib oluvchi bozorda o'g’irlangan ashyoning
o'g’irlanganligini bilmay turib xarid qilganda. Ashyoga nisbatan o'z egaligining
qonuniy emasligini bilgan yoki bilishi lozim bo'lgan shaxs-insofsiz egallovchi
hisoblanadi(FK 230-m). Masalan, agar mol-mulk uni boshqa shaxsga berish
huquqiga ega bo'lmagan shaxsdan sotib olingan bo'lsa; FKning 212-moddasiga
ko'ra, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qurilish maqsadlari uchun
ajratilmagan yer uchastkalarida, shuningdek imorat qurish uchun zarur ruxsatnoma
olmasdan yoki arxitektura va qurilish normalari hamda qoidalarini jiddiy buzgan
holda qurilgan uy-joy, boshqa bino, inshoot yoki o'zga ko'chmas mulk
o'zboshimchalik bilan qurilgan imorat hisoblanadi. O'zboshimchalik bilan imorat
qurgan shaxs unga mulk huquqini ololmaydi. Chunki bunda imoratni egallab
turgan shaxs insofsiz egallovchi hisoblanadi.
MULKDAN FOYDALANISH
Mulkdan foydalanish – ashyolarning foydali xususiyatlarini jalb qilish
maqsadida amalga oshirilgan faoliyat hisoblanadi. Mulkdan foydalanishni amalga
oshirish usullari ashyoning xususiyati bilan bog’liq. Agar ashyo iste'mol
qilinmaydigan ashyo hisoblansa, undan ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyatda
foydalanish mumkinligi tushunmoq lozim. Chunki iste'mol qilinmaydigan ashyolar,
МУЛКНИ ЭГАЛЛАШ
QОНУНИЙ ЭГАЛЛАШ
НОQОНУНИЙ ЭГАЛЛАШ
ИНСОФЛИ ЭГАЛЛАШ ИНСОФСИЗ
ЭГАЛЛАШ
177
qayta-qayta foydalanishga mo'ljallangan, bunda o'zining dastlabki holatini uzoq
vaqt davomida saqlab qoladigan hamda asta-sekin yemirilib boradigan ashyolar
(binolar, uskunalar, transport vositalari) hisoblanadi. Agar ashyo iste'mol
qilinadigan bo'lgan taqdirda, bunda ular bir karra foydalanish natijasida yo'qolib
ketadigan yoki dastlabki holatida mavjud bo'lmaydi. Masalan, xom ashyo, yoqilg’i,
oziq-ovqat mahsulotlari va boshqalar.
Mulkdan foydalanishning bir qator usullari amaldagi qonunchilikda
mustahkamlab qo'yilgan. Jumladan, fuqarolik-huquqiy usullardan biri bu bitimlar
tuzish orqali mulkdan foydalanish hisoblanadi. Masalan, mulkni ijaraga berish,
tekin foydalanishga berish. Ko'chmas mulkka nisbatan mulk huquqining mavjud
bo'lishi, u joylashgan yer uchastkasidan foydalanish huquqini ham vujudga keltirish
uchu nasos bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga qonunchilik mulkdan foydalanishda
undan qanday maqsadda foydalanish nazarda tutilgan bo'lsa, shundan kelib chiqib,
ba'zi bir cheklovlarni belgilaydi. Chunonchi, qishloq xo'jaligiga mo'ljallangan yerlar
faqat qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirish uchun foydalaniladi. Boshqa
maqsadlarda bu yerlardan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi. Uy-joy, kvartiralar
fuqarolarning yashashi uchun mo'ljallangani holda, boshqa maqsadda foydalanish
(sexlar qurish, tadbirkorlikda foydalanish)ga ruxsat etilmaydi.
Mulkni egallash kabi undan foydalanish ham huquqiy va huquqqa xilof
(nohuquqiy) bo'lishi mumkin. Agar ashyo mulkning haqiqiy egasidan olingan
bo'lsa, undan foydalanish ham huquqiy sanaladi. Mabodo, mulk amaldagi qonun
hujjatlarini buzgan holda foydalanuvchining qo'liga o'tgan bo'lsa yoki mulkdan
foydalanishda boshqa shaxslarning manfaatlariga ziyon yetkazilsa, mulkdan bunday
foydalanish nohuquqiy hisoblanadi va yetkazilgan zarar qoplanadi.
Mulkdan foydalanish uni tasarruf etishdan farq qiladi. Mulkdan foydalanishda
mulkdor o'zining kuchi, harakati bilan mulkning foydali xususiyatlaridan
foydalanadi. Bu esa mulkdan foydalanish huquqi doirasida amalga oshirilgan
faoliyat deb qaraladi. Daromad olish maqsadida mulkni vaqtincha
begonalashtirishga qaratilgan bitimlar tuzish tasarruf etish deb qaraladi.
Mulkdan foydalanishni unda ko'zlangan maqsadiga ko'ra ikkiga ajratish
mumkin. Birinchisi: mulkdan uni iste'mol qilish maqsadida qo'llash. Masalan; oziq-
178
ovqat mahsulotlari, yoqilg’i va shu kabilar. Ikkinchisi: mulkdan bevosita
foydalanish. Masalan: muzlatgich, transport vositalari, kiyim-kechaklar va
boshqalar.
MULKNI TASARRUF ETISH HUQUQI
Mulkni tasarruf etish – bu mulkdor tomonidan unga tegishli ashyoning yuridik
taqdirini belgilashga qaratilgan aniq harakatlari hisoblanadi. Tasarruf etish orqali
ashyo mulkdorning egaligidan vaqtincha (shartnomada nazarda tutilgan shartlarda)
yoki butunlay begonalashtirilishi oqibatida chiqib ketadi. Vaqtincha mulkni tasarruf
etish mulk ijarasi, omonat saqlash, mol-mulkni ishnochli boshqarish shartnomalari
asoslariga tayanib amalga oshiriladi. Jumladan; Fuqarolik Kodeksining 535-
moddasiga ko'ra, mulk ijarasi shartnomasi bo'yicha ijaraga beruvchi ijaraga
oluvchiga haq evaziga mol-mulkni vaqtincha egalik qilish va foydalanish yoki
foydalanish uchun topshirish majburiyatini oladi. Shartnomada nazarda tutilgan
muddatlar tugagandan keyin mol-mulk egasiga qaytariladi va mulkni vaqtincha
tasarruf qilish jarayoni poyoniga yetadi.
Tasarruf etish huquqini amalga oshirilishi mulkka nisbatan mulkdorning
mulk huquqining bekor qilishi uchun asos bo'lgani holda, boshqa shazxsda ushbu
mulkka nisbatan mulk huquqini vujudga keltiradi. Mulkdor quyidagi harakatlarni
sodir etishi orqali o'z mulkini boshqa shaxsga mulk qilib topshirishi
mumkin.Masalan: oldi-sotdi shartnomasini tuzish. Fkning 386-moddasi 1-qismiga
ko'ra, «oldi-sotdi shartnomasi bo'yicha bir taraf (sotuvchi) tovarni boshqa taraf
(sotib oluvchi)ga mulk qilib topshirish majburiyatini oladi…»
МУЛКНИ ТАСАРРУФ ЭТИШ
МУЛКНИ ВАQТИНЧА ТАСАРРУФ ЭТИШ
МУЛКНИ БУТУНЛАЙ БЕГОНАЛАШТИРИШ
179
MULK HUQUQINING VUJUDGA KELISHI VA BEKOR BO'LISHI
Mulk huquqining vujudga kelishi Fuqarolik kodeksida aniq belgilab qo'yilgan
(FK.182-modda) FKning 182-moddasida, mulk huquqini vujudga keltiruvchi turli
yuridik faktlar qayd etiladi. Fuqarolik huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi,
o'zgarishi va bekor bo'lish asoslari yuridik faktlar hisoblanadi. Bunday yuridik
faktlar sifatida harakatlar va hodisalar o'rtaga chiqadi. Birinchi guruhga: masalan,
fuqarolar va yuridik shaxslarning mulkni begonalashtirishga qaratilgan turli bitimlar
tuzishi. Harakatlar insonlarning irodasiga bog’liq holda ongli ravishda sodir etiladi.
Jumladan, mulk ustida mulk huquqini vujudga keltirishda tuziladigan bitimlar ham
bevosita harakat mahsuli hisoblanadi.
Yuridik faktlarning ikkinchi guruhi sifatida hodisalar e'tirof etiladi. Hodisalar
shaxslarning irodasiga bog’liq bo'lmagan holda yuzaga keladi. M: meros huquqiy
munosabatlarini yuzaga keltiruvchi fuqaroning o'limi hodisasi. Hodisalar inson
irodasiga bog’liq holda ham kelib chiqishi mumkinligini inkor etmaslik kerak.
Insonlarning harakatlari natijasida ham yuridik hodislar vujudga kelishi mumkin.
Hodisaning inson irodasiga bog’liq holda vujudga kelganmi yoki yo'qmi sharti
nuqtai nazaridan ikkiga ajratish mumkin: mutlaq va nisbiy hodisalar. Mutlaq
hodisalar shunday hodisalarki, ularning vujudga kelishi va davom etishi,
rivojlanishi inson faoliyatiga bog’liq emas. Masalan, fuqaroning o'limi.
Fuqarolik huquqida muddatlar hodisalarning nisbiy ko'rinishi sifatida ham
baholanadi. Aslida muddatlar obyektiv kategoriya bo'lib, fuqarolik huquqiy
munosabat subyektlarining irodasi va faoliyatiga bog’liq emas. Biroq, muddatga
nisbatan, insonlar faoliyatining ta'sirini ham inkor etmaslik kerak. Muddatlar kelib
chiqishi yuzasidan irodaviy hisoblanadi: muddatlar va ularning chegaralari
qonunchilik normalari bilan, taraflar kelishuvi bilan va sud tomonidan belgilanishi
mumkin. FKning 187-moddasiga muvofiq, mulkdor bo'lmagan, lekin ko'chmas
mol-mulkka o'n besh yil davomida yoki boshqa mol-mulkka besh yil davomida
o'ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik qilgan shaxs bu mol-mulkka mulk
huquqini oladi (egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat). Bu yerda o'n
besh yil yoki besh yil kabi belgilangan muddatlar qonun normalarida belgilab
o'tilmoqda.
180
Mol-mulkga nisbatan egalik huquqining vujudga kelishini ikki guruhga:
dastlabki va hosila usullarga ajratish mumkin.
Mulk huquqi ko'pincha yangi narsani yaratish jarayoni bilan vujudga keladi.
Qonunga va boshqa huquqiy aktlarga rioya qilingan holda shaxs tomonidan o'zi
uchun yaratilgan, ishlangan narsaga nisbatan uning o'zida huquq paydo bo'ladi.
Agar biron-bir shaxs o'z mulkiga nisbatan egalik huquqini yo'qotgan bo'lsa yoki u
o'z mol - mulkini tashlab yuborgan yoxud o'z ixtiyoridan chiqarib yuborgan bo'lsa,
qonuniy asoslarga muvofiq, uni olgan shaxsda bunday mol - mulkka nisbatan
egalik huquqi paydo bo'lishi mumkin. Bunday hollarda mol-mulkga shaxs egalik
huquqning vujudga kelishi boshqa shaxsning ushbu mol-mulkga nisbatan egalik
huquqi bilan bog’liq emas. Mol – mulkka egalik huquqining bunday yo'l bilan
fujudga kelishiga dastlabki usul deyiladi. Bu usulda ashyoga nisbatan dastlab
biron-bir kishining mulk huquqi tanilmagan bo'ladi.
Mol- mulk odatda mulk huquqining obyekti sifatida qonun qoidalarga rioya
qilingan holda bir shaxs egalik huquqidan ikkinchi shaxsga o'tadi. Bunday holarda
mol- mulk o'zining dastlabki sifatini yo'qotmaydi, faqat unga egalik qiluvchi
subyektlari o'zgaradi. Huquq va burchlarning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga
o'tishiga huquq vorisligi deyladi. Huquq vorisligi asosan oldi-sotdi, ayirboshlash
shartnomalari, hadya va boshqa bitimlar bilan bog’liq. Huquq vorisligi meros
qoldirish, yuridik shaxsni qayta tashkil etishi hollarida ham yuz beradi. Mulk
huquqining vorislik bo’yicha bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o'tishi hosila usul
deyiladi. Hosila usulda ashyoga nisbatan mulk huquqining vujudga kelishi dastlabki
mulkdorning huquqlariga asoslanadi.
Mol – mulkka dastlabki usulda egalik huquqining vujudga kelishi, mulk egasi
huquq va burchlarning doirasi qonun bilan belgilanadi. Hosila usulda mulk
egasining erki, xohishi, uning huquq va burchlari, taraflarning kelishuvi va davlat
boshqaruv organlarning aktlari muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Fuqarolar va
tashkilotlarning xo'jalik va mehnat faoliyati natijasida qo'lga kiritilgan, yangi
olingan sanoat va qishloq xujalik maxsulotlarga egalik huquqining vujudga kelishi
dastlabki usulining asosilaridan hisoblanadi. Xulosa qilganda ashyoga nisbatan
mulk huquqini egallashning dastlabki usuliga quyidagilarni kiritish mumkin: Yangi
181
mol-mulkni yaratish; mol-mulkdan xo'jalik usulida va o'zgacha usulda foydalanish
natijalari, shu jumladan, olingan mahsulot, hosil va boshqa daromadlar; egalik
qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat; egasiz ashyoga nisbatan mulk huquqini
qo'lga kiritish va boshqalar.
Mulk huquqini dastlabki usulda egallashning asoslaridan biri bu bu yangi mol-
mulkni yaratish va ko'paytirish hisoblanadi. Yangi yaratilgan ko'char yoki ko'chmas
ashyolarga nisbatan mulk huquqi uni yaratgan shaxsga qonun normalarining
talablariga muvofiq belgilanadi. Umumiy qoidaga ko'ra, yangi yaratilgan ko'char
ashyolarga nisbatan mulk huquqi materialning egasi kim bo'lsa ushanga tegishli
bo'ladi. Agar materialni qayta ishlovchi shaxs uni yo'qotgan yoki nobud qilgan
bo'lsa, mulkdor u shaxsdan ashyoni qaytarishni va yetkazilgan zararni undirishni
talab qilish huquqiga ega.
Egasiz ashyolarga nisbatan mulk huquqini qo'lga kiritish mulk huquqini
vujudga kelishining dastlabki usullariga tegishlidir. Egasi bo'lmagan yoki egasi
noma'lum bo'lgan ashyo egasiz ashyo hisoblanadi. Egasiz ashyolar guruhiga
quyidagilar kiradi: mulkdor tomomnidan tashlab ketilgan ashyolar; topilma;
qarovsiz hayvonlar; xazina.
Tashlab ketilgan ashyolar bu mulkdor tomomnidan to'g’ridan-to'g’ri mulk
huquqi rad qilingan va saqlanmagan ashyo hisoblanadi. Bu ashyolar boshqa
shaxslarning mulkiga egasiz ashyolar to'g’risidagi belgilangan qoidalarga muvofiq
o'tadi. Tashlab ketilgan ashyolar boshqa shaxslarning egaligiga o'tgunga qadar,
dastlabki mulkdorning mulk huquqi saqlanib turadi. Bu ashyoni dastlabki
mulkdorga qaytarish imkoniyati mavjud ekanligidan darak beradi.
Fuqarolik huquqida egasiz ko'char va ko'chmas ashyolarning huquqiy holati
belgilab berilgan. Egasiz ko'char ashyolarga nisbatan mulk huquqi qonun
normalarida belgilangan shartlarga ko'ra (topilma, xazina, qarovsiz hayvonlar) yoki
egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat asosida qo'lga kiritilishi mumkin.
Boshqa ko'chmas ashyolar kabi egasiz ko'chmas ashyolar ko'chmas ashyolar
tegishli davlat organining yoki fuqarolar o'zini o'zi boshqarish organining arizasiga
muvofiq ko'chmas mol-mulkni davlat ro'yxatiga oluvchi organ tomonidan hisobga
olinadi. Egasiz ko'chmas ashyo hisobga olinganidan keyin uch yil muddat o'tgach
182
hyech kim tomonidan bu ko'chmas mullka nisbatan ma'lum bir huquq ilgari
surilmasa, davlat mol-mulkini boshqarishga vakolati bo'lgan organ yoki
fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi bu ashyoni davlat mulkiga yoki
fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi mulkiga kirgan deb hisoblash
to'g’risidagi talab bilan sudga murojaat etishi mumkin. Fuqarolik protsessual
Kodeksining 298-moddasiga ko'ra, mol-mulkni egasiz deb topish haqidagi ariza
moliya organi yoki boshqa vakolatli organ tomonidan mol-mulk turgan joydagi
sudga beriladi. Arizada qaysi mol-mulkni egasiz deb topish lozimligi ko'rsatilishi,
shuningdek mol-mulk egasini belgilashning imkoni yo'qligini tasdiqlovchi dalillar
keltirilishi kerak. Sudya ishni sudda ko'rishga tayyorlashda mol-mulk kimga tegishli
ekanligi to'g’risida ma'lumot berishi mumkin bo'lgan shaxslarni (mol-mulkning
mulkdorlari, unga amalda egalik qilib turganlar, qo'shnilar va boshqalarni)
aniqlaydi, shuningdek fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlaridan mol-mulkka
doir mavjud ma'lumotlarni so'raydi. Sud mol-mulkning mulkdori yo'q yoki
noma'lum deb topsa, mol-mulkni egasiz deb topish va uni davlat mulkiga o'tkazish
to'g’risida hal qiluv qarori chiqaradi.
Sudning o'zining hal qiluv qarori bilan egasiz ko'chmas mulkni davlat mulkiga
o'tkazishni rad qilgan taqdirda esa, bu ashyo uni tashlab ketgan mulkdorning
egaligiga, foydalanishiga va tasarrufiga yana qabul qilinishi yoki egalik qilish
huquqini vujudga keltiruvchi muddat asosida qo'lga kiritilishi mumkin.
Topilmaning huquqiy holati FKning 192-194-moddalari bilan belgilab
qo'yilgan. Unga ko'ra yo'qolgan ashyoni topib olgan shaxs avtomatik ravishda uning
mulkdori bo'la olmaydi. Yo'qolgan ashyoni topib olgan shaxs bu haqda (1) uni
yo'qotgan shaxsni yoki (2) ashyo egasini yoxud (3) uni olish huquqiga ega bo'lgan
o'zga ma'lum shaxslardan birontasini darhol xabardor etishi hamda topilgan ashyoni
shu shaxsga qaytarishi shart. Agarda, ashyo binoda yoki transportda topilgan bo'lsa,
u shu binoning yoki transport vositasining egasi bo'lmish shaxsga topshirilmog’i
lozim. Topilma topshirilgan shaxs ashyoni topib olgan shaxsning huquqlarini qo'lga
kiritadi va uning majburiyatlarini o'z zimmasiga oladi.
Basharti, topilgan ashyo qaytarilishini talab qilish huquqiga ega bo'lgan shaxs
noma'lum bo'lsa yoki uning manzili ma'lum bo'lmasa, ashyoni topib olgan shaxs
183
topilma to'g’risida militsiyaga, tegishli davlat organlariga yoki fuqarolarning o'zini
o'zi boshqarish organiga ma'lum qilishi shart.
Ashyoni topib olgan shaxs uni o'zida saqlab turishga haqli. Bundan tashqari
ashyoni saqlash uchun ashyoni topib olgan shaxs militsiya, tegishli davlat organi
yoki fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organiga yoxud ular ko'rsatgan shaxsga
topshirishga haqli hisoblanadi.
Topilma to'g’risida militsiyaga yoki tegishli davlat organiga xabar qilingan
paytdan e'tiboran olti oy mobaynida yo'qolgan ashyoni olishga haqli bo'lgan shaxs
aniqlanmasa hamda ashyoni topgan shaxsga yoxud militsiya, tegishli davlat organi
yoki fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organiga ana shu ashyoga bo'lgan o'z
huquqi to'g’risida arz qilmasa, ashyoni topib olgan shaxs unga egalik huquqini
oladi. Mabodo, ashyoni topib olgan shaxs topilgan ashyoni mulk qilib olishdan bosh
tortsa, ashyo davlat mulkiga o'tadi.
Ashyoni topib olgan hamda uni olishga haqli bo'lgan shaxsga qaytarib bergan
shaxs ana shu shaxsdan, ashyo davlat mulkiga yoki fuqarolarning o'zini o'zi
boshqarish organi mulkiga o'tgan hollarda esa - tegishli davlat organi yoki
fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organidan ashyoni saqlash, topshirish yoki
sotish bilan bog’liq xarajatlarni, shuningdek ashyoni olishga haqli bo'lgan shaxsni
topish uchun ketgan xarajatlarni undirish huquqiga ega. Ashyoni topib olgan shaxs
uni olishga haqli bo'lgan shaxsdan topilma uchun ashyo qiymatining yigirma
foiziga qadar miqdorida mukofot talab qilishga haqlidir. Basharti, topib olingan
hujjatlar yoki o'zga ashyolar ularni olishga haqli bo'lgan shaxsning o'zi uchungina
qimmatga ega bo'lsa, mukofot miqdori shu shaxs bilan kelishuv asosida, kelishuvga
erishib bo'lmagan taqdirda esa - sud orqali belgilanadi. Topilgan ashyoni qaytarib
berishni talab qilishga haqli bo'lgan shaxs topilma uchun ko'pchilik o'rtasida
mukofot va'da qilgan bo'lsa, u ko'pchilik o'rtasida va'da qilingan mukofotni o'sha
shartlarga muvofiq to'laydi. Agarda, ashyoni topib olgan shaxs topilma haqida
xabar qilmagan bo'lsa yoki uni yashirishga uringan bo'lsa, mukofot olish huquqi
vujudga kelmaydi.
Mulk huquqini dastlabki asosda vujudga kelishida egasiz ashyolar qatorida
qarovsiz hayvonlar ham e'tirof etiladi. Qarovsiz hayvonlar sifatida qarovsiz qolgan
184
yoki adashgan chorva mollari(otlar, eshaklar, mollar, tuyalar, qo'ylar va x.z.) yoki
uy hayvonlari (mushuklar, itlar, maymunlar va boshqalar)ni ta'kidlash mumkin.
Qarovsiz hayvonlarni tutib olgan shaxs ularni egasiga qaytarishi shart. Agar
hayvonlarning egasi yoki uning qayerdaligi noma'lum bo'lsa, uni tutib olgan shaxs
tutib olgan paytdan boshlab uch kundan kechiktirmay topilgan hayvonlar
to'g’risida militsiyaga, tegishli davlat organi yoki fuqarolarning o'zini o'zi
boshqarish organiga xabar qilmog’i lozim. Bu shaxslar esa, hayvonlarning egasini
qidirish choralarini ko'radilar.
Hayvonlarning egasi qidirilayotgan vaqtda ularni saqlash hamda ulardan
foydalanish uchun tutib olgan shaxsda qoldirilishi yoxud zarur sharoiti bo'lgan
boshqa shaxsga saqlash va foydalanish uchun topshirilishi mumkin. Qarovsiz
hayvonlarni tutib olgan shaxsning iltimosiga ko'ra hayvonlarni boqishi uchun zarur
sharoiti bo'lgan shaxsni topish hamda hayvonlarni unga topshirishni militsiya,
tegishli davlat organi yoki fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi amalga
oshiradi. Qarovsiz hayvonlarni tutib olgan shaxs hamda bu hayvonlar saqlash va
foydalanish uchun berib turilgan shaxs ularni lozim darajada saqlashlari shart va
hayvonlar nobud bo'lishi yoki shikastlanishi uchun aybdor bo'lsalar, hayvonlarning
narxi doirasida javobgar bo'ladilar.
Bundan tashqari, qarovsiz hayvonlarning huquqiy holatini aniqlashda
topilmaga tegishli bo'lgan huquq normalari analogik tarzda qo'llaniladi.
Egasiz ashyolar sifatida qonun xazinani alohida ko'rsatib o'tadi. Egasi
aniqlanishi mumkin bo'lmagan yoki qonunga binoan huquqlarini yo'qotgan xazina,
ya'ni yerga ko'milgan yoki boshqacha usulda yashirilgan pul yoxud qimmatbaho
buyumlar Xazina sifatida talqin qilinadi. Bu xazina yashirib qo'yilgan mol-mulk
(yer uchastkasi, imorat va shu kabilar) mulkdori bo'lgan shaxs va xazinani topgan
shaxs mulkiga, agar ular o'rtasidagi kelishuvga muvofiq boshqacha tartib
belgilangan bo'lmasa, teng ulushlarda o'tadi. Agar ma'lum bir shartnoma tuzilgan
bo'lsa, ulush kelishuvga ko'ra aniqlanadi.
Xazina u yashirib qo'yilgan yer uchastkasi yoki boshqa mol-mulk egasining
roziligisiz qazishma ishlarini olib borgan yoki boylik qidirgan shaxs tomonidan
topilgan taqdirda, bu xazina u topilgan yer uchastkasining yoki boshqa mol-
185
mulkning egasiga topshirilishi kerak. Tarix va madaniyat yodgorliklari jumlasiga
kiradigan ashyolardan iborat xazina topilgan taqdirda, ular davlat mulkiga
topshirilishi kerak. Bunda xazina yashirib qo'yilgan yer uchastkasi yoki boshqa
mol-mulkning egasi va xazinani topgan shaxs birgalikda xazina qiymatining ellik
foizi miqdorida mukofot olish huquqiga egadirlar. Agar ular o'rtasidagi kelishuvda
boshqacha tartib belgilangan bo'lmasa, mukofot bu shaxslar o'rtasida teng
ulushlarda taqsimlanadi.
Bunday xazinani u yashirib qo'yilgan mol-mulk egasining roziligisiz qazishma
ishlarini olib borgan yoki boylik qidirgan shaxs topib olsa, bu shaxsga mukofot
to'lanmaydi va xazina batamom mulkdorning ixtiyoriga o'tadi.
Xazina topish uchun qazishma va qidiruv ishlarini olib borish mehnat yoki
xizmat vazifalariga kiradigan shaxslarga nisbatan esa ushbu qoidalari
qo'llanilmaydi.
Mol-mulkka egalik huquqining hosila usulda vujudga kelishida ushbu egalik
huquqi odatda, mol-mulkni oluvchiga topshirish paytida o'tadi. Mulk huquqi
topshirishi payti haqidagi umumiy qoida qonun yoki shartnoma bilan o'zgartirilgan
bo'lishi mumkin. Agar mol-mulkning boshqa shaxsga berish haqidagi shartnoma
davlat ro'yxatidan o'tkazilishi yoki notarial tasdiqlanishi kerak bo'lsa, mol-mulkni
oluvchiga mulk huquqi shartnoma ro'yxatdan o'tgandan yoki tasdiqlangan paytdan
boshlab, agar shartnomani ham notarial tasdiqlash ham davlat ro'yxatidan o'tkazish
zarur bo'lsa – ro'yxatdan o'tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi.
Xulosa qilganda mol-mulkka hosila usulda egalik qilish huquqi quyidagi
asoslarga ko'ra vujudga keladi: mol-mulk olish-sotish, mahsulot yetkazib berish,
kontraktatsiya, ko'chmas mulkni sotish, ayirboshlash, renta, hadya qilish
shartnomalari hamda qonun bilan ta'qiqlanmagan boshqa bitimlar asosida
olinganda. Bundan tashqari hosila usullarga mol-mulkni xususiylashtirish,
natsionalizatsiya, rekvizitsiya va musodara qilish ham tegishlidir.
Mulk huquqini vujudga keltiruvchi usullardan yana qo'ydagilarni ko'rish
mumkin:
1. Umumfuqarolik usullar. Bu usul fuqarolik huquqining har qanday subyekti
tomonidan mol-mulkni qo'lga kirtishda foydalanilishi mumkin.
186
2. Maxsus usullar (natsionalizatsiya, konfiskatsiya, rekvizitsiya). Bu usul qat'iy
chegaralangan subyektlar tomonidan amalga oshiriladi.
Natsionalizatsiya - fuqarolarga hamda yuridik shaxslarga qarashli
natsionalizatsiya qilinayotgan mol-mulkka nisbatan mulk huquqini haq to'lash
asosida qonun hujjatlariga muvofiq davlat ixtiyoriga o'tkazishdan iborat. Mazkur
mol-mulk keyinchalik denatsionalizatsiya qilingan taqdirda, agar qonunlarda
o'zgacha tartib belgilab qo'yilgan bo'lmasa, sobiq mulkdorlar ushbu mol-mulkning
qaytarib berilishini talab qilishga haqlidirlar. Masalan, mulkdorga taalluqli bo'lgan
san'at asari fuqarolarning umum manfaatini ko'zlab uni qiymati tegishli
mutaxassislar tomonidan baholanib, natsionalizatsiya qilinishi mumkin.
Tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiyalar, epizootiyalar yuz bergan taqdirda va
favqulodda tusdagi boshqa vaziyatlarda mol-mulk jamiyat manfaatlarini ko'zlab,
davlat hokimiyati organi qaroriga muvofiq mulkdordan unga mol-mulkning
qiymatini to'lagan holda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlar asosida
olib qo'yilishi mumkin (rekvizitsiya). Rekvizitsiya o'tkazilishiga sabab bo'lgan
vaziyatlarning amal qilishi to'xtaganidan keyin rekvizitsiya qilingan mol-mulkning
sobiq egasi saqlanib qolgan mol-mulkni o'ziga qaytarib berishni talab qilishga haqli.
Qonunda nazarda tutilgan hollarda mol-mulk sudning qaroriga muvofiq jinoyat
yoki o'zga huquqbuzarlik qilganlik uchun haq to'lamasdan mulkdordan olib
qo'yilishi mumkin (musodara). Masalan, fuqaro tegishli bojxona qoidalarini buzib
mamlakat ichkarisiga tovarlar olib kirayotgan taqdirda, uning tovarlari olib
qo'yilishi va davlat hisobiga musodara qilinishi mumkin.
Mulk huquqining bekor bo'lish asoslarini ikki guruhga ajratish mumkin:
1. Mulk huquqining bekor qilishining ko'pchilik usullari bir vaqtda bir shaxsda
mulkka nisbatan mulk huquqini bekor qilishga va ayni vaqtda ikkinchi shaxsda bu
mulk ustida mulk huquqini vujudga keltirishga qaratilgan yuridik faktlar. Jumladan;
mulkdor tomomnidan o'z mulkini boshqa shaxsga begonalashtirilishi(turli xil
bitimlarni tuzish orqali); mulkdorning mulk huquqidan voz kechishi; majburiyat
bo'yicha yetkazilgan zararni undirishni mol-mulkka qaratilishi; xo'jasizlarcha
munosabatda bo'linayotgan madaniyat yodgorliklarining, uy hayvonlarining olib
187
qo'yilishi; rekvizitsiya, musodara; natsionalizatsiya; xususiylashtirish va
boshqalarni ko'rsatish mumkin.
2. Bu guruhda mulk huquqini bekor qilishga qaratilgan yuridik faktlar soni
ko'pchilikni tashkil qilmaydi. Bularga (a) mulkdan foydalanish natijasida mulkning
yo'q bo'lishi va (b) mulkning nobud bo'lishi bilan bog’liq holatlarni ko'rsatish
mumkin. Masalan, iste'mol qilinadiga mol-mulklar (oziq-ovqat mahsulotlari), ishlab
chiqarish jarayonida qo'llaniladigan xom-ashyolar, materiallar, asbob-uskunalar
foydalanish natijasida ularga nisbatan mulk huquqi bekor bo'ladi. Mol-mulk fors–
major holatlar(zilzila, tabiiy ofatlar)da nobud bo'lishi mumkin. Bunday holatda
hyech kim mol-mulkning nobud bo'lgani uchun javob bermaydi. Ushbu guruhga
kiruvchi yuridik faktlar boshqa shaxslarda mulkka nisbatan mulk huquqini vujudga
keltirmaydi.
3.O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy
asoslari.
Fuqarolik jamiyati – bu shunday jamiyatki, unda kishilar o'zaro bog’liqdirlar
hamda bir-birlari bilan va davlat bilan mustaqil ravishda munosabatda bo'ladilar.
Bunday jamiyatda ijtimoiy, ma'naviy va madaniy hayotni ta'minlash, uni
rivojlantirib, avloddan- avlodga yetkazish davlat bilan jamoat birlashmalarining
shaxs bilan jamoaning munosabatlarini ma'lum darajada mustaqil ravishda olib
borish orqali amalga oshiriladi .
Fuqarolarning jamiyatning asosiy belgilariga kuppartiyaviylik, siyosiy
hayotning va siyosiy institutlarning mavkura va fkrlarning xilma-xilligi, o'zini-o'zi
boshqarish organlari mavqyeyining balandligi , jamiyatni boshqarishda ommaviy
axborot vositalari rolining kattaligi kiradi.
Demak, fuqarolik jamiyati- bu teng huquqli insonlarning jamiyati, yakka
shaxslar yoki jamoalar manfaatlarini amalga oshirishga kumaklashadigan jamoat
institutlarining tuzimidir. Shuni ham takidlash lozimki fuqarolik jamiyati jamoat
birlashmalarining yig’indisidangina iborat bo'lmay,balki ular faoliyatining
natijasida paydo bo'ladigan munosbatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham
fuqarolik jamiyatining milliy va diniy an'analarsiz, odatlarsiz, odob-axloq
normalarisiz va milliy qadriyatlarsiz tassavur yetib bo'lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy,
188
kasbiy madaniy, diniy va boshqa manfaatlarni shakillantirishga va ularni amalga
oshirishga qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi.
Jamoat birlashmalari va ularning tizimi.
Jamoat birlashmalari umumiy manfaatdorlik negizida birlashgan, fuqarolarning
erkin istaklari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmalardir. Bu jamoat
birlashmalariga: Siyosiy partiyalar,ommaviy harakatlar, kasaba uyushmalari, xotin-
qizlar, yoshlar va bolalar, veteranlar va nogironlar tashkilotlari , ilmiy-
texnikaviy,madaniy-ma'rifiy, jismoniy tarbiya, sport va boshqa ko'ngilli jamiyatlar,
ijodiy uyushmalar, fondlar assosiasiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari
kiradi.
1991 y 15 fevralda „O'zbekistonda jamoat birlashmalari to'g’risidagi qonun
qabul qilindi.
Jamoat birlashmalarini tuzishdan maqsad:
(1) Fuqarolik,siyosiy, iqtisodiy ijtimoiy va madaniy huquqlar hamda
erkinliuklarni ro'yobga chiqarishi va himoya qilish.
(2) Fuqarolarning faoligi va tashabuskorligini davlat va jamiyat ishlarini
boshqarishda ularning ishtirok yetishini rivojlantirish.
(3) Kasb-kor va havaskorlik qiziqishlarni qondirish:
(4) Ilmiy,texnikaviy va badiy ijodkorlikni rivojlantirish.
(5) Aholining sihat-salomatligini saqlash ,xayriya faoliyatida qatnashish.
(6) Madaniy-ma'rifiy, fizkul'tura-sog’lomlashtirish va sport ishlarini o'tkazish.
(7) Tabiatni, tarix va madaniyat yodgorliklarini mug’ofaza qilish.
(8) Vatanparvarlik va insonparvarlik tarbiyasi:
(9) Halqaro aloqalarni kengaytirish, halqlar o'rtasida tinchlik va do'stlikni
mustahkamlash va boshqalar.
Jamoat birlashmalari o'z faoliyat darajalariga kura qo'yidagilarga bo'linadi:
Respublika jamoat birlashmalari.Ularga o'z nizomida belgilangan faoliyatni butun
O'zbekiston Respublikasi hududida amalga oshiriladigan,kamida 3.ming a'zosi
bo'lgan jamoat birlashmalari ,siyosiy partiyalar yoki kasaba uyushmalari kiradi.
Mahaliy jamoat birlashmalariga –viloyat, tuman, shahar , pasyolka va qishloq
jamoat birlashmalari kiradi.
189
Halqaro jamoat birlashmalari- O'zbekiston Respublikasi va bitta yoki undan
kuproq xorijiy davlat hududida faoliyat ko'rsatadigan jamoat birlashmalaridir.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda nimani tushunasiz?
2. Mulk huquqini egallashning qanday usullari fuqarolik huquqida
qo'llaniladi?
3. Mulk shakllariga baho bering?
4. Qanday ashyolar xususiy mulk huquqining obyekti bo'la olmaydi?
5. Fuqarolik jamiyatning mohiyatini tushuntirib bering?
190
11-Mavzu: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MILLIY DAVLAT VA
MA'MURIY- HUDUDIY TUZILISHI.
Reja:
1. O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari
ma'muriy–hududiy tuzilishi va uning prinsiplari .
2. Ma'muriy hududiy tuzilishi masalalarini hal qilish tartibi.
3. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy maqomi.
Tayanch iboralar: 2001 yil 4 yanvardagi farmoyish; konstitutsiya tushunchasi;
konstitutsiyani o'rganishning maqsad va vazifalari; huquqiy ong; boshqa huquq
sohalari bilan o'zaro aloqadorligi; konstitutsiyaning rivojlanish bosqichlari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
3. O'zbekiston,1996-249-b
4. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
5. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
7. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
8. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish
– ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
9. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
191
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
11. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari
ma'muriy–hududiy tuzilishi va uning prinsiplari .
Davlat tuzilishi davlat shaklining bir turidir. Davlat tuzilishi deganda
davlatning siyosiy va ma'muriy hududiy tuzilishi, uning bo'laklari, unning markaziy
organlari, bu organlarning joylardagi mahalliy organlar bilan o'zaro aloqalari
hususiyati tushuniladi.
Milliy davlat tuzilishi deganda esa, davlatning tuzilishi, uning ma'muriy-
hududiy bo'linishi, davlat bilan uning tarkibiy qisimlarining o'zaro munosabatlari,
davlat va uning tarkibiy qisimlarining huquqiy holati ularning vakolatlari
tushuniladi. Davlat tuzilishi shu davlat oldida turgan vazifalar va maqsadlar bilan
belgilanadi. Davlat tuzilishiga va uning shakliga uch narsa ta'sir etadi:
(1) Muayyan davirda jamiyat va davlat oldida turgan iqtisodiy vazifalar va siyosiy
maqsadlar.
(2) Davlatdagi millatlarning soni va o'zaro munosabatlari .
(3) Davlat hududining kata yoki kichikligi.
Davlat tuzilishi oddiy (unitar) va murakkab (Federativ, konfedirativ, imperiya)
bo'lishi mumkin. M: Rossiya Federasiyasi tarkibiga 21ta Sobiq muxtor
Respublikalar kiradi. O'zini mustaqil deb e'lon qilgan respublikalar bilan bir
qatorda, muxtor viloyatlar va okruglardan tashqari, Rossiya ma'muriy oblastlari,
o'lkalari, Moskva Sankt-Peturburg shaharlari ham federatsiya subyekitlari bo'lib
kiradilar.
Konfederasiya a'zolari mustaqillikni saqlab qolib, ma'lum bir vazifani bajarishi
maqsadida birlashadilar.Konfederatsiyaning umumiy hududi, yagona fuqaroligi va
konstitutsiyasi bo'lmaydi. Shuning uchun ham konfederatsiya mustaqil davlat
192
hisoblanmaydi, u vaqtinchalik ittifoqdir konfederatsiya asosiy maqsadiga
erishganidan so'ng tarqalib ketadi yoki tuzilgan ittifoqni mustahkamlab
federatsiyaga o'tadi, yoxud qo'shilib o'nitar davlat bo'lib ketadi.M: tarixda AQSH
1776-1787 yillari, Shveysariya-1815-1848 (33 yil), Germaniya 1815-1856(51
yil)konfederativ shakildagi davlat bo'lgan.
Milliy davlat tuzilishi ma'lum prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Ular
qo'yidagilardan iborat.
(1)Millatlarning suverinligi va teng huquqligi:
(2)Millat va elatlarning ozod rivojlanishi:
(3)Baynalminallik, milatlarning hamkorligi , do'stligini ta'minlash.
Konstitutsiyaga asosan, O'zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi bo'yicha unitar
davlat hisoblanadi.Uning o'nitar deb atalishiga qo'yidagi xususiyatlar sabab bo'ladi:
(1)O'zbekiston Respublikasining hududi tuzilishi bo'yicha yagona birlikni tashkil
qiladi:
(2)Davlat hokimiyati,bo'lishni prinsipi asosida tuzilgan bo'lsa ham, Respublika
hududida bir butunlikni tashkil etadi va ularning chiqargan huquqiy hujatlari butun
O'zbekiston hududiga ta'luqlidir.
(3)Qonunchilik tizimi ham butun O'zbekiston hududiga ta'luqli bo'lib, O'zbekiston
konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi asosida amal qiladi:
(4) Prokratura organlari va sud hokimyat tizimi butun O'zbekiston hududida
yagonadir:
(5) O'zbekiston tashqi siyosatni butun O'zbekiston halqining manfaatini ko'zlab va
uning nomidan faqat u saylab qo'ygan Oliy Majlis va Respublika Prezidenti amalga
oshirishi mumkin:
(6) O'zbekistonda moliya, soliq, bojxona, tuzilishi va Respublika qurolli kuchlari,
milliy xavsizlik va ichki ishlar organlari xizmati markazlashtirilgan.
(7) Butun O'zbekiston hududida yagona fuqarolik joriy qilingan.
O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi.
Ma'muriy-hududiy bo'linmalar deganda har bir davlatning joylardagi hududiy
bo'laklari tushuniladi.
Ma'muriy- hududiy bo'linishi ikki holda namoyon bo'ladi.
193
a) Siyosiy-hududiy bo'linish:
b) Ma'muriy-hududiy bo'linish:
Ma'lum davlat hududida siyosiy jihatdan alohida davlat (mustaqil yoki
muxtoriyat shaklda) mavjud bo'lsa, bunday davlatning hududiy bo'linishi murakkab
hisoblanib, u siyosiy-hududiy bo'linishga ega bo'lgan davlat deyiladi. Agar davlat
faqat ma'muriy-hududiy bo'laklardan iborat bo'lsa, bunday davlat ma'muriy-hududiy
bo'linishga ega davlat deyiladi.
O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy tuzilishining prinsiplari
qo'yidagilardan iborat:
(1) Iqtisodiy prinsip.
(2) Siyosiy prinsip.
(3) Milliy- maishiy prinsip.
(4) Davlat aparatini ommaga yaqinlashtirish prinsipi.
Ma'muriy hududiy tuzilishi masalalarini hal qilish tartibi.
O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy birligining turlari. Ularning tashkil
etish va o'zgartirish tartiblari.
Hozirgi O'zbekiston hududi 1917 yil 6 oktabrdagi davlat to'ntarilishiga rasman
Rossiyaning kaloniyasi hisoblanib, uning ma'muriy hududiy tuzilishi Rossiya
qonunlari bilan belgilanar edi.1917 yilgi oktabr' inqilobidan so'ng, O'zbekiston
hududida yangidan tashkil qilingan RSFSR qonunlari amal qiladigan bo'ldi.
Ma'muriy-hududiy birlik davlat aparati tuzimi bilan bog’liq.. RSFSR davlati o'z
davlat aparatlari bilan bir qatorda yangi ma'muriy-hududiy bo'laklarni tashkil qiladi.
Bu ish 1922 yildan boshlab Sovet Ittifoqini tuzish jarayonida ayniqsa qizg’in tus
oldi. Chunki SSSR davlati hududi unga qo'shilib olinadigan boshqa ittifoqchi
davlatlar hududlari hisobiga tashkil topishi kerak edi.
Bu esa bo'lg’usi SSSR davlati va rasman mustaqil hisoblanib, uning tarkibiga
kiruvchi ittfoqdosh respublikalar oldiga katta ma'muriy-hududiy masalalarni hal
qilish vazifalarini ko'ndalang qilib qo'ygan edi.
Mazkur muammo ayniqsa, Markaziy Osiyo halqlari o'rtasida alohida ahamiyat
kasb etdi xususan, O'zbekiston Respublikasining ma'muriy–hududiy tuzilishi
jarayoni dastlab ikki bosqichda o'tkaziladi. Bu tadbir O'zbekiston davlati tarixiga
194
ma'muriy-hududiy rayonlashtiriv degan nom bilan kirib keldi.
Uning birinchi bosqichi, O'rta Osiyo milliy davlat chegaralanishi, deb nom oldi va
ular 1924-25 yillarda o'tkazildi.
Ikkinchi bosqich oblast', uye'zd, volost', qishloq soveti shakillaridagi to'rt
bo'g’inli ma'muriy bo'linishdan- okrug, rayon, qishloq soveti shakillariga o'tish
orqali amalga oshirildi.1930 yildan boshlab okrug ma'muriy birligi oblast' birligi
bilan almashtirildi.
Rayon sovetlari o'zlari joylashgan rayon hududlarida siyosiy madaniyat –
ho'jalik sohalarini boshqarib borishlari kerak edi. O'zbekistonda rayonlashtirish
tadbirlari amalga oshirilguncha, ularning hududi Toshkent, Samarqand, Farg’ona,
Zarafshon, Surxandaryo, Qashqadaryo, Xorazim oblastlaridan iborat yettita
ma'muriy-hududiy birliklardan tashkil topgan edi. Mazkur yettita oblast', o'z
navbatida 22 u'yezdga va 241 volostga bo'lingan edi.
Mustaqil O'zbekistonning ma'muriy- hududiy tuzilishi o'zinng konstitutsiyaviy
kafolatlariga egadir.Jumladan, konstitutsiyaning 16-bobi O'zbekiston
Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishiga bog’ishlangan Mazkur bobning 68-
moddasi O'zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar,
qishloqlar, ovullar, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasidan iborat degan
normani mustahkamlab qo'ygandir.
69-moddada esa, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent
shahrining chegaralarini o'zgartirish, shuningdek, viloyatlar, shaharlar ,tumanlar,
tashkil qilish va ularni tugatish O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining roziligi
bilan amalga oshirilishi qonunlashtirilgan. O'zbekiston Respublikasining 1996 yil
30 avgustdagi O'zbekiston respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi ,toponimik
obektlarga nom berishi va ularning nomlarini o'zgartirish masalalarni hal qilish
tartibi to'g’risidagi qonunida O'zbekistonning ma'muriy-hududiy tuzilishi shakillari
va ularni hal qilish tartibi ko'rsatilgan. Bu qonunga asosan (1-modda), viloyatlarni
tuzish va ularni tugatish O'zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining taklifiga
muvofiq, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasining aholi punktlari shahar va qishloq joylariga
bo'linadi. Shahar joylariga shahar va shahar posyolkalari, qishloq joylariga esa
195
qishloqlar va ovullar kiradi.
Har bir ma'muriy-hududiy birlikda davlatning mahalliy vakillik organlar
hokimiyati yoki mahaliy o'zini-o'zi boshqaruv organlari tashkil etiladi.
Viloyat ma'muriy-hududiy bo'linmalari bo'lishi uchun 2-ta sifatga ega bo'lishlari
kerak.
(1) Qishloq xo'jaligi va sanoat ishlab chiqarish birligi.
(2) Viloyat ishlab chiqaruvchi bo'linishi kerak ya'ni ishlab chiqarishi ehtiyojdan,
sarfdan yuqori bo'lishi kerak.
O'zbekiston Respublikasi hududi hozirgi davrda Qoraqalpog’iston Respublikasi
va Toshkent shahridan tashqari 12ta yirik viloyatlardan iboratdir. Qoraqalpog’iston
Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi Qoraqalpog’iston Respublikasi
konstitutsiyasining 16- moddasida ko'rsatilishicha, Qoraqalpog’iston Respublikasi
rayonlaridan, shaharlardan, shaharchalardan, ovullardan iborat.
Rayonlarni, shaharlarni tashkil qilish va ularni tugatish, shunengdek, ularning
chegaralarini o'zgartirish Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo'qorg’i kengesi
tomonidan amalga oshiriladi. Unda viloyatlar mavjud emas.
1996 yil 30 avgustdagi O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy
tuzilishi, toponimik obektlarga nom berish va ularning nomlarini o'zgartirish
masalalarini hal qilish tartibi to'g’risidagi qonunda shaharlarini aholi soniga, ishlab
chiqarishi sanoatiga qarab toifalarga ajratish tartiblari ko'rsatilgan. M:
viloyat,respublika (Qoraqalpohiston Respublikasi) itoatidagi shaharlar turkumiga
kamida 30ming aholisi bo'lgan, muhim sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan, ma'muriy
ahamiyat kasb etadigan, istiqbolli iqtisodiy va madaniy markaz hisoblangan
shaharlar kiritilishi mumkin. Hozir respublikada shaharlar soni 51 ta qonunining
moddasiga muvofiq, tumanga bo'ysunadigan shaharlar turkumiga, qoida tariqasida,
kamida 7 ming aholisi bo'lgan sanoat korxonalari va rivojlangan infrastrukturasi
mavjud shaharchalar, aholi punktlari kiritilishi mumkin .Bu masalani hal qilish
tegishli viloyat hokimyatlarning iltimosnomasiga asosan Vazirlar mahkamasining
taklifiga muvofiq Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi.
Shaharchalar (posyolka) turkumiga sanoat korxonalari qurilishlar, temir yo'l
stansiyalari va boshqa muhim obektlari yaqinida joylashgan hamda qoida
196
tariqasida kamida 2 ming aholisi bo'lgan aholi punktlari kiritilishi mumkin.
Shahar hududlariga kirmaydigan, ma'lum aholi soniga ega bo'lgan qishloq
markazlari va ma'lum sanoat obektlari atrofida istiqomat qiluvchi aholining yashash
joylari qishloqlar bo'lib hisoblanadilar.
Ovullar esa qishloqlarga qaraganda kichikroq hajimdagi yashash va turar
joylardan iborat aholi punktlaridir. Ovullarda ko'p hollarda chorvador oilalar
istiqomat qilib ular asosan ko'chib yuruvchi bir necha chuponlar oilalaridan tashkil
topadi.
3. Qoraqalpog’iston Respublikasining O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi
konstitutsiyaviy maqomi .
Qoraqalpog’iston Respublikasi suveren demokratik davlat sifatida O'zbekiston
Respublikasi tarkibiga kiradi.
O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyasiga asosan (70-modda)
Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqiy holati O'zbekiston
Respublikasining konstitutsiyasi Qoraqalpog’iston Re6spublikasining
konstitutsiyasi va ularning o'zaro shartnomalari asosida
belgilanadi.Qoraqalpog’iston Respuublikasining konstitutsiyaviy holati birinchi
navbatda, uning mustaqil davlat sifatida O'zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi,
uning butun to'liq hokimiyat egasi (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud) ekanligini
bildiradi.
Ikkinchi belgi uning o'z hududiga ega ekanligidir. Qoraqalpog’iston
Respublikasi hududi buzilmas va daxilsizdir Qoraqalpog’iston millati o'z yeriga
o'z boyliklariga o'zi egalik qiladi.
Qoraqalpog’iston Respublikasining O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi
konstitutsiyaviy- huquqiy holatini belgilovchi yana bir xususiyat shundaki, bu
respublika o'zining konstitutsiyaviy huquqiy tizimiga ega. Ularga Qoraqalpog’iston
Respublikasi konstitutsiyasi respublika qonunlari va o'z vakolati yuzasidan qabul
qilingan boshqa huquqiy normativ aktlar, Qoraqalpog’istonning O'zbekiston bilan
tuzgan shartnoma va bitimlari kiradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi o'zining vakillik qonun chiqaruvchi organ
197
Jo'qorg’i kengesiga, Vazirlar kengesiga, sud tizimi Respublika Oliy sudi,
Respublika xujalik sudi, konstitutsiyaviy nazorat qo'mitasi, Respublika prokratura
organlariga ega
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Davlat shakllari deganda nimani tushunasiz?
2. Qanday davlat demokratik davlat hisoblanadi?
3. Konstitutsiyaga muvofiq O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy
tuzilishini tavsiflab bering?
198
12-Mavzu: O'ZBEKISTONDA QONUN CHIQARISH HOKIMIYATINING
AMALGA OSHIRILISHI VA KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI
Reja:
1. Qonun chiqaruvchi hokimyat va uni tashkil qilish tartibi.
2. Oliy majlis palatalarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi.
3. O'zbekistonda saylov huquqi va tizimi.
4. Referendum va uni o'tkazish tartibi hamda shartlari .
Tayanch iboralar: davlat hokimiti organlari; Oliy vakillik organinig tuzilishi;
Qonunchilik palatasi va senatning vakolatlari; saylov huquqi; saylov tizimi;
referundum va uni o'tkazish tartibi; referendumga oid qonun hujjatlari;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
3. O'zbekiston,1996-249-b
4. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
5. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
6. O'zbekiston Respublikasining Referendumi to'g’risidagi qonun.(Yangi
7. tahriri).03.12.2004 y.
8. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
9. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
10. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
199
11. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
13. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. Qonun chiqaruvchi hokimyat va uni tashkil qilish tartibi.
O'zbekiston Respublikasining Oliy majlisi davlat vakillik organi bo'lib, qonun
chiqaruvchi hokimyatni amalga oshiradi.U ikki palatadan qonunchilik palatasi
(qo'yi palata)va senatdan (yuqori palata)dan iborat.Ularning har ikkalasining
vakolati 5-yil. Oliy Majlisning qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari
bo'yicha ko'ppartiyaviylik asosida saylanadigan 120-deputatdan iborat.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlsining Senati a'zolari Qoraqalpog’iston
Respublikasi Jo'qorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar, va shaharlar davlat hokimiyati
vakillik organlari deputatlarining tegishli qo'shma majlislarida mazkur deputatlar
orasidan yashirin ovoz berish yo'li bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahridan teng miqdorda 6-kishidan saylanadi. 16-nafar a'zosi
Prezident tomonidan tayinlanadi.
Saylov kuni 25 yoshga to'lgan hamda kamida 5-yil O'zbekiston Respublikasi
hududida muqim yashayotgan O'zbekiston fuqarosi O'zbekiston Respublikasi
qonunchilik palatasi deputati shunengdek Senat a'zosi bo'lishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi va
senatining birgalikdagi vakolatlari qo'yidagilardan iborat:
1) O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o'zgartirish va
qo'shimchalar kiritish.
2) O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlarini, qabul qilish,
ularga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish.
200
3) O'zbekiston respublikasining referendumini o'tkazish to'g’risida va uni
o'tkazish sanasini tayinlash hamda qaror qabul qilish.
4) O'zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo'nalishlarini
belgilash hamda davlat strategik dasturlarini qabul qilish:
5) O'zbekiston Respublikasi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud
hokimyati organlarining tizimini va vakolatlarini belgilash.
6) O'zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va
ularning O'zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqish haqidagi qarorlarini
tasdiqlash.
7) Boj, valuta va kredit ishlarini qonun yo'li bilan tartibga solish.
8) O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining taqdimiga binoan
O'zbekiston Respublikasining Davlat budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat
etish.
9) Soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni joriy qilish.
10) O'zbekiston Respublikasining ma'muriy- hududiy tuzilishi masalalarini
qonun yo'li bilan tartibga solish, chegaralarini o'zgartirish.
11) Tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish ularning nomini
hamda chegaralarini o'zgartirish.
12) Davlat mukofotlari va unvonlarini ta'sis etish.
13) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo'mitalari
va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to'g’risidagi
farmonlarini tasdiqlash.
14) O'zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov komissiyasini tuzish.
15) O'zbekiston Respublikasi Prezdentining taqdimiga binoan O'zbekiston
Respublikasi Bosh vaziri nomzodini ko'rib chiqish va tasdiqlash .
16) O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining inson huquqlari bo'yicha
vakili va uning o'rnbosarini saylash.
17) O'zbekiston Respublikasi hisob palatasining hisobotini ko'rib chiqish .
18) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston Respublikasiga
hujum qilganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofa qilish yuzasidan tuzilgan
shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug’ilganda urush holati e'lon qilish
201
to'g’risidagi farmonini tasdiqlash.
19) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman
safarbarlik e'lon qilish, favqulotda holat joriy etish, uning amal qilinishini uzaytirish
yoki tugatish to'g’risidagi farmonlarini tasdiqlash .
20) Halqaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsasiya qilish
Palatalarning birgalikdagi vakolatlariga kiradigan maslalar avval qonunchilik
palatasida , so'ngra senatda ko'riladi.
2. Oliy Majlis palatalarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi.
Qonunchilik palatasining mutloq vakolatlari:
1)Qonunchilik palatasi Spekeri va uning o'ribosarlarini, qo'mitalarning raislari va
ularning o'rinbosarlarini saylash.
2)Bosh prokrorning taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisinig
qonunchilik palatasi deputatini daxilsizlik huquqidan mahrum etish to'g’risidagi
masalalarni hal etish.
3) O'z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib qoyidalari bilan bog’liq
masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish.
4) Siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan,
shunengdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul
qilish kiradi.
Senatning mutloq vakolatlariga:
(1) Senat Raisining va uning o'rinbosarlarini, qo'mitalarning raislari va ularning
o'rinbosarlarini saylash.
(2) Prezidentning taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy
sudini saylash.
Oliy sudini״_______________________________________________״____(3)
saylash
Oliy xo'jalik״_______________________________________________״____(4)
sudini saylash.
tabiatni״_______________________________________________״____(5)
muxofaza qilish davlat qo'mitasining raisini tayinlash hamda uni lavozimidan ozod
etish:
202
(6) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining O'zbekiston bosh prokrori va uning
o'rn bosarlarini tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etish to'g’risidagi
farmonlarni tasdiqlash.
(7) O'zbekiston Respuplikasi Prezidentining Milliy Xavfsizlik xizmati rayisini
tayinlash va uni lovozimidan ozod etish to'g’risidagi farmonlarini tasdiqlash.
(8) O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O'zbekiston
Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash
hamda ularni lavozimidan ozod etish.
(9) O'zbekiston Respublikasining Prezidentining taqdimiga binoan O'zbekiston
Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining raisini tayinlash va uni lavozimidan
ozod etish.
(10) O'zbekiston Respublikasining Prezidentining taqdimiga binoan aministiya
to'g’risidagi hujatlarni qabul qilish.
(11) O'zbekiston bosh prokrorining taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Oliy
majlisining Senati a'zosini daxilsizlik huquqidan mahrum etish to'g’risidagi
masalalarni hal etish.
(12) O'zbekiston Renspublikasi Bosh prokrorining, Tabiatni muxofaza qilish davlat
qo'mitasi raisining, Markaziy banki boshqaruvi raisining hisobotlarini eshitish.
(13) O'z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki-tartib qoyidalari bilan bog’liq
masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish.
(14) Siyosiy,ijtimoiy_iqtisodiy hayot soxasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan,
shunengdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul
qilish kiradi.
Qonunchilik palatasi va senatining1-chi majlislari tegishlicha qonunchilik
palatasiga saylovdan keyin ikki oydan kechiktirmay va senat tarkib topganidan
keyin 1-oydan kechiktirmay Markaziy Saylov komissiyasi tomonidan chaqiriladi.
Qonunchilik palatasining majlislari sessiyalar davrida o'tkaziladi.Sessiyalar qoida
tariqasida sentabrning 1chi ish kunidan boshlab kelgusi yilning iyun oyi oxirgi ish
kuniga qadar o'tkaziladi .
Senat majlislari zaruratga qarab, lekin yiliga kamida 3-marta o'tkaziladi.
Oliy majlis palatalarining majlislari, agar ular ishida barcha deputatlar, senatorlar
203
umumiy sonining kamida yarmi ishtirok eayotgan bo'lsa, vakolatli
xisoblanadi,Konstutsiyaviy qonunlarni qabul qilishda barcha deputatlar, senatorlar
umumiy sonining kamida 2/3 qismi ishtirok etishi shart.
Qonunchilik palatasi va Senati alohida-alohida majlis o'tkazadilar.
Palatalarning qo'shma majlislari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyod
qilganda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy iqtisodiy
hayotining, va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan nutq
so'zlaganda, chet davlatlarning rahbarlari nutq so'zlaganda o'tkaziladi.
Qonunchilik tashabbusi huquqiga (1) Prezident (2) O'zbekiston davlat
hokimyatining oliy vakillik organi orqali Qoraqalpog’iston Respublikasi, (3)
Qonunchilik palatasi deputatlari (4) Vazirlar mahkamasi (5) Konstitutsiyaviy sud,
(6) oliy sud, (7) Oliy xujalik sudi, (8) Bosh prokror.
3. O'zbekistonda Saylov huquqi va tizimi.
Saylov huquqi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Respublika Oliy Majlisi
va halq deputatlari viloyatlar, tumanlar,shahar kengashlarining saylovi ketganda
kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalar
yig’indisidir.
Professor A.Saidov „Saylov huquqi” tushunchasini va iborasini ikki ma'noda
ishlatadi. Birinchidan, bu saylov huquqi saylab qo'yiladigan organlarni
shakillantirishni tartibga soluvchi huquqiy me'yorlar tuzimidir. Ikkichisi, bu
fuqarolarning saylab qo'yiladigan organlarni tuzishda qatnashish ya'ni ularning
tartibini saylash (faol saylov huquqi) va unga O'zlarining saylanishi (passiv saylov
huquqi) huquqlaridir. (Saidov.A.X. Saylov huquqi –T,1993- i-b)
O'zbekiston Respublikasi Saylov huquqi o'z manbalariga ega
(1) O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,(23-bob) Qaroqolpog’iston
Respublpkasi Kengasi (22-bob) saylov to'g’risidagi normalar .
(2)„O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g’risida”gi qonun, „O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g’risida”gi qonun, „Halq deputatlari
viloyatlar, tumanlar, shahar kengashlariga saylov to'g’risida”gi qonun,
„Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonun, „Fuqarolar
saylov huquqlarining kafolatlari to'g’risidagi qonun.
204
Saylov huquqining prinsiplari.
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari umumiylik, teng saylov huquqi,
to'g’ridan to'g’ri saylov huquqi, o'z xohish-irodalarini erkin bildirish va yashirin
ovoz berish prinsiplariga asosan saylovni amalga oshiradilar.
Umumiy saylov huquqi shuni anglatadiki, O'zbekiston Respublikasining 18-yoshga
kirgan har bir fuqarosi saylov huquqiga egadir. 35 yoshdan kichik bo'lmagan
O'zbekiston fuqarolari Respublika Prezidenti etib saylanish huquqiga, 25 yoshga
tulgan fuqarolar Oliy majlisga saylanish huquqiga, 21 yoshga to'lgan fuqarolar
hokimyatning mahaliy vakillik organlariga saylanish huquqiga egadirlar.
Teng saylov huquqining ma'nosi shundan iboratki,
Har bir fuqaro saylovchi bir ovozga ega: saylovda hamma teng asoslarda
qatnashadi: ayollar va yerkaklar teng saylov huquqlariga ega huquqlaridan
foydalanadilar: hyech kim saylovda boshqa shaxslarga nisbatan biron bir afzalikka
ega emas.
To'g’ridan to'g’ri saylov huquqi hokimyat organlariga saylov to'g’ridan-to'g’ri
o'tkazilishini bildiradi: saylovchilar o'z nomzodlariga saylov vaqtida bevosita ijobiy
yoki qarshi ovoz berishlari mumkin.
Davlat vakillik organlariga saylov o'tkazish tartibi saylovchilar
ro'yxatini, saylov okruglarini va uchastkalarini tuzish.
Saylov kuniga qadar yoki saylov kunida 18 yoshga to'ladigan ro'yxat
tuzilayotgan vaqtda mazkur saylov uchastkasi hududida doimiy yoki vaqtincha
istiqomat qilib kelayotgan O'zbekiston Respublikasi fuqarolari saylovchilar
ro'yxatiga kiritiladi.
Saylovchilarning ro'yxatlari saylovga 15 kun qolganda O'zbekiston
Respublikasi chet eldagi vakolatxonasida, sanatoryalar va dam olish uylarida
,kasalxonalar va boshqa stasionar davolash muassasalarida. Olis va borish qiyin
bo'lgan joylarda tuzilgan saylov uchastkalarida esa saylovchilarga yetti kun
qolganda hamma tonishishi uchun taqdim qilinadi.
O'zbekiston Respublikasida saylovlarni tashkil qilish hududiy prinsipga
asoslanadi. Bu degan so'z saylovlar saylov okruglari orqali amalga oshiriladi.
Saylov okrugi bu saylov o'tkazish uchun qonun tomonidan belgilab qo'yilgan
205
hududiy saylov birligidir.
Oliy majlisga saylov o'tkazish uchun 250 ta hududiy saylov okruglari
ro'yxatini ularning chegaralari va saylovchilar sonini ko'rsatgan holda saylov
tayinlanganidan keyin kechi bilan 15 kun ichda e'lon qiladi
Viloyatlar va toshkent shahar kengashilariga 60 tadan ko'p bo'lmoq tuman va
shahar kengashlariga 30 tadan ko'p bo'lmoq hududiy saylov okrugi tuziladi.
Saylovda ovoz berishni o'tkazish va saylovlarning bergan ovozini sanab
chiqish uchun saylov uchastkalari tashkil qilinadi.Saylov uchastkalari saylov
tayinlanganidan keyin 30 kundan kechikmay tuziladi. Harbiy qisimlarda, olis va
borish qiyin bo'lgan yerlarda ham saylov uchastkaalari ana shu muddatda, ayrim
hollarda esa- istisno tariqasida saylovga kamida 5-kun qolganda tuziladi. Saylov
uchastkalari, qoyida tariqasida kamida 20 nafar va ko'pi bilan 3000 nakfar
saylovchidan iborat etib tuziladi. Ovoz berishni tashkil etish uchun har bir saylov
uchastkasiga tuman, shahar hokimligi bino ajratadi.
4§ Referendum va uni o'tkazish tartibi.
Referendum (lotincha referendum- xabar etilishi kerak bo'lgan narsalar)- alohida
jamiyat va davlat ahamiyatiga molik masalani xal qilish uchun umumxalq ovoziga
surovnoma qo'yishdir. Jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar
ishtirokining oliy shakli- referendumda qatnashib ovoz berishdir. O'zbekiston
Respublikasining Referendumi to'g’risida”gi qonun 18.11.1991 y. 2001 yil29-
avgust. Mazkur Qonunga O'zR 03.12.2004 y. 714-II-son Qonuniga muvofiq
o'zgartirishlar kiritilgan
Qonun 7-bobdan iborat:
I. Umumiy qoidalar; II. Referendumni tayinlash; III. Referendum okruglari va
uchastkalari; IV. Referendum o'tkazuvchi komissiyalarni tuzish va ularning
vakolatlari; V. Ovoz beruvchi fuqarolarning ro'yxatlari. Referendumda ovoz berish
byuleteni; VI. Ovoz berish va referendum natijalarini aniqlash; VII. Referendumda
qabul qilingan qarorlarning e'lon qilinishi, kuchga kirishi va majburiyligi; VIII.
Yakunlovchi qoidalar
O'zbekiston Respublikasining referendumi (bundan buyon matnda referendum
deb yuritiladi) O'zbekiston Respublikasining qonunlarini va boshqa qarorlarni qabul
206
qilish maqsadlarida jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari yuzasidan
fuqarolarning umumxalq ovoz berishidir. Referendum saylovlar bilan bir qatorda
xalq irodasining bevosita ifodasidir. Referendumda qabul qilingan qarorlar oliy
yuridik kuchga ega bo'ladi va faqat referendum yo'li bilan bekor qilinishi yoki
o'zgartirilishi mumkin. Referendum O'zbekiston Respublikasining butun hududida
o'tkaziladi.
Quyidagi masalalar referendum predmeti bo'lishi mumkin emas:
O'zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini o'zgartirish;
O'zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va soliqlar;
amnistiya va avf etish;
jamoat tartibini, aholi sog’lig’i va xavfsizligini ta'minlash bo'yicha
favqulodda va shoshilinch chora-tadbirlar o'tkazish;
O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan
majburiyatlarni bajarish;
mansabdor shaxslarni tayinlash va vazifasidan ozod etish.
Quyidagilar Referendum o'tkazilishini istisno etadigan holatlar hisoblanadi:
O'zbekiston Respublikasining butun hududida joriy etilgan harbiy vaqt yoki
favqulodda holat sharoitlarida, shuningdek harbiy vaqt tugagan yoki favqulodda
holat bekor qilingandan keyin uch oy davomida referendum o'tkazilmaydi.
Referendum natijalari rasman e'lon qilingandan keyin bir yil davomida
mazmun yoki ma'nosiga ko'ra xuddi shunday savol qo'yilgan referendum
o'tkazilmaydi.
Referendum o'tkazishning asosiy prinsiplari:
Referendum fuqarolarning o'z xohish-irodasini umumiy, teng va to'g’ridan-
to'g’ri bildirishi asosida yashirin ovoz berish yo'li bilan o'tkaziladi.
O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining referendumda ishtirok etishi ixtiyoriy
va erkindir. O'zbekiston Respublikasi fuqarolarini referendumda ishtirok etishga
yoki ishtirok etmaslikka majbur qilish maqsadida ularga, shuningdek xohish-
irodasini erkin bildirishiga ta'sir ko'rsatishga hyech kim haqli emas.
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari referendumda teng asoslarda ishtirok
etadilar. Har bir fuqaro bir ovozga ega bo'ladi.
207
Referendumga tayyorgarlik ko'rish va uni o'tkazish ochiq va oshkora amalga
oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari referendumda bevosita ishtirok etadilar.
Fuqarolarning o'z xohish-irodasini bildirishi nazorat qilinishiga yo'l
qo'yilmaydi.
Referendumda ishtirok etish huquqi:
Referendum o'tkaziladigan kunga qadar yoki referendum kunida o'n sakkiz
yoshga to'lgan O'zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi referendumda ishtirok
etish huquqiga egadir.
O'zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida istiqomat qilayotgan yoki
turgan O'zbekiston Respublikasining fuqarosi referendumda ishtirok etishga to'la
haqlidir.
Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud
xukmi bilan ozodlikdan mahrum etish tarzidagi jazoni ijro etish muassasalarida
saqlanayotgan shaxslar referendumda ishtirok etish huquqiga ega emaslar.
Kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqyei, irqiy va milliy mansubligi, jinsi,
ma'lumoti, tili, dinga munosabati, mashg’ulotining turi va xususiyatiga qarab
fuqarolarning referendumda qatnashish huquqlarini bevosita yoki bilvosita cheklash
man etiladi.
Referendumga tayyorgarlik ko'rish va uni o'tkazishda ochiqlik:
Referendumga tayyorgarlik ko'rish va uni o'tkazishga doir barcha tadbirlarda
siyosiy partiyalardan, fuqarolar tashabbuskor guruhlaridan kuzatuvchilar, ommaviy
axborot vositalarining vakillari, boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlardan
kuzatuvchilar qatnashish huquqiga egadirlar. Ularning vakolatlari tegishli hujjatlar
bilan tasdiqlangan bo'lishi kerak. Manfaatdor tashkilotlar, fuqarolar tashabbuskor
guruhlari o'z kuzatuvchilari to'g’risida okrug komissiyalariga referendum
o'tkazilishiga kechi bilan o'n besh kun qolganida ma'lum qiladilar. Referendum
o'tkazuvchi okrug komissiyasi manfaatdor tashkilotdan, fuqarolar tashabbuskor
guruhidan ariza olganidan keyin besh kun ichida O'zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasi belgilaydigan namunadagi mandatni kuzatuvchi
uchun beradi.
208
Referendumni o'tkazish tashabbusi bilan:
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari;
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari; (O'zR 03.12.2004 y. 714-
II-son qonuni taxriridagi xat boshi)
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti chiqishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining referendumni o'tkazish tashabbusini
amalga oshirish tartibi: O'zbekiston Respublikasi fuqarolari agar, referendumda
ishtirok etish huquqiga ega bo'lgan fuqarolar umumiy sonining kamida besh foizini
tashkil etgan fuqarolar imzosi to'plangan bo'lsa, basharti bunda imzolayotgan
fuqarolar miqdori har bir ma'muriy-hududiy tuzilma (Qoraqalpog’iston
Respublikasi, viloyat va Toshkent shahri) bo'yicha bir tekis va mutanosib ravishda
taqsimlangan bo'lsa, referendumni o'tkazish tashabbusi huquqini amalga oshiradilar
O'zbekiston Respublikasining referendumda ishtirok etish huquqiga ega
bo'lgan har bir fuqarosi yoki fuqarolar guruhi referendumni o'tkazish to'g’risidagi
tashabbusni qo'llab-quvvatlovchi imzolarni to'plash uchun kamida yuz kishidan
iborat tashabbuskor guruhni tuzishi mumkin. Fuqarolar tashabbuskor guruhining
vakolatli vakili guruhni ro'yxatdan o'tkazishni so'rab O'zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan murojaat etadi. Arizaga quyidagilar ilova
qilinadi:
fuqarolar tashabbuskor guruhi a'zolarining familiyasi, ismi, otasining ismi,
tug’ilgan sanasi, turar joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqami ko'rsatilgan
ro'yxati;
fuqarolar tashabbuskor guruhi yig’ilishining vakolatli vakilni tayinlash
to'g’risidagi qarori va uning nomiga qonunda belgilangan tartibda
rasmiylashtirilgan ishonchnoma;
fuqarolar tashabbuskor guruhi referendum o'tkazish to'g’risida tashabbus
ko'rsatib qaror qabul qilgan yig’ilishining bayoni;
referendumga olib chiqish uchun fuqarolar tashabbuskor guruhi taklif
etayotgan masalaning (masalalarning) ta'rifi.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan
hujjatlarning ushbu qonun talablariga muvofiqligini aniqlagach, ular tushgan
209
kundan e'tiboran besh kun ichida fuqarolar tashabbuskor guruhini ro'yxatga olish
yoki ro'yxatga olishni rad etish to'g’risida qaror qabul qiladi.
Fuqarolar tashabbuskor guruhini ro'yxatga olish to'g’risida qaror qabul
qilinganidan keyin vakolatli vakilga tegishli ro'yxatdan o'tganlik guvohnomasi
beriladi.
Fuqarolar tashabbuskor guruhini ro'yxatga olish rad etilgani taqdirda
O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi asosli javob beradi.
Fuqarolar tashabbuskor guruhi o'zining vakolatli vakili ro'yxatdan o'tganlik
guvohnomasini olganidan keyingina referendumni o'tkazish tashabbusini qo'llab-
quvvatlovchi imzolar to'plashga haqlidir. Bunda fuqarolarning ilgari to'plangan
imzolari hisobga olinmaydi. Fuqarolar tashabbuskor guruhiga berilgan ro'yxatdan
o'tganlik guvohnomasi uch oy mobaynida haqiqiydir. Imzolar to'plash bo'yicha
xarajatlarni fuqarolar tashabbuskor guruhi qiladi.
Imzo varaqalarining shaklini O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov
komissiyasi belgilaydi. Imzo varaqasida referendumga qo'yilayotgan masalaning
ta'rifi bo'lishi kerak.
Fuqarolar imzo varaqasida o'z familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan sanasi,
turar joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqamini, shuningdek imzo
qo'yilgan sanani ko'rsatadilar.
Referendumga qonun loyihasi qo'yilgan taqdirda, imzolar to'plashni
o'tkazayotgan shaxs fuqaroning talabiga binoan shu qonun loyihasining matnini
taqdim etishi kerak.
Imzo varaqasini imzolarni to'plagan shaxs, shuningdek fuqarolar tashabbuskor
guruhining vakolatli vakili tasdiqlaydilar, bunda ular o'z familiyasi, ismi, otasining
ismi, turar joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqamini ko'rsatadilar.
Fuqarolarning imzosini to'plash ish, xizmat, o'quv, turar joyida, shuningdek tashviqot qilish va imzolar to'plash qonunlar bilan taqiqlanmagan boshqa joylarda o'tkaziladi. Bunda imzolar to'playotgan shaxs fuqarolarni har qanday shaklda majburlashi va o'ziga og’dirib olishiga yo'l qo'yilmaydi.
Imzolar to'planganidan keyin Qoraqalpog’iston Respublikasi, har bir viloyat va
Toshkent shahri bo'yicha alohida-alohida jildlarga tikilgan imzo varaqalari,
shuningdek fuqarolar tashabbuskor guruhining yakuniy bayoni fuqarolar
210
tashabbuskor guruhining vakolatli vakili tomonidan O'zbekiston Respublikasi
Markaziy saylov komissiyasiga topshiriladi.
Hujjatlarni taqdim etgan shaxsga O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov
komissiyasi xujjatlar qabul qilib olingan sana va vaqt ko'rsatilgan ma'lumotnoma
beradi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tushgan
hujjatlarning ushbu qonun talablariga muvofiqligini tekshiradi va imzo varaqalari
tushgan kundan e'tiboran o'n kun ichida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
qonunchilik palatasiga o'z xulosasini yuboradi hamda bu haqda O'zbekiston
Respublikasi Prezidentini xabardor qiladi. (O'zR 03.12.2004 y. 714-II-son qonuni
taxriridagi qism)
Agar tekshirish natijasida imzolarni qalbakilashtirish hollari, ushbu qonunning
boshqa buzilishlari aniqlansa, O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov
komissiyasi referendum o'tkazish to'g’risidagi tashabbus haqiqiy emasligi haqida
qaror chiqaradi. Mazkur qaror nusxasi fuqarolar tashabbuskor guruhiga yuboriladi.
Referendum tayinlash huquqi: Referendum O'zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi tomonidan tayinlanadi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti referendum
o'tkazish tashabbuskori bo'lgan taqdirda u O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga
murojaat etishi yoki referendum o'tkazish to'g’risida o'z qarorini qabul qilishi
mumkin. Referendumga qo'yilayotgan masalaning matni referendum tayinlanganda
ma'qullanadi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Qonun chiqaruvi hokimiyatni kim amalga oshiradi?
2. Saylov huquqining prinsiplari nimalardan iborat?
3. Referendum o'tkazish tashabbusiga kimlar ega?
4. Referendum o'tkazishni istisno qiladigan holatlar?
211
13 - Mavzu: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI –
DAVLAT BOSHLIG’I.
Reja:
1. O'zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy etilishi.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari.
3. Vazirlar Mahkamasi va uning vakolatlari.
Tayanch iboralar: davlat boshqaruvi shakllari; Prezidentlik Respublikasi;
Prezidentning vakolatlari; Vazirlar Mahkamasi va uning vazifalari; Prezident
tomonidan chiqariladigan huquqiy hujjatlar;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
4. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
5. O'zbekiston Respublikasining Referendumi to'g’risidagi qonun.(Yangi
tahriri).03.12.2004 y.
6. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
7. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
8. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
212
9. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
11. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy etilishi.
Prezidentlik hokimyati instituti faqat hokimyatning bo'linishi prinsipiga
asoslangan mamlakatlarga xos holatdir.Demokratiyani, jamiyatni rivojlantirishning
tezlashuvi davlatchilik tizimining asta-sekin yangilanishi, prezidentlik lavozimining
demokratik tabiatini belgilovchi kafolatlarning SSSR konstitutsiyasida
mustahkamlanishi 1990 yilda Sovet itifoqida Prezidentlik lavozimining ta'sis
etilishiga olib keldi.O'zbekiston Respublikasi ittifoqdosh respublikalar ichida 1-chi
bo'lib Prezidentlik boshqaruviga o'tdi va Respublikada prezidentlik lavozimi ta'sis
etildi.
Prezidentlik Respublika shaklidagi davlatlarda respublika Prezidenti davlat
va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i hisoblanadi.
Respublika Oliy Kengashi qonunida takidlanishicha ,,mazkur konstitutsiyaviy
institutlarining joriy etilishidan ko'zlangan maqsad mamlakatimizdagi demokratik
jarayonlarni yanada rivojlantirish, siyosiy islohatlarni chuqurlashtirish,
konstitutsiyaviy tuzimni mustahkamlash, O'zbekiston jamiyat va boshqaruv
organlarining o'zaro aloqasini takomillashtirishdan iboratdir.
„O'zbekiston SSSR Prezidenti lavozimini ta'sis etish hamda O'zbekiston
SSSR Konstitutsiyasi (asosiy qonun) o'zgartirishi va qo'shimchalar kiritish
to'g’risida”gi qonun Sovet O'zbekistoni 1990 4-aprel'.
Demak, prezidentlik lavozimi O'zbekistonda nisbatan yangi lavozimdir. U
ijroiya hokimyatini mustahkamlash maqsadida vujudga keltirilgan.
213
O'zbekiston Respublikasida Prezidentlik lavozimi 1990 y 24 martda
Respublika Oliy Kengashining 12-chaqiriq birinchi sessiyasida ta'sis etildi va shu
munosabat bilan O'zbekistoning 1978 yilgi konstitutsiyasiga Respublika Prezidenti
haqidagi maxsus yangi 12-bob kiritildi. Respublika Konstitutsiyasiga kiritilgan 118-
modda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig’i deb e'lon qilindi. Shu
bobning keyingi moddalarida Respublika Prezidentiga qo'yiladigan talablar, uni
saylash tartibi ko'rsatilgan edi.
O'zbekiston Respublikasining 1-chi Prezidenti Oliy Kengashning shu
sessiyasida halq deputatlari tomonidan yashirin ovoz berish yo'li bilan saylandi.
Shundan keyin ijro etuvchi va boshqaruv hokimyatning tuzilishi takomillashtiriladi
.Respublika Ministirlar Soveti Vazirlar Mahkamasiga aylantirildi.
1991 yilning 29 dekabirdagi referendumda O'zbekiston halqi
mamlaktimizning mustaqil rivoji uchun ovoz berdi va tariximizda ilk marotaba
bevosita umumiy teng va yashirin ovoz berish yo'li bilan Respublika Prezidentini
saylaydi. 1991 yilda O'zbekistonda bo'lib o'tgan respublika Prezidentligiga saylov
„O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g’risida”gi 1991 yil 18 noyabr'
qonuniga asosan amalga oshirilgan. 1991 yil 29 dekabrda O'zbekiston Respublikasi
Prezidentini saylashda 10mln 515 ming 66 saylovchidan, 9 mln 915ming 181 kishi
yoki saylovchilarning 94,3 foizi saylov bulleteni oldilar saylovda 9mln 900 ming 58
kishi yoki saylovchilarning 94,2 foizi ovoz berdilar. Respublika Prezidentligiga
nomzod I.A.Karimov uchun 8 mln 514 ming 136 saylovchi yoki jami
saylovchilarning 86 foizi ovoz berdi. Boshqa nomzod uchun 1mln 220 ming 474
saylovchi yoki jami saylovchilarning 12,3 foiz ovoz berdi. Uchastka saylov
komissiyalari tomonidan 129 ming 823 bulleten yoki jami byulletinlarning 1,3 foiz
haqiqiy emas deb topildi. (O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi yakuni
O'zbekiston Respublikasida mustaqil davlatning paydo bo'lishi - T:1992-50 b).
1995 yilning 26 martida o'tkazilgan referendum Prezident vakolatini 1997 yildan
2000 yilgacha uzaytirdi.
2.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi O'zbekiston
Respubllikasi Prezidentining huquqiy maqomiga, 93-moddasi Prezidentning
214
vakolatlariga bag’ishlangan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining
Konstitutsiyada ko'rsatilgan vakolatlarini maqsadi, mazmuniga ko'ra, shartli
ravishda bir necha guruhga bo'linishi mumkin (1) qonunchilik va qonuniylik
sohasidagi vakolatlar (2)Davlt organlarini tuzish sohasidagi vakolatlar: (3)
Fuqarolarning huquq erkinliklari, burchlari va qonuniy manfaatlari sohasidagi
vakolatlar. (4) halqaro munosabatlar sohasidagi vakolatlar.
(1)Qonunchilik va qonuniylik sohasidagi vakolatlari: Respublika Prezidenti
Davlat rahbari sifatida qonunchilik jarayonining bevosita ishtirokchisidir.
Konstitutsiyaning 83-moddasiga binoan, O'zbekston Respublikasi Prezidenti
qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. U Oliy Majlis qonunchilik palatasiga qonun
loyihalarini yoki biror masala bo'yicha qonun ishlab chiqishni taklif etishi mumkin.
Konstitutsiya 93-moddasining 17-bandiga asosan, respublika Prezidenti Oliy
Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlarni imzolaydi. Bu holat esa Oliy Majlis
qabul qilgan qonun faqat respublika Prezidenti imzosidan keyingina kuchga
kirishini bildiradi. Qonunga e'tirozi bo'lganda ,Prezident o'z e'tirozlarini ilova qilib,
uni takroran muhokama qilish va ovozga qo'yishi uchun Oliy Majlisga qaytarishga,
tasdiqlashni kechiktirishga haqli.
Qonunni qabul qilish tartibi.
A. Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan qonun qabul qilingan
kundan e'tiboran 10-kundan kechiktirmay Senatga yuboriladi. Senat qonunni
ma'qullash yoki uni rad etishi to'g’risida qaror qabul qiladi. Senat tomonidan rad
etilgan qonun qonunchilik palatasiga qaytariladi. Agar qonunchilik palatasi
deputatlar umumiy sonining 2/3 qismidan iborat ko'pchilik ovozi bilan qonunni
yana ma'qullasa, qonun O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul
qilingan hisoblanadi hamda qonunchilik palatasi tomonidan O'zbekiston
Respublikasi Prezidentiga imzolash va e'lon qilish uchun yuboriladi.
B. Senat tomonidan ma'qulangan qonun imzolanishi va e'lon qilinishi uchun
O'zbekiston Respublikasi Prezidentiga 10 kun ichida yuboriladi. O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan qonun 30 kun ichida imzolanadi va e'lon
qilinadi.
O'zbekiston Respubliksi Prezidenti Qonunni o'z e'tirozlari bilan O'zbekiston
215
Respubliksi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qaytarilgan va qonunchilik
palatasi tomonidan ma'qullash uchun Senatga qaytadann kiritilgan qonunni Senat
ko'rib chiqib, uni ma'qullash yoki rad yetishi to'g’risida qaror qabul qiladi. Agar
qonun avvalgi qabul qilingan tahrirda Senat a'zolari umumiy sonining kamida 2/3
qismidan iboratko'pchilik ovozi Bilan ma'qullansa,O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti tomonidan 14kun ichida imzolanishi va e'lon qilinishi kerak.
Prezident qonuniylikning ta'minlashning kafilidir. Uning bu sohadagi
faoliyati qonuniylikni ta'minlashda ishtirok etuvchi organlarni tuzishda, Ularning
faoliyatini nazorat qilib turishda o'z ifodasini topadi.
(2)Davlat organlarini tuzishdagi vakolatlari.
Ijro etuvchi hokimyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi: respublika Oliy
Hokimyat va boshqaruv organlarining va hamjihat ishlashini ta'minlaydi: vazirliklar
davlat qo'mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va
tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O'zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining palatalari tasdig’iga kiritadi
Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodlalrni O'zbekiston Respublikasi
Oliy majlisining Senatiga taqdim etadi. O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining
palatalari ko'rib chiqishi va tasdiqlash uchun O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri
nomzodni taqdim etadi va lavozimidan ozod qiladi. Bosh vazirning taqdimiga
binoan Vazirlar maxkamasi a'zolarini tasdiqlaydi va lavozimidan ozod qiladi. Bosh
prokror uning o'rinbosarlarini tayinlaydi va ularn lavozimidan ozod qiladi,
keyinchalik bu masalalarni senat tasdig’iga kiritadi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Senati tasdig’iga Konstitutsiyaviy Sud
raisi va sudyalar, Oliy sud raisi va sudyalari Oliy xujalik sudi raisi va sudyalari,
Markaziy Bank boshqaruvining raisi tabiatni muxofaza qilish davlat qo'mitasining
raisi lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi. Viloyatlar, tumanlararo, tuman,
shahar, harbiy va xo'jalik sudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimidan ozod
etadi.
Viloyat hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va
lavozimidan ozod etadi, keyinchalik bu masalalarni tegishli xalq deptatlari
216
Kengashining tasdig’iga kiritadi.
Konstitutsiyani qonunlarni buzgan yoki o'z sha'ni va qadr-qimmatiniga dog’
tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o'z
qarori bilan lavozimidan ozod etishga hakli.Bundan tashqari Prezident milliy
xavsizlik xizmatini tuzadi. Milliy xavsizlik xizmati raisini tayinlaydi va
lavozimidan ozod etadi. Keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni senat
tasdig’iga kiritadi.
Prezident Qurolli kuchlarning Oliy bosh qo'mondoni hsoblanadi Qurolli
kuchlarning oliy qo'mondonlarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi oliy harbiy
unvonlar beradi.
Konstitutsiyaning 95-moddasiga muvofiq, Qonunchilik palatasi yoki senat
tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo'lmaydigan
ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir-necha marta O'zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shunengdek qonunchilik
palatasi bilan senat o'rtasida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal
faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo'lmaydigan ixtiloflar yuz berganda
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat
qabul qilgan qarori asosida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari
tarqatib yuborilishi mumkin. Yangi saylovlar 3-oy ichida o'tkaziladi.
(3) Respublika Prezidentining fuqarolarning huquq, erkinliklari, burchlari va
qonuniy manfaatlari soxasidagi vakolatlari
O'zbekiston Konstitutsiyasida Respublika Prezidenti fuqarolarning huquq va
erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlariga rioya etilishining kafilidir, deb
belgilangan. Respublika Prezidenti fuqarolarning huquq va erkinliklarini respublika
hududidagina emas, balki uning tashqarisida, boshqa chet davlatlar hududlarida
ham ta'minlashning asosiy kafili bo'ladi.
Prezident Respublika Fuqaroligiga qabul qilish, fuqarolikdan chiqarish,
siyosiy boshpana berish masalalarini ham hal qiladi.
O'zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va faxriy yorliqlari bilan
fuqarolarni mukofatlaydi. Respublika Prezidenti fuqarolar xavsizligini saqlash
uchun kerakli choralar ko'radi. Jumladan, Favqulotda vaziyatlar (real tashqi xavf,
217
ommaviy tartibsizliklar, yirik holat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bargan taqdirda,
fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashni ko'zlab, O'zbekiston Respublikasining
butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulotda holat joriy etadi, qabul qilgan
qarorini 3kun ichida oliy majlis palatalari tasdig’iga kiritadi.
Shunengdek, Prezident davlat miqyosidagi katta bayramlar va tantanalarga
bag’ishlab, aminstiya to'g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining senatiga taqdimnoma kiritadi va O'zbekiston
Respublkasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni avf etadi.
(4) Respublika Prezidentining halqaro munosabat sohasidagi vakolatlari.
Republika Prezidenti 1-chi navbatda mamlakat halqaro siyosatining asosiy
yo'nalishlarini belgilaydi, o'z davlatining vakili sifatida halqaro munosabatlarda
yuqori vakillikni olib boradi: chet davlatlar va halqaro tashkilotlar bilan
muzokaralar o'tkaziladi, bitim va shartnomalar tuzadi, ularni izlaydi, respublikaning
tuzilgan hujjatlariga rioya etilishini ta'minlaydi.Respublika Prezidenti o'z huzurida
akreditatsiyadan o'tgan diplomatik va boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv
yorliqlarini qabul qiladi: O'zbekiston Respublikasining Chet davlatlardagi
diplomatik va boshqa vakillarini tayinlaydi hamda lovozimlaridan ozod
qiladi:respublika oliy majlisiga har yili ichki va halqaro ahvol xususida
ma'lumotnoma taqdim etiladi.
Respublika Prezidenti mamlakatimizga hujum qilishganda yoki tajovuzdan
bir-birini mudofaa qilish bo'yicha tuzilgan shartnoma majburiyatlarni bajarishi
zarurati tug’ilganda urush holati e'lon qilishi huquqiga ega va bu to'g’risidagi
qarorni 3-kun ichida Oliy majlis palatalarining tasdig’iga kiritadi.
3§ Vazirlar mahkamasi O'zbekiston Respublikasining hukumati va vazifalari.
O'zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi - Hukumati O'zbekiston
Respublikasida iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma'naviy sohaning samarali faoliyatiga
rahbarlikni, O'zbekiston Respublikasi qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining qarorlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari
va farmoyishlari ijrosini ta'minlovchi ijro etuvchi hokimiyat organidir.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari
tizimiga va o'zi tashkil etadigan xo'jalik boshqaruvi organlari tizimiga boshchilik
218
qiladi, ularning hamjihatlik bilan faoliyat ko'rsatishini ta'minlaydi. Vazirlar
Mahkamasi o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasi qonunchilik
tashabbusi huquqiga ega.
Vazirlar Mahkamasi o'z faoliyatida kollegiallik, demokratiya va qonuniylik,
O'zbekiston Respublikasida yashovchi barcha millat va elatlarning manfaatlarini
hisobga olish prinsiplariga asoslanadi.
Vazirlar Mahkamasi tarkibiga O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning
o'rinbosarlari, vazirlar, davlat qo'mitalarining raislari kiradilar. Qoraqalpog’iston
Respublikasi hukumatining boshlig’i o'z lavozimi bo'yicha Vazirlar Mahkamasi
tarkibiga kiradi. Vazirlar Mahkamasining tarkibi O'zbekiston Respublikasining
Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh
vazir nomzodini ko'rib chiqish va tasdiqlash uchun O'zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining palatalariga taqdim etadi hamda uni vazifasidan ozod qiladi. Vazirlar
Mahkamasining a'zolarini Bosh vazir taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti tasdiqlaydi va vazifasidan ozod qiladi. Vazirlar Mahkamasi yangi
saylangan O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida o'z vakolatlarini
zimmasidan soqit qiladi.
Vazirlar Mahkamasining majlislari
Davlat boshqaruvining, xo'jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishning eng muhim
masalalari Vazirlar Mahkamasining majlislarida hal etiladi. Vazirlar
Mahkamasining majlislari yilning har choragida kamida bir marta o'tkaziladi.
Vazirlar Mahkamasining majlislarini Bosh vazir o'tkazadi. O'zbekiston
Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining majlislarida raislik qilishga
haqli.Vazirlar Mahkamasining majlislarini tayyorlash va o'tkazish tartibi Vazirlar
Mahkamasining Reglamenti bilan belgilanadi.
Quyidagilar faqat Vazirlar Mahkamasining majlislarida ko'rib chiqiladi:
O'zbekiston Respublikasi Davlat budjetini ishlab chiqish va ijro etish,
shuningdek O'zbekiston Respublikasi Hukumati tasarrufidagi aniq maqsadli davlat
fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish masalalari;
219
boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish masalalari, O'zbekiston Respublikasini
va uning ayrim mintaqalarini iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy rivojlantirish dasturlari
loyihalari;
davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish hajmi hamda O'zbekiston
Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzi ko'lamini oshirish to'g’risidagi
takliflar;
soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar stavkalarini belgilash hamda o'zgartirish
to'g’risidagi takliflar;
davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish dasturlarining loyihalari hamda
xususiylashtirishdan olingan mablag’lardan foydalanishning asosiy yo'nalishlari
to'g’risidagi takliflar;
belgilab qo'yilgan davlat narxlari qo'llaniladigan mahsulotlar, tovarlar va
xizmatlar ro'yxati;
qonunchilik tashabbusi tartibida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Qonunchilik palatasiga kiritiladigan qonunlar loyihalari;
davlatlararo shartnomalar va bitimlarni imzolash to'g’risidagi takliflar.
Bosh vazir
Bosh vazir Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik
qiladi hamda uning samarali ishlashi uchun shaxsan javob beradi.
Bosh vazir:
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan holda Bosh vazirning
o'rinbosarlari o'rtasida vazifalarni taqsimlaydi;
Vazirlar Mahkamasining majlislarida raislik qiladi;
Vazirlar Mahkamasining qarorlarini imzolaydi;
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig’iga binoan xalqaro
munosabatlarda Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko'radi hamda hukumatlararo
shartnomalar va bitimlarni imzolaydi;
Davlat va xo'jalik boshqaruvining Vazirlar Mahkamasi majlisida ko'rib chiqish
talab etilmaydigan masalalari bo'yicha qarorlar qabul qiladi;
220
O'zbekiston Respublikasi qonunlarida, O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa
vakolatlarni amalga oshiradi.
Bosh vazir o'z vakolatlariga kiruvchi masalalar yuzasidan farmoyishlar
chiqaradi.
Bosh vazir Vazirlar Mahkamasining ishi to'g’risida O'zbekiston Respublikasi
Prezidentiga muntazam ravishda axborot berib boradi.
Bosh vazir yo'qligida uning vazifasini Bosh vazir o'rinbosarlaridan biri
bajaradi.
Vazirlar Mahkamasining Rayosati
Bosh vazir va uning o'rinbosarlaridan iborat tarkibdagi Vazirlar
Mahkamasining Rayosati Vazirlar Mahkamasining doimiy organi sifatida faoliyat
ko'rsatadi. Bosh vazirning qaroriga binoan Vazirlar Mahkamasi Rayosatining
tarkibiga O'zbekiston Respublikasi hukumatining boshqa a'zolari ham kiritilishi
mumkin.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq O'zbekiston Respublikasining
butun hududida barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor
shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo'lgan qarorlar hamda
farmoyishlar qabul qiladi. Vazirlar Mahkamasining normativ tusdagi yoki o'ta
muhim ahamiyatga ega bo'lgan hujjatlari Vazirlar Mahkamasining qarorlari
shaklida qabul qilinadi. Vazirlar Mahkamasining tezkor va boshqa joriy masalalar
bo'yicha qarorlari Vazirlar Mahkamasining farmoyishlari shaklida qabul qilinadi.
Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari Bosh vazir tomonidan
imzolanadi.
O'zbekiston Respublikasining Prezidenti O'zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar
Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga,
Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini hamda Bosh vazir farmoyishlarini
bekor qilishga haqli. Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, agar
ularda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, imzolangan kundan boshlab
221
kuchga kiradi. Vazirlar Mahkamasi o'zi qabul qilgan qarorlarning bajarilishi ustidan
bevosita yoki vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar hamda davlat va xo'jalik
boshqaruvining boshqa organlari orqali nazoratni amalga oshiradi. Vazirlar
Mahkamasining normativ tusdagi qarorlari O'zbekiston Respublikasi Hukumati
qarorlari to'plamida e'lon qilinadi, keng ommaga darhol yetkazish zarur bo'lgan
taqdirda esa ommaviy axborot vositalari orqali ma'lum qilinadi.
Vazirlar Mahkamasining devoni
Vazirlar Mahkamasi va uning Rayosati majlislariga tayyorgarlik ko'rish,
tegishli qarorlar loyihalarini, tahliliy, axborot va boshqa materiallarni tayyorlash,
Vazirlar Mahkamasi qarorlarining bajarilishini muntazam ravishda tekshirib borish
uchun Vazirlar Mahkamasining devoni faoliyat ko'rsatadi. Vazirlar Mahkamasining
devoni va uning tarkibiy bo'linmalari to'g’risidagi nizomlar Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining devoni asosiy tarkibiy
bo'linmalari rahbarlari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan holda
Bosh vazir tomonidan lavozimga tayinlanadi.
1993-yil 6-mayda qabul qilingan «O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi to'g’risida»gi qonunni 2003 yilda yangi tahrirda yana bir bor qabul
qilindi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. O'zbekiston respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vaolatlari
nimalardan iborat?
2. Prezident qanday tartibda saylanadi?
3. Ijro faoliyatini respublikada qaysi davlat organi amalga oshiradi?
4. Vazirlar Mahkamasi tarkibi qay tartibda shakllantiriladi?
222
14-Mavzu: O'ZBEKISTONDA MAHALLIY HOKIMIYAT
IDORALARI.
Reja:
1. O'zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijro hokimyati organlari
tizimi.
2. Mahaliy davlat hokimyat organlarining konstitutsiyaviy vazifalari
3. Fuqarolarning o'zini - o'zi boshqarish organlarini tuzilishi tartibi va
vazifalari.
Tayanch iboralar: mahalliy vakillik va ijro hokimyati organlari tizimi; mahaliy
davlat hokimyat organlarining konstitutsiyaviy vazifalari; Fuqarolarning o'zini - o'zi
boshqarish organlarini tuzilishi tartibi va vazifalari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
5. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
6. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
7. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
223
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
9. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
10. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
11. O'zbekiston Respublikasining mahaliy hokimyat idoralarini qayta tashkil
yetish to'g’risida”gi 1992 yil 4 yanvar qonuni
12. „Mahaliy davlat hokimyati to'g’risida”qonun. O'zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashi qabul qilgan qonun va qarorlar.O'n ikkinchi chaqiriq 11 sessiya
1993yil 2-3 sentabr'-1994.-13-b.
1. O'zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik
va ijro hokimyati organlari tizimi.
«O'zbekiston Respublikasining mahaliy hokimyat idoralarini qayta tashkil
etish to'g’risida”gi 1992 yil 4 yanvar qonuni respublikada mahaliy hokimyat
organlarining Yangi tizimi vujudga kelishishida alohida ahamiyatga ega bo'ladi.
Ushbu qonunda ko'rsatilishicha, iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tkazish
sharoitida ijroiya hokimyatni mustahkamlash zarurligi munosabati bilan,
O'zbekiston Respublikasining viloyatlar, tumanlari va shaharlarida vakillik
hokimyatiga hamda ijroiya- boshqaruv hokimyatiga boshchilik qiladigan hokimlar
lavozimini ta'sis etish lozim deb topildi. Ushbu qonunga binoan, viloyatlarning
hokimlari respublika Prezidentining joylardagi rasmiy vakillari bo'lib tegishli
viloyat kengashlariga hisob beradilar.Ular Prezident tomonidan tayinlanadilar va
lavozimidan ozod etiladilar hamda halq deputatlari tegishli viloyat kengashlari
tomonidan tasdiqlanadilar: tuman va shaharlarning hokimlari tegishli tuman, shaxar
kengashlari tomonidan tasdiqlanadilar. Bu qonun qabul qilingach, mahalliy
hokimyat organlari tizimi va ularning shakillanishiga katta o'zgarishlar kiritildi:
jumladan, mahalliy hokimyat organlari 2 mustaqil organlariga (vakillik va ijroiya
224
hokimyatiga)bo'linadi: ijroiya hokimyat organlariga vakillik organlariga to'g’ridan
to'g’ri bo'ysunmaydigan organlar bo'ldilar: joylarda yakkaboshchilik asosida ish
olib boruvchi, ikki mahaliy organlarga rahbarlik qiluvchi hokim lavozimi ta'sis
etildi.
O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyasining 21-bobida O'zbekiston
Respublikasi Mahaliy davlat hokimyati organlari faoliyatining konstitutsiyaviy
asoslari mustahkamlangan.Unda mahalliy davlat hokimyati vakillik organlarining
tizimi: tuzilish tartibi: Ularning vakolatlari faoliyatining shakllari: o'zini-o'zi
boshqarish organlari va qabul qiladigan huquqiy hujjatlari to'g’risidagi
konstitutsiyaviy normalar ko'rsatilgan. Konstitutsiyaga muvofiq mahalliy davlat
hokimyatining vakillik organlari viloyatlarda, tumanlarda va shaharlarda tashkil
etiladi. Tumanlarga bo'ysunadigan va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarda esa
davlat hokimyati vakillik organlari tashkil etilmaydi. Bu joylarda faqat ijroiya
hokimyati organlari hokimlar bo'lishi nazarda tutiladi.
O'zbekiston Respublikasi 1993 yil sentabrda „Mahaliy davlat hokimyati
to'g’risida” qonun qabul qildi. (O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qabul
qilgan qonun va qarorlar. O'n ikkinchi chaqiriq 11 sessiya 1993yil 2-3 sentabr'- t:
1994.-13-b) Ushbu qonuning asosiy xususiyati shundan iboratki, u hamma
pog’onadagi mahalliy hokimyat organlarning faoliyatini yagona qonun asosida
huquqiy jihatdan tartibga soladi.
Bundan tashqari ushbu qonun mahaliy vakillik va ijroiya hokimyatlari
organlarining yangi tizimini mustahkamladi. Xalq deputatlari mahalliy kengashi
davlat hokimyatining vakillik organi hisoblanadi. U viloyat, tuman va shaharlarda
tashkil etiladi viloyat tuman va shaharlarda shu hududlarning oliy mansabdor shaxsi
hokim vakillik va ijroiya hokimyatini boshqaradi. Hokimlarning vakillik
organlariga rahbarligi vakillik organlarining ishni tashkil qilishga qaratilgandir.
Viloyat hokimi, Toshkent shaxar hokimi Respublika Prezident va tegishli
halq deputatlari Kengashi oldida hisobdadurlar. Tuman va shahar hokimi yuqori
turuvchi hokim va tegishli halq deputatlari Kengashi oldida hisobdordirlar.
Toshkent shahridan tumanlarda vakillik organlari bo'lmaganligi tufayli
Toshkent shahridagi tuman hokimlarini bevosita Toshkent shahar hokimi tayinlaydi
225
va lavozimidan ozod qiladi ular Toshkent shahar halq deputatlari kengashlarida
tasdiqlanadi. Halq deputatlari barcha pog’onasidagi kengashlarining va
hokimyatning vakolati muddati 5 yil.
2. Mahaliy davlat hokimyat organlarining konstitutsiyaviy vazifalari
Konstitutsiyaning 100- moddasiga ko'ra, mahalliy hokimyat organlari
vazifalariga qo'yidagilar kiradi.
- Qonuniylikni, huquqiy tartibga va fuqarolarning xavsizligini ta'minlash.
- Hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish.
- Mahalliy budjetni shakillantirish va uni ijro etish, mahaliy soliqlar,
yig’imlarini belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish.
- Mahalliy kommunal xo'jalikka rahbarlik qilish.
-Atrof muhitni muxofaza qilish.
-Fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash.
-Normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O'zbekiston Respublikasi
konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga
oshirish.
„Mahalliy davlat hokimyati to'g’risida”gi qonuning 7-moddasiga asosan,
mahalliy kengashlar va hokimlar O'zbekiston Respublikasi mulki bo'lgan davlat
mulki obektlariga nisbatan ishlab chiqarish va ijtimoiy obektlarni samarali
joylashtirish, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanishi, atrof –muhitni
muxofaza qilish, aholini ijtimoiy himoya qilish kabi sohalarda nazoratni amalga
oshiradilar. Bundan tashqari, xalq deputatlari viloyat tuman shahar kengashi davlat
mulkini chegaralash natijasida o'ziga berilgan yoki qonunga muvofiq o'zi sotib
olgan obektlarga nisbatan mulkdor va kofolatlarni to'liq amalga oshiradi.
Mahalliy hokimyat organlarining yer mulklari sohasidagi vakolatlari
qonuning 10-moddasida mustahkamlangan. Jumladan, viloyat, shahar hokimligi,
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dexqon xo'jaliklari va fuqarolarga egalik
qilish, foydalanish uchun ijaraga yer berishga, bu subektlarning yerga egalik qilish
va yerdan foydalanish huquqini to'xtatib qo'yishga, shuningdek, yerlarni olib
qo'yishga haqli bo'lib, uning bu xususda qabul qilgan qarorlari tegishli xalq
226
deputatlari kengashi tomonidan tasdiqlanadi.
Qonuning 25-moddasida ko'rsatilishicha, hokimlarning asosiy vazifasi
konstitutsiya, qonunlari, Oliy Majlisning boshqa xujjatlari, Prezident va Vazirlar
mahkamasining hujjatlari, yuqori turuvchi organlar va tegishli xalq deputatlari
kengashlarining ijrosini tashkil etishdir.
Mahalliy hokimyat organlari o'z vakolatlari doirasida normativ hujjatlar
qabul qiladilar. Ular qaror va farmoishlar shaklida bo'lishi mumkin.
Mahalliy hokimyat organlari tashkiliy faolyatining shakillari.Mahalliy
vakillik organlari kollegial organdir. Ular o'z vakolatlarini amalga oshirishlari
uchun deputatlarning to'la ishtiroki talab etiladi. Shuning uchun mahalliy kengash
ishining asosiy tashkiliy- huquqiy shakli sessiyadir. Sessiyada asosan kengash
vakolatiga kiradigan masalalar muhokama qilinadi, hisobotlar eshitiladi va
bajarilishi shart bo'lgan qarorlar qabul qilinadi. Halq deputatlari viloyat, tuman,
shahar kengashlarining sessiyalari tegishli darajadagi hokim ,hokim yo'qligida esa
uning o'rinbosarlaridan biri tomonidan zaruratga qarab yiliga kamida 2 marta
chaqiriladi. Shuningdek, sessiya tegishli kengash deputatlari kamida 2/3 qismining
tashabbusi bilan ham chaqirilishi mumkin. Deputatlar kengash sessiyasini
chaqirishi to'g’risidagi qarorlar haqida sessiya ochilishidan kamida yetti kun oldin
xabardor qilinadilar.
Xalq deputatlari kengashining sessiyasi jami deputatlarning kamida 2/3
qismi ishtirok etsagina vakolatli hisoblanadi.Kengash qarorlari deputatlar umumiy
sonining ko'pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Kengash qarorlari hokim tomonidan
imzolanadi va o'sha vaqtdan boshlab kuchga kiradi.
Har bir xalq deputatlari kengashlari o'zining vakolat muddatiga
deputatlarning orasidan doimiy komissiyalar tuzadi. Bunday doimiy komissiyalar
mahalliy kengashlar faoliyatining tashkiliy shakillaridan biridir. Bu doimiy
komissiyalar deputatlarni kengash ishiga doimiy va faol jalb qilish vositasidir.
Ularning soni tegishli kengashlar tomonidan belgilanib, uning sohalaridan kelib
chiqadi. Doimiy komissiyalarning vazifasi-sessiya muxokamasiga kiritiladigan
masalalarni dastlabki tarzda qarab chiqish va tayyorlash, Kengash qarorlarini va
qonun hujjatlarini ro'yobga chiqarish uchun ko'maklashish, vakolatlari doirasida
227
nazorat o'rnatish.
Viloyatlar va Toshkent shahar hokimining 1-chi o'rinbosari va o'rinbosarlari
Prezident bilan kelishilgan holda hokim tomonidan lavozimga tayinlanadi va
lavozimidan ozod etiladi . Bu xususda qabul qilingan qaror tegishli xalq deputatlari
Kengashining tasdig’iga kiritiladi.
2. Fuqarolar o'zini- o'zi boshqarishi organlarining tuzilishi
tartibi va vazifalari.
Konstitutsiyaning 105-moddasida „shahar va qishloq va ovullarda,shunengdek
,ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolar yig’inlari o'zini-o'zi boshqarish organlari
bo'lib ular 2,5 yil muddatga raisni (oqsoqolni va uning maslaxatchilarini ) saylaydi
deb belgilab qo'yilgan.
Oliy majlisning 14 sessiyasida yangi tahrirdagi „Fuqarolarning o'zini-o'zi
boshqarish organlari to'g’risida”gi qonun (1999y 14 aprel') qabul qilindi. Mazkur
qonuning 7-moddasida, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarishi organlari davlat
hokimyatlari organlari tarkibiga kirmaydi deb to'g’ridan-to'g’ri belgilab qo'yildi.
Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlariga qo'yidagilar kiradi.
1. Fuqarolar yig’ini.
2. Fuqarolar yig’inining kengashi.
3. Fuqarolar yig’ini faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo'yicha
komissiyalar.
4. Fuqarolar yig’inining taftishi komissiyasi hamda ma'muriy
komissiyalar.
Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari yuridik shaxs maqomiga ega
bo'lib, belgilangan namunadagi muhrga ega hamda mahalliy davlat hokimyati
organlarida ro'yxatga olinadi. Ularning oliy organlari fuqarolar yig’ini hisoblanadi
va aholi manfaatlarini ifodalash, uning nomidan tegishli hududda amal qiluvchi
qarorlar qabul qilish huquqiga ega. Fuqarolar yig’inida mahalliy hududda
yashovchi 18- sakkiz yoshga to'lgan fuqarolar qatnashish huquqiga ega. Bu
huquqga ega bo'lgan fuqarolarning 2/3 qismi mavjud bo'lganda yig’in vakolatli
hisoblanadi. Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarini muvofiqlashtirish
228
Respublika oqsoqollar kengashi tamonidan amalga oshiriladi. Shuningdek,
Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish shakillari bo'yicha viloyat, tuman, shahar,
muvofiqlashtirishi kengashlari tuzilishi mumkin.
Fuqarolar yig’ini kengashi va fuqarolar yig’inining majlisi fuqarolar
yig’inining raisi tomonidan zaruratga qarab, lekin oyiga kamida 1 marta o'tkaziladi
hamda kengash a'zolarining 2/3 qismi bo'lganida qabul qilingan qaror vakolatli
hisoblanadi. Fuqarolar o'zini-o'zi boshqarish organlarining moliyaviy resurslari
ularning o'z mablag’laridan, xalq deputatlari tuman va shahar kengashlari
tomonidan belgilangan tartibda ajratiladigan budjet mablag’laridan, yuridik va
jismoniy shaxslarning ijtimoiy mablag’lari, shunengdek, qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan boshqa mablag’lardan tashkil topishi mumkin.
Raislar ayrim fuqarolik holati dalolatnomalarini ro'yxatga oladi va notarial
harakatlarni amalga oshiradi, jumladan, tug’ilish, o'lim nikox tuzish va nikoxni
bekor qilish., otalikni belgilash hamda notarius bo'lmagan aholi punktlarida
vasiyatnomalarni, ishonchnomalarni tasdiqlash va qonun hujjatlarida ko'rsatilgan
boshqa vakolatlarni amalga oshirish huquqiga ega.
Mahalla-milliy demokratik institut
Odamlarni o'zaro mehr-oqibatli saxovatli qilib tarbiyalashda, o'ziga xos
jamoani shakllantirishda mahalla juda katta ahamiyatga ega. Narshaxiyning IX
asrda yozilgan„ Buxoro tarixi” kitobida Buxoroda bundan 1100 yil ilgari bir necha
mahalla bo'lganligi ko'rsatilgan. Arab istilosi va islom dini qabul qilingandan
ancha ilgari paydo bo'lgan mahalla cheklangan hududda istiqomat qiluvchi
odamlarning birlashmasi bo'lgan. Ayrim sotsiologlar mahallani qo'shnichilikka
asoslangan jamoa deb qayd qiladilar va ularni tarixan Movarounnahr shaharlarida
vujudga kelgan deydilar. Toshkentda mahallalar asosan XVIII asirdan paydo
bo'la boshlagan. O'shanda 150 ta mahalla bo'lib, XIX asirda ularning soni 200 taga
yetgan.
Ko'p asirlik tarixga ega bo'lgan mahalla 1-chi marotaba mustaqil
respublikamiz konstitutsiyasining 105-moddasida o'zining huquqiy maqomiga ega
bo'ldi. Mahallalar mavqiyini oshirish maqsadida bir qator farmon, qaror, qonunlar
qabul qilindi.
229
1) 1992 yil 12 sentabr' respublika „Mahalla” jamg’armasini tuzish to'g’risida„gi
farmon
2)1993 yil 2 sentabr' „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari
to'g’risida”gi qonun (Yangi tahrir 1999y 14 aprel') mahalla arabcha so'z bo'lib,
„mahal; mahallatun” Yangi hamjamiyat, hamjamoat degan ma'noni anglatadi.
Mahallalar ming yillar davomida kasb-hunar yoki milliy belgilar asosida tarkib
topgan. Masalan, Toshkent shahrida „professorlar” „pichoqchilar” „zargarlar” va
boshqa nomlari bilan atalgan mahallalar mavjud.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Mahalliy vakillik organlari deganda nimani tushunasiz?
2. „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonunning
mazmunini tushuntirib bering? Ijro faoliyatini respublikada qaysi davlat
organi amalga oshiradi?
3. Viloyat hokimlari kim oldida hisob beradi?
4. Mahalla so'zining ma'nosini tushuntirib bering?
230
15-Mavzu: O'ZBEKISTONDA SUD HOKIMIYATINING
KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI
Reja:
1. O'zbekistonda sud hokimiyatini tashkil etish va vazifalari
2. Sud hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy maqomi
3. Hakamlik sudlari faoliyati
Tayanch iboralar: sud hokimiyatini tashkil etish va vazifalari; sud hokimiyati
organlarining konstitutsiyaviy maqomi; sud hokimiyati organlarining tizimi va
hududiy birlikda tashkil etilishi; sudlar faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy
hujjatlar.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat. 2008. B.
173
2. Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mavkura .T.1.-T:
O'zbekiston,1996-249-b
3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot
yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. //
Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
5. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma
majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. № 12(21.701).
6. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari
va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
231
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
8. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
9. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
10. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
11. O'zbekiston Respublikasi qonuni 02.09.1993 y. Sudlar to'g’risida (yangi
tahriri) yangi
12. tahriri o'zr. 14.12.2000 y. 162-ii-son qonuni bilan tasdiqlangan
13. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 14.08.2000 y. pf-2682
O'zbekiston
14. Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to'g’risida
15. O'zbekiston Respublikasining qonuni 16.10.2006 y. n o'rq-64 «Hakamlik
sudlari to'g’risida»
16. O'zbekiston Respublikasining qonuni 30.08.1995 y. n 103-i O'zbekiston
Respublikasining «Konstitutsiyaviy sudi to'g’risida». Mazkur Qonunga
quyidagilarga muvofiq o'zgartirishlar kiritilgan: O'zR 13.12.2002 y. 447-II-son
Qonuni, O'zR 30.08.2003 y. 535-II-son Qonuni
1. O'zbekistonda sud hokimiyatini tashkil etish va vazifalari
Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida bir mustaqil organi
hisoblanadi.U mamlakatda odil sudlovni amalga oshiradi. Odil sudlov davlat
faolyatining bir turi bo'lib, jamiyatda sodir bo'ladigan va huquqiy normalar buzilishi
natijasida kelib chiqadigan ijtimoiy kelishmovchiliklarni ko'rib chiqish va hal
etishga qaratilgandir. Odil sudlov o'zining maxsus belgilari bilan ajralib turadi. U
davlat tomonidan qonunda belgilangan protsessual shaklda hamda fuqaroviy, jinoiy
va boshqa ishlarni sud majlislarida ko'rib chiqish orqali amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107 - moddasi va „Sudlar
to'g’risida”gi qonuning 1 - moddasiga ko'ra, O'zbekiston Respublikasining sud
tizimi 5 yil muddatga saylanadigan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi,
Oliy sudi, Oliy xo'jalik sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat
232
ishlari bo'yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari fuqarolik ishlari bo'yicha
tumanlararo, tuman (shahar) sudlari, jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudlari,
harbiy sudlar, Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudi, viloyat va Toshkent
shahar xo'jalik sudlaridan iborat.
Konstitutsiya va qonunda ko'rsatilgan sudlardlardan tashqari, boshqa biron
bir davlat organlari yoki tashkilotlarning sudlov ishini amalga oshirishga yoki
favqulotda sudlar tuzilishiga yo'l qo'yilmaydi.
Sudyalarni saylash va tayinlash tartibi: O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi va
oliy xo'jalik sudi sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimnomasiga
binoan O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisi tomonidan saylanadi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi sudyalari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo'g’ori
Kengesi Raisining O'zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan
taqdimnomasiga binoan Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo'g’ori Kengesi tomonidan
saylanadi yoki tayinlanadi. Viloyat sudlari,Toshkent shahar sudlari, tumanlararo
Tuman (shahar) sudlari sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
sudyalarni tanlash va lavozmiga tavsiya etish bo'yicha oliy malaka komissiyasining
taqdimnomasiga binoan, ho'jalik sudlari sudyalari esa O'zbekiston Respublikasi
oliy xo'jalik sudi raisining taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti tomonidan tayinlanadi.
Harbiy sudlar sudyalari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo'yicha oliy malaka
komissiyasining taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan tayinlanadi. Sudyalar 5 yil muddatga saylanadi yoki tayinlanadi.
Sudyalikka nomzodlarga qo'yiladigan talablar sudyalar qonunga muvofiq odil
sudlovni amalga oshirishga vakolat berilgan shaxsdir. 25 yoshdan kichik bo'lmagan
oliy yuridik ma'lumotga, yuridik ixtisos bo'yicha kamida 3 yillik mehnat stajiga ega
bo'lgan hamda malaka imtihonini topshirgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi
tumanlar(aro, tuman ,shahar) sudi xo'jalik sudi sudyasi bo'lishi mumkin.Oliy
yuridik ma'lumotga hamda yuridik ixtisos bo'yicha kamida 5 yillik shu jumladan
qoyida tariqasida sudya bo'lib kamida 2 yillik mehnat stajiga ega bo'lgan va malaka
imtixonini topshirgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi Qoraqalpog’iston
233
Respublikasi Oliy sudi viloyat sudi, Toshkent shahar sudi, O'zbekiston Respublikasi
harbiy sudi sudyasi bo'lishi mumkin.
Oliy yuridik ma'lumotga hamda yuridik ixtisos bo'yicha kamida 7-yillik, shu
jumladan, qoida tariqasida sudya bo'lib kamida 5 yillik mehnat stajiga yega bo'lgan
va malaka imtixonini topshirgan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi oliy sudi, oliy
xo'jalik sudi sudyasi bo'lishi mumkin.
Sudlar to'g’risidagi qonuning 67-moddasida sudyalarning mustahkamligini
ta'minlash kafolatlari ko'rsatilgan.Ular qo'yidagilardan iborat: ularni qonunda
belgilangan tartibda sudyalikka saylash tayinlash va sudyalikdan ozod qilish:
sudyalarni daxilsizligi: odil sudyani qat'iy tartibda amalga oshirilishi: qaror
chiqarishi chog’ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab
e'tilishining taqiqlanishi: sudga hurmatizlik yoki muayyan ishlarni hal qilishga
aralashishi: sudyalar daxilsizligini buzganlik uchun javobgarlik: sudyaga davlat
hisobidan uning yuksak maqomiga munosib moddiy va ijtimoiy ta'minot berishi.
Konstitutsiya va sudlar to'g’risidagi qonuning 70-moddasi, sudyalarning
mustaqilligini ta'minlash maqsadida sudyaning shaxsiy daxilsizligini
mustaxkamladi. Daxlsizlik-sudyaga g’ayriqonuniy ta'sir etishdan saqlaydi, odil
sudlovni amalga oshirayotganida uning huquqlarini cheklashga imkon bermaydi
sudyalarning daxilsizligi uning turar joyiga, xizmat xonasiga, foydalanadigan
trasporti va aloqa vositalariga xat-xabarlariga, unga tegishli ashyolar va xujatlarga
taalluqlidir.
Sudyalarning shaxsiy xavsizligini ta'minlash maqsadida ularga tegishincha
O'zbekiston Respublikasi oliy sudi raisi, oliy hujalik sudi raisi adliya vazirligi
tomonidan belgilanadigan ro'yxat bo'yicha o'qotar qurol beriladi. Zarur hollarda
tegishli sud raisining qaroriga binoan ichki ishlar organi sudya va uning oilasi
uchun qurolli soqchilar ajratiladi. Sudyaga nisbatan jinoyat ishi faqat O'zbekiston
Respublikasi bosh prokrori tomonidan qo'zg’atiladi.
Sudya oliy sud Plenumining yoki oliy xo'jalik sudi Plenumining roziligisiz
jinoiy javobgarlikka tortilishi, xibisga olinishi mumkin emas.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi sud hokimiyatini amalga oshirishni
ta'minlaydigan bir neche prinsiplarni mustahkamlagan.
234
1. Sud ishlarini yuritishning oshkoroligi
2. Sud ishlari yuritiladigan til
3. Ayibsizlik prezumpsiyasi
4. Sud himoyasida bo'lishi huquqi
2. Sud hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy maqomi
Umumiy yurisdiksiya sudlari O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi;
Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shaxar sudi;
Fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman (shaxar) sudi. Jinoyat ishlari bo'yicha
tuman (shaxar) sudi; Xarbiy sudlardan tashkil topadi.
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY SUDI
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sud ishlarini
yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O'zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Qoraqalpog’iston Respublikasi oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo,
tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish
huquqiga ega. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi ishlarni birinchi instansiya sudi
sifatida va nazorat tartibida ko'radi. U o'zi birinchi instansiya sifatida ko'rgan
ishlarni apellatsiya yoki kassatsiya tartibida shikoyat berish (protest bildirish)
huquqiga ega bo'lgan shaxslarning xohishiga ko'ra apellatsiya yoki kassatsiya
tartibida ko'rishi mumkin. Apellatsiya tartibida ko'rilgan ish kassatsiya tartibida
ko'rilmasligi kerak.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi:
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tushuntirishlari sudlar
tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;
sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi;
sudlarning kadrlari malakasi oshirilishini tashkil qiladi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi rais,
uning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari, sudlov hay'atlari raislari, O'zbekiston
Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan iborat bo'lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi:
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi;
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati;
Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlov hay'ati;
235
Jinoyat ishlari bo'yicha sudlov hay'ati;
Harbiy hay'at.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi eng yuqori sudlov instansiyasi
bo'lib, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalari va Qoraqalpog’iston
Respublikasi oliy sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi. O'zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumining majlislarida O'zbekiston Respublikasi Bosh
prokurori qatnashadi. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining majlislarida
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi, Oliy xo'jalik sudi raisi, adliya
vaziri, sudyalar, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi ilmiy-maslahat
kengashi a'zolari ishtirok etishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumi to'rt oyda kamida bir marta chaqiriladi. Muhokama qilinadigan umumiy
masalalarga doir hujjatlar loyihalari O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining a'zolariga, O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga majlisdan
yigirma kun ilgari yuboriladi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi Plenum a'zolarining kamida
uchdan ikki qismi hozir bo'lgan taqdirda vakolatli hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi:
ishlarni nazorat tartibida ko'radi;
sud amaliyotini umumlashtirish materiallarini ko'rib chiqadi va qonun
hujjatlarini qo'llash masalalari bo'yicha tushuntirishlar beradi; O'zbekiston
Respublikasi Oliy sudi raisining taqdimnomasiga binoan O'zbekiston Respublikasi
Oliy sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi tarkibini tasdiqlaydi; O'zbekiston
Respublikasi Oliy sudi raisining taqdimnomalariga binoan O'zbekiston Respublikasi
Oliy sudi Rayosatining tarkibini, sudlov hay'atlarining tarkibi va raislarini,
shuningdek O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining kotibini tasdiqlaydi;
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosatining ishi to'g’risidagi axborotni,
shuningdek sudlov hay'atlarining faoliyati haqidagi ma'ruzalarni tinglaydi;
Qoraqalpog’iston Respublikasi oliy sudlari, viloyatlar va Toshkent shahar
sudlari, O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raislarining qonun hujjatlarini
qo'llash amaliyoti to'g’risidagi, shuningdek O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi
236
Plenumining qonun hujjatlarini qo'llash masalalari bo'yicha tushuntirishlarini
bajarish to'g’risidagi ma'ruzalarini tinglaydi;
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi matbuot organining tahrir hay'ati tarkibini
tasdiqlaydi;
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va Rayosati reglamentini
tasdiqlaydi;
qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi tomonidan sud ishlarini ko'rish
tartibi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi ishni nazorat tartibida ko'rish
chog’ida O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyasining ish holatlari va protest
vajlari haqidagi ma'ruzasini tinglaydi. So'ngra O'zbekiston Respublikasi Bosh
prokurorining, shuningdek, basharti taraflar ishtirok etayotgan bo'lsa, ularning
fikrlari tinglanadi. Protestni muhokama qilish va ovoz berish chog’ida majlislar
zalida O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi a'zolaridan tashqari boshqa
shaxslarning bo'lishiga yo'l qo'yilmaydi. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining a'zolari ovoz berishda betaraf qolishga haqli emas. Raislik qiluvchi
oxirgi bo'lib ovoz beradi. Protest yuzasidan qaror, agar uni yoqlab O'zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumi a'zolarining ko'pchiligi ovoz bergan bo'lsa, qabul
qilingan hisoblanadi. Ishni ko'rishda ilgari qatnashgan sudya ovoz berishda ishtirok
etishga haqli emas. Ko'pchilikning ovozini olmagan protest rad qilingan
hisoblanadi. Shundan so'ng boshqa takliflar tushish navbatiga qarab ovozga
qo'yiladi.
Qabul qilingan qaror bilan rozi bo'lmagan O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumi a'zosi o'z fikrini yozma ravishda bayon etishga haqli bo'lib, bu fikr
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi majlisining bayonnomasiga ilova
qilinadi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudlov hay'atlari:
Ishlarni birinchi instansiyada, apellatsiya, kassatsiya tartibida va nazorat
tartibida ko'radi; sud amaliyotini o'rganadi va umumlashtiradi; qonun hujjatlarini
takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi; sud statistikasini tahlil qiladi;
qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
237
Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shahar sudi
tarkibi: Qoraqalpog’iston Respublikasi jinoyat ishlari bo'yicha Oliy sudi, jinoyat
ishlari bo'yicha viloyat, Toshkent shahar sudlari rais, rais o'rinbosari, sudyalar, xalq
maslahatchilaridan iborat bo'ladi va sud rayosati hamda sudlov hay'atlari tarkibida
ish olib boradi. Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik ishlari bo'yicha Oliy sudi,
fuqarolik ishlari bo'yicha viloyat, Toshkent shahar sudlari rais, rais o'rinbosari,
sudyalardan iborat bo'ladi va sud rayosati hamda sudlov hay'atlari tarkibida ish olib
boradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shahar sudi:
O'z vakolatlari doirasida ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida, apellatsiya,
kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko'radi;
tumanlararo, tuman (shahar) sudlarining sud faoliyati ustidan nazorat olib
boradi, sud amaliyotini umumlashtiradi;
sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi;
sudlarning kadrlari malakasi oshirilishini tashkil qiladi;
qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo,tuman (shahar) sudining, jinoyat
ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudining tarkibi:
Fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi rais va sudyalardan
iborat bo'ladi.
Jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudi rais, sudyalar va xalq
maslahatchilaridan iborat bo'ladi.
Jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudi tarkibida ma'muriy ishlar bo'yicha
sudyalar bo'ladi.
Fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudi qonun bilan o'z
vakolatlari doirasiga berilgan fuqarolik ishlarini ko'radi.
Jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudi qonun bilan o'z vakolatlari
doirasiga berilgan jinoyat ishlarini hamda ma'muriy huquqbuzarliklar to'g’risidagi
ishlarni ko'radi.
238
HARBIY SUDLAR
O'zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi O'zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Harbiy hay'ati, O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy
sudlardan iborat.
Harbiy sudlar tarkibi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay'ati lavozim
bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisining o'rinbosari hisoblanadigan
harbiy hay'at raisi, harbiy hay'at raisining o'rinbosari va sudyalardan iborat bo'ladi.
O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi viloyat sudi huquqida ish olib boradi hamda
rais, rais o'rinbosari, sudyalar va xalq maslahatchilaridan iborat bo'ladi. Okrug va
hududiy harbiy sudlar tuman sudi huquqida ish olib boradilar va rais, sudyalar, xalq
maslahatchilaridan, zarurat bo'lganda esa rais o'rinbosaridan ham iborat bo'ladi.
Harbiy sudlar sudloviga taalluqli ishlar
O'zbekiston Respublikasi harbiy sudlari:
O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Davlat chegaralarini himoya
qiluvchi qo'mitaning, Milliy xavfsizlik xizmatining, Favqulodda vaziyatlar
vazirligining, Ichki ishlar vazirligi qo'shinlarining va qonun hujjatlariga muvofiq
tashkil etiladigan boshqa harbiy tuzilmalarning harbiy xizmatchilari, shuningdek
o'quv yig’inlarida bo'lgan vaqtda harbiy xizmatga majburlar tomonidan sodir etilgan
jinoyatlar to'g’risidagi ishlarni;
harbiy qismlar, qo'shilmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining
qo'mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da'volari bo'yicha fuqarolik
ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning
harbiy xizmatchilarning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlari
(qarorlari) ustidan shikoyatlarni;
alohida holatlarga ko'ra umumiy yurisdiksiya sudlari faoliyat ko'rsatmayotgan
joylarda barcha fuqarolik va jinoyat ishlarini;
davlat sirlariga taalluqli ishlarni;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ishlarni ko'radi.
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING XO'JALIK SUDLARI
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudining vakolatlari: O'zbekiston
Respublikasi Oliy xo'jalik sudi xo'jalik sud ishlarini yuritish sohasida sud
239
hokimiyatining oliy organidir. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi
Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudining, viloyatlar va Toshkent shahar
xo'jalik sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi ishlarni birinchi instansiya sudi
sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko'radi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi O'zbekiston Respublikasi Oliy
xo'jalik sudi Plenumining tushuntirishlari xo'jalik sudlari tomonidan bajarilishini
nazorat qiladi, quyi xo'jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo'jalik sudlarining ishini
tashkil etish ijobiy tajribasini o'rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudining tarkibi: O'zbekiston
Respublikasi Oliy xo'jalik sudi rais, uning birinchi o'rinbosari, o'rinbosarlari, sudlov
hay'atlarining raislari, O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi sudyalaridan
iborat bo'lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi:
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumi;
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Rayosati;
Fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarni hal etish
bo'yicha sudlov hay'ati;
Ma'muriy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarni hal etish
bo'yicha sudlov hay'ati.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumi O'zbekiston
Respublikasi Oliy xo'jalik sudi sudyalari va Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik
sudi raisidan iborat tarkibda ish olib boradi. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik
sudi Plenumining majlislarida O'zbekiston Respublikasi Bosh prokurori qatnashadi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining majlislarida O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi raisi, Oliy sudi raisi, adliya vaziri, sudyalar,
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi
a'zolari ishtirok etishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumi bir yilda kamida ikki
marta chaqiriladi. Muhokama qilinadigan umumiy masalalarga doir hujjatlar
loyihalari O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining a'zolariga,
O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga majlisdan yigirma kun ilgari yuboriladi.
240
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudining sudlov hay'atlari:
ishlarni birinchi instansiyada va kassatsiya tartibida ko'radi;
sud amaliyotini o'rganadi va umumlashtiradi;
qonun hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqadi;
sud statistikasini tahlil qiladi;
qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudi, viloyatlar va Toshkent
shahar xo'jalik sudlari tarkibi: Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudi,
viloyatlar va Toshkent shahar xo'jalik sudlari rais, rais o'rinbosarlari va sudyalardan
iborat bo'ladilar. Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudida, viloyatlar va
Toshkent shahar xo'jalik sudlarida zarur hollarda sudlov hay'atlari tuzilishi mumkin.
KONSTITUTSIYAVIY SUD
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi qonun chiqaruvchi va ijro
etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir
ishlarni ko'radigan sud hokimiyati organi hisoblanadi.
Konstitutsiyaviy sud: O'zbekiston Respublikasi qonunlarining va O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlarining, O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti farmonlarining, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlari
qarorlarining, O'zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomaviy va boshqa
majburiyatlarining O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga mosligini
aniqlaydi; Qoraqalpog’iston Respublikasining Konstitutsiyasi O'zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasining qonunlari
O'zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to'g’risida xulosa beradi;
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh
beradi;
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan o'zining
vakolatlari doirasiga kiritilgan boshqa ishlarni ko'rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sud
faqat O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal qilgan holda ishlarni hal
etadi va xulosalar beradi.
241
Konstitutsiyaviy sud O'zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga
binoan Oliy Majlisning Senati tomonidan sud Raisi, Rais o'rinbosari va
Qoraqalpog’iston Respublikasidan saylanadigan sudyani qo'shgan holda
Konstitutsiyaviy sudning besh a'zosidan iborat tarkibda saylanadi. Konstitutsiyaviy
sudning har bir sudyasi yakka tartibda saylanadi. Oliy Majlis Senati a'zolari
umumiy sonining ko'pchilik ovozini olgan shaxs saylangan hisoblanadi.
Konstitutsiyaviy sud tarkibidan kamida to'rt kishi saylangan takdirda sud o'z
faoliyatini boshlashga haqlidir. Sudya Konstitutsiyaviy sud tarkibidan chiqib ketgan
takdirda Oliy Majlisning Senati belgilangan tartibda boshqa shaxsni saylaydi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga muvofiq
Konstitutsiyaviy sud besh yil muddatga saylanadi. Konstitutsiyaviy sudda ishlarni
qarab chiqish va qarorlar qabul qilish kamida to'rt sudyadan iborat tarkibda
kollegial amalga oshiriladi.
Konstitutsiyaviy sudning qarorlari barcha davlat hokimiyati va boshqaruv
organlari, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda jamoat
birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. Konstitutsiyaviy
sudning normativ va boshqa hujjatlarni, ularning nusxalarini taqdim etish
to'g’risidagi, qarab chiqilayotgan masalalar yuzasidan tushuntirish va maslahatlar
berish xususidagi talablari ular yuborilgan organlar, mansabdor shaxslar va
fuqarolar uchun majburiydir.
Konstitutsiyaviy sudga masalalarni kiritish huquqi: O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy
Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, Oliy Majlis Senatining Raisi,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo'qorg’i Kengesi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
deputatlari umumiy sonining kamida to'rtdan bir qismidan iborat deputatlar guruhi,
Oliy Majlis Senati a'zolari umumiy sonining kamida to'rtdan bir qismidan iborat
senatorlar guruhi, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi, Oliy xo'jalik
sudining raisi va Bosh prokurori Konstitutsiyaviy sudda ko'rib chiqish uchun
masalalar kiritish huquqiga ega. Masala Konstitutsiyaviy sudning kamida uch
sudyasi tashabbusi bilan ham kiritilishi mumkin.
242
Agar olingan materiallar qo'yilayotgan talablarga javob bersa, Konstitutsiyaviy
sud ular olingan kundan e'tiboran yetti kunlik muddatdan kechiktirmay masalani
o'rganib chiqishga kirishadi. Konstitutsiyaviy sudda tegishli material olingan
paytdan boshlab kechi bilan uch oy ichida ko'rib chiqilayotgan masala yuzasidan
qaror qabul qilinadi.
Konstitutsiyaviy sud majlisida O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy
Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, uning o'rinbosarlari, Oliy Majlis
Senatining Raisi, uning o'rinbosarlari, Bosh vazir, Qoraqalpog’iston Respublikasi
Jo'qorri Kengesi Raisi, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudining Raisi, O'zbekiston
Respublikasi Oliy xo'jalik sudining Raisi, O'zbekiston Respublikasi Bosh prokurori
va Adliya vaziri qatnashishlari mumkin. Ular ko'rib chiqilayotgan barcha masalalar
yuzasidan o'z fikrlarini bayon etishga haqlidirlar.
Konstitutsiyaviy sud to'xtamlari Davlatlararo shartnomaning va normativ
hujjatning konstitutsiyaviyligi yuzasidan ko'rib chiqilgan ishning mohiyati bo'yicha
Konstitutsiyaviy sudning to'xtami qaror deb ataladi. Qarorlar Konstitutsiyaviy sud
tomonidan O'zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladi. Boshqa hollarda
Konstitutsiyaviy sudning to'xtami xulosa deb ataladi yoki boshqacha shaklda ham
bo'lishi mumkin.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarorlari, xulosalari va
boshqa to'xtamlari ommaviy axborot vositalarida e'lon qilinadi. Konstitutsiyaviy
sudning to'xtami u matbuotda e'lon qilingan paytidan kuchga kiradi.
Konstitutsiyaviy sudning to'xtami qat'iy va uning ustidan shikoyatga o'rin
bo'lmaydi.
3. HAKAMLIK SUDLARI TO'G’RISIDA
Hakamlik sudi (doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudi yoki muvaqqat
hakamlik sudi) - fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolarni, shu
jumladan tadbirkorlik subyektlari o'rtasida vujudga keluvchi xo'jalik nizolarini hal
etuvchi nodavlat organ; hakamlik sudyasi - hakamlik sudida nizoni hal etish uchun
hakamlik bitimi taraflari tomonidan saylangan yoki belgilangan tartibda tayinlangan
O'zbekiston Respublikasi fuqarosi.
243
O'zbekiston Respublikasida doimiy faoliyat ko'rsatuvchi va muvaqqat
hakamlik sudlari tashkil etilishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari
hakamlik sudlarini tashkil etishi hamda hakamlik bitimi (taraflarning nizoni
hakamlik sudiga hal qilish uchun topshirish haqidagi kelishuvi) taraflari bo'lishi
mumkin emas.
Hakamlik sudlari yuridik shaxs bo'lmaydi.
Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudi yuridik shaxs tomonidan tashkil
etilishi mumkin va uning huzurida faoliyat ko'rsatadi. Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi
hakamlik sudi yuridik shaxs doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudini tashkil
etish haqida qaror qabul qilganida, doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudining
qoidalarini va hakamlik sudyalari ro'yxatini tasdiqlaganida tashkil etilgan deb
hisoblanadi. Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudini tashkil etgan yuridik
shaxs uning tashkil etilganligi to'g’risidagi hujjatlar nusxalarini hakamlik sudi
joylashgan yerdagi adliya organiga yuboradi. Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik
sudi o'z nomi yozilgan blanka va yumaloq muhrga, O'zbekiston Respublikasi
hududida hisob-kitob varaqlari, valuta hisobvaraqlariga hamda boshqa bank
hisobvaraqlariga ega bo'lishi mumkin. Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudi
faoliyatini tugatish tartibi doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudining qoidalari
bilan belgilanadi.
Muvaqqat hakamlik sudi hakamlik bitimi taraflari o'rtasida kelib chiqqan
muayyan nizoni hal etish uchun ular tomonidan tashkil etilib, nizo ko'rib
chiqilganidan keyin muvaqqat hakamlik sudi o'z faoliyatini tugatadi. Hakamlik
sudida raislik qiluvchi (nizo hay'atda ko'rib chiqilayotganda) yoxud hakamlik
sudyasi (nizo yakka tartibda ko'rib chiqilayotganda) hakamlik bitimi nusxasini va
muvaqqat hakamlik sudi tashkil etilganligi to'g’risidagi xabarnomani mazkur sud
joylashgan yerdagi adliya organiga hakamlik muhokamasi boshlanguniga qadar
yuboradi.
Hakamlik sudlari hisobini yuritish: Qoraqalpog’iston Respublikasi Adliya
vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari tegishli hududlarda
doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudlari hisobini ro'yxatdan o'tkazishni va
muvaqqat hakamlik sudlarini hisobga olishni amalga oshiradilar.
244
Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudlarini tashkil etish va faoliyatini
tugatish, muvaqqat hakamlik sudlarini tashkil etish to'g’risidagi, shuningdek doimiy
faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudlari tarkibiga kiruvchi hakamlik sudyalari
haqidagi axborot O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
tizimlashtiriladi hamda "O'zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari to'plami"da
e'lon qilinadi.
Hakamlik sudlari hisobini yuritish tartibi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tasdiqlaydigan Nizom bilan belgilanadi.
Hakamlik sudlari fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiquvchi
nizolarni, shu jumladan tadbirkorlik subyektlari o'rtasida vujudga keluvchi xo'jalik
nizolarini hal etadi. Hakamlik sudlari ma'muriy, oila va mehnat huquqiy
munosabatlaridan kelib chiquvchi nizolarni, shuningdek qonunda nazarda tutilgan
boshqa nizolarni hal etmaydi.
Hakamlik bitimi mavjud bo'lgan taqdirda, nizo hakamlik sudining hal qiluviga
topshirilishi mumkin. Vakolatli sudning hal qiluvida bo'lgan nizoga oid hakamlik
bitimi vakolatli sud nizo yuzasidan hal qiluv qarori qabul qilguniga qadar tuzilishi
mumkin.
Hakamlik bitimining shakli Hakamlik bitimi yozma shaklda tuziladi. Hakamlik
bitimi shartnomaning tarkibiy qismi bo'lgan shartnoma sharti yoki alohida bitim
tarzida rasmiylashtirilishi mumkin. Hakamlik bitimi, agar u hakamlik bitimi
taraflari tomonidan imzolangan hujjatda ifodalangan bo'lsa yoki bunday bitimni
qayd etishni ta'minlovchi elektron yoxud boshqa aloqa vositalaridan foydalanilgan
holda xatlar yoki xabarlar almashish yo'li bilan tuzilgan bo'lsa, yozma shaklda
tuzilgan hisoblanadi. Yuqoridagi qoidalarning birinchi va ikkinchi qismlarida
nazarda tutilgan talablarga rioya etilmagan taqdirda, hakamlik bitimi haqiqiy emas
deb hisoblanadi.
Hakamlik bitimining mazmuni Hakamlik bitimida hakamlik bitimi taraflari
o'rtasida kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin bo'lgan barcha yoxud ayrim
nizolar hakamlik sudida ko'rib chiqilishi kerakligi haqidagi qoida, shuningdek agar
nizo doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudi hal qiluviga topshiriladigan bo'lsa,
mazkur hakamlik sudining nomi ko'rsatilishi lozim.Hakamlik bitimida hakamlik
245
sudyalarining soni, hakamlik muhokamasi o'tkaziladigan joy va til, hakamlik
muhokamasining qo'llaniladigan qoidalari, nizoni ko'rib chiqish muddati haqidagi
ma'lumotlar ko'rsatilishi mumkin.
Hakamlik sudyasiga qo'yiladigan talablar: Yigirma besh yoshdan kichik
bo'lmagan, nizoning xolis hal qilinishini ta'minlashga qodir bo'lgan, nizoning
pirovard natijasidan bevosita yoki bilvosita manfaatdor bo'lmagan, hakamlik bitimi
taraflaridan mustaqil bo'lgan va hakamlik sudyasi majburiyatlarini bajarishga rozilik
bergan O'zbekiston Respublikasi fuqarosi hakamlik sudyasi etib saylanishi
(tayinlanishi) mumkin. Nizoni yakka tartibda hal qiluvchi hakamlik sudyasi oliy
yuridik ma'lumotga ega bo'lishi kerak. Nizo hay'atda hal qilinayotganda hakamlik
sudi tarkibining raisi oliy yuridik ma'lumotga ega bo'lishi kerak. Hakamlik
sudyasining malakasiga qo'yiladigan talablar hakamlik bitimi taraflari o'rtasida
bevosita kelishib olinishi yoki doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudining
qoidalari bilan belgilanishi mumkin.
Quyidagilar hakamlik sudyasi bo'lishi mumkin emas:
muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga layoqatsiz deb topilganligi
to'g’risida sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori mavjud bo'lgan shaxs;
sodir etgan jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki
sudlanganligi olib tashlanmagan shaxs;
o'z kasbiy faoliyatiga mos kelmaydigan qilmishlar sodir etganligi uchun sudya,
advokat, notarius, tergovchi, prokuror yoki huquqni muhofaza qiluvchi
organlarning boshqa xodimi sifatidagi vakolati qonunda belgilangan tartibda
tugatilgan shaxs;
qonunda belgilangan mansab maqomiga muvofiq hakamlik sudyasi etib
saylanishi (tayinlanishi) mumkin bo'lmagan shaxs.
Hakamlik sudining tarkibini shakllantirish hakamlik sudyalarini (hakamlik
sudyasini) saylash (tayinlash) orqali amalga oshiriladi.
Doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudida hakamlik sudyalari mazkur
hakamlik sudini tashkil etgan yuridik shaxs tomonidan tasdiqlangan hakamlik
sudyalari ro'yxatiga kiritilgan sudyalar orasidan saylanadi (tayinlanadi). Agar
hakamlik bitimi tarafi hakamlik bitimi boshqa tarafining hakamlik sudyasini
246
(hakamlik sudyalarini) saylash haqidagi iltimosini olgan paytdan e'tiboran o'n besh
kun ichida hakamlik sudyasini (hakamlik sudyalarini) saylamasa yoki hakamlik
bitimining taraflari hakamlik sudyasini tanlash to'g’risida kelisha olmasalar (nizo
hakamlik sudyasi tomonidan yakka tartibda ko'rib chiqilayotganda) yoxud agar
hakamlik sudyalari raislik qiluvchi hakamlik sudyasini tayinlash to'g’risida o'zlari
saylangan paytdan e'tiboran o'n besh kun ichida kelisha olmasalar, ularni tayinlash
doimiy faoliyat ko'rsatuvchi hakamlik sudining raisi tomonidan hakamlik bitimi
taraflaridan birining iltimosiga binoan o'n kun muddatda amalga oshiriladi.
Muvaqqat hakamlik sudida hakamlik sudyalari hakamlik bitimi taraflari
tomonidan saylanadi. Agar hakamlik bitimi tarafi hakamlik bitimi boshqa tarafining
hakamlik sudyasini (hakamlik sudyalarini) saylash haqidagi iltimosini olgan
paytdan e'tiboran o'n besh kun ichida hakamlik sudyasini (hakamlik sudyalarini)
saylamasa yoki hakamlik bitimining taraflari hakamlik sudyasini tanlash to'g’risida
kelisha olmasalar (nizo hakamlik sudyasi tomonidan yakka tartibda ko'rib
chiqilayotganda) yoxud agar hakamlik sudyalari raislik qiluvchi hakamlik sudyasini
tayinlash to'g’risida o'zlari saylangan paytdan e'tiboran o'n besh kun ichida kelisha
olmasalar, nizo hal qilish uchun vakolatli sudga topshiriladi. Bunda hakamlik
bitimining amal qilishi tugatiladi.
Hakamlik sudyalarining soni toq bo'lishi kerak.
Hakamlik bitimi taraflari ushbu moddaning qoidalariga rioya etgan holda
hakamlik sudyalarining sonini o'z xohishlariga ko'ra belgilashlari, hakamlik sudi
tarkibini shakllantirish tartibini kelishib olishlari mumkin. Agar hakamlik bitimi
taraflari hakamlik sudyalarining sonini belgilamasa, hakamlik sudining tarkibi uch
nafar hakamlik sudyasidan shakllantiriladi.
Hakamlik muhokamasi hakamlik sudining hay'at tarkibi tomonidan
o'tkazilayotganda hakamlik bitimining har bir tarafi hakamlik sudyalarini teng
miqdorda saylaydi va shunday tarzda saylangan hakamlik sudyalari boshqa
hakamlik sudyasini - raislik qiluvchini tayinlaydi.
Da'vogar o'z talablarini hakamlik sudiga yozma shaklda beriladigan da'vo
arizasida bayon etadi. Da'vo arizasining nusxasi javobgarga yuboriladi.
247
Hakamlik sudi nizo holatlari tekshirilganidan so'ng hakamlik sudi tarkibiga
kiruvchi hakamlik sudyalarining ko'pchilik ovozi bilan hal qiluv qarori qabul
qiladi.
Hal qiluv qarori hakamlik sudining majlisida e'lon qilinadi. Hakamlik sudi hal
qiluv qarorining faqat xulosa qismini e'lon qilishga haqli. Bunday holda
asoslantirilgan hal qiluv qarori hal qiluv qarorining xulosa qismi e'lon qilingan
kundan e'tiboran o'n kundan kechiktirmay hakamlik muhokamasi taraflariga
yuborilishi kerak. Hakamlik sudining hal qiluv qarori qabul qilingan paytdan
e'tiboran kuchga kiradi. Hakamlik sudining hal qiluv qarori yozma shaklda bayon
etiladi va hakamlik sudi tarkibiga kiruvchi hakamlik sudyalari tomonidan, shu
jumladan alohida fikrga ega bo'lgan hakamlik sudyasi tomonidan imzolanadi.
Hakamlik sudyasining alohida fikri hakamlik sudi hal qiluv qaroriga ilova qilinadi.
Hal qiluv qarori qabul qilinganidan so'ng o'n kun ichida hakamlik
muhokamasining har bir tarafiga hal qiluv qarori topshirilishi yoki yuborilishi
kerak.
Hakamlik sudining hal qiluv qarori mazkur hal qiluv qarorida belgilangan
tartibda va muddatlarda ixtiyoriy ijro etiladi. Agar hakamlik sudining hal qiluv
qarorida ijro etish muddati belgilanmagan bo'lsa, u darhol ijro etilishi kerak.
Agar hakamlik sudining hal qiluv qarori hakamlik sudining hal qiluv qarorida
belgilangan muddatda ixtiyoriy ijro etilmagan bo'lsa, u majburiy ijro etilishi kerak.
Hakamlik sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish "Sud hujjatlari va boshqa
organlar hujjatlarini ijro etish to'g’risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga
muvofiq, vakolatli sud bergan ijro varaqasi asosida amalga oshiriladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. O'zbekiston Respublikasida odil sudlovni kim amalga oshiradi?
2. Sud hokimiyati tizimini tushuntirib bering?
3. Harbiy sudlar faoliti nimalardan iborat?
4. Hakamlik sudlari qanday tashkil qilinadi?
248
«Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish» fani
bo’yicha
TA’LIM TEXNOLOGIYaSI
249
Kirish Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali taqsimot tizimidan voz kechib, «o’zbek modeli» deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi. O’zining milliy qonunchilik tizimi va Konstitusiyasi yaratildi. Shular asnosida mamlakatda demokratik islohotlar va fuqarolik jamiyatini rivojlantitirish borasidagi ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov 2010 yil 12 noyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» mavzusidagi ma’ruzasida bu sohada amalga oshirilishi va bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni qat’iy belgilab berdi. Davlatimiz rahbari umummilliy ahamiyatga molik muhim vazifalarni hal etishda davlat hokimiyati tarmoqlarini, xususan, parlament faoliyatini yanada rivojlantirish va takomillashtirish, siyosiy partiyalarning rolini oshirish, mamlakatimiz sud-huquq tizimini, saylov qonunchiligini mustahkamlash, fuqarolik jamiyati institutlarini, ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, shuningdek, demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan bir qator qonunchilik tashabbuslarini ilgari surdi4. Quyidagi yo’nalishlar demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilab berildi:
1) davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish; 2) sud-huquq tizimini isloh etish; 3) axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash; 4) O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini
rivojlantirish; 5) fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish; 6) demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish. Universitetning noyuridik fakultetlari talabalariga «Huquqshunoslik. O’zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish» fani o’zlashtirishda ushbu Konsepsiya mazmuniga tayanib, mavzularni ta’lim texnologiyalari asosida tushuntirish maqsadga muvofiqdir. «Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish» fani bo’yicha ma’ruza va seminar mashg’ulotlarining ta’lim berish texnologiyalarini ishlab chiqishning konseptual asoslari. Fanning maqsadi: huquq sohalari, huquq institutlari, huquq normalari, davlat va huquq tushunchalari, Konstitusiya, qonunlar, davlat boshqaruvi, inson huquqlari va erkinliklari, davlat hokimiyati va boshqa huquqshunoslik faniga hamda O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganishga oid masalalar bo’yicha talaba yoshlarda bilim va amaliy ko’nikmalar majmuasini shakllantirishdan iborat. Fanning vazifalari: Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish fanining maqsad-mohiyatini anglab olish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish belgilab olingan:
1) talabalarda huquq sohalari va O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganishning ma’no-mazmuni haqida keng tushuncha va tasavvur hosil qilish;
2) har bir huquq sohasiga tegishli Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlarni tahlil qilish orqali tushuntirib berish;
3) Konstitusiya va qonunlarga kiritilayotgan qo’shimcha va o’gartirishlarni asoslab, talabalarga yetkazish;
4) Sud-huquq tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni ilmiy tahlillar asosida talablarga yetkazish
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim. Bu ta’lim, o’z mohiyatiga ko’ra, ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarining to’laqonli rivojlanishini ko’zda tutadi. Bu esa ta’limni loyihalashtirish jarayonida ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondashishni nazarda tutadi.
4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлиси тўғрисида ахборот. – “Халқ сўзи” газетаси, 2010 йил 13 ноябрь.
250
Tizimli yondashuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o’zida mujassam etmog’i lozim: jaryonning mantiqiyligi, uning barcha bo’g’inlarining o’zaro bog’likligi, yaxlitligi.
Faoliyatga yo’naltirilgan yondashuv. Individning jarayonli sifatlarini shakllantirish, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va tezlashtirish, o’quv jaryonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi.
Dialogik yondashuv. Bu yondashuv o’quv jarayoni ishtirokchilarining psixologik birligi va o’zaro munosabatlarini shakllantirish zaruratini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o’z-o’zini faollashtirishi va o’z-o’zini ko’rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi.
Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish. Ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasida demokratik tenglik, hamkorlik kabi o’zaro subyektiv munosabatlarga, faoliyat maqsadi va mazmunini birgalikda shakllantirish va erishilgan natijalarni baholashga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi.
Muammoli ta’lim. Ta’lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish asosida ta’lim oluvchilarning o’zaro faoliyatini tashkil etish usullaridan biridir. Bu jarayon ilmiy bilimlarning obyektiv qarama-qarshiligi va ularni hal etish usullarini aniqlagan holda, dialektik tafakkurni hamda ushbu usullarni amaliy faoliyatda ijodiy qo’llashni shakllantirishni ta’minlaydi.
Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vosita va usullarini qo’llash – bu yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashdir.
O’qitish uslublari va texnikalari. Ma’ruza (kirish, mavzuli, ma’lumotli, ko’rgazmali (vizuallashgan) tahlil, ilmiy anjuman, aniq vaziyatlarga yondashuv), munozara, muammoli uslub, pinbord, aqliy hujum, tezkor so’rov, savol-javob, amaliy ishlash usullarini o’z ichiga oladi.
O’qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot, hamkorlik va o’zaro o’qitishga asoslangan frontal, jamoaviy va guruhlarda o’qitish.
O’qitish vositalari: o’qitishning an’anaviy vositalari (o’quv qo’llanma, ma’ruza matni, tarqatma materiallar) bilan bir qatorda – chizmali organayzerlar, kompyuter va axborot texnologiyalari.
Kommunikasiya usullari: talabalar bilan tezkor va faol muloqatga asoslangan bevosita o’zaro munosabatlar.
Tezkor va faol aloqalarning (ma’lumotning) usul va vositalari: tezkor so’rov, o’qitish diagnostikasi.
Boshqarish usullari va vositalari: o’quv mashg’uloti bosqichlarini belgilab beradigan texnologik karta ko’rinishidagi o’quv mashg’ulotlarini rejalashtirish, qo’yilgan maqsadga erishishda o’qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg’ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati.
Monitoring va baholash: o’quv mashg’ulotida va butun kurs davomida mavzu yuzasidan nazorat savollarini berib borish orqali o’qitishning natijalari rejali tarzda kuzatib boriladi. Kurs oxirida test topshiriqlari yordamida tinglovchilar (talabalar)ning bilimlari baholanadi.
251
5. «Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish» fanini o’rganishning
TARKIBIY TUZILISHI (noyuridik ta’lim yo’nalishlari)
252
Mavzuning
tartib raqami Mavzuning nomi
Ajratilgan o’quv
soatlari
Ma’ruza mashg’ulotlari 1-mavzu Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar 2 2-mavzu Ma'muriy huquq asoslari 2 3-mavzu Fuqorolik huquqi asoslari 2 4-mavzu Iste'molchilar huquqini himoya qilish asoslari 2 5-mavzu Mehnat huquqi asoslari 2 6-mavzu Ekologiya huquqi asoslari 2 7-mavzu Jinoyat huquqi asoslari 2 8-mavzu O’zbekiston konstitutsiyasini o’rganishning
maqsad va vazifalari. Mustaqil O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitutsiyasi va uning asosiy tamoyillari
2
9-mavzu O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
2
10-mavzu O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari
2
11-mavzu O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy – hududiy tuzilishi
2
12-mavzu O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy
asoslari
2
13-mavzu O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshligi
2
14-mavzu O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralari
2
15-mavzu O’zbekistonda sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari
2
Jami: 30
253
Amaliy mashg’ulotlar 1-mavzu Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar 2 2-mavzu Ma'muriy huquq asoslari 2 3-mavzu Fuqorolik huquqi asoslari 2 4-mavzu Iste'molchilar huquqini himoya qilish asoslari 2 5-mavzu Mehnat huquqi asoslari 2 6-mavzu Ekologiya huquqi asoslari 2 7-mavzu Jinoyat huquqi asoslari 2 8-mavzu O’zbekiston konstitutsiyasini o’rganishning
maqsad va vazifalari. Mustaqil O’zbekistonning 1992
yilgi Konstitutsiyasi va uning asosiy tamoyillari
2
9-mavzu O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy
huquqlari, erkinliklari va burchlari
2
10-mavzu O’zbekistonda jamiyat va shaxs 2
munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari 11-mavzu O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va
ma’muriy – hududiy tuzilishi
4
12-mavzu O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining
amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy
asoslari
2
13-mavzu O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat
boshligi
2
14-mavzu O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat
idoralari
2
15-mavzu O’zbekistonda sud hokimiyatining
konstitutsiyaviy asoslari
2
Jami
32
Hammasi: 62 soat
254
6. Ma’ruza mashg’ulotlari
1-mavzu Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar
1.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti
2 soat
Talabalar soni 80-100 nafargacha
Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati 2. Davlat va huquqning paydo bo'lishi 3. Davlat va huquqning shakllari 4. Huquq va aholining o'zaro nisbati
O’quv mashg’ulotining maqsadi:Davlat va huquq haqida bilimlarni shakllantirish
Pedagogik vazifalar: 1.Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati, paydo bo’lishi haqida tushuncha berish: 2.Davlat va huquqning shakllari, huquq va axloqning o’zaro nisbati to’g’risida ma’lumotlar berish
O’quv faoliyati natijalari:
1) Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati, paydo bo’lishi haqida tushuncha haqida so’zlab berdi.
2) Davlat va huquqning shakllari, huquq va axloqning o’zaro nisbati ma’no – mazmunini yoritib o’tdi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
255
1.2. «Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. Mavzuga kirish
(15 daqiqa)
1.1. O’tiladigan fanning nomini aytadi. Ekranga o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi, mavzular ro’yxati bilan tanishtiradi va ularning mazmunini qisqacha yoritadi. (1-ilova) 1.2. Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar.
Tinglaydilar.
2-bosqich Asosiy
bosqich (55 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida savol-javob usulini qo’llaydi: A. Davlat deganda nimani tushunasiz? B.Huquq va uning shakllarini tushuntirib
bering? V. Davlat va huquqni paydo bo’lishi haqida
sizning fikringiz? G. Sud presidenti nimani anglatadi? 2.2. Javoblarni to’ldiradi, umumlashtiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.3. Talabalar diqqatini mavzuning asosiy jihatlariga qaratadi, ularning dolzarb va ahamiyatli ekanini asoslaydi. 2.4.Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi.
Savolga javob beradilar. Fikrlarini bildiradilar. Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar. Tinglaydilar, zarur ma’lumotlarni yozib oladilar.
3-Yakuniy bosqich
(10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatli ekanini alohida qayd etadi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanish mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: 1) o’tilgan mavzu asosida B/B/B jadvalini to’ldirib kelish (2-ilova) 2) ikkinchi mavzu bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib kelish.
Savollar beradilar.
Va zifani yozib oladilar.
256
2-mavzu Ma’muriy huquq asoslari
2.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha
Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1.Ma'muriy huquq tushunchasi 2.Davlat boshqaruvi uning tamoyillari
3.Davlat boshqaruvining shakllari va usullari 4.Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ma’muriy huquq sohasi, tamoyillari, metodlari, manbalari, boshqa huquq sohalari bilan o’zaro aloqadorligi to’g’risida bilimlarni shakllantirish
Pedagogik vazifalar: 1) Ma’muriy huquq sohasi haqida, davlat boshqaruvi
to’g’risida to’liq ma’lumot berish 2) Davlat boshqaruvining
shakllari va usullari haqida tushuncha berish;
3) Ma’muriy huquqburazlik va uning tarkibi haqida ma’lumot
berish; 4) Ma’muriy jazo va uni qo’llash
tartibini tushuntirib berish
O’quv faoliyati natijalari: 1) Ma’muriy huquq sohasi haqida, davlat boshqaruvi to’g’risida gapirib beradilar.
2) Davlat boshqaruvining shakllari va usullari haqida ma’lumot beradi.
3) Ma’muriy huquqburazlik va uning tarkibi haqida gapirib beradi.
4) Ma’muriy jazo va uni qo’llash tartibini tushuntiradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
257
2.2. «Ma’muriy huquq asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Davlat boshqaruvi organlari» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
258
3-mavzu Fuqarolik huquqi asoslari
3.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha
Mashg’ulot shakli Ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1.Fuqarolik huquqining predmeti 2. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning fuqarolik-
huquqiy usullari 3. Fuqarolik huquqining tamoyillari va funksiyasi 4. Fuqarolik huquqining tizimi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari, tizimi, bitimlar (shartnomalar) vorislik huquqi haqida nazariy bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish
Pedagogik vazifalar: 1) Huquq sohasi-fuqarolik
huquqining mazmun mohiyati, tamoyillari va tizimiga tushuncha
berish 2) Fuqarolik huquqida bitimlar va
ularning turlari haqidagi bilimlarni shakllantirish
3) Shartnoma tushunchasi, turlari va tuzish tartibi haqida ma’lumot
berish; 4) Vorislik huquqi haqida
tushuncha berish
O’quv faoliyati natijalari: 1) Huquq sohasi sifatida fuqarolik huquqining mazmun-mohiyatini, tushunchasini, tamoyillari va tizimini gapirib beradi.
2) Fuqarolik huquqida bitimlar va ularning turlarini tushuntirish.
3) Shartnomaga ta’rif berish va uni tuzish tartibini so’zlab berish.
4) Vorislik huquqi mohiyatini yoritib berish.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
259
3.2. «Fuqarolik huquqi asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. Mavzuga kirish
bosqichi (15daqiqa)
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining nomini, maqsadi va kutilajak natijalarini e’lon qiladi. 1.2. Mavzuning rejasida qayd etilgan savollarni namoyish qiladi va mavzuni o’tilgan o’quv mashg’ulot bilan mantiqan bog’laydi. 1.3. Mashg’ulot jarayonida talabalardan faol ishtirok etishlarini ta’kidlab o’tadi.
Tinglaydilar. Mavzuni va rejani yozib oladilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalarni 4 ta kichik guruhga bo’ladi va guruhlarda topshiriq bajarishlarini so’raydi. 2.2. Guruhlar faoliyati natijasini talabalar ishtirokida tahlil qiladi. Ushbu mavzu bo’yicha chuqurroq bilimlarga ega bo’lishlarini aytadi. 2.3. Rejaga muvofiq har bir savol mazmunini alohida yoritib beradi. 2.4. Talabalarga bir qancha savollar bilan murojaat qiladi: - Mulkiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz? - Shaxsiy nomulkiy munosabatlar mohiyati tushunasiz? - Mulk huquqi nima? 2.5. Javoblarni umumlashtiradi, to’ldiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.6. Mavzu bo’yicha talabalarda tug’ilgan savollarga javob beradi.
Guruhlarga bo’linadilar va topshiriqni bajarishga
kirishadilar.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi.
Savollarga javob beradilar, o’z fikrlarini bildiradilar.
Tinglaydilar va zarur ma’lumotlarni yozib oladilar.
Savollar beradilar.
3. Yakuniy bosqich
(10 daqiqa)
3.1. Mavzuni umumlashtiradi, yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatini alohida qayd qiladi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: 1) o’tilgan mavzu asosida konseptual jadval to’ldirib kelish 2) to’rtinchi mavzu bo’yicha ma’ruza tayyorlab kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
260
4-mavzu Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari
4.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha
Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1.Iste’molchilar huquqini himoya qilish tushunchasi 2.Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishda oldi-
sotdi shartnomasining ayrim turlari 3.Iste’molchilar huquqlarini davlat tomonidan
himoya qilinishi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslar, tamoyillari, metodlari, manbalri, boshqa sohalar bilan o’zaro aloqadorligi to’g’risidagi bilimlar.
Pedagogik vazifalar: 1) Iste’molchilar huquqini himoya
qilish tushunchasi haqida to’liq tushuncha berish
2) Iste’molchilar huquqini himoya qilishning shakllari haqida,
usullari haqida tushuncha berish; 3) Iste’molchilar huquqini himoya
qilishning buzilishlari haqida ma’lumot berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Iste’molchilar huquqini himoya qilish to’g’risida gapirib beradilar.
2) Iste’molchilar huquqini himoya qilishning shakllari haqida, usullari haqida ma’lumot beradi.
3) Iste’molchilar huquqini himoya qilishning buzilishlari haqida ma’lumot beradi.
.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
261
4.2. « Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari » mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. Mavzuga kirish
bosqichi (10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Iste’molchilar huquqini himoya qilish» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
262
5-mavzu Mehnat huquqi asoslari
5.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha
Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1.Mehnat huquqi tushunchasi, subyekti, manbalari 2.Mehnat shartnomasi va kontrakt tushunchasi 3.Mehnat muhofazasi va moddiy javobgarlik
4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mehnat huquqi sohasi, tamoyillari, metod, manbalar, boshqa sohalar bilan o’zaro aloqadorligi to’g’risida bilimni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Mehnat huquqi sohasi haqida
to’liq ma’lumot berish 2) Mehnat huquqi shakllari va
usullari haqida tushuncha berish; 3) Mehnat muhofazasi va moddiy
javobgarlik haqida ma’lumot berish;
4) Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini tushuntirib berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Mehnat huquqi sohasi haqida gapirib beradilar.
2) Mehnat huquqi shakllari va usullari haqida tushuncha beradi.
3) Mehnat muhofazasi va moddiy javobgarlik haqida ma’lumot beradi.
4) Ayrim toifadagi xodimlar mehnatining amalga oshirishi haqida gapirib beradilar.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
263
5.2. «Mehnat huquqi asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Mehnat huquqi nima» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
264
6-mavzu Ekologiya huquqi asoslari
6.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Ekologiya huquqi tushunchasi, mohiyati 2. Ekologiya huquqida davlat boshqaruvi organlari
3.Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi 4. Ekologiya sohasidagi huquqbuzarlik uchun
javobgarlik O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ekologiya huquqi sohasi, tamoyillari, metod, manbalar, boshqa sohalar bilan o’zaro aloqadorligi to’g’risida bilimni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Ekologiya huquqi sohasi
haqida to’liq ma’lumot berish 2) Ekologiya huquqi shakllari haqida to’liq tushuncha berish; 3) Ekologiya huquqida tabiiy
resurslarga nisbatan mulk huquqi haqida ma’lumot berish; 4) Ekologiya sohasidagi
huquqbuzarlik uchun javobgarlik haqida tushuntirib berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Ekologiya huquqi haqida gapirib beradilar.
2) Ekologiya sohasi shakllari haqida tushuncha beradi.
3) Ekologiya huquqida tabiiy resurslarhaqida ma’lumot beradi.
4) Ekologiya sohasidagi huquqbuzarlik uchun javobgarlik
haqida gapirib beradilar.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
265
6.2. «Ekologiya huquqi asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik
xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Ekologiya huquqi» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
266
7-mavzu Jinoyat huquqi asoslari
7.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Jinoyat huquqi tushunchasi, mohiyati 2. Jinoyat belgilari, tarkibi
3.Jinoiy javobgarlik
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Jinoyat huquqi asoslari bo’yicha bilimlarni shakllantirish. Pedagogik vazifalar:
1) Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari haqida to’liq ma’lumot
berish 2) Jinoyat belgilari, tarkibi, jinoiy
javobgarlik to’g’risida ma’lumotlar berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari haqida gapirib beradilar.
2) Jinoyat belgilari, tarkibi, jinoiy javobgarlik to’g’risida
ma’lumotlar beradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
267
7.2. «Jinoyat huquqi asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Jinoyat huquqi» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
268
8-mavzu O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganishning maqsad va vazifalari
8.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyish va uning ahamiyati.
2. O’quv kursining tushunchasi, maqsadi, vazifalari. 3.O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
asosiy prinsiplari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganishning maqsad va vazifalari, O’zbekistonning 1992 yilgi Konstitusiyasining qabul qilinishi va amalga kiritilishi to’g’risida bilimlarni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Prezidentning 2001 yil 4
yanvardagi farmoyish va uning ahamiyati haqida to’liq ma’lumot
berish 2) O’zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasining asosiy prinsiplari to’g’risida ma’lumotlar
berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyish va uning ahamiyati haqida gapirib beradilar.
2) O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy
prinsiplari to’g’risida ma’lumotlar beradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
269
8.2. «O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganishning maqsad va vazifalari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy prinsiplari» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
270
9-mavzu O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari
9.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. O’zbekistonda shaxsning huquqiy holati tushunchasi.
2. Fuqarolik tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida fuqarolik.
3.Inson va fuqarolarning konstitusion huquqlari, erkinliklari va burchlari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquq, erkinliklar, burchlari, O’zbekistonda shaxsning huquqiy holati tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida fuqarolik tushunchasi haqida nazariy bilimlarni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Inson va fuqarolarning konstitusion huquqlari,
erkinliklari va burchlari haqida to’liq ma’lumot berish
2) Fuqarolik tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida
fuqarolik to’g’risida ma’lumotlar berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Inson va fuqarolarning konstitusion huquqlari, erkinliklari va burchlari haqida gapirib beradilar.
2) Fuqarolik tushunchasi va O’zbekiston Respublikasida
fuqarolik to’g’risida ma’lumotlar beradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
271
9.2. «O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari»
mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Uyga berilgan vazifani, ya’ni talabalar to’ldirib kelgan B/B/B jadvalini tekshiradi. Bir necha ishni izohlaydi. 1.2. Mavzuning nomi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. O’quv mashg’ulotining o’tkazilish shakli va tartibi bilan tanishtiradi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Fuqarolik» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
272
10-mavzu O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy asoslari
10.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. O’zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumining iqtisodiy negizlari
2. Mulk tushunchasi va uning shakllari 3. O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining
konstitutsiyaviy asoslari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy asoslari, tamoyillari, metod, manbalar, boshqa sohalar bilan o’zaro aloqadorligi to’g’risida bilimni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) O’zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumining
iqtisodiy negizlari mazmuni va mohiyati haqida tushuncha berish;
2) O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining
konstitutsiyaviy asoslari, mulk tushunchasi, uning shakllari va
mohiyati haqida ma’lumot berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) O’zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumining iqtisodiy negizlari, mazmuni va mohiyatini tushuntirib
berish.
2) O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining
konstitutsiyaviy asoslari, mulk tushunchasi, uning shakllari va mohiyatini so’zlab berish.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
273
10.2. «O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(15 daqiqa)
1.1. O’tiladigan fanning nomini aytadi. Ekranga o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi, mavzularni ro’yxati bilan tanishtiradi va ularning mazmunini qisqacha yoritadi.(1-ilova) 1.2. Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. A) O’zbekiston Respublikasida jamiyatni tuzilishini tushuntirib bering? B) Jamiyat va ularning paydo bo’lishi haqidagi fikringiz? V) Fuqarolik jamiyati nimani anglatadi? 2.2. Javoblarni to’ldiradi, umumlashtiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.3. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi.
Savollarga javob beradilar.
Fikrlarini bildiradilar.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatli ekanini alohida qayd qiladi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanish mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi:1) o’tilgan mavzu asosida V/V/V jadvalni to’ldirib kelish(2-ilova) 2) ikkinchi mavzu bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib kelish.
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
274
11-mavzu O’zbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi
11.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. O’zbekiston Respublikasining milliy davlat tuzilishi va uning asoslari
2. Ma’muriy-hududiy tuzilish va uning prinsiplari 3. Ma’muriy-hududiy tuzilish masalalarini hal qilish
tartibi 4. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitusiyaviy
maqomi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ma’muriy huquq sohasi, tamoyillari, metodlari, manbalari, boshqa huquq sohalari bilan aloqadorligi to’g’risida bilimni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Ma’muriy-hududiy tuzilish
haqida tushuncha berish; 2) Milliy davlat tuzilishining
asoslari haqida ma’lumot berish; 3) Ma’muriy-hududiy tuzilish prinsiplari haqida ma’lumot
berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Ma’muriy-hududiy tuzilish haqida ma’lumotlar beradi.
2) Milliy davlat tuzilishining asoslari haqida gapirib beradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
275
11.2. «O’zbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(15 daqiqa)
1.1. O’tiladigan fanning nomini aytadi. Ekranga o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi, mavzularni ro’yxati bilan tanishtiradi va ularning mazmunini qisqacha yoritadi.(1-ilova) 1.2. Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. A) O’zbekiston Respublikasida jamiyatning tuzilishini tushuntirib bering? B) Jamiyat va ularning paydo bo’lishi haqidagi fikringiz? V) Fuqarolik jamiyati nimani anglatadi? 2.2. Javoblarni to’ldiradi, umumlashtiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.3. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi.
Savollarga javob beradilar.
Fikrlarini bildiradilar.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatli ekanini alohida qayd qiladi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanish mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi:1) o’tilgan mavzu asosida V/V/V jadvalni to’ldirib kelish(2-ilova) 2) ikkinchi mavzu bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib kelish.
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
276
12-mavzu O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatining konstitusiyaviy asoslari
12.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Axborotli ko’rgazmali ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Qonun chiqaruvchi hokimiyat va uni tashkil qilish tartibi
2. Oliy Majlis palatalarining konstitusiyaviy-huquqiy maqomi
3. O’zbekistonda saylov huquqi va tizimi 4. Referendum va uni o’tkazish tartibi hamda
shartlari O’quv mashg’ulotining maqsadi: Qonun chiqaruvchi hokimiyat, tamoyillari, manbalari, boshqa huquq sohalari bilan aloqadorligi to’g’risida bilimni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Qonun chiqaruvchi hokimiyat
va uni tashkil qilish tartibiga tushuncha berish;
2) Oliy Majlis palatalarining konstitusiyaviy-huquqiy maqomi
haqida ma’lumot berish; 3) O’zbekistonda saylov huquqi
va tizimi haqida ma’lumot berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Qonun chiqaruvchi hokimiyat va uni tashkil qilish ma’lumotlar beradi.
2) Oliy Majlis palatalarining konstitusiyaviy-huquqiy
maqomi haqida gapirib beradi.
3)O’zbekistonda saylov huquqi va tizimi haqida ma’lumot beradi.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
277
12.2. «O’zbekiston Respublikasida qonun chiqarish hokimiyatining konstitusiyaviy asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(15 daqiqa)
1.1. O’tiladigan fanning nomini aytadi. Ekranga o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi, mavzularni ro’yxati bilan tanishtiradi va ularning mazmunini qisqacha yoritadi.(1-ilova) 1.2. Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Mavzuning nomi va rejasini daftarlariga yozadilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. A) Qonun chiqaruvchi hokimiyat deganda nimani tushunasiz? B) Saylov huquqi tizimi deganda nimani tushunasiz? V) Referendum nima? 2.2. Javoblarni to’ldiradi, umumlashtiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.3. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi.
Savollarga javob beradilar.
Fikrlarini bildiradilar.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatli ekanini alohida qayd qiladi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanish mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi:1) o’tilgan mavzu asosida V/V/V jadvalni to’ldirib kelish(2-ilova) 2) ikkinchi mavzu bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib kelish.
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
278
13-mavzu O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig’i
13.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti-davlat boshlig’i sifatida
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitusiyaviy huquqiy maqomi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitusiyaviy huquqiy maqomi haqida bilimini oshirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Prezidentning konstitusiyaviy
huquqiy maqomi haqida tushuncha berish;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Prezidentning konstitusiyaviy huquqiy maqomi haqida gapirib beradilar.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
279
13.2. «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig’i» mavzusi bo’yicha ma’ruza
mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. O’tiladigan mavzuning nomini aytadi. Ekranda o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chizadi, mavzu ro’yxatini tanishtiradi, ularning mazmunini yoritadi. 1.2. Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida aqliy hujum usulini qo’llaydi. Auditoriyaga bir savol bilan murojaat qiladi: «Prezident» deganda nimani tushunasiz? Barcha taklif etilgan javoblarni doskaga yozib boradi. 2.2. Talabalar javoblarining to’g’ri yoki noto’g’riligini mashg’ulot oxirida tahlil qilib, aniqlashlarini ta’kidlaydi. 2.3. Rejaga tegishli materiallar bilan tanishtirib, har bir savolni alohida yoritadi.
Tinglaydilar. Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
280
14-mavzu O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralari
14.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha Mashg’ulot shakli Kirish axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. Mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyat organlar tizimi
2. Mahalliy davlat hokimiyat organlarining konstitusiyaviy vazifalari
3. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organini tuzish tartibi va vazifalari
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mahalliy hokimiyat idoralari tushunchasi, tamoyil, tizimlari to’g’risida bilimlarni shakllantirish, rivojlantirish.
Pedagogik vazifalar: 1) Mahalliy hokimiyat idoralari
mazmun-mohiyati kabilarga tushuncha berish;
2) Mahalliy hokimiyat idoralari turlari turlari haqida tushuncha
berish; 3) Mahalliy hokimiyat idoralari
tashkil etish tartibi;
O’quv faoliyati natijalari: 1) Mahalliy hokimiyat idoralari haqida gapirib berish.
2) Mahalliy hokimiyat idoralari turlari haqida so’zlab beradilar.
3) Mahalliy hokimiyat idoralarini tashkil etish tartibi haqida
ma’lumot berdi. Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
.
281
14.2. «O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(15 daqiqa)
1.1. Ma’ruza, mashg’ulot nomi, maqsadi, kutilajak natijlarini e’lon qiladi. 1.2. Mavzu rejasida qayd etilgan savollarni namoyish qiladi va mavzuni o’tilgan mavzu bilan bog’laydi. 1.3. Mashg’ulot jarayonida talabalardan faol ishtirok etishlarini t’kidlab o’tadi.
Tinglaydilar. Mavzu va rejalarni yozib oladilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalarni 4 ta kichik guruhga bo’ladi, ulardan topshiriqlarni bajarishni so’raydi. 2.2. Guruhlar natijasini baholab, ularga Yana savollar berib natijasini kutadi. 2.3. Javoblarni umumlashtiradi, to’ldiradi, barcha savollarga javoblarini aytadi.
Guruhlarga bo’linib, topshiriqlarni bajarishga
kirishadi. Tinglaydilar.
Zarur ma’lumotlarni yozib
oladi. 3. Yakuniy
bosqich (10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga). 3.5. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: berilgan ma’lumot asosida 4 tadan savol tuzib kelish
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
282
15-mavzu O’zbekistonda sud hokimiyatning konstitusiyaviy asoslari
15.1. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti – 80 minut Talabalar soni: 80-100 gacha
Mashg’ulot shakli Kirish axborotli ma’ruza
Ma’ruza rejasi
1. O’zbekistonda sud hokimiyatning konstitusiyaviy tashkil etilishi va vazifalari
2. Sud hokimiyati organlarining konstitusiyaviy maqomi.
3. Sud hokimiyati organlarining tizimi va hududiy birliklarda tashkil etilishi.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Sud hokimiyati haqida bilish. Pedagogik vazifalar:
1) Sud hokimiyati haqida tushuncha berish;
2) Sud hokimiyati organlarining konstitusiyaviy maqomi to’g’risida tushuntirish
O’quv faoliyati natijalari: 1) Sud hokimiyati tushuncha haqida so’zlab berish.
2) Sud hokimiyati organlarining konstitusiyaviy maqomi to’g’risida gapirib berish.
Ta’lim berish usullari Ko’rgazmali, ma’ruza, savol-javob, suhbat, tushuntirish Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar Ta’lim berish sharoiti Texnik vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob
283
15.2. «O’zbekistonda sud hokimiyatning konstitusiyaviy asoslari» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
Ish bosqichlari
va vaqti
Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi
Ta’lim oluvchilar 1. Mavzuga
kirish bosqichi
(15 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot nomi, maqsadi, kutilajak natijlarini e’lon qiladi. 1.2. Mavzu haqidagi savollarni e’lon qiladi. 1.3. Talabalarni qiziqtirish alohida dolzarbligini ta’kidlab o’tadi.
Tinglaydilar. Mavzu va rejalarni yozib oladilar.
2. Asosiy bosqich
(55 daqiqa)
2.1. Talabalarni faollashtirish uchun savol-javob usulini qo’llaydi. A) Sud hokimiyati nima? B) Sud hokimiyati iyerarxiyasi haqida? V) Konstitusiyaviy maqomining asoslari nimadan iborat? 2.2. Javoblarni umumlashtiradi, to’ldiradi, barcha savollarga javoblarini aytadi.
Tinglaydilar.
Zarur ma’lumotlarni yozib oladi.
3. Yakuniy bosqich
(10 daqiqa)
3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi. 3.2. Mavzuni umumlashtiradi, yakunlovchi xulosalar qiladi. 3.3. Mashg’ulot jarayonida faol ishtirok etgan talabalarni alohida qayd qiladi. Boshqa talablarni ham faollikka undaydi. 3.4. Talabalarga uchinchi mavzu bo’yicha tayanch konspektlarni tarqatadi (har bir talabaga).
Savollar beradilar.
Vazifani yozib oladilar.
284
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-
2 soat
Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash
buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati 2. Davlat va huquqning paydo bo’lishi. 3. Davlat va huquqning shakllari. 4. Huquq va axloqning o’zaro nisbati.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Davlat va huquq tushunchalar, ularning kelib chiqishi haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar:
Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqidagi bilimlarni mustahkamlash; Davlat va huquqning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish; Davlat va huquqning shakllari, ularning o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganish. Huquq va axloq haqidagi tasavvurlarni kengaytirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqidagi mulohazalarni aytib beradi; Davlat va huquqning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni gapirib beradi; Davlat va huquqning shakllari, ularning o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganishning amaliy ahamiyatini tushuntiradi Huquq va axloq haqidagi tasavvurlarni kengaytirish haqidagi fikrlarni izohlaydi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov,
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar,
o’quv topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash
uchun mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
1-Мавзу Давлат ва ҳуқуқ ҳақида асосий тушунчалар
285
“Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini
286
taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Гуруҳларда ишлаш қоидаси Шеригингизни диққат билан тингланг. Гуруҳ ишларида ўзаро фаол иштирок этинг, берилган топшириқларга масъулият билан ёндашинг. Агар ёрдам керак бўлса, албатта мурожаат қилинг. Агар сиздан ёрдам сўрашса, албатта ёрдам беринг. Гуруҳлар фаолиятининг натижаларини баҳолашда ҳамма иштирок этиши шарт.
Аниқ тушунмоғимиз лозим: Бошқаларга ўргатиш орқали ўзимиз ўрганамиз; Биз битта кемадамиз: ёки биргаликда сузиб чиқамиз, ёки биргаликда
чўкиб кетамиз.
287
4-ilova
1. Davlat va huquq haqidagi ma’lumotlarni o’rganishning ahamiyati. 2. Davlat shakllari tushunchasi, ularning turlari, xususiyatlarini o’rganishning mohiyati. 3. Huquq manbalari, ularning iyerarxik joylashuvi, huquq sohalaridagi o’rni. 4. Davlat, huquq, ahloq tushunchalari ularning jamiyatdagi o’rni.
5-ilova
6-ilova
Тезкор сўров учун савол ва топшириқлар: 1. Давлат шакллари деганда нимани тушунасиз? 2. Ҳуқуқ манбаларини санаб беринг? 3. Сиёсий режим нимани англатади? 4. Давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ҳақида қандай таълимотлар мавжуд? 5. Демократия нимани англатади? 6. Ҳуқуқ нормаларини шарҳланг?
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Davlat shakllari deganda nimani tushunasiz? 2. Huquq manbalarini sanab bering? 3. Siyosiy rejim nimani anglatadi? 4. Davlat va huquqning kelib chiqishi haqida qanday ta’limotlar mavjud? 5. Demokratiya nimani anglatadi? 6. Huquq normalarini sharhlang?
288
Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1.Davlat nima unga ta`rif bering.? 2. Davlatning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar qaysilar.? 3. Teokratik nazariyani mazmunini nima tashkil qiladi? 4.Davlatning funksiyalari nimalardan iborat. 5.Huquq nima, uning kelib chiqishi haqida nimalarni bilasiz? 6.Huquqning funksiyalarini sanab bering? 7.Davlat va huquqning shakllari nima? 8.Huquq va axloqning o`zaro nisbati qanday?
Ekspert varag’i №2 Davlat shakllari tushunchasi, ularning turlari, xususiyatlarini o’rganishning
mohiyati. 1. Davlat shakllari haqida gapirib bering. 2. Davlat boshqaruvini tashkil etishning tartibini tushuntiring. 3. Unitar davlatning xususiyatlariga to’xtaling.
289
2.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-
2 soat
Talabalar soni: 20 – 80 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash
buyicha seminar mashg’uloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. Ma`muriy huquq fani tushunchasi, predmeti manbalari 2. Ma`muriy huquq meyorlari va Ma`muriy huquqiy munosabatlar tushunchasi 3.Davlat boshqaruv oraganlari tushunchasi, turlari tizimi. 4. Mamurihy huquqbuzarlik, ma`muriy majburlov, uning xususiyatlari va turlari. 5. 6.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ma`muriy huquq fani haqida, uning o`rganish
obyeklari haqida, Davlat boshqaruv organlari ularning faoliyat doirasi, Ma`muriy huquqbuzarlik
va uning xususiyatlari haqida bilimlarini mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar:
Ma`muriy huquq tushunchasi, predmeti haqida bilimlarini mustahkamlash; Ma`muriy huquq fanining manbalari bilan yaqindan tanishtirish; Ma`muriy huquq meyorlari va ma`muriy huquq munosabatlar tushunchasi, ularni qo`llash sohalari bilan tanishtirish Davlat boshqaruv organlari, ularning ularning huquqiy maqomi, faoliyat doirasi, davlat boshqaruv organlarining turlari bilan tanishtirish; Ma`muriy huquqbuzarlik tushunchasi, uni sodir etish, ma`muriy huquq jazo, ma`muriy majburlov uning xususiyatlari, ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llanadigan boshqa majburlov choralari haqida tushuntirishlar berish.
O’quv faoliyati natijalari:
Ma`muriy huquq fani haqida, unung pergdmeti haqida fikrlarini aytib beradi. Ma`muriy huquq fanining manbalari va tizimi haqida gapiradi. Davlat boshqaruvi organlari tushunchasi, turlari ularning faoliyat doirasi haqida gapirib beradi. Ma`muriy huquqbuzarlik tushunchasi, uni sodir etish, ma`muriy huquq jazo haqida fikrlarini umumlashtirib gapirib beradi.
Ta’lim berish usullari Suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov,
SWOT-tahlil jadvali, klaster, toifalash jadvali
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
2-Мавзу Ma`muriy huquq asoslari
290
Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, flipchart,
markerlar, tayanch konspektlar, o’quv
topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
“Ma`muriy huquq asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini ye’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mashg’ulot kichik guruxlarda faoliyat ko’rsatish tarzida olib borilishini aytadi. 1.3. Har bir guruh alohida topshiriqni bajarishini ta’kidlaydi. 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks yetgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini ye’lon qiladi (1-ilova).
Diqqat bilan tinglaydilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalarni oltita kichik guruhga bo’ladi. Mashg’ulotning o’tkazilish tartibini yana yeslatadi. 2.2. Guruhlarga o’quv topshiriqlarini tarqatadi (2-ilova). Topshiriqlarni SWOT-tahlil jadvali, klaster, toifalash jadvali kabi chizmali organayzerlar asosida bajarishlarini tushuntiradi va ularning qoidasini tushuntiradi (3-ilova) 2.3. Guruhlarda ishni tashkil qiladi. Guruhlar faoliyatini kuzatadi, yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Taqdimot boshlanishini ye’lon kiladi. Har bir guruhdan bittadan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 3 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok yetadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.5. Har bir guruh taqdimoti oxirida o’quv topshiriqlari bo’yicha hulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydi-lar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muxokama kilib, fikr almashib, sistema-lashtiradi. Format qog’oziga chizmali organayzerlar ko’rinishida tushiradi va takdimotga tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzuni umumlashtiradi, umumiy xulosalar qiladi. 3.2. O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini ye’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) test savollari va topshiriqlariga javob berish (4-ilova).
Tinglaydilar.
291
1-ilova
Guruh ishlarini baholash mezonlari
Guruhlar Javobning tulaligi, aniqligi, tushunar liligi (1,0)
Ko’rgazma liligi (0,5)
Guruh ishtirokchi
larining faolligi
(0,5)
Ballarning umumiy
hajmi
Bahosi
1. 2. 3.
Har bir guruh ikkinchi guruh taqdimotini baholash mezonlarini ballarini ko’shish orqali baholaydi. Guruh olgan baxo xar bir guruh ishtirokchisining bahosi hisoblanadi:
2-ilova
Тезкор сўров учун савол ва топшириқлар: 1. Ma`muriy huquq fani haqida nima bilasiz.? 2. Ma`muriy huquqiy munosabatlar deganda qanday munosabatlarni tushunasiz?. 3. Davlat boshqaruv organlarini turlarini sanab bering? 4. Ma`muriy huquqbuzarlik va majburlov turlari?. 5. Ma`muriy jazo haqida nimalarni bilasiz?
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
292
Nazorat uchun savol topshiriqlar: 1. Ma`muriy huquq fanining predmetini aytib bering?
2. Ma`muriy huquq fanining metodlarini sanab bering?
3. Ma`muriy huquqiy manbalarni sanab bering?
4. Ma`muriy huquqiy munosabatlar deganda qanday munosabatlarni tushunasiz?
5. Ma`muriy huquq fanini boshqa fanlar bilan aloqasini tushuntirib bering ?
6. Davlat boshqaruv organlarini turlarini sanab bering?
7. Ma`muriy huququqbuzarlik tushunchasini izohlang?
8. Ma`muriy jazo nima?
Ekspert varag’i №1 “Ma`muriy huquq asoslari fanini” o’rganishning ahamiyati.
1. Davlat haqidagi tushunchalarning mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2. Huquqning davlatni boshqarishdagi o’rnini yoriting.
Ekspert varag’i №2 Davlat shakllari tushunchasi, ularning turlari, xususiyatlarini o’rganishning
mohiyati. 1. Davlat shakllari haqida gapirib bering. 2. Davlat boshqaruvini tashkil etishning tartibini tushuntiring. 3. Unitar davlatning xususiyatlariga to’xtaling.
293
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-
2 soat
Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1.Fuqarolik huquqi tushunchasi, prinsplari,tizimi. 2.Fuqarolarning huquq va muomala layoqatlari. 3.Yuridik shaxslar, ularning vujudga kelish va bekor bo`lishi. 4.Bitimlar va ularning turlari. Majburiyat huquqi. 5.Mulk huquq. Fuqarolik huquqiy javobgarlikning umumiy tavsifi.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga fuqarolik huquqi fani haqida, uning o`rganish obyektlari haqida bilimlar berish, fuqarolik huquqining subyeklari hisoblangan fuqarolar va yuridik shaxslar to`grisida batafsil tushuntirishlar berish, mulkiy huquqlar bilan va boshqa huquqlar bilan tanishvtirish .
Pedagogik vazifalar:
Fuqarolik huquqi tushunchasi va uning mazmun mohiyati haqida fikrlarini kengaytirish; Fuqarolarning huquq va muomala loyoqati haqida tushuntirishlar berish; Yuridik shaxslar,ularning turlari, tuzish va bekor bo`lish tartibi bilan talabalarni yaqindan tanishtirish; Bitimlar va ular shakllari, turlari va xususiyatlarini tushunish va o`rganish; Mulk huquqi va majburiyat huquqi haqidagi tasavvurlarini kengaytirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Fuqarolik huquqi tushunchasi, predmeti tizimi haqida fikrlarini aytib beradi; Fuqarolik huquqi subyektlari, ularning fuqarolik huquqiy holati va ularning turlari haqida gapirib beradi; Yuridik shaxslar, ularni turlari fuqarolik huquqiy munosabat subyekti sifatidagi o`rni haqidagi fikr mulohazalarini aytib beradi. Bitimlar va ularning xususiyatlari,turlarini tushuntirib beradi. Mulk huquqi va majburiyat huquqini ta`rifini aytadi, ushbu huquqlarni bir-biridan farqini tushuntirib beradi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov,
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
3-Мавзу Fuqarolik huquqi asoslari
294
“Fuqarolik huquqi asosalari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). ekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
295
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
4-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so`rov uchun savol javobva topshiriqlar: 1. Fuqarolik huquqini predmetini aytib bering? 2. Fuqarolarning huquq layoqati nima, muomala layoqati nima? 3. Yuridik shaxsga tarif bering? 4. Bitim nima, uning turlarini sanab bering ? 5. Mulk huquqi va majburiyat huquqini farqlarini sanab bering?
296
1.Fuqarolik huquqi haqidagi ma`lumotlarni o`raganishning ahamiyati. 2.Fuqarolik huquqi tushunchasi, predmeti va o`rganishning moxiyati 3.Fuqarolik huquqi, subyeklari ularning huquq va majburiyatlarining ahamiyati. .
5-ilova
6-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Эксперт варағи №2 Fuqarolik huquq faning tizimi, uning yirik sohalarini o`rganish 1.Yuridik shaxsga tarif bering, uning qanday turlarini bilasiz? 2. Bitimlar va ularning turlari haqida to`xtaling 3. Mulk huquqi va majburiyat huquqlarini xususiyatlarini yoritib bering
Эксперт варағи №1 Fuqarolik huquqi haqidagi ma`lumotlarni o`raganishning ahamiyati.
1.. Fuqarolik huquqi tushunchasi, predmeti tizimi haqida aytib bering 2. Fuqarolarning huquq va muomala layoqatini tushuntirib bering.
297
Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1. Fuqarolik huquqi tushunchasi va predmatini tushuntirib bering? 2. Fuqarolik huquqiy munosabatalar deganda qanday munosabatlar tushuniladi? 3. Fuqarolik huquqining obyektlarini sanab bering. 4. Yuridik shaxslarni tuzish va bekor bo`lish tartibi haqida nima bilasiz? 5. Majburiyat huquqi deganda nimani tushunasiz? 6. Mulk huquq tushunchasi va uning mazmuni haqida gapirib bering? 7. O`zbekiston Respublikasida mulk shakllari necha xil, ular qaysilar? 8. Fuqarolik huquqiy javobgarlik deganda nimani tushunasiz va u qachon qo`llanadi?
298
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. Istemolchilarning huquqini himoya qilish tushunchasi. 2. Istemolchilarning huquqlarini himoya qilish bo`yicha qonun
hujjatalri va xalqaro hujjatlar 3. Istemolchilarning tovar sifati haqida ma`lumot olish huquqi va
sifati yoki lozim darajada bo`lmagan tovarlarni topshirish oqibatlari.
4. Istemolchilarning huquqilarini davlat tomonidan himoya qilinishini ta`minlash va istemolchilarga sifatsiz mahsulot sotganlik uchun jinoiy javobagarlik
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Istemolchilarning huquqini himoya qilish asoslari va ushbu huquq yuzasidan qabul qilinagan qonunlar bilan, yaqindan tanishtirish,
Pedagogik vazifalar Istemolchilarning huquqini himoya qilishning qonuniy asoslari va shartlari bilan tanishtirish; Istemolchilar va xizmat ko`rsatuvchi, sotuvchi o`rtasidagi munosabatlar haqida tushunchalar berish; Istemolchilarning huquqini himoya qilish
to`g`risidagi qonun hujjatlari va xalqaro hujjatlarni mazmuni bilan yaqindan tanishtirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Istemolchilarning huquqini himoya qilish tushunchasi haqidagi fikr mulohazalarni aytib beradi; Istemolchilarning huquqini himoya qilishning qonuniy asoslari haqida gapirib beradi; Istemolchilarning tovar sifati haqida ma`lumot olish huquqi borligi, agar tovar sifati lozim darajada bo`lmaganda uni qaytarish mumkinligi tushuntirib beradi Istemolchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya qilinishini qonuniy shartlari haqida gapirib beradi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov,
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
4-Мавзу Istemolchilarning huquqini himoya qilish asoslari
299
“Istemolchilarning huquqini himoya qilish asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini
300
taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
4-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz;
Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib ketamiz
301
1. Istemolchilarning huquqini himoya qilishni o’rganishning ahamiyati. 2. Istemolchilarning huquqini himoya qilish bo`yicha huquqiy hujjatlarning roli. 3.Sifati yoki xususiyati lozim darajada bo`lmagan tovarni topshirishning oqibatlari .
5-ilova
6-ilova
Тезкор сўров учун савол ва топшириқлар: 1.Istemolchi kim? 2. Istemolchilarning huquqini qanday himoya qilinadi? 3. Istemolchilarning huquqini himoya qilish bo`yicha qanday qonun hujjatlari qabul qilingan? 4. Istemolchilarning huquqini himoya qilish bo`yicha xalqaro huquqiy hujjatlarni sanab o`ting? 5. Istemolchilarning huquqilarini davlat tomonidan taminlash deganda nimani tushunasiz?
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert
guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda
o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga
tayyorlanish.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash .
Ekspert varag’i №1 Istemolchilarning huquqini himoya qilishni o`rganishni ahamiyati.
1.Istemolchilar va sotuvchilar o`rtasidagi munosabatlarni yoritish. 2.Tovarlarni sifatli ekanligini aniqlashni mohiyati.
302
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Istemolchilarning huquqini himoya qilish deganda nimani tushunasiz? 2. Tovar to`g`risidagi ma`lumotlar nimalar bo`lishi mumkin? 3. Istemolchilarning huquqini himoya qilish to`g`risidagi qonun qachon qabul qilingan? 4. Istemolchining sotib olayotgan tovar sifatini tekshirish huquqi deganda nimani tushunasiz? 5. Istemolchilarning huquqilarini davlat tomonidan taminlash deganda nimani tushunasiz? 6. Mahalliy davlat hokimiyat organlari tomonidan Istemolchilarning huquqini himoya qilish
qanday amalga oshiriladi? 7. Istemolchiga sifatsiz mahsulot sotganlik uchun javobgarlik haqida gapirib bering? 8. Istemolchining maqbul tovarni almashtirib olish huquqi qanday ta`minlanadi?
Ekspert varag’i №1 Istemolchilarning huquqlarini davlat tomonidan himoya qilishning xususiyatlari 1.Istemolchilarning istemolchi sifatidagi huquqlarini sanab bering. 2. Istemolchining sotib olayotgan tovar sifatini tekshirish huquqi deganda nimani tushunasiz
303
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. Mexnat xukuki tushunchasi, subyektlar, prinsiplari va manbalari.
2. Axolini ish bilan ta’minlash . Muxnat shartnomasini tuzish va bekor kilish asoslari.
3. Mexnat intizomi va mexnaye muxofazasi. Mexnat nizolarini xal kilish tartibi.
4. Mexnat xukukida ish vakti, dam olish vakti, va ta’til.
O’quv mashg’ulotining maqsadi Muxnat xukuki tushunchalari,ularning kelib chikishi xakidagi nazariy bilimlarni chukurlashtirish va mustaxkamlash .
Pedagogik vazifalar:
Mexnat xukuki tushunchasi , subyektlari , prinsiplari va manbalari xakidagi bilimlarni mustaxkamlash; Axolini ish bilan ta’minlash, mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish tugrisidagi fikrlarni kengaytirish ; Mexnat intizomi va mexnat muxofazasi ularning uziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni urganish; Mexnat xukukida ish vakti, dam olish vakti, va ta’til.
O’quv faoliyati natijalari:
Mexnat xukuki tushunchasi, subyektlari, prinsiplari va manbalari xakidagi muloxazalarni aytib beradi; Axolini ish bilan taminlash, mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish asoslari xakidagi nazariyalar bilan yakindan tanishishi va ular tugrisidagi fikrlarnt gapirib beradi; Mexnat intizomi va muxnat muxofazasi, mexnat nizolarini xal kilish tartibi, ularning uziga xos xususiyatlarini tushinish va ularni urganishning amaliy axamiyatini tushuntiradi; Mexnat xukukida ish vakti, dam olish vakti, va ta’til xakidagi tasavvurlarni kengaytirish xakidagi fikrlarni izoxlaydi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov,
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
5-Mavzu Mexnat xukuki asoslari
304
“Mexnat xukuki asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
305
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
306
1. Mexnat xukuki xakidagi ma’lumotlarni urganishning axamiyati. 2. Mexnat xukuki tushunchasi, subyektlari, prinsiplari va manbalarini urganishning
moxiyati. 3. Axolini ish bilan ta’minlash, mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish asoslari. 4. Mexnat intizomi va mexnat muxofazasi tushunchalari ularning jamiyatdagi urni.
5-ilova
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Mexnat xukuki tushunchasi deganda nimani tushunasiz? 2. Mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish asoslarini aytib bering? 3. Mexnat intizomi va mexnat muxofazasi xakida kanday ta’limotlar mavjud? 4. Mexnat nizolarini xal kilish tartibi nimani anglatadi? 5. Mexnat xukukida ish vakti, dam olish vakti, va ta’til xakida nimani bilasiz? 6. Axolini ish bilan ta’minlash deganda nimani tushunasiz?
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 Mexnat xukuki xakidagi ma’lumotlarni urganishning axamiyati.
1. Davlat haqidagi tushunchalarning mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2. Huquqning davlatni boshqarishdagi o’rnini yoriting.
307
6-ilova
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Mexnat xukuki tushunchasi deganda nimani tushunasiz? 2. Mexnat xukuki prinsiplari va manbalari xakida nima bilasiz? 3. Axolini ish bilan ta’minlash xakida tushunchangiz? 4. Mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish tushunchasi? 5. Mexnat intizomi va mexnat muxofazasi deganda nimani tushunasiz? 6. Mexnat nizolarini xal kilish tartibi kanday? 7. Mexnat xukukida ish vakti kanday belgilanadi? 8. Mexnat xukukida dam olish vakti va ta’til kanday belgilanadi?
Ekspert varag’i №2 Mexnat xukuki tushunchasi, subyektlari, prinsiplari va manbalarini urganishning moxiyati.
1. Mexnat xukuki xakida gapirib bering.
2. Axolini ish bilan ta’minlashning tartibini yeushuntiring.
3. Mexnat shartnomasini tuzish va bekor kilish asoslariga tuxtaling.
308
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
5. Ekologiya xukuki,uning predmeti va obyektlari. 6. Ekologik tizim va ekologik javobgarlik tushunchasi. 7. Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza
kilish soxasidagi xukuk va majburiyatlari. 8. Atrof muxitni Xalkaro xukukiy muxofaza kilish.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ekologiya xukuki asoslari, ularning kelib chiqishi haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar:
Ekologiya xukuki tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqidagi bilimlarni mustahkamlash; Ekologik tizimning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish; Ekologiya xukuki predmeti va obyektlari, ularning o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganish. Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza kilish soxasidagi xukuk va majburiyatlari haqidagi tasavvurlarni kengaytirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Ekologiya huquqi tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqidagi mulohazalarni aytib beradi;
Ekologiya huquqining kelib chiqishi haqidagi nazariyalar bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni gapirib beradi;
Ekologiya xukuki predmeti va obyektlari, ularning o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganishning amaliy ahamiyatini tushuntiradi
Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza kilish soxasidagi xukuk va majburiyatlari haqidagi tasavvurlarni kengaytirish haqidagi fikrlarni izohlaydi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
6-Mavzu
Ekologiya xukuki asoslari.
309
“Ekologiya xukuki asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
310
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
311
1. Ekologiya xukuki asoslari haqidagi ma’lumotlarni o’rganishning ahamiyati. 2. Ekologik tizim tushunchasi, ularning turlari, xususiyatlarini o’rganishning mohiyati. 3. Ekologik javobgarlik tushunchasi, huquq sohalaridagi o’rni. 4. Atrof muxitni Xalkaro xukukiy muxofaza kilish tushunchalari ularning jamiyatdagi o’rni.
5-ilova
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1.Ekologiya xukuki asoslari deganda nimani tushunasiz? 2.Ekologiya xukuki predmeti va obyektlari ni sanab bering? 3.Ekologik tizim va ekologik javobgarlik tushunchasi nimani anglatadi? 4.Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza kilish soxasidagi xukuk va majburiyatlari deganda nimani tushunasiz? 5.Atrof muxitni Xalkaro xukukiy muxofaza kilish nimani anglatadi? 6.Ekologik tizimni sharxlang?
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 Ekologiya huquqi asoslari haqidagi ma’lumotlarni o’rganishning
ahamiyati.
1. Ekologiya xukuki haqidagi tushunchalarning mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2. Ekologik tizim va ekologik javobgarlik tushunchasi.
312
6-ilova Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Ekologiya xukuki asoslari deganda nimani tushunasiz? 2.Ekologik tizim xakida suzlab bering? 3.Ekologik javobgarlik tushunchasi? 4.Ekologiya xukuki predmeti xakida nima bilasiz? 5.Ekologiya xukuki obyektlari nimani anglatada? 6.Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza kilish soxasidagi xukuk va majburiyatlari xakida nima bilasiz? 7.Atrof muxitni muxofaza kilish tushunchasi? 8.Atrof muxitni Xalkaro xukukiy muxofaza kilish tushunchasi?
Ekspert varag’i №2 Ekologiya xukuki tushunchasi, ularning turlari, xususiyatlarini
o’rganishning mohiyati. 1. Ekologik tizim haqida gapirib bering. 2. Uzbekiston Respublikasi fukarolarining tabiatni muxofaza kilish soxasidagi xuku va majburiyatlari tartibini tushuntiring. 3. Atrof muxitni Xalkaro xukukiy muxofaza kilish xususiyatlariga to’xtaling.
313
2.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 20 – 80 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashg’uloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1.Jinoyat xukuki tushunchasi,vazifasi,usullari va prisiplari. 2.Jinoyatlarni tasniflash.Jinoiy xukukbuzarlik va jinoiy jazo. 3.Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi,uning turlari va shakllari. 4.Kilmishning jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Jinoyat xukuki asoslari haqidagi bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar: Jinoyat xukuki tushunchasi,vazifasi,usullari va prinsiplari haqidagi bilimlarni mustahkamlash; Jinoyatlarni tasniflash,jinoiy xukukbuzarlik va jinoiy jazo to’g’risidagi tasavvurlarni kengaytirish; Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi,uning turlari va shakllari to’g’risidagi tasavvurlarni mustahkamlash; Kilmishning jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar to’g’risidagi bilimlarni chuqurlashtirish;
O’quv faoliyati natijalari: Jinoyat xukuki tushunchasi,vazifasi,usullari va prinsiplari haqida aytib beradi;
Jinoyatlarni tasniflash,jinoiy xukukbuzarlik va jinoiy jazo to’g’risida gapirib beradi;
Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi,uning turlari va shakllari to’g’risida tushuntiradi;
Kilmishning jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar to’g’risida gapirib beradi;
Ta’lim berish usullari Suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, SWOT-tahlil jadvali, klaster, toifalash jadvali
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, flipchart,
markerlar, tayanch konspektlar, o’quv topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun mo’ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
7-Mavzu
Jinoyat huquqi asoslari
314
“Jinoyat xukuki asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini ye’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mashg’ulot kichik guruxlarda faoliyat ko’rsatish tarzida olib borilishini aytadi. 1.3. Har bir guruh alohida topshiriqni bajarishini ta’kidlaydi. 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks yetgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini ye’lon qiladi (1-ilova).
Diqqat bilan tinglaydilar.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
2.1. Talabalarni oltita kichik guruhga bo’ladi. Mashg’ulotning o’tkazilish tartibini yana yeslatadi. 2.2. Guruhlarga o’quv topshiriqlarini tarqatadi (2-ilova). Topshiriqlarni SWOT-tahlil jadvali, klaster, toifalash jadvali kabi chizmali organayzerlar asosida bajarishlarini tushuntiradi va ularning qoidasini tushuntiradi (3-ilova) 2.3. Guruhlarda ishni tashkil qiladi. Guruhlar faoliyatini kuzatadi, yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Taqdimot boshlanishini ye’lon kiladi. Har bir guruhdan bittadan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 3 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok yetadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.5. Har bir guruh taqdimoti oxirida o’quv topshiriqlari bo’yicha hulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydi-lar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muxokama kilib, fikr almashib, sistema-lashtiradi. Format qog’oziga chizmali organayzerlar ko’rinishida tushiradi va takdimotga tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzuni umumlashtiradi, umumiy xulosalar qiladi. 3.2. O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini ye’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) test savollari va topshiriqlariga javob berish (4-ilova).
Tinglaydilar.
Guruh ishlarini baholash mezonlari
Guruhlar Javobning tulaligi, aniqligi, tushunar liligi (1,0)
Ko’rgazma liligi (0,5)
Guruh ishtirokchi
larining faolligi
(0,5)
Ballarning umumiy
hajmi
Bahosi
1. 2. 3.
315
Har bir guruh ikkinchi guruh taqdimotini baholash mezonlarini ballarini ko’shish orqali baholaydi. Guruh olgan baxo xar bir guruh ishtirokchisining bahosi hisoblanadi:
2-ilova
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Jinoyat xukuki asoslari
1. Jinoyat xukuki tushunchasi mazmunini tushuntiring. 2. Jinoyatlarni tasniflash mazmunini va mohiyatini yoriting. 3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi. Topshiriq javoblarini chizmalarda aks ettiring.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Jinoyat xukuki vazifasi
1. Jinoyat xukuki usullari va prinsiplarini yoriting. 2. Jinoiy xukukbuzarlik va jinoiy jazo. 3. Kilmishning jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar. Topshiriq javoblarini chizmalarda aks ettiring.
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Jinoyatlarni tasniflash
1. Jinoyatlarni tasniflash mazmunini tushuntiring. 2. Jinoyat xukuki vazifasi,usullari va prinsiplari. 3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi,uning turlari va shakllari. Topshiriq javoblarini chizmalarda aks ettiring.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Kilmishning jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar
1. Kilmishni jinoiyligini istisno kiladigan xolatlar mazmunini tushuntiring. 2. Jinoiy xukukbuzarlik va jinoiy jazo mazmunini tushuntiring. 3. Jinoyat xukuki prinsiplari mazmunini yeriting. Topshiriq javoblarini chizmalarda aks ettiring.
316
.
1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. UZ.R. Prezidenti I.A. Karimovning 2001-yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning axamiyati.
2. Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi, predmeti, metodologiyasi,maksadi,vazifalari va tizimi.
3. Uz.R.Prezidenti I.A.Karimov-mustakil Uzbekiston Konstitusiyasining tashabbuskori va ijodkori.
4. Mustakil Uzbekistonning 1992-yilgi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Uzbekiston Respublikasi Konstitusiyasini urganish maksad va vazifalari, ularning kelib chiqishi haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar:
Uz.R.Prezidenti I.A.Karimovning 2004-yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning axamiyati haqidagi bilimlarni mustahkamlash; Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi,predmeti,metodologiyasi,maksadi,vazifalari va tizimi bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish; Uz.R.Prezidenti I.A.Karimov-mustakil Uzbekiston Konstitusiyasining tashabbuskori va ijodkori. Mustakil Uzbekistonning 1992-yilgi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari haqidagi tasavvurlarni kengaytirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Uz.R.Prezidenti I.A.Karimovning 2004-yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning axamiyati haqidagi mulohazalarni aytib beradi; • Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi,predmeti,metodologiyasi,maksadi,vazifalari va tizimi bilan yaqindan tanishishi va ular to’g’risidagi fikrlarni gapirib beradi; Uz.R.Prezidenti I.A.Karimov-mustakil Uzbekiston Konstitusiyasining tashabbuskori va ijodkori. Mustakil Uzbekistonning 1992-yilgi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari haqidagi tasavvurlarni kengaytirish haqidagi fikrlarni izohlaydi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
8-Mavzu
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUSIYASINI O’RGANISH MAQSAD VA VAZIFALARI
317
“O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish maqsad va vazifalari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini
318
taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Uz.R.Konstitusiyasini urganish maksad va vazifalari deganda nimani tushunasiz? 2. Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi? 3. Konstitusiyani urganish ukuv kursining predmeti? 4. Konstitusiyaning kelib chiqishi haqida qanday ta’limotlar mavjud? 5. Konstitusiyani urganish vazifalari va tizimi? 6. Konstitusiyaning asosiy tamoyillari?
319
1. Konstitusiyani o’rganishning ahamiyati. 2. Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi, predmeti, metodologiyasi, maksadi,
vazifalari va tizimi. 3.Konstitusiyaning huquq sohalaridagi o’rni. 4. Konstitusiyaning jamiyatdagi o’rni.
6-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 O’z.R.Konstitusiyasini o’rganish maqsad va vazifalari.
1. Konstitusiya haqidagi tushunchalarning mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2. Konstitusiyani davlatni boshqarishdagi o’rnini yoriting.
Ekspert varag’i №2 Konstitusiyani urganish ukuv kursi.
1. Konstitusiya shakllari haqida gapirib bering. 2. Konstitusiyani tashkil etishning tartibini tushuntiring. 3.Konstitusiyaning asosiy tamoyillari.
320
Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1.O’ z.R.Prezidenti I.A.Karimovning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning axamiyati to’grisida suzlab bering? 2.Konstitusiyani o’rganishdan maksad? 3.Konstitusiyani urganish ukuv kursining tushunchasi? 4.Konstitusiyani urganish ukuv kursining predmeti? 5.O’z.R.Prezidenti I.A.Karimov-mustakil Uzbekiston Konstitusiyasining tashabbuskori va ijodkori. 6.Mustakil O’zbekistonning 1992-yilgi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari xakida nimalar bilasiz? 7.Konstitusiyani urganish metodologiyasi deganda nimani tushunasiz?
321
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
9. Uzbekiston Respublikasi fukaroligi 10. Inson va fukarolarning xukuk va erkinliklari 11. Uzbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining
kafolatlari 12. Fukarolarning burchlari – shaxs,jamiyat va davlat
manfaatlari talabi O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekistonda inson va fukarolarning asosiy xukuklari, erkinliklari va burchlari,shaxs, jamiyat va davlatning manfaatlari
Pedagogik vazifalar:
O’zbekiston Respublikasi fukaroligi tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqidagi bilimlarni mustahkamlash; Uzbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining kafolatlari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish; Fukarolarning burchlari – va ularning o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganish. Inson va fukarolarning xukuk va erkinliklari.
O’quv faoliyati natijalari:
Inson va fukarolarning xukuk va erkinliklari haqidagi mulohazalarni aytib beradi; O’zbekiston Respublikasi fukaroligi va ular to’g’risidagi fikrlarni gapirib beradi; O’zbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining kafolatlari va ularni o’rganishning amaliy ahamiyatini tushuntiradi Fukarolarning burchlari – shaxs,jamiyat va davlat manfaatlari talabi haqidagi tasavvurlarni kengaytirish haqidagi fikrlarni izohlaydi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
9-Mavzu
O’zbekistonda inson va fukarolarning asosiy xukuklari, erkinliklari va burchlari
322
“O’zbekistonda inson va fukarolarning asosiy xukuklari, erkinliklari va burchlari ” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Ekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
323
3–Yakuniy
bosqich (15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. O’zbekiston fukarosi deganda kimlar tushuniladi? 2. O’zbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining kafolatlari kaysi konunlarda uz aksini topgan va ularni sanab bering? 3. Fukarolarning burchlariga nimalarni kiritishimiz mumkin? 4. O’zbekistonda inson va fukarolarning asosiy xukuklari deyilganda nima tushuniladi? 5. Inson va fukarolarning xukuk va erkinliklarining turlarini aytib uting? 6. Huquq atamasini sharhlang?
324
1. Uzbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining kafolatlari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning ahamiyati.
2. Fukaro tushunchasi,ularning burchlari,inson xukuklarini o’rganishning mohiyati. 3. Fukaro burchlari – shaxs, jamiyat va davlat manfaatlari talabidagi o’rni. 4. Burch, erkinlik, xukuk kabi tushunchalarning jamiyatdagi o’rni.
5-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert
guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda
o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga
tayyorlanish.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 O’zbekistonda inson va fukarolarning asosiy xukuklarini
o’rganishningahamiyati. 1. O’zbekiston fukarolari haqidagi tushunchalarning mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2. Fukaroning davlatni boshqarishdagi o’rnini yoriting.
Ekspert varag’i №2 Inson va fukarolarning xukuk va erkinliklari tushunchasi, ularning turlari,
xususiyatlarini o’rganishning mohiyati.
1. Fukarolarning burchlari haqida gapirib bering. 2. Fukarolik jamiyatini tashkil etishning tartibini tushuntiring. 3. O’zbekiston Respublikasinig fukaroligi xususiyatlariga to’xtaling.
325
6-ilova Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Fuqaro atamasiga tushuncha bering? 2.Fuqarolarning asosiy burchlarini aytib uting? 3.O’zbekistonda fuqarolar qanday huquq va erkinliklarga ega? 4.Huquq va erkinliklarning qanday turlari mavjud? 5.Qanday normativ-huquqiy hujjatlar inson huquqlari to’g’risida? 6.«O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi» tushunchasiga izox bering? 7.Konstitutsiyamizda kanday huquq va erkinliklar kafolatlangan? 8. Huquq atamasiga ta’rif bering?
326
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1.O’zbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning asosiy tamoillari va iktisodiy negizlari 2.O’zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari va ularning Konstitusiyaviy xukukiy makomi 3.Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urni va xukukiy makomi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning tamoillari, jamoat birlashmalarining Konstitusiyaviy xukukiy makomi xamda, ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urni
Pedagogik vazifalar:
Uzbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning asosiy tamoillari va iktisodiy negizlari xakidagi bilimlarni mustaxkamlash;
Uzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari,ularning Konstitusiya- viy xukukiy makomi to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish;
Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urni, uning uziga o’ziga xos xususiyatlarini tushunish va ularni o’rganish.
O’quv faoliyati natijalari:
Uzbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning asosiy tamoillari haqidagi mulohazalarni aytib beradi;
Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda
tutgan urni ular to’g’risidagi fikrlarni gapirib beradi;
Jamoat birlashmalarining Konstitusiyaviy
xukukiy makomi va ularni o’rganishning amaliy ahamiyatini tushuntiradi
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
10-Mavzu
O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy belgilari
327
“Uzbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy belgilari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
328
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Bozor iktisodiyeti deganda namani tushunasiz? 2. O’zbekistonda inson xukuklari va erkinliklarining kafolatlari kaysi konunlarda uz aksini topgan va ularni sanab bering? 3. Jamoat birlashmalari kay tartibda tashkil etiladi? 4. Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urni va xukukiy makomi xakida gapiring ? 5. O’zbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning asosiy tamoillarini aytib uting? 6. Jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy belgilarini sharhlang?
329
1. Uzbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning tamoillari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning ahamiyati.
2. Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urnini o’rganishning mohiyati. 3. Jamoat birlashmalarining jamiyatda tutgan urni.
5-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert
guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda
o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga
tayyorlanish.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 O’zbekistonda bozor iktisodiyetiga utishning tamoillari va iktisodiy
negizlarining axamiyati. 1. Jamoat birlashmalari va ularning Konstitusiyaviy xukukiy makomi mazmunini va mohiyatini tushuntiring. 2.Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan o’rnini yoriting.
Ekspert varag’i №2 Ommaviy axborot vositalarining xususiyati.
1. O’zbekistonning bozor iktisodiyetiga utishi haqida gapirib bering. 2. Jamoat birlashmasi tuchunchasiga sharx bering. 3. Ommaviy axborot vositalari xakida kanday konunlar mavjud?
330
6-ilova Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Jamoat birlashmalari tugrisidagi konun kachon kabul kilingan? 2.Jamoat birlashmalarining konstitusiyaviy - xukukiy makomi tugrisida aytib bering? 3.Uzbekistonning bozor iktisodiyetiga utishning asosiy tamoillari xakida izox bering? 4.Uzbekiston Respublikasida jamoat birlashmalarining kanday turlari bor? 5.Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan urni kanday? 6.Uzbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining kanday konstitusiyaviy belgilari mavjud? 7.Uzbekistonda bozor iktisodiyetiga utishning tamoillari va iktisodiy negizlarining axamiyati? 8.Ommaviy axborot vositalarining xukukiy makomi xakida gapiring ?
331
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi
Mashg’ulot vaqti-2 soat
Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1.Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi 2.Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillari 3.Uzbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishi
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi, Uzbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishi xamda, Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillari
Pedagogik vazifalar:
Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi xakidagi bilimlarni mustaxkamlash;
Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish;
Uzbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishi va ularni o’rganish.
O’quv faoliyati natijalari:
Uzbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishi haqidagi mulohazalarni aytib beradi;
Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–
xududiy tuzilishi to’g’risida tushuntirildi; Korakalpogiston Respublikasi Konstitu- siyasi
va uning asosiy tamoillari , ularni o’rganishning amaliy ahamiyatini tushuntiradi
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
11-Mavzu
O’zbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy – xududiy tuzilishi
332
“Uzbekiston Respublikasining milliy davlat va ma’muriy – xududiy tuzilishi” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
333
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Ma’muriy-xududiy tuzilish deganda namani tushunasiz? 2. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-xududiy tuzilishini aytib bering? 3. BMTga xozirgi kunga kadar kancha davlat a’zolikka kirgan? 4. Qorakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi xakida gapiring ? 5. O’zbekistonning BMTga a’zolikka kirishi xakida aytib uting? 6. Jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy belgilarini sharhlang?
334
1.Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning ahamiyati.
2.Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillarini o’rganishning mohiyati.
3.Uzbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishining axamiyati.
5-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert
guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda
o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga
tayyorlanish.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 1. O’zbekistonning BMT va boshka xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishining
axamiyati. 2. Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillari
xakida aytib uting . 3. 2.Uzbekiston kachon BMTga a’zolikka kirgan?.
Ekspert varag’i №2 O’zbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi to’g’risidagi fikrlarni
kengaytirishning ahamiyati 1. O’zbekistonning xalkaro tashkilotlarga a’zo bulishi haqida gapirib bering. 2 O’zbekistonning ma’muriy–xududiy tuzilishi to’g’risidagi izox bering
335
6-ilova Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Uzbekistonning ma’muriy–xududiy tuzilishi to’g’risidagi aytib bering? 2.Korakalpogiston Respublikasi kachondan boshlab Uzbekiston Respublikasiga avtonom respublika sifatida kirdi? 3.BMT xakida umumiy ma’lumot bering? 4.Uzbekiston Respublikasining xalkaro tashkilotlarga a’zolikka kirishdan asosiy maksadi nimada deb uylaysiz? 5.BMTga xozirgi kunga kadar kancha davlat a’zolikka kirgan? 6.Ma’muriy-xududiy tuzilish deganda namani tushunasiz? 7. Korakalpogiston Respublikasi Konstitusiyasi va uning asosiy tamoillariga izox bering? 8.Uzbekiston Respublikasining ma’muriy–xududiy tuzilishi to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning ahamiyati.
336
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1.Davlat xokimiyati tushunchasi va uni amalga oshirish shakllari 2.Uzbekistonda davlat xokimiyatining bulinish tamoili 3.Oliy Majlis faoliyati shakllari 4.Ombudsman faoliyati
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Davlat xokimiyati tushunchasi va uning uziga xos xususiyatlari, davlat xokimiyatining bulinish tamoili, Oliy Majlis, Ombudsman faoliyati xakida tushunchalar
Pedagogik vazifalar:
Davlat xokimiyati tushunchasi va uni amalga oshirish shakllari xakidagi bilimlarni mustaxkamlash;
Oliy Majlis faoliyati shakllari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish;
Uzbekistonda davlat xokimiyatining bulinish tamoili xakida kunikmalar xosil kilish
Ombudsman faoliyati tugrisida tushunchalarga ega bulish
O’quv faoliyati natijalari:
Oliy Majlis faoliyati shakllari haqidagi mulohazalarni aytib beradi;
Davlat xokimiyati tushunchasi va uni amalga
oshirish shakllari to’g’risida tushuntirildi; Ombudsman faoliyatining amaliy ahamiyatini
tushuntiradi
Uzbekistonda davlat xokimiyatining bulinish tamoili tugrisida ma’lumotlar beradi
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
12-Mavzu
O’zbekistonda Konun chikarish xokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari
337
“O’zbekistonda qonun chiqarish hokimiyatining amalga oshirilishi va uning konstitutsiyaviy asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
338
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Davlat xokimiyati tushunchasiga izox bering? 2. Davlat xokimiyatining bulinish tamoili aytib bering? 3. Oliy Majlis xakida ma’lumot bering? 4 Ombudsman faoliyati xakida gapiring ? 5. Oliy Majlis faoliyati shakllari deganda nimani tushunasiz? 6. Jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitusiyaviy belgilarini sharhlang?
339
1. Oliy Majlis faoliyati shakllari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning ahamiyati. 2. Davlat xokimiyatining bulinish tamoili o’rganishning mohiyati. 3. Ombudsman faoliyatining axamiyati.
5-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 1. Davlat xokimiyatining bulinish tamoili axamiyati. 2. Davlat xokimiyatini amalga oshirish shakllari xakida aytib uting . 3. Ombudsman faoliyati asosini nima tashkil etadi?.
Ekspert varag’i №2 1. Oliy Majlis faoliyati shakllari to’g’risidagi fikrlarni kengaytirishning
ahamiyati 2. Davlat xokimiyati tushunchasi xakida ma’lumot bering. 3. Ombudsman faoliyati kay tartibda amalga oshiriladi?
340
Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1.«Davlat» suziga sharx bering? 2.Davlat xokimiyatini amalga oshirish shakllari xakida ma’lumot bering? 3.Davlat xokimiyati tushunchasi xakida ma’lumot bering? 4.Ombudsman faoliyati xakida gapiring ? 5.Oliy Majlis faoliyati shakllari deganda nimani tushunasiz? 6.Uzbekistonda davlat xokimiyatining bulinish tamoili tugrisida ma’lumotlar bering? 7.Oliy Majlis xakida izox bering? 8.Oliy Majlisning davlat organidagi roli nimadan iborat?
341
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlik Respublikasining joriy etilishi 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig’i 3. Prezidentlik vakolatlari va qabul qilingan huquqiy hujjatlar
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi Prezidentlik Respublikasi tushunchasi, Prezidentlik Respublikasi nazariy bilimlarni mustahkamlash
Pedagogik vazifalar:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat boshlig’i tushunchasi xakidagi bilimlarni mustaxkamlash;
Prezidentlik vakolatlari va qabul qilingan huquqiy hujjatlar to’g’risidagi fikrlarni kengaytirish;
O’quv faoliyati natijalari:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat boshlig’i tushunchasi xakidagi mulohazalarni aytib beradi;
Prezidentlik vakolatlari va qabul qilingan
huquqiy hujjatlar to’g’risida tushuntirildi;
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
13-Mavzu
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig’i
342
“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig’i” mavzusi bo’yicha amaliy
mashg’ulotning texnologik xaritasi Ish
bosqichlari va vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
343
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1. Prezident iborasining lug’aviy ma’nosi? 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti sayloviga qo’yilgan nomzodlar qanday talablarga javob berishlari kerak? 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti necha yil muddatga saylanadi? 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari qanday?
344
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimining ahamiyati. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga tayinlanishi, uning faoliyati va
vakolatlari. 3. Prezidenti lavozimining jamiyatda tutgan o’rni.
5-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №1 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimi haqidagi ma’lumotlarni
o’rganishning ahamiyati. 2. Prezidenti lavozimi haqidagi tushunchalarning mazmun va mohiyatini
tushuntiring. 3. Prezidentning davlatni boshqarishdagi o’rnini ayting?
Ekspert varag’i №2 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari va qabul qilgan huquqiy
hujjatlarning mohiyati. 2. Qabul qilgan huquqiy hujjatlar haqida gapirib bering. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig’i?
345
Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 1. «O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida»gi qonun qachon qbul qilindi? 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlik lavozimiga qanday shaxslar nomzod qilib qo’yiladi? 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qasamyodini aytib bering? 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlariga iqtisodiy masalalar ham kiradimi? 5.Oliy Majlis faoliyati shakllari deganda nimani tushunasiz? 6. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida Prezidentlik lavozimiga oid nechta bob va moddalar mavjud?
346
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarining huquqiy maqomi. 2.Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va ijroiya hokimiyati organlari munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi. 3.Mahalliy davlat organlarining tashkil etilishi. 4.Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarining huquqiy maqomi yuzasidan qabul qilinagan qonunlar bilan, yaqindan tanishtirish,
Pedagogik vazifalar O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarining huquqiy maqomi bilan tanishtirish; Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va ijroiya hokimiyati organlari munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi haqida tushunchalar berish; Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari
bilan yaqindan tanishtirish.
O’quv faoliyati natijalari:
O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarining huquqiy maqomi haqidagi fikr mulohazalarni aytib beradi; Mahalliy hokimiyat vakillik organlari va ijroiya hokimiyati organlari munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi haqida gapirib beradi; Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari haqida gapirib beradi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
14-Mavzu
O’zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralari
347
“O’zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati idoralari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
348
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami
1 2 3 4 1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
4-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Тезкор сўров учун савол ва топшириқлар: 1.Ижро этувчи ҳокимият органларининг тушунчаси ва асосий хусусиятларини айтиб беринг? 2. Ижро этувчи ҳокимият органларининг ваколатлари қайси ҳуқуқий ҳужжатлар билан белгиланади? 3. Ижро этувчи ҳокимияти маҳаллий органлари тизимида ҳокимларнинг ўрнини изоҳлаб беринг? 4. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг фаолияти ҳақида тушунчалар бериб ўтинг.
349
1. O’zbekiston Respublikasida ijroiya hokimiyat organining tushunchasi, huquqiy maqomi va turlari. 2. Ijroiya hokimiyatni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari. 3. O’zbekiston Respublikasi ijroiya hokimiyatning mahalliy organlari. O’zbekiston Respublikasi
hukumati (Vazirlar Mahkamasi). 5-ilova
6-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №2 1. O’zbekiston Respublikasida ijroiya hokimiyat organlarining tushunchasi,
huquqiy maqomi va turlari. 2. O’zbekiston Respublikasida ijroiya hokimiyat organlarining tushunchasi. 3. O’zbekiston Respublikasida ijroiya hokimiyat organlarining turlari.
Ekspert varag’i №1 1. O’zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati idoralarini o’rganishning
ahamiyati. 2. O’zbekiston Respublikasi ijro etuvchi hokimiyatning mazmuni va mohiyatini
tushuntiring. 3. 2.Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organining boshqaruvidagi o’rnini
yoriting.
350
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Ijro etuvchi hokimiyat organining vakolatlari qaysi huquiy xususiyatlarga ega? 2. Ijro etuvchi hokimiyat mahalliy organlari tizimida hokimiyatlarning o’rnini izohlab bering? 3.Vazirlar Mahkamasining huquqiy maqomi? 4.O’zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va boshqa markaiy boshqaruv idoralari qanday boshqariladi? 5.Vazirliklar qanday vazifalarni amalga oshiradilar? 6. «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi qonun qachon qabul qilingan ?
351
AMALIY MAShG’ULOTLAR
1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2
soat Talabalar soni: 25 – 30 nafargacha
Mashg’ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash bo’yicha seminar mashguloti
Amaliy mashg’ulot
rejasi
1. Sud hokimiyati tushunchasi, uning konstitusion prinsiplari. 2. O’zbekistonda odil sudlov va sud hokimiyati tizimi. 3.Prokuratura organlari, prokurorlarning vazifalari. 4.Huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organlari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’zbekiston Respublikasi Sud hokimiyati tushunchasi, tizimi haqidagi nazariy bilimlarni oshirish.
Pedagogik vazifalar Sud hokimiyati tushunchasi, uning konstitusion prinsiplari bilan tanishtirish; O’zbekistonda odil sudlov va sud hokimiyati tizimi haqida tushunchalar berish; Prokuratura organlari, prokurorlarning
vazifalari bilan yaqindan tanishtirish.
O’quv faoliyati natijalari:
Sud hokimiyati tushunchasi, uning konstitusion prinsiplari haqidagi fikr mulohazalarni aytib beradi; O’zbekistonda odil sudlov va sud hokimiyati tizimi haqida gapirib beradi; Prokuratura organlari, prokurorlarning vazifalari haqida gapirib beradi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so’rov, Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proyektor, markerlar, o’quv
topshiriqlari Ta’lim berish sharoiti Texnik ta’minlangan, gurhlarda ishlash uchun
mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob
15-Mavzu
O’zbekistonda sud hokimiyatining konstitusiyaviy asoslari
352
“O’zbekistonda sud hokimiyatining konstitusiyaviy asoslari” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi
Ish bosqichlari va
vaqti
Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov bosqichi
Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni belgilaydi va kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan ta’limiy maqsadlarga erishishni ta’minlovchi o’quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Kichik guruhlarda samarali faoliyatni ta’minlash uchun yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova). Yekspert guruhlar faoliyat natijalarini baholash mezonlarini ishlab chiqadi (2-ilova).
1. O’quv mashg’ulotiga kirish bosqichi
(10 daqiqa)
1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi, ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini asoslaydi. 1.2. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi va shu asosda tezkor-so’rov o’tkazib talabalar bilimlarini faollashtiradi (3-ilova). 1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o’quv topshiriqlarini bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi (2-ilova). 1.4. Qo’shimcha ma’lumotlar aks etgan tayanch konspektlarni tarqatadi. 1.5. Ekspert guruhlar faoliyati natijalarini baholash mezonlarini e’lon qiladi.
Tinglaydilar. Savolni muhokama qilib, ularga javob beradi.
2. Asosiy bosqich
(60 daqiqa)
Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama kilishga vaqt beradi). 2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1-stol, uchburchak shaklini olganlar 2-stol va to’rtburchak olganlar 3-stol atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan talabalar o’z savollarini boshqa talabalarga yoritishini tushuntiradi. O’zaro o’rgatish jarayoni boshlanadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, maslahatlar beradi. 2.4. Talabalarni o’zlarini dastlabki joylariga, stol atrofiga kelib o’tirishlarini aytadi. 2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib, faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8 daqiqadan vaqt ajratadi. Yo’naltiruvchi, maslahatchi sifatida ishtirok etadi. Javoblarni aniqlashtiradi, to’ldiradi, izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida ekspert savollari bo’yicha xulosalar qiladi.
Kichik guruhlarga bo’linadilar. Topshiriq bo’yicha faoliyat boshlaydilar. Matnlarini o’qib, savollarga javob topadi. Ma’lumotni muhokama kilib, fikr almashib, sistemalashtiradi. Format kog’oziga sxema tarzida tushiradi, taqdimot uchun materiallar tayyorlaydilar. Faoliyat natijasini taqdimot qiladilar.
353
3–Yakuniy bosqich
(15 daqiqa)
3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi. 3.2.O’quv mashg’ulotini natijalarini sharhlaydi, guruhlar faoliyati bahosini e’lon qiladi. 3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa beradi: (1) amaliy mashg’ulotga tayyorlanib kelish; (2) nazorat savollariga og’zaki javob berish (4-ilova) (6-ilova).
Tinglaydilar.
1-ilova
2-ilova Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar
Ma’lumotning to’liqligi
(1,0)
Ma’lumot mazmunining
aniq tushuntirilshi (0,5)
Taqdimotning ko’rgazmali
berilishi (0,5)
Umumiy ball
1-guruh 2-guruh 3-guruh 4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh
O’zaro baholash natijalari Jami 1 2 3 4
1 * 2 * 3 * 4 *
3-ilova
4-ilova
Guruhlarda ishlash qoidasi Sherigingizni diqqat bilan tinglang. Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas’uliyat bilan yondashing. Agar yordam kerak bo’lsa, albatta murojaat qiling. Agar sizdan yordam so’rashsa, albatta yordam bering. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunmog’imiz lozim: Boshqalarga o’rgatish orqali o’zimiz o’rganamiz; Biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho’kib
ketamiz.
Tezkor so’rov uchun savol va topshiriqlar: 1.O’zbekiston Respublikasida «Sudlar to’g’risida»gi qonun qachon qabul qilingan? 2. O’zbekiston Respublikasida sud ishlarini yuritish qaysi tilda olib boriladi? 3. Sud hokimiyatining asosiy tushunchalari nimalardan iborat? 4. Odil sudlovning demokratik asoslari.
354
1. Kassasiya va apelyasiyaning bir-biridan farqi. 2. Sud va sud hokimiyati deganda nimani tushunasiz. 3. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyati tushunchalari, belgilari nimalardan iborat.
5-ilova
6-ilova
1-bosqich: Mustakil ish.
Mustakil o’rganishlari uchun guruh ichida o’quv
materialini taqsimlash.
2-bosqich: Ekspertlar uchrashuvi. Ekspert guruhlarida o’quv materialini hamkorlikda o’rganib chiqish va o’zgalarni o’rgatishga tayyorlanish
.
3-bosqich: O’zaro bir-birini o’rgatish. O’zaro o’rgatish,
egallangan bilimlarni o’zaro nazorat qilish
va baholash
Ekspert varag’i №2 1. O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasi va uning organlari. 2. Prokuror, prokuratura organlari tizimi tushunchalari. 3. Prokuror nazorati.
Ekspert varag’i №1
1. Sud hokimiyati: uning tushunchasi va asosiy belgilari. 2. Sud hokimiyati va uning asosiy tushunchalari. 3. Odil sudlov va uning asosiy demokratik prinsiplari.
355
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. O’zbekiston Respublikasida sud tizimi tuzilishi qanday? 2. Suda oshkoralik tamoyilining mazmuni nimalardan iborat? 3.Aybsizlik prizumsiyasi deganda nimani tushunasiz? 4.Milliy xafvsizlik xizmati huquqiy muhofazalash organi sifatida qanday vazifani bajaradi? 5.Davlat bojxona qo’mitasi huquqni muhofazalash organi sifatida qanday vazifani bajaradi? 6. Prokuraturaning sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimida tutgan o’rni ?
1-guruh uchun o’quv topshirig’i
Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar. 1. Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
356
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Davlat va huquq paydo bo’lishi haqidagi adabiyotlarni o’rganib kelish
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Davlatning shakllari tushunchasi va turlarini o’rganib kelish.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Huquqning shakllari tushunchasi va turlarini o’rganib kelish.
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Normativ-huquqiy shartnomalarni yozib, o’rganib kelishi kerak.
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Davlat va huquq haqida asosiy tushunchalar.
1. Huquq va axloqning o’zaro nisbatini o’rganib kelish.
357
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Ma’muriy huquq asoslari.
1. Ma’muriy huquq asosiy tushunchalar. Ma’muriy huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning. .
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari.
1. Davlat boshqaruvi va uning tamoyillari?
2. Davlat boshqaruvi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari.
1. Davlat boshqaruvining shakllari tushunchasi?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari.
1. Davlat boshqaruvining usullari?
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari.
1. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi? 2. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasiga ta’rif bering?
358
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ma’muriy huquq asoslari.
1. Ma’muriy jazo tushunchasi.
2. Ma’muriy jazoga huquqiy ta’rif bering?
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
1. Fuqarolik huquqi tushunchasi. Fuqarolik huquqi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
3. Fuqarolik huquqida bitimlar va ularning turlari?
4. Fuqarolik huquqi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
1. Shartnoma tushunchasi, turlari va tartibi?
2. Shartnoma tushunchasi va turlarini izohlab bering?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
2. Vorislik huquqi tushunchasi?
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
1. Fuqarolik huquqining shakllari tushunchasi? 2. Fuqarolik huquqining tushunchasi va turlarini izohlab bering?
359
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Fuqarolik huquqi asoslari.
3. Fuqarolik huquqida mulk huquqi tushunchasi.
4. Mulk huquqi tushunchasi va turlarini izohlab bering?
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
1. Iste’molchilar huquqini himoya qilish tushunchasi. Fuqarolik huquqi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
5. Iste’molchilar huquqini himoya qilishda oldi-sotdi shartnomasining ayrim turlari?
6. Fuqarolik huquqi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
3. Iste’molchilar huquqining davlat tomonidan himoya qilinishi?
4. Shartnoma tushunchasi va turlarini izohlab bering?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
3. Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari tushunchasi?
360
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
1. Ma’naviy zarar tushunchasi? 2. Ist’molchilar huquqlari buzilishi tufayli unga yetkazilgan ma’naviy zararni undirishni izohlab bering?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Iste’molchilar huquqini himoya qilish asoslari.
5. Iste’molchilar huquqining paydo bo’lishi haqidagi tushunchalar.
6. Iste’molchilar huquqini himoya qilishga huquqiy ta’rif bering?
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu:Mexnat xukuki asoslari.
1.Mexnat xukuki tushunchasiga ta’rif bering. 2.Mexnat shartnomasini tuzish tartibini aytib uting. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Mexnat xukuki asoslari.
1.Ayrim toifadagi xodimlar mexnati deganda nimani tushunasiz? .2.Mexnat muxofazasi va moddiy javobgarlik kay tartibda amalga oshiriladi?
361
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Mexnat xukuki asoslari.
1.Mexnat xukuki seb’ektlari xakida ta’rif bering. 2.Mexnat shartnomasi va kontraktini izoxlab bering.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Mexnat xukuki asoslari.
1.Mexnat xukuki manbalarni sanab bering. 2.«Mexnat muxofazasi» atamasini yeritib bering.
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Mexnat xukuki asoslari.
1.Mexnat shartnomasi kanday tartibda tuziladi 2.Mexnat xukuki shartnomalariga ta’rif bering
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Mexnat xukuki asoslari.
1. Ayrim toifadagi xodimlar mexnati deganda kanday mexnat nazarda tutiladi. 2.Mexnat xukuki asoslari deganda nimani tushunasiz
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1. Ekologiya xukuki tushunchasiga ta’rif bering. 2. Ekologiya soxasidagi xukukbuzarliklar xakida ma’lumot bering. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1. Ekologiya xukuki moxiyati nimadan iborat? .2. Ekologiya soxasida davlat boshkaruv organlarini sanab uting?
362
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1.Ekologiya tushunchasiga izox bering. 2.Ekologiya soxasidagi xukukbuzarliklar uchun javobgarlik kay tartibda amalga oshiriladi.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1.Tabiiy resurslarga nisbatan mulk xukuki tushunchasini yoritib bering. 2 Ekologiya soxasida xozirda kanday ishlar amalga oshirilmokda?.
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1. «Ekologiya» atamasini yeritib bering 2.Ekologiyaning buzilmasligi uchun kanday ishlar amalga oshirilishi kerak deb uylaysiz?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Ekologiya xukuki.
1. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk xukukini yoritib bering . 2.Tabiiy resurslar deganda nimani tushunasiz
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. Jinoyat tushunchasiga ta’rif bering. 2. Jinoyat belgilarini aytib uting. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
363
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. Jinoyat xukuki moxiyati nimadan iborat? .2. Jinoyat xukuki moxiyatini yoritib uring?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. Jinoyat tarkibiga izox bering. 2.Jinoiy javobgarlik kay tartibda amalga oshiriladi.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. Jinoyat xukuki vazifalarini aytib uting. 2 Jinoyat xukukining boshka fanlar bilan alokadorligi xakida gapirib uting?.
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. «Jinoyat» atamasini yeritib bering 2. Jiniy javobgarlikning liberallashuvi tushunchasini yoritib uting?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Jinoyat xukuki asoslari.
1. Jinoyat belgilari va tarkibining uzaro alokadorligi . 2.Jinoiy javobgarlik deganda nimani tushunasiz
364
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari.
1. Konstitusiya suziga ta’rif bering. 2. Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi xakida aytib uting. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari.
1.Mustakillikgacha bulgan konstitusiyaviy rivojlanish moxiyati nimadan iborat? 2.1992 yilgi Konstitusiyaning kabul kilish jarayoni .2. Jinoyat xukuki moxiyatini yoritib uring?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari.
1. Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksadiga izox bering. 2. Uzbekiston Konstitusiyasining asosiy prisiplari xakida izox bering.
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari.
1. Konstitusiyaning jamiyatda tutgan urni. 2 1992 yilgi Konstitusiyaning tizimi xakida gapirib uting?.
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari .
1. «Konstitusiya» atamasini yeritib bering 2. Uzbekiston Respublikasining mustakillikka erishuvi jarayeni tushunchasini yoritib uting?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: Uzbekiston Konstitusiyasini urganishning maksad va vazifalari.
1. Konstitusiyaning amalga kiritilishi xakida gapiring. 2. «Demokratik davlat» deganda nimani tushunasiz
365
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i sifatida. Fuqarolik huquqi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti konstitusiyaviy huquqiy maqomi haqida nimalar bilasiz?
8. Fuqarolik huquqi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-гуруҳ учун ўқув топшириғи Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
5. O’zbekistonda Prezidentlikni saylash tartibi qanday?
6. O’zbekistonda Prezidentlikni saylash tartibi qanday?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
4. O’zbekiston Prezidentining huquqiy maqomi qanday hujjatlarda aks ettirilgan?
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
1. O’zbekiston Prezidenti qonun ijodkorligi haqida nimalar bilasiz? 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlarini sanab o’ting?
366
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Prezidenti – davlat boshlig’i.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlar va farmoyishlar chiqarish tartibini aytib bering.
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari .
1. Inson huquqi nima? Fuqarolik huquqi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari. 9. Fuqarolik tushunchasiga ta’rif bering?
10. Fuqarolik huquqi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari. 7. Shaxsiy huquq va erkinliklar deganda nimani tushunasiz?
8. O’zbekistonda Prezidentlikni saylash tartibi qanday?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari. 5. Huquq, erkinlik, burch tushunchalarini izohlab bering?
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari.
1. Inson huquqlari, erkinliklari va majburiyatlari tengligi nima? 2. Yashash huquqi bu -…?
367
1-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
1. O’zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlari tizimi haqida gapirib bering. Fuqarolik huquqi, mazmuni va mohiyatini o’rganib keling. 3. Tayanch konspektga asoslanib, taqdimotga tayyorlaning.
2-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
11. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarini tuzish tartibi va vazifalari aytib bering?
12. Fuqarolik huquqi haqidagi asosiy tushunchalar?
3-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
9. Mahalliy vakillik organlari o’z vakolat doirasida qanday normatik huquqiy hujjatlar qabul qilishi mumkin?
10. Shartnoma tushunchasi va turlarini izohlab bering?
4-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
6. Mahalliy vakillik organlari vakolatlariga nimalar kiradi?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huqulari, erkinliklari va burchlari. 1.Ombudsman qanday faoliyat ekanligini aytib bering.
368
5-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
1. Mahalliy vakillik organlari boshliqlarini saylash tartibi qanday? 2. Mahalliy xalq deputatlari kengashlari faoliyat tartibi haqida nimalar bilasiz?
6-guruh uchun o’quv topshirig’i Mavzu: O’zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralari.
1.Mahalliy vakillik organlarining faoliyat tartibi qaysi hujjatlarda o’z aksini topgan.
369
M U S TA Q I L I S H
M A V Z U L A R I T O’ P L A M I.
370
Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish fanidan mustaqil ishlar mavzulari
I. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish
1. Konstitusiyaning davlat va jamiyat xayotida tutgan urni va roli. 2. Konstitusiya- davlatning asosiy konuni. 3. Konstitusiyaviy me’yorlar tushunchasi va turlari. 4. O’zbekistonning mustakillikacha bulgan konstitusiyalari va ularning uziga xos xususiyatlari. 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini urganish ukuv kursining predmeti. 6. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini urganish ukuv kursini urganish metodologiyasi. 7. O’kuv kursini huquqni urganuvchi boshka huquqiy fanlar bilan boglikligi va ulardan farki. 8. Konstitusiyaning asosiy tamoyillarini xayotga tatbik kilish yullari. 9. O’zbekstonda inson huquqlarini ximoya kilinish. 10. O’zbekiston-xalkaro munosabatlarning faol ishtirokchisi. 11. O’zbekiston Konstitusiyasi- vijdon erkinligining huquqiy kafolati. 12. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining ishlab chikilishi va kabul kilinishi. 13. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy tamoyillari. 14. O’zbekiston Konstitusiyasida xokimiyatning bulinishi tamoyilinin urnatilish. 15. O’zbekiston Konstitusiyasi va mustakil davlat belgilari. 16. O’zbekiston Respublikasining davlat ramzlari. 17. Xalq xokimiyatchiligi- O’zbekiston Konstitusiyasining asosiy tamoyillaridan biri. 18. O’zbekistonda Konstitusiya va konunning ustivorligi. 19. O’zbekiston – xalkaro munosabatlarning tula huquqli subyekti. 20. O’zbekiston tashki siyosati va uning asosiy tamoyillari. 21. O’zbekiston Konstitusiyasi va inson huquqlari Umumjaxon deklarasiyasi. 22. O’zbekistonda fukarolikning konstitusiyaviy huquqiy asoslari. 23. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-xududiy tuzilishi. 24. Qaraqalpogiston Respublikasining huquqiy makomi. 25. O’zbekistonda xalk deputatining huquqiy makomi. 26. O’zbekistonda Prezidentlik respublikasi boshkaruvining shaklining joriy kilinishi. 27.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitusiyaviy-huquqiy makomi. 28. Oliy Majlis konunchilik palatasi va uning konstitusiyaviy makomi. 29. Oliy Majlis Senatining konstitusiyaviy makomi. 30. O’zbekistonda sud xokimiyatining tashkil etilishi. 31. O’zbekistonda inson huquqlari kafolatlari. 32. O’zbekistonda jamiyat va shaxs muosabatlarining konstitusiyaviy belgilari. 33. O’zbekistonda jamoat birlashmalari. 34. O’zbekistonda oilaning konstitusiyaviy makomi. 35. O’zbekiston Respublikasi maxalliy xokimiyat organlari. 36. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi. 37.O’zbekiston Respublikasida prokuratura organlarining faoliyati.
371
38. O’zbekisonda mudofaa va xavfsizlikning ta’minlanishi. 39. O’zbekistonning moliya va pul kredit tizimi. 40. O’zbekistonda saylov tizimi. 41.O’zbekistonda sud xokimiyatining konstitusiyaviy asoslari. 42.O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining huquqiy makomi. 43. O’zbekiston Respublikasi Oliy Xujalik sudining huquqiy makomi. 44. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudining huquqiy makomi. 45.O’zbekistonda maxalliy davlat xokimiyati organlari. 46.Maxalliy Xalk deputatlari Kengashlariga saylov utkazish tartibi. 47.Oliy Majlis palatalariga saylov utkazish tartibi. 48.O’zbekistonda inson va fukarolarnng shaxsiy huquq va erkinliklarining konstitusiyaviy asoslari. 49.O’zbekistonda fukarolarning siyosiy huquqlarining konstitusiyaviy asoslari. 50.Fukarolarning iktisodiy va ijtimoiy huquqlarining ta’minlanishi. 51.Konstitusiyaning yuridik xususiyati. 52.O’zbekiston Respublikasi fukarolarining konstitusiyaviy burchlari. 53.O’zbekistonda demokratiya va umuminsoniy kadriyatlar. 54. O’zbekiston Respublikasi xududida chet el fukarolari va fukaroligi bulmagan shaxslarning huquqiy xolati. 55.O’zbekiston Respublikasi konstitusiyaviy tuzumining iktisodiy negizlari. 56.O’zbekiston Respublikasida fukarolik jamiyatining konstitusiyaviy asoslari. 57.O’zbekistonda ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi roli va konstitusiyaviy makomi. 58.O’zbekiston va Korakalpogiston Respublikalari urtasidagi munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi. 59.Fukarolarning uzini-uzi boshkarish organlarini tuzish tartibi va vazifalari. 60.O’zbekistonda Ombudsman faoliyati va uning huquqiy asoslari. 61.Referendum: o’tkazish tartibi va shartlari. 62.O’zbekistonda Prezident saylovini utkazish tartibi va koidalari. 63.O’zbekistonda demokratik-huquqiy davlat kurish va uning muammolari. 64.Prezident I.A.Karimov O’zbekiston Konstitusiyasi xakida. 65.O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Xisob palatasi va uning faoliyati. 66.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitusiyaviy vakolatlari. 67.Mulk shakllari va uning konstitusiyaviy asoslari. 68.O’zbekistonda konun kabul kilish mexanizmi va jarayoni. 69.O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining birgalikdagi vakolatlari. 70.Konstitusiyaga uzgartirish kiritish tartibi.
372
II.Huquqshunoslik fanidan 1. Fukarolik jamiyati va davlat tushunchasi. 2. Davlat, uning moxiyati va belgilari 3. Davlat mexanizmi. 4. Huquqiy davlat va uning belgilari. 1. O’zbekistonda davlat shakli. 2. Huquq, uning belgilari va vazifalari. 3. Huquqning kelib chikishig doir nazariyalari. 4. Huquqiy madaniyat,huquqiy ong, huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya. 5. Huquq tizimi, huquq tarmoklari va institutlari. 6. Huquqiy munosabatlar va ularning tuzilishi. 7. Yuridik javobgarlik asoslari va uning turlari. 8. O’zbekistonda huquqni muxofaza kiluvchi organlar va ularning turlari. 9. Ma’muriy-huquqiy tamoyillar. 10. Davlat boshkaruvi va uning tamoyillari. 11. Ma’muriy huquq me’yorlari tushunchasi va ularning turlari. 12. Ma’muriy-huquqiy munosabatlar. 13. Prezident ma’muriy-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida. 14. Davlat boshkaruv organlari va ularning turlari. 15. Fukarolar ma’muriy huquq subyekti sifatida. 16. Ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy jazo. 17. Ma’muriy huquqbuzarlik ishlarini kuruvchi vakolatli organlar. 18. Fukarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. 19. Fukarolik huquqini ximoya kilish usullari. 20. Fukarolik-huquqiy munosabatlar. 21. Fukarolarning huquq layokati va muomala layokati. 22. Yuridik shaxslar va ularning turlari. 23. Fukarolik huquqida bitimlar, vakillik va da’vo muddati. 24. Mulk huquqi , uning mazmuni va shakllari. 25. Shartnomalar, ularni tuzish. 26. Majburiyat huquqi va uning ayrim turlari. 27. Meros huquqi tushunchasi. 28. Iste’molchilarning huquqlarini ximoya kilish buyicha konun xujjatlari. 29. Iste’molchilarni huquqlarini ximoya kilishda oldi-sotdi shartnomasining ayrim
turlari. 30. Iste’molchilarning asosiy huquqlari 31. Iste’molchilarning huquqlarini davlat va sud tomonidan ximoya kilinishi. 32. Mexnat huquqi tamoyillari va tizimi. 33. Mexnat shartnomasi mxnatga oid munosabatlarining asosi sifatida. 34. Mexnat shartnomasini asosiy va kushimcha shartlari. 35. Ish bilan ta’minlash va ishga joylashtirishning huquqiy asoslari. 36. Ayollar va yoshlar mexnatining uziga xos xususiyatlari. 37. Mexnat nizolari va ularni kurish tartibi. 38. Mexnat nizolari komissiyalari va ularning vakolatlari. 39. Mexnat huquqlarini sud tomonidan ximoya kilinishi. 40. Mexnat huquqida dam olish vakti va ta’tillar.
373
41. O’zbekiston Respublikasi oila konunchiligining vazifalari. 42. Nikox tushunchasi va nikox shartnomasi. 43. Nikoxning bekor kilishning huquqiy okibatlari. 44. Er va xotinning shaxsiy va mulkiy huquqlari. 45. Ota-onalar va farzandlarning majburiyatlari. 46. Aliment majburiyatlari. 47. Ota-onalik huquqidan maxrum kilish asoslari va uning huquqiy okibatlari. 48. Chet el fukarolari va fukaroligi bulmagan shaxslar ishtirokidagi oilaviy
munosabatlar. 49. Oila huquqida vasiylik va xomiylik. 50. Farzandlikka olish tartibi. 51. Jinoyat huquqining vazifalari va tamoyillari. 52. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari. 53. Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi. 54. Jinoyatning tarkibiy unsurlari. 55. Jazo tushunchasi va turlari. 56. Jinoiy javobgarlik va jinoiy jazodan ozod kilish asoslari. 57. O’zbekistonda ekologiya huquqining rivojlanishi. 58. O’zbekistonda ekologiya huquqi xakidagi karashlar. 59. Tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi. 60. Ekologiya soxasida davlat boshkaruv organlari. 61. Ekologik huquqiy javobgarlik. 62. Ekologik huquqiy javobgarlikning turlari. 63. Ekologik nazorat va uning turlari. 64. Ekologik ekspertiza va uning turlari. 65. Aloxida muxofaza kilinadigan tabiiy huquqlar. 66. Atrof tabiiy muxitni Xalkaro huquqiy muxofazasi.
374
N A Z O R A T S A V O L L A R I
375
Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish fanidan
ORALIQ NAZORAT savollari
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
1-VARIANT 1. O’zbekiton Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining tushunchasi, maksadi va vazifalari 2. Davlat tushunchasi va uning belgilari. 3. Test savollari.h
Kafedra mudiri A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
2 - VARIANT 1. O’zbekistonning mustakillikkacha bulgan konstitutsiyaviy rivojlanish bosqichlari. 2. Nikohni bekor kilishning huquqiy okibatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
3 - VARIANT 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy huquqiy
maqomi. 2. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov “Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini
o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
4 - VARIANT 1. O’zbekistonda sud hokimiyatining tashkil etilishi va vazifalari. 2. Yuridik shaxslar va ularning turlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov
376
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
5 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi va uning asoslari.
2. Mehnat shartnomasi. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
6 - VARIANT
1. O’zbekistonda saylov huquki va tizimi. 2. Huquq, uning belgilari va vazifalari. 4. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
7 - VARIANT
1. O’zbekistonda xokimiyatning bulinish tamoyili. 2. Jinoiy jazo tushunchasi va turlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
8 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi. 2. Fuqarolik huquqining tushunchasi, manbai, subyektlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
9 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitusiyaviy-huquqiy maqomi. 2. Jinoyat tushunchasi va belgilari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
377
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini
o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
10 - VARIANT
1. O’zbekistonda ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va
jamiyatda tutgan o’rni. 2. Fuqarolarning huquq va muomala layoqati. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
11 - VARIANT 1. O’zbekistonda jamoat birlashmalarining huquqiy maqomi va jamiyatda
tutgan o’rni. 2. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, turlari va shakllari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
12- VARIANT
1. O’zbekistonda mahalliy davlat hokimiyati organlari. 2. Davlat shakllari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
13 - VARIANT
1. Inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari. 2. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
14 - VARIANT 1. Fuqarolarning siyosiy huquqlari.
378
2. Mehnat shartnomasini tushunchasi va uni tuzish tartibi. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
1. Fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari. 2. Jinoyat tushunchasi va tarkibi. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
16 - VARIANT 1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining
konstitusiyaviy-huquqiy maqomi. 2. Mehnat huquqida dam olish vaqti va ta’tillar. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
17 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining konstitusiyaviy-huquqiy maqomi.
2. Jinoiy jazo tushunchasi va turlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish va huquqshunoslik” fanidan oraliq baholash savollari
18 - VARIANT 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining huquqiy maqomi. 2. Huquq va ahloqning o’zaro nisbati. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
379
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
19 - VARIANT 1. O’zbekistonda fuqarolik jamiyatining konstitusiyaviy asoslari. 2. Iste’molchilarning asosiy huquqlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
20 - VARIANT 1. O’zbekiston Respublikasi prokuratura organlari. 2. Iste’molchiga nuqsonli tovar sotilganda uning huquqlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov “Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini
o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari 21 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining aossiy prinsiplari. 2. Ota-onalar va farzandlarning majburiyatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
22 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining aossiy prinsiplari. 2. Ota-onalar va farzandlarning majburiyatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
23 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi. 2. Jinoiy javobgarlik tushunchasi va asoslari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
380
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
24 - VARIANT
1. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitusiyaviy maqomi. 2. Mulk huquqi tushunchasi va uning shakllari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
25 - VARIANT
1. O’zbekistonda hokimiyat bo’linishi tamoyili. 2. Ma’muriy-huquqiy munosabatlar tushunchasi va subyektlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
26 - VARIANT
1. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari. 2. Fuqarolik-huquqiy shartnoma. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
27 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati va uning asosiy tamoyillari. 2. Davlat tushunchasi, davlatning kelib chiqishiga doir nazariyalar . 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
28 - VARIANT
1. O’zbekiston Respublikasida saylov huquqi va tizimi.
381
2. Yoshlar mehnatining o’ziga xos xususiyatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
29- VARIANT 1. O’zbekistonda mahalliy davlat hokimiyati organlari. 2. Davlat shakllari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish ” fanidan oraliq baholash savollari
30 - VARIANT 1. Inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari. 2. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari. 3. Test savollari.
Kafedra mudiri: A.G’ulomov
382
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 1
1. O’zbekiston Respublikasida Prezidentlik saylovini o’tkazish tartibi (tushunchasi, shartlari,e’lon qilinishi, nomzod ko’rsatish.)
2. Alohida toifadagi xodimlar mehnati (o’ziga xos xususiyatlari, imtiyozlar, kafolatlar)
3. Mehnat huquqi prinsiplari. (tushunchasi, turlari, mazmuni) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №2
1. Davlatning kelib chiqishi (sabablari, vazifalari) 2. Mehnat huquqi prinsiplari (tushunchasi, turlari, mazmuni) 3. Konstitusiyani o’rganish o’quv kursining tushunchasi (Konstitusiyani
o’rganish ahamiyati, tushunchasi predmeti) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 3
1. Mehnat huquqi munosabatlari (tushunchasi, obyektlari va kelib chikishi) 2. Oila huquqi prinsiplari (tushunchasi, turlari va mazmuni) 3. O’zbekistonda moliya va pul kredit tizimi (tashqil qilinishi va ularning
belgilari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 4 1. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining Konstitusiyaviy
asoslari.(tushunchasi,prinsiplari,ularni belgilash) 2. Ommaviy axborot vositalarining konstitusiyaviy maqomi (vazifalari, tashqil
qilinishi, vakolatlari) 3. Davlatning funksiyalari (ichki va tashqi, mazmuni) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
383
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 5
1. Mehnat huquqi tushunchasi (mazmuni va tartibga soladagan munosabatlar) 2. Oila munosabatlari (vujudga kelishi va tartibga solinishi) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi
farmoyishining ahamiyati. 4. Test savolari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant № 6
1. Konstitusiya loyihasini umumxalq muhokamasiga qo’yilishi (loyihani ishlab
chiqilishi, umumxalq muhokamasida o’tkazilishi) 2. Mehnat huquqi subyektlari (subyekti, tushunchasi,turlari) 3. Nikoh tushunchasi (nikoh vujudga kelishi va ta’rifi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 7 1. Aholini ish bilan ta’minlash (tushunchasi, turlari va mazmuni ) 2. Nikoh to’zishga mone’lik qiladigan holatlar (tushunchasi, turlari va
mazmuni) 3. O’zbekiston davlatchiligining Konstitusiyaviy tarixi (tarkibi mazmuni
farqlari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 8 1. Davlat organlari tushunchasi va belgilari. (organ tushunchasi va belgilari) 2. Aholini ish bilan ta’minlash organlari (turlari, vazifalari, ish bilan
ta’minlash tartiblari ) 3. Konstitusiyaga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritish (tartibi, belgilari va
o’ziga xosligi) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
384
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 9 1. 1992 yilgi Konstitusiyani ishlab chiqilishi (qabul qilinishi,tartibi va o’ziga
xosligi) 2. Nikohni bekor qilish asoslari (turlari va mazmuni ) 3. Mehnat shartnomasi (tushunchasi, turlari va o’ziga xosligi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №10
1. Nikohni bekor qilish (turlari, belgilari ) 2. O’zbekiston Respublikasida xalq hokimiyatchiligi (Konstitusiyaviy
tarkibi, belgilari va o’ziga xosligi) 3. Oliy xo’jalik sudi (tashqil qilinishi, tizimi va vazifalari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 11
1. Davlat hokimiyatining oliy va mahalliy ijroiya organlari (davlat ijroiya organlari )
2. Mehnat shartnomasi (tushunchasi va o’ziga xosligi) 3. Nikohdan o’tish tartibi (FXDYoga murojaati va ro’yxatga olinishi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №12 1. O’zbekiston davlat boshqaruvining shakli (tushunchasi, mohiyati va
ahamiyati) 2. Saylov huquqi (tushunchasi, mazmuni, tartibi, muddati) 3. Konstitusiyaning davlat va jamiyat rivojlanishidagi tutgan o’rni (tutgan o’rni,
asosiy vazifalari va ahamiyati) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
385
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №13
1. Konstitusiyaning yuridik xususiyatlari (o’ziga xos xususiyatlari, farklari va
turlari) 2. Konstitusiyaviy sud (tashkil qilinishi, tarkibi va vazifalari) 3. Iste’molchilar huquqlarini ximoya qilish tushunchasi (qonunni mohiyati va
maqsadi) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №14 1. Ota va onalik huquqidan mahrum qilish (belgilari, mazmuni va turlari) 2. Davlat suvereniteti tushunchasi (tushunchasi, belgilari) 3. Davlatning shakllari (shakllari tushunchasi, turlari va o’ziga xosligi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №15
1. Mehnat daftarchasi (tushunchasi, yozilishi va mehnat staji) 2. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari (mulkiy huquq,
majburiyatlarning kelib chiqishi, qonuniy va shartnomaviy tartibi) 3. O’zbekiston Davlat ramzlari (turlari, mohiyati va qabul qilinishi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
386
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №16
1. Davlatning tuzilish shakllari (tushunchasi, turlari,farqlari) 2. Mehnat shartnomasini bekor qilish (turlari, tartibi va asoslari) 3. O’zbekiston davlat bayrog’i va madhiyasi (qabul qilinishi,mohiyati) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №17 1. Ota-onalar va bolalarning huquq va majburiyatlari (majburiyatni vujudga
kelishi, aliment to’lash va ozod qilinishi) 2. Konstitusiyaviy huquqiy munosabatlar obyektlari va turlari (tushunchasi,
turlari va mazmuni) 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitusiyaviy vakolatlari
(vakolatlar turlari, mutloq vakolatlar) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №18
1. O’zbekiston Respublikasi davlatining shakllari (konstitusiya bo’yicha boshqaruv shakli, tuzilishi va siyosiy tarkibi)
2. Ish beruvchi tomonidan mehnat shartnomasining bekor qilinishi (turlari, tartibi, mazmuni)
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini o’tkazish tartibi (nomzodlarni ro’yxatga olinishi, shartlari, o’tkazilish tartibi)
4. Test savollari Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №19
1. Huquqning kelib chiqishi (sabablari va belgilari) 2. Ish vaqti (tushunchasi va turlari) 3. O’zbekiston Respublikasining milliy davlat tuzilishi (turlari,tarkibi va
bo’linishi)
387
4. Test savollari Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №20 1. Qoraqalpog’iston Respublikasining Konstitusiyaviy maqomi (tushunchasi va
huquqiy belgilari) 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qabul qiladigan normativ-huquqiy
hujjatlar (vakolatlari, turlari va mohiyati) 3. Huquqning belgilari (tushunchasi va o’ziga xosligi) 4. Test savolllari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №21
1. Vazirlar Mahkamasining Konstitusiyaviy maqomi (konstitusiya va qonunlardagi statusi)
2. Fuqarolarning Konstitusiyaviy erkinliklari (tushunchasi, turlari va mohiyati) 3. Huquq va axloq (bog’liqligi, farqlari va ta’siri) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №22 1. Huquqning vazifalari (vazifalari va tartibga solinishi) 2. To’liqsiz ish vaqti (tushunchasi, tartibi, belgilari) 3. Fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlari (tushunchasi, ko’rinishlari va
xarakteristikasi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №23 1. Huquqning mohiyati (tushunchasi, obyektiv va subyektiv huquq) 2. Dam olish vaqti (tushunchasi, turlari va mazmuni) 3. O’zbekistonda sudlar tizimi (oliy va quyi, maxsus sudlar) 4. Test savollari
388
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №24
1. Mehnat ta’tili (tushunchasi, muddati) 2. Jinoyat huquqining vazifasi (mazmuni, turlari) 3. Shaxsning huquqiy holati (fuqarolik, huquq erkinlik va burchlari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №25
1. Mehnat shartnomasini bekor qilish (tartibi, asoslari) 2. Jinoyat huquqining funksiyalari (turlari, mazmuni) 3. Fuqarolikni huquqiy jixatdan tartibga solish (konstitusiya va fuqarolik
to’g’risidagi qonunlar) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №26 1. Iste’molchining tovar to’g’risidagi ma’lumot olishga oid huquqlari. 2. Jinoyat huquqining prinsiplari (turlari,mazmuni va o’ziga xosligi) 3. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №27 1. Huquq shakllari (tushunchasi,turlari va mazmuni) 2. Mehnat intizomi (tushunchasi, mazmuni va belgilanishi) 3. Jinoyat belgilari (turlari,mazmuni va mohiyati) 4. Test savollari
389
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №28
1. Qonunni qabul qilish bosqichlari (qabul qilish vakolatlari va qabul qilinishi) 2. Mehnat muhofazasi (tartibi,tushunchasi va mehnat muhofazasiga ega bo’lish) 3. Jinoyat tarkibini elementlari (tushunchasi, turlari va mazmuni) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari. Variant №29
1. Iste’molchiga nuqsonli tovar sotilganda uning huquqlari. 2. Jinoyatda ishtirokchilik (tushunchasi, turlari va shakllari) 3. Fuqarolarning konstitusiyaviy huquq va erkinliklari (tushunchasi, turlari va
bir-biridan farqi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №30 1. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi. 2. Ish xaqi (tushunchasi, asosiy va ko’shimcha ish xaqi) 3. Fuqarolarning konstitusiyaviy burchlari (tushunchasi, turlari) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №31 1. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi (tushunchasi, mazmuni va turlari) 2. Ish haqini to’lash tartibi (to’lash turlari va eng kam oylik ish haqi) 3. Fuqarolarning siyosiy huquqlari (tushunchasi, ko’rinishi, bir-biriga
bog’liqligi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
390
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №32 1. Yuridik shaxslar (tushunchasi, turlari) 2. Jinoyatning su’bektiv tomoni (mazmuni, mohiyati va belgilari) 3. Shaxsiy huquq va erkinliklar (tushunchasi, mazmuni, bir-biriga bog’liqligi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №33 1. Ma’muriy huquq tushunchasi (tushunchasi, predmeti va vazifalari) 2. Fukarolik huquqining subyektlari (tushunchasi, turlari va munosabatlarga
qatnashishi) 3. Fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquq va erkinliklari (tushunchasi,
kurinishi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №34 1. Ma’muriy huquq subyektlari va tamoyillari (tushunchasi, turlari va mazmuni) 2. Jinoiy jazo (jazo belgilash, turlari va vazifalari) 3. Ommaviy axborot vositalarinnig konstitusiyaviy maqomi. 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №35 1. Oilaning konstiusiyaviy maqomi. 2. Ma’muriy huquq manbalari (turlari va mazmuni) 3. Iste’molchilar huquqlarini davlat tomonidan ximoya qilinishi (shakllari va
usullari)
391
4. Test savollari Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №36
1. Fukarolarning huquq va muomala layoqati (tushunchasi, vujudga kelishi) 2. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish (asoslari, turlari va mazmuni) 3. Oila va uning jamiyatda tutgan o’rni (mohiyati, huquqiy rasmiylashuvi) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №37
1. Saylash huquqi (huquqka ega bo’lish shartlari va o’ziga xos belgilari) 2. Fuqarolik huquqiy munosabatlar tarkibi (tushunchasi,turlari va o’ziga xosligi) 3. Jinoiy jazodan ozod qilish (tushunchasi, belgilari va turlari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №38 1. Ma’muriy jazo (turlari, mazmuni va o’ziga xosligi) 2. Fukarolik huquqiy munosabatlar obyekti (tushunchasi, turlari va mohiyati) 3. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining asosiy prinsiplari. 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №39
1. Jinoyatda ishtirokchilik shakllari (turlari, mazmuni va o’ziga xosligi) 2. Mahalliy davlat xokimiyat organlari (tushunchasi, turlari, vazifasi,
vakolatlari) 3. Oliy Majlis Senatining vakolatlari. 4. Test avollari
392
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant №40 1. Ma’muriy jarima (tushunchasi, miqdori) 2. Fuqarolik huquqiy munosabatlar su’bektlari (tushunchasi, turlari) 3. Oliy Majlis Qonunchilik palatasining vakolatlari. 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant №41
1. Fuqarolik- huquqiy layokati (tushunchasi, berilishi, to’xtatilishi va cheklanishi)
2. Qilmishning jinoiyligini istisno etadigan holatlar (tushunchasi, turlari va mazmuni)
3. Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasining birgalikdagi vakolatlari. 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 42
1. Fuqaroning muomala layoqati (tushunchasi, berilishi va turlari) 2. Jinoyatlarni tasniflash (tushunchasi, turlari) 3. O’zbekistonda mulkning konstitusiyaviy-huquqiy holati. 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 43 1. Yuridik shaxslar (tuzilishi, bekor bo’lishi va ularni huquqiy maqomi) 2. Davlat boshqaruvining shakllari (tushunchasi, tasnifi, turlari)
393
3. O’zbekistonda prokuratura organlarining konstitusiyaviy maqomi (vazifalari, vakolatlari)
4. Test savollari Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 44
1. O’zbekistonda saylov huquqi (tushunchasi, aktiv va passiv saylov huquqi)
2. Davlat boshqaruvining usullari (tushunchasi, turlari va o’ziga xosligi) 3. 1992- yilgi O’zbekiston Konstitusiyasi loyihasini tayyorlanishi 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 45
1. Prezident- ma’muriy huquqiy munosabatlar subyekti (ishtirok etishi va uning vakolatlari)
2. Fuqarolik huquqiy bitimlarining turlari (tushunchasi va ularning farqlari)
3. O’zbekistonda jamiyatning iqtisodiy negizlari. 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 46
1. Referendum o’tkazish tartibi (qonun, ishtirok etish, saylovdan farqi, qo’yiladigan masalalar)
2. Bitimlarning shakllari (yozma va ularni tuzish tartibi) 3. Jinoyatda ishtirokchilik (tushunchasi, mazmuni va belgilari) 4. Test savollari
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
394
Variant № 47
1. Huquq tushunchasi va kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalar. 2. Jinoyat tushunchasi va belgilari. 3. Xalq hokimiyatining amalga oshirilishi (tushunchasi, shakllari va usullari) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 48 1. Fuqarolar o’zini-o’zi boshqarish organlarini tashkil etish tartibi (tushunchasi,
saylash va saylanish) 2. Huquqiy davlat (tushunchasi, mohiyati, vazifalari va shartlari) 3. Fuqarolik huquqida bitimlar (tushunchasi, turlari) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 49 1. Boshqaruvni monarxiya shakli (tushunchasi, turlari va tuzilishi) 2. Mehnat shartnomasi (tushunchasi, asosiy va qo’shimcha shartlari) 3. O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linish tamoyilining konstitusiyaviy asoslari. 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
Huquqshunoslik. O’zbekiston Konstitusiyasini o’rganish fanidan
Yakuniy nazorat savollari.
Variant № 50 1. Davlat tushunchasi va kelib chiqishi haqidagi nazariyalar. 2. O’zbekistonda saylov tizimi (tushunchasi, prinsiplari, davlatchilikdagi roli) 3. Konstitusiya va qonunning ustunligi (mohiyati, tushunchasi va ahamiyati) 4. Test savollari.
Kafedra mudiri: dots. A.G’ulomov.
395
10. F A N D A N M A S H Q V A M A S A L A L A R T O’ P L A M I
396
Test topshiriqlari “Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish”
fanidan oraliq baholash test savollari 1-Variant
1. Kuyidagi jumlalardan Qaysi biri Konstitutsiyaning mukaddamasida uz aksini topmagan? A)Inson huquqlariga va davlat suvereniteti goyalariga sodikligini tantanali ravishda e'lon kilish B) Insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish V) Respublika fukarolarining munosib xayet kechirishlarini ta'minlashga intilish G) Xalkaro x'ukukning umume'tirof etilgan koidalarini tan olish D) Davlat, xalk irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat kilish 2. Konstitutsiyaga binoan, davlat organlari va mansabdor shaxslar kimning oldida ma'suldirlar? A) Jamiyat va fukarolar oldida B) Saylovchilar oldida V) Prezident oldida G) Prokuratura oldida D) Konstitutsiyaviy sud oldida 3. O’zbekiston Respublikasi davlat xokimiyatining birdan-bir manbai A) xalk B) konun V) Xukumat G) Saylovchilar D) Davlat 4. Kimga shaxsiy daxlsizlik huquqi beriladi A) xar bir fukaroga B) Prezidentga V) Deputatlarga G) Prokuror va tergovchilarga D) Sudyalarga 5. O’zbekiston Respublikasi fukarolari Qaysiuyushmalarda ishtirok etish huquqiga ega emaslar? A) Kasaba uyushmalarida B) Jamoat birlashmalarida V) Ommaviy xarakatlarda G) Siyesiy partiyalarda D) Barchasida ishtirok etish huquqiga egalar 6. Davlatning kelib chiqishi haqidagi qaysi nazariya davlatning paydo bo'lishini xudoning irodasi bilan bog’lagan? A) patriarxal nazariya B) ijtimoiy shartnoma nazariyasi V) teologik nazariya G) sinfiy nazariya 7. Huquq normalarining tuzilishi qanday qismlardan iborat ? A) gipoteza, dispozitsiya B) sanksiya, dispozitsiya V) gipoteza, dispozitsiya, sanksiya G) to'g’ri javob yo'q 8. Quyidagilardan qaysi biri ma'muriy jazo tizimiga kirmaydi ? A) jarima B) qamoq V) ahloq tuzatish ishlari G) haqini to'lash sharti bilan olib qo'yish 9. Ma'muriy-huquqiy munosabatlarning o'ziga xos xususiyati nimadan iborat? A) tomonlar tengsizligi B) tomonlar tengligi V) o'zaro manfaatlarni hisobga olish G) shartnomalar erkinligi 10. Quyidagilardan qaysi biri fuqarolik huquqining manbalariga kirmaydi ? A) Fuqarolik Kodeksi V) Vazirlar Mahkamasining qarorlari B) Prezident Farmonlari G) Jinoyat Kodeksi
397
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
2-Variant 1. Konstitutsiyaga kura kanday shakldagi talim olish davlat tomonidan kafolatlanadi?
A) Umumiy ta'lim B) Boshlangich ta'lim V) Oliy ta'lim G) Urta maxsus ta’lim D) Tugri javob yuk 2) Qaysiorgan O’zbekiston Respublikasining konun chikaruvchi organidir? A) Prezident B) Oliy Majlis V) Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Sud D) Konstitutsiyaviy Sud 3. Kuyidagi Qaysivakolat O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga taalukli emas? A) Viloyat xokimlarini tayinlash va lavozimidan ozod etish B) Toshkent shaxar xokimini tayinlash va lavozimidan ozod etish V) Tuman xokimlarini tayinlash G) Barcha javoblar tugri D) B va V tugri 4. Xokimlar uz vakolatlarini kanday asosda amalga oshiradilar A) Yakkaboshchilik asosida B) Buyruklar asosida V) Takliflar asosida G) Maslaxatlashuv asosida D) B va V javoblar tugri 5. Amnistiya tugrisidagi Prezidentning farmonlarini Qaysiorgan tasdiklaydi? A) Vazirlar Maxkamasi B) Oliy Sud V) Konstitutsiyaviy Sud G) Senat
6. Aksionerlik jamiyatlari qanday turdagi yuridik shaxslar guruhiga kiradi? A) unitar korxona B) tijoratchi yuridik shaxs V) tijoratchi bo'lmagan yuridik shaxs G) ijtimoiy fond 7) Mehnat shartnomasining taraflari, bular… A) kasaba uyushmasi, xodim B) davlat, davlat xizmatchisi V) ish beruvchi, xodim G) mehnat jamoasi, xodim 8. Mehnat qonunchligi bo'yicha dastlabki sinov muddati ? A) 3 oy B) 4 oy V) 3 oydan oshmasligi lozim G) sinov muddati qo'llanilmaydi 9. «Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish to'g’risida»gi Qonun qachon qabul qilingan ? A) 1994 yil B) 1992 yil V) 1998 yil G) 1996 yil 10. Jinoyatning belgilarini sanab bering? A) jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti, subyektiv tomoni B) ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan, uncha og’ir bo'lmagan, og’ir va o'ta og’ir jinoyatlar V) ijtimoiy xavfliligi, huquqqa xilofliligi, aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi G) g’ayriqonuniyl
398
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
3-Variant 1.Konstitutsiya iborasi nimani anglatadi?
A) Tuzlish B) Belgilash V) Tasdiklash G) Barcha javoblar tugri
2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyixasi birinchi bor matbuotda kachon e'lon kilingan?
A) 1991 yil 31 avgustda B) 1992 yil 2 dekabrda V) 1992 yil 26 sentabrda G) 1992 yil 8 dekabrda 3. O’zbekiston Respublikasida demokratiya kanday prinsiplarga asoslanadi? A) umuminsoniy B) milliy V) konuniy G) xurfikrlilik 4. Demokratik huquq va erkinliklar kim tomonidan ximoya kilinadi ? A) Konstitutsiya va konunlar bilan B) Xalk tomonidan V) Prokuratura tomonidan G) Prezident tomonidan 5. O’zbekiston Respublikasida bank tizimni Qaysiorgan boshkaradi? A) Prezident B) Vazirlar Maxkamasi V) Markaziy bank G) Tijorat banklari
6. Davlatning kelib chiqishi haqidagi qaysi nazariya tarafdorlari tabiiy huquq g’oyaini ilgari surishgan?
A) patriarxal nazariya B) teologik nazariya V) sinfiy nazariya G) ijtimoiy shartnoma nazariyasi 7. Huquqning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar qaysilar? A) tabiiy huquq nazariyasi B) markscha nazariya V) tarixiy nazariya G) A, B javoblar to'g’ri D) Barcha javoblar to'g’ri 8. Quyidagilardan qaysi biri ma'muriy huquq subyektiga kirmaydi ? A) fuqarolar B) davlat boshqaruv organlari V) davlat xizmatchilari G) yuqoridagilarning barchasi ma'muriy huquqning subyektlari
9. Fuqarolarga nisbatan qo'llanlishi mumkin bo'lgan ma'muriy jarimaning eng ko'p miqdori?
A) eng kam oylik ish haqining 3 baravarigacha B) eng kam oylik ish haqining 4 baravarigacha V) eng kam oylik ish haqining 5 baravarigacha G) eng kam oylik ish haqining 10 baravarigacha
10. Ikki yoki undan ortiq jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va burchlarini belgilash, o'zgartirish va bekor qilishga qaratilgan harakatlariga nima deb ataladi?
A) shartnoma B) bitim V) kelishuv G) ishonchnoma
399
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
4-Variant 1. Prokuratura organlari uz vakolatlarini kimga buysunib amalga oshiradilar?
A) Prezidentga B) Bosh Vazirga V) Konunga G) Bosh Prokurorga 2) Qaysi organ O’zbekiston Respublikasida soliklarni joriy kiladi? A) Prezident B) Oliy Majlis V) Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Sud
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudining karorlari kachondan boshlab kuchga kiradi?
A) Kabul kilingandan boshlab B) Konstitutsiyaviy Sud Raisi imzolagandan boshlab V) Matbuotda e'lon kilingandan boshlab G) Barcha javoblar tugri 4. Maxalliy xokimiyat organlariga kuyidagi Qaysikavolatlar taalukli emas?
A) konuniylikni, huquqiy-tartibotni va fukarolarning xavfsizligini ta'minlash B) atrof-muxitni muxofaza єilish V) Maxalliy budjetni tasdiklash G) maxalliy kommunal xo'jalikka raxbarlik єilish 5/ Ijro etuvchi xokimyatni Qaysiorgan amalga oshiradi?
A) Vazirlar Maxkamasi B) Prezident V) Prezident va Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Majlis
6. Quyidagilardan qaysi biri fuqarolik huquqining prinsipi hisoblanadi? A) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining tengligi B) shartnomalar erkinligi V) mulkning daxlsizligi G) barchasi to'g’ri 7) O'zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi qachon qabul qilingan ?
A) 1992 yil B) 1994 yil V) 1995 yil G) 1996 yil 8. Haftalik ish vaqti necha soatdan oshmasligi lozim? A) 38 soat B) 42 soat V) 40 soat G) 36 oat 9. Nikoh qaysi organda qayd etiladi ? A) sudda B) hokimiyatda V) fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida G) fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarida 10. Jinoyat huquqining manbalarini ayting? A) Jinoyat Kodeksi B) Jinoyat protsesual kodeksi V) Jinoyat ijroiya kodeksi G) barchasi to'g’ri
400
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
5-Variant 1. O’zbekiston xalkini kimlar tashkil kiladi?
A) uzbeklar B) fukaroligi bulmagan shaxslar V) barcha millat vakillari G) millatidan kat'i nazar O’zbekiston fukarolari
2.O’zbekiston Respublikasi tashki siyosatining Konstitutsiyaviy prinsiplariga kaysilar kirmaydi? A) davlatlarning suveren tengligi B) chegaralarning daxlsizligi V) nizolarni tinch yo'l bilan xal etish
G) boshka davlatlarning manfaatlarini inobatga olish 3. Kuyidagilardan Qaysibiri shaxsiy huquqlarga kiradi? A) e'tikod erkinligi B) bilim olish huquqi V) saylov huquqi G) mulkdor bulish huquqi 4. Voyaga yetmaganlarning huquqlari kimning ximoyaci ostida ? A) Konstitutsiya va konunlarning B) Xalkning V) Davlatning G) Prezidentning
5. Kuyidagilardan Qaysibiri O’zbekiston Respublikasi fukarolarining barchlariga kirmaydi? A) Solik va maxalliy yigimlarni tulash B) Ma'naviy va madaniy merosni asrab-avaylash V) Saylovlarda ishtirok etish G) Xarbiy yoki mukobil xizmatni utash
6. Davlat boshqaruvining qanday shakllari mavjud? A) cheklangan monarxiya, demokratiya B) monarxiya, respublika V) unitar, federativ, konfederativ G) totalitar, demokratiya 7. Quyidagilardan qaysi biri huquq va ahloqning o'zaro farqlanuvchi tomonlarini aks ettiradi? A) tarixiy qadriyat ekanligi B) har ikkalasi ham inson ongida ijobiy xulqni shakllantiradi V) qaror topishi va ta'minlanish usullari bo'yicha farq qiladi G) har ikkalasi ham o'zaro ziddiyatda bo'ladi 8. Ma'muriy huquq tizimi to'g’ri keltirilgan qatorni toping? A) umumiy qism B) umumiy va maxsus qism V) umumiy va boshqaruv qismlar G) ma'muriy javobgarlik va jazo 9. Ma'muriy javobgarlik subyekti necha yoshdan boshlanadi? A) 13 yosh B) 14 yosh V) 18 yosh G) 16 yosh 10. Fuqarolik huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi? A) mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni B) davlat organlari o'rtasidagi munosabatlarni V) fuqarolar o'rtasidagi munosabatlarni G) Mulkiy va shartnomaviy munosabatlarni
401
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
6-Variant 1. Siyosiy partiyalar o'z faoliyatlarini moliyaviy ta'minlanish manbalari xakida Qaysiorganga xisobot beradilar?
A) Prezidentga B) Bosh Vazirga V) Oliy Majlisga G) Bosh Prokurorga 2) O’zbekiston Respublikasi kanday ma'muriy-xududiy birliklardan iborat?
A) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar B) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, kishloklar, ovullar
V) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar G) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar, Korakalpogiston Respublikasi 3. Qaysiinstansiya (boskich) sudyalari saylanadi? A) Oliy Sud B) Viloyat sudlari V) Tuman va shaxar sudlari G) Xujalik sudlari
4. O'zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan xukm kilingan shaxslarni avf etish Qaysiorganning
vakolatiga taalukli ? A) Prezidentning B) Konstitutsiyaviy Sudning V) Oliy sudning G) Oliy Majlisning 5. Vazirlar Maxkamasi kanday turdagi normativ-huquqiy xujjatlar kabul kiladi?
A) Karorlar B) Farmonlar V) Farmoyishlar
6. Mulk huquqiga nisbatan subyektiv huquq … huquqlaridan iborat. Nuqtalar o'rniga to'g’ri javob keltirilgan qatorni toping ?
A) egalik qilish B) tasarruf etish V) egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish G) egalik qilish, foydalanish 7) Mehnat shartnomasi qanday shaklda tuziladi ?
A) yozma B) og’zaki
V) yozma va og’zaki G) mehnat shartnomasini qanday shaklda tuzilishi ahamiyatga ega emas 8. Nikoh tuzish erkaklar uchun necha yoshdan belgilanadi? A) 16 B) 17 V) 18 G) 20 9. Er-xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari … hisoblanadi. Nuqtalar o'rniga to'g’ri javobni qo'ying ? A) xususiy mulk B) shaxsiy mulk V) birgalikdagi umumiy mulk G) barchasi tugri 10. Jinoyat tarkibining elementlari to'g’ri sanalgan qatorni toping? A) jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti, subyektiv tomoni B) ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan, uncha og’ir bo'lmagan, og’ir va o'ta og’ir jinoyatlar V) ijtimoiy xavfliligi, huquqqa xilofliligi, aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi G) g’ayriqonuniylik
402
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
7-Variant 1. O’zbekiston Respublikasida davlat xokimiyatining tizimi kanday prinsipga asoslanadi? A) umuminsoniy B) demokratik
V) konun chikaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimiyatiga bo'linishi G) barcha javoblar tugri 2. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fukarolar nimaga asosan ish kuradilar?
A) Konstitutsiya va konunlarga muvofik B) Prezident farmonlariga V) Oliy Majlisning karorlariga
G) A,V javoblar tugri 3. O’zbekiston Respublikasi xalkaro munosabatlarga kanday asoslarda kirishadi? A) teng huquqli B) tula huquqli V) uzaro manfaatdorlik G) chegaralar dxlsizligi 4.Konstitutsiyaga kura eng ogir jinoyat deb Qaysitopiladi? A) Konstitutsiya va konunlarni buzish B) Davlatga xiyonat V) inson xayotiga suikasd kilish G) shaxsiy huquqlarni cheklash 5. Davlat organlari va mansabdor shaxslarga ariza, shikoyat va takliflar bilan murojaat kilish fukarolarning Qaysiguruxdagi huquqlariga kiradi? A) Siyosiy huquqlarga B) Ijtimoiy huquqlarga V) Iktisodiy huquqlarga G) shaxsiy huquqlarga
6. Davlat tuzilishining qanday shakllari mavjud? A) cheklangan monarxiya, demokratiya B) monarxiya, respublika V) unitar, federativ, konfederativ G) totalitar, demokratiya 7. Huquqning qanday funksiyalari mavjud? A) tartibga solish, tizimlilik B) rasmiylik, muhofaza etish V) tartibga solish, muhofaza etish G) rioya etish va foydalanish 8. Ma'muriy-huquqiy munosabatlar qanday guruhlarga bo'linadi? A) gorizontal B) to'g’ri va egri chiziq bo'yicha V) gorizontal, vertikal G) rioya etish va foydalanish 9. Mansabdor shaxaslarga nisbatan qo'llanlishi mumkin bo'lgan ma'muriy jarimaning eng ko'p miqdori? A) eng kam oylik ish haqining 3 baravarigacha B) eng kam oylik ish haqining 4 baravarigacha V) eng kam oylik ish haqining 5 baravarigacha G) eng kam oylik ish haqining 10 baravarigacha 10. Fuqaroning muomala layoqati necha yoshdan vujudga keladi? A) 14 yoshdan B) 16 yoshdan V) 15 yoshdan G) 18 yoshdan
403
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasini o’rganish” fanidan oraliq baholash test savollari
8-Variant 1. O'zbekiston Respublikasi Xisob palatasining xisobotini ko'rib chikish Qaysi organning
vakolatiga kiradi A) Prezidentning
B) Oliy Majlis Senatining V) Vazirlar Maxkamasining G) Oliy Majlis Konunchilik palatasining
2) O’zbekiston Respublikasi kanday ma'muriy-xududiy birliklardan iborat? A) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar
B) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, kishloklar, ovullar V) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar
G) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar, Korakalpogiston Respublikasi 3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudining karorlari kachondan boshlab kuchga
kiradi? A) Kabul kilingandan boshlab B) Konstitutsiyaviy Sud Raisi imzolagandan boshlab V) Matbuotda e'lon kilingandan boshlab G) Barcha javoblar tugri 4. Kanday fukarolar saylovlarda katnashish huquqiga ega emas ? A) muomalaga layokatsiz deb topilgan fukarolar B) ozodlikdan maxrum kilish joylarida saklanayotgan shaxslar V) muttasil giyoxvandlik va spirtli ichmliklarni iste'mol kiluvchi shaxslar G) Barcha javoblar tugri D) A,B javoblar tugri
5. Maxalliy xokimiyat organlariga kuyidagi Qaysikavolatlar taalukli emas? A) konuniylikni, huquqiy-tartibotni va fukarolarning xavfsizligini ta'minlash B) atrof-muxitni muxofaza kilish V) Maxalliy budjetni tasdiklash G) maxalliy kommunal xo'jalikka raxbarlik kilish 6. Yuridik shaxslarning qanday turlari mavjud ?
A) aksionerlik jamiyatlari, ma'suliyati cheklangan jamiyat, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari B) tijoratchi va tijoratchi bo'lmagan yuridik shaxslar V) aksionerlik jamiyatlari, G) egalik qilish, foydalanish 7) Mehnat shartnomasi qanday shaklda tuziladi ?
A) yozma B) og’zaki
V) yozma va og’zaki G) mehnat shartnomasini qanday shaklda tuzilishi ahamiyatga ega emas 8. Nikoh tuzish quyidagi qanday shartlardan iborat? A) erkak va ayolning o'zaro ixtiyoriy roziligi, nikoh yoshiga yetganlik B) nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlarning yo'qligi V) erkak va ayolning o'zaro hohishi G) to'g’ri javob yo'q 9. Jinoyat subyektiv tomonining belgilari nimadan iborat ? A) jinoyat sodir etish vaqti, joyi, usuli B) ijtimoiy xavfli qilmish bilan oqibat o'rtasidagi sababiy bog’lanish V) jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga yetish, aqlirasolik G) ayb, motiv, maqsad 10. Jinoyatda ishtirokchilikning turlarini sanab bering? A) bajaruvchi, tashkilotchi B) uyushgan gurux, jinoiy uyushma V) bajaruvchi, dalolatchi, tashkilotchi, yordamchi
G) uyushgan gurux, bajaruvchi, dalolatchi
404
“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
1-variant 1. Kuyidagi jumlalardan kaysi biri Konstitutsiyaning mukaddamasida uz aksini topmagan? A)Inson huquqlariga va davlat suvereniteti goyalariga sodikligini tantanali ravishda e'lon kilish B) Insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etish V) Respublika fukarolarining munosib xayet kechirishlarini ta'minlashga intilish G) Xalkaro x'ukukning umume'tirof etilgan koidalarini tan olish D) Davlat, xalk irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat kilish 2. Konstitutsiyaga binoan, davlat organlari va mansabdor shaxslar kimning oldida ma'suldirlar? A) Jamiyat va fukarolar oldida B) Saylovchilar oldida V) Prezident oldida G) Prokuratura oldida D) Konstitutsiyaviy sud oldida 3. O’zbekiston Respublikasi davlat xokimiyatining birdan-bir manbai? A) xalk B) konun V) Xukumat G) Saylovchilar D) Davlat 4. Kimga shaxsiy daxlsizlik huquqi beriladi A) xar bir fukaroga B) Prezidentga V) Deputatlarga G) Prokuror va tergovchilarga D) Sudyalarga 5. O’zbekiston Respublikasi fukarolari kaysi uyushmalarda ishtirok etish huquqiga ega emaslar? A) Kasaba uyushmalarida B) Jamoat birlashmalarida V) Ommaviy xarakatlarda G) Siyesiy partiyalarda D) Barchasida ishtirok etish huquqiga egalar 6. Konstitutsiyaga kura kanday shakldagi olish davlat tomonidan kafolatlanadi? A) Umumiy ta'lim B) Boshlangich ta'lim V) Oliy ta'lim G) Urta maxsus ta’lim D) Tugri javob yuk 7) Kaysi organ O’zbekiston Respublikasining konun chikaruvchi organidir? A) Prezident B) Oliy Majlis V) Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Sud D) Konstitutsiyaviy Sud 8. Kuyidagi kaysi vakolat O’zbekiston Respublikasi Prezidentiga taalukli emas? A) Viloyat xokimlarini tayinlash va lavozimidan ozod etish B) Toshkent shaxar xokimini tayinlash va lavozimidan ozod etish V) Tuman xokimlarini tayinlash G) Barcha javoblar tugri D) B va V tugri 9. Xokimlar uz vakolatlarini kanday asosda amalga oshiradilar A) Yakkaboshchilik asosida B) Buyruklar asosida V) Takliflar asosida G) Maslaxatlashuv asosida D) B va V javoblar tugri 10. Amnistiya tugrisidagi Prezidentning farmonlarini kaysi organ tasdiklaydi? A) Vazirlar Maxkamasi B) Oliy Sud V) Konstitutsiyaviy Sud G) Senat
405
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
2-variant 1.Konstitutsiya iborasi nimani anglatadi? A) Tuzlish B) Belgilash V) Tasdiklash G) Barcha javoblar tugri 2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyixasi ikkinchi bor matbuotda kachon e'lon kilingan? A) 1991 yil 31 avgustda B) 1992 yil 2 dekabrda V) 1992 yil 26 sentabrda G) 1992 yil 8 dekabrda 3. O’zbekiston Respublikasida demokratiya kanday prinsiplarga asoslanadi? A) umuminsoniy B) milliy V) konuniy G) xurfikrlilik 4. Demokratik huquq va erkinliklar kim tomonidan ximoya kilinadi ? A) Konstitutsiya va konunlar bilan B) Xalk tomonidan V) Prokuratura tomonidan G) Prezident tomonidan 5. O’zbekiston Respublikasida bank tizimni kaysi organ boshkaradi? A) Prezident B) Vazirlar Maxkamasi V) Markaziy bank G) Tijorat banklari 6. Prokuratura organlari uz vakolatlarini kimga buysunib amalga oshiradilar? A) Prezidentga B) Bosh Vazirga V) Konunga G) Bosh Prokurorga 7) Kaysi organ O’zbekiston Respublikasida soliklarni joriy kiladi? A) Prezident B) Oliy Majlis V) Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Sud 8. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudining karorlari kachondan boshlab kuchga kiradi? A) Kabul kilingandan boshlab B) Konstitutsiyaviy Sud Raisi imzolagandan boshlab V) Matbuotda e'lon kilingandan boshlab G) Barcha javoblar tugri 9. Maxalliy xokimiyat organlariga kuyidagi kaysi kavolatlar taalukli emas?
A) konuniylikni, huquqiy-tartibotni va fukarolarning xavfsizligini ta'minlash B) atrof-muxitni muxofaza єilish V) Maxalliy budjetni tasdiklash G) maxalliy kommunal xo'jalikka raxbarlik єilish 10. Ijro etuvchi xokimyatni kaysi organ amalga oshiradi?
A) Vazirlar Maxkamasi B) Prezident V) Prezident va Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Majlis
406
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
3-variant 1. O’zbekiston xalkini kimlar tashkil kiladi? A) uzbeklar B) fukaroligi bulmagan shaxslar V) barcha millat vakillari G) millatidan kat'i nazar O’zbekiston fukarolari 2. O’zbekiston Respublikasi tashki siyosatining Konstitutsiyaviy prinsiplariga kaysilar kirmaydi?
A) davlatlarning suveren tengligi B) chegaralarning daxlsizligi V) nizolarni tinch yo'l bilan xal etish
G) boshka davlatlarning manfaatlarini inobatga olish 3. Kuyidagilardan kaysi biri shaxsiy huquqlarga kiradi? A) e'tikod erkinligi B) bilim olish huquqi V) saylov huquqi G) mulkdor bulish huquqi 4. Voyaga yetmaganlarning huquqlari kimning ximoyaci ostida ? A) Konstitutsiya va konunlarning B) Xalkning V) Davlatning G) Prezidentning 5. Kuyidagilardan kaysi biri O’zbekiston Respublikasi fukarolarining barchlariga kirmaydi? A) Solik va maxalliy yigimlarni tulash B) Ma'naviy va madaniy merosni asrab-avaylash V) Saylovlarda ishtirok etish G) Xarbiy yoki mukobil xizmatni utash 6. Siyosiy partiyalar o'z faoliyatlarini moliyaviy ta'minlanish manbalari haqida qaysi organga xisobot beradilar? A) Prezidentga B) Bosh Vazirga V) Oliy Majlisga G) Bosh Prokurorga 7) O’zbekiston Respublikasi kanday ma'muriy-xududiy birliklardan iborat?
A) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar B) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, kishloklar, ovullar
V) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar G) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar, Korakalpogiston Respublikasi 8. Kaysi instansiya (boskich) sudyalari saylanadi? A) Oliy Sud B) Viloyat sudlari V) Tuman va shaxar sudlari G) Xujalik sudlari
9. O'zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan xukm kilingan shaxslarni avf etish kaysi organning vakolatiga taalukli ? A) Prezidentning B) Konstitutsiyaviy Sudning V) Oliy sudning G) Oliy Majlisning 10. Vazirlar Maxkamasi kanday turdagi normativ- huquqiy xujjatlar kabul kiladi?
A) Karorlar B) Farmonlar V) Farmoyishlar G) Barchasi tugri D) A,V javoblar tugri
407
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
4-variant 1. O’zbekiston Respublikasida davlat xokimiyatining tizimi kanday prinsipga asoslanadi? A) umuminsoniy B) demokratik
V) konun chikaruvchi, ijro etuvchi va sud xokimiyatiga bo'linishi G) barcha javoblar tugri 2. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fukarolar nimaga asosan ish kuradilar?
A) Konstitutsiya va konunlarga muvofik B) Prezident farmonlariga V) Oliy Majlisning karorlariga
G) A,V javoblar tugri 3. O’zbekiston Respublikasi xalkaro munosabatlarga kanday asoslarda kirishadi? A) teng huquqli B) tula huquqli V) uzaro manfaatdorlik G) chegaralar dxlsizligi 4.Konstitutsiyaga kura eng ogir jinoyat deb kaysi topiladi? A) Konstitutsiya va konunlarni buzish B) Davlatga xiyonat V) inson xayotiga suikasd kilish G) shaxsiy huquqlarni cheklash 5. Davlat organlari va mansabdor shaxslarga ariza, shikoyat va takliflar bilan murojaat kilish fukarolarning kaysi guruxdagi huquqlariga kiradi? A) Siyosiy huquqlarga B) Ijtimoiy huquqlarga V) Iktisodiy huquqlarga G) shaxsiy huquqlarga 6. Kanday xollarda maxfiy jamiyat va uyushmalar tuzishga ruxsat etiladi? A) Prezident ruxsat bergan takdirda B) Bosh Vazir ruxsat bergan takdirda V) Oliy Majlis ruxsat bergan takdirda G) maxfiy jamiyat va uyushmalar tuzishga ruxsat etilmaydi 7) Oliy Majlis Senati kanday palata xisoblanadi?
A) Doimiy, professional ishlaydigan palata B) xududiy saylov okruglari bo'yicha ko'p partiyaviylik asosida saylanadigan palata
V) xududiy vakillik palatasi G) fukarolarning huquq va manfaatlarini ximoya kiladigan palata 8. Oliy Majlis Konunchilik palatasining majlislariga Kim raislik kiladi? A) Prezident B) Senat Raisi V) Konunchilik palatasi Spikeri G) Bosh Vazir
9. Kuyidaglardan kaysi biri O'zbekiston Respublikasining davlat budjetin tashkil kiladi ? A) Respublika budjetidan B) Korakalpogiston Respublikasining budjetidan V) maxalliy budjetlardan G) A,B javoblar tugri D) barcha javoblar tugri 10. O’zbekiston Respublikasining Oliy Sudi kanday soxadagi ishlarni kurishga vakolatli?
A) jinoiy ishlarni B) fukarolik ishlarni V) ma'muriy ishlarni G) barcha javoblar tugri
408
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
5-variant
1. Konstitutsiyaga binoan, davlat organlari va mansabdor shaxslar kimning oldida ma'suldirlar?
A) Jamiyat va fukarolar oldida B) Saylovchilar oldida V) Prezident oldida G) Prokuratura oldida D) Konstitutsiyaviy sud oldida
2. O’zbekiston Respublikasi davlat xokimiyatining birdan-bir manbai A) xalk B) konun V) Xukumat G) Saylovchilar D) Davlat
3. Demokratik huquq va erkinliklar kim tomonidan ximoya kilinadi ? A) Konstitutsiya va konunlar bilan B) Xalk tomonidan V) Prokuratura tomonidan G) Prezident tomonidan
4. O’zbekiston Respublikasida bank tizimini kaysi organ boshkaradi? A) Prezident B) Vazirlar Maxkamasi V) Markaziy bank G) Tijorat banklari
5. Kaysi instansiya (boskich) sudyalari saylanadi? A) Oliy Sud B) Viloyat sudlari V) Tuman va shaxar sudlari G) Xujalik sudlari
6. O'zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan xukm kilingan shaxslarni avf etish kaysi organning vakolatiga taalukli ? A) Prezidentning B) Konstitutsiyaviy Sudning V) Oliy sudning G) Oliy Majlisning 7. O’zbekiston Respublikasining Oliy Sudi kanday soxadagi ishlarni kurishga vakolatli?
A) jinoiy ishlarni B) fukarolik ishlarni V) ma'muriy ishlarni G) barcha javoblar tugri
8. Ijro etuvchi xokimyatni kaysi organ amalga oshiradi? A) Vazirlar Maxkamasi B) Prezident V) Prezident va Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Majlis
9. Siyosiy partiyalar o'z faoliyatlarini moliyaviy ta'minlanish manbalari xakida kaysi organga xisobot beradilar?
A) Prezidentga B) Bosh Vazirga V) Oliy Majlisga G) Bosh Prokurorga
10. Xokimlar uz vakolatlarini kanday asosda amalga oshiradilar A) Yakkaboshchilik asosida B) Buyruklar asosida V) Takliflar asosida G) Maslaxatlashuv asosida D) B va V javoblar tugri
409
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
6-variant 1. O’zbekiston Respublikasi tashki siyosatining Konstitutsiyaviy prinsiplariga kaysilar kirmaydi? A) davlatlarning suveren tengligi B) chegaralarning daxlsizligi V) nizolarni tinch yo'l bilan xal etish
G) boshka davlatlarning manfaatlarini inobatga olish 2. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fukarolar nimaga asosan ish kuradilar? A) Konstitutsiya va konunlarga muvofik B) Prezident farmonlariga V) Oliy Majlisning karorlariga
G) A,V javoblar tugri 3. Kuyidagilardan kaysi biri O’zbekiston Respublikasi fukarolarining barchlariga kirmaydi?
A) Solik va maxalliy yigimlarni tulash B) Ma'naviy va madaniy merosni asrab-avaylash V) Saylovlarda ishtirok etish G) Xarbiy yoki mukobil xizmatni utash
4. Kaysi organ O’zbekiston Respublikasida soliklarni joriy kiladi? A) Prezident B) Oliy Majlis V) Vazirlar Maxkamasi G) Oliy Sud
5. Jamoat birlashmalarini tarkatib yuborish, ular faoliyatini takiklab yoki cheklab ko'yish kanday tartibda amalga oshiriladi ? A) Prezident farmoni asosida B) Vazirlar Maxkamasi karori asosida V) sud karori asosida G) prokurorning karori asosida 6. O'zbekiston Respublikasi Xisob palatasining xisobotini ko'rib chikish kaysi organning vakolatiga kiradi ?
A) Prezidentning B) Oliy Majlis Senatining V) Vazirlar Maxkamasining G) Oliy Majlis Konunchilik palatasining
7) O’zbekiston Respublikasi kanday ma'muriy-xududiy birliklardan iborat? A) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar
B) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, kishloklar, ovullar V) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar
G) viloyatlar, tumanlar, shaxarlar, shaxarchalar, kishloklar, ovullar, Korakalpogiston Respublikasi
8. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudining karorlari kachondan boshlab kuchga kiradi?
A) Kabul kilingandan boshlab B) Konstitutsiyaviy Sud Raisi imzolagandan boshlab V) Matbuotda e'lon kilingandan boshlab G) Barcha javoblar tugri 9. Kanday fukarolar saylovlarda katnashish huquqiga ega emas ? A) muomalaga layokatsiz deb topilgan fukarolar B) ozodlikdan maxrum kilish joylarida saklanayotgan shaxslar V) muttasil giyoxvandlik va spirtli ichmliklarni iste'mol kiluvchi shaxslar G) Barcha javoblar tugri D) A,B javoblar tugri
10. Maxalliy xokimiyat organlariga kuyidagi kaysi kavolatlar taalukli emas? A) konuniylikni, huquqiy-tartibotni va fukarolarning xavfsizligini ta'minlash B) atrof-muxitni muxofaza kilish V) Maxalliy budjetni tasdiklash G) maxalliy kommunal xo'jalikka raxbarlik kilish
410
«O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
7-variant 1. Davlatning kelib chiqishi haqidagi qaysi nazariya davlatning paydo bo'lishini xudoning irodasi bilan bog’lagan? A) patriarxal nazariya B) ijtimoiy shartnoma nazariyasi V) teologik nazariya G) sinfiy nazariya 2. Huquq normalarining tuzilishi qanday qismlardan iborat ? A) gipoteza, dispozitsiya B) sanksiya, dispozitsiya V) gipoteza, dispozitsiya, sanksiya G) to'g’ri javob yo'q 3. Quyidagilardan qaysi biri ma'muriy jazo tizimiga kirmaydi ? A) jarima B) qamoq V) ahloq tuzatish ishlari G) haqini to'lash sharti bilan olib qo'yish 4. Ma'muriy-huquqiy munosabatlarning o'ziga xos xususiyati nimadan iborat? A) tomonlar tengsizligi B) tomonlar tengligi V) o'zaro manfaatlarni hisobga olish G) shartnomalar erkinligi 5. Quyidagilardan qaysi biri fuqarolik huquqining manbalariga kirmaydi ? A) Fuqarolik Kodeksi B) Prezident Farmonlari V) Vazirlar Mahkamasining qarorlari G) Jinoyat Kodeksi 6. Aksionerlik jamiyatlari qanday turdagi yuridik shaxslar guruhiga kiradi? A) unitar korxona B) tijoratchi yuridik shaxs V) tijoratchi bo'lmagan yuridik shaxs G) ijtimoiy fond 7) Mehnat shartnomasining taraflari, bular… A) kasaba uyushmasi, xodim B) davlat, davlat xizmatchisi V) ish beruvchi, xodim G) mehnat jamoasi, xodim 8. Mehnat qonunchligi bo'yicha dastlabki sinov muddati ? A) 3 oy B) 4 oy V) 3 oydan oshmasligi lozim G) sinov muddati qo'llanilmaydi 9. «Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish to'g’risida»gi Qonun qachon qabul qilingan ? A) 1994 yil B) 1992 yil V) 1998 yil G) 1996 yil 10. Jinoyatning belgilarini sanab bering? A) jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti, subyektiv tomoni B) ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan, uncha og’ir bo'lmagan, og’ir va o'ta og’ir jinoyatlar V) ijtimoiy xavfliligi, huquqqa xilofliligi, aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi G) g’ayriqonuniylik
411
«O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
8-variant 1. Davlatning kelib chiqishi haqidagi qaysi nazariya tarafdorlari tabiiy huquq g’oyaini ilgari surishgan? A) patriarxal nazariya B) teologik nazariya V) sinfiy nazariya G) ijtimoiy shartnoma nazariyasi 2. Huquqning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar qaysilar? A) tabiiy huquq nazariyasi B) markscha nazariya V) tarixiy nazariya G) A, B javoblar to'g’ri D) Barcha javoblar to'g’ri 3. Quyidagilardan qaysi biri ma'muriy huquq subyektiga kirmaydi ? A) fuqarolar B) davlat boshqaruv organlari V) davlat xizmatchilari G) yuqoridagilarning barchasi ma'muriy huquqning subyektlari 4. Fuqarolarga nisbatan qo'llanlishi mumkin bo'lgan ma'muriy jarimaning eng ko'p miqdori? A) eng kam oylik ish haqining 3 baravarigacha B) eng kam oylik ish haqining 4 baravarigacha V) eng kam oylik ish haqining 5 baravarigacha G) eng kam oylik ish haqining 10 baravarigacha 5. Ikki yoki undan ortiq jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va burchlarini belgilash, o'zgartirish va bekor qilishga qaratilgan harakatlariga nima deb ataladi? A) shartnoma B) bitim V) kelishuv G) ishonchnoma 6. Quyidagilardan qaysi biri fuqarolik huquqining prinsipi hisoblanadi? A) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining tengligi B) shartnomalar erkinligi V) mulkning daxlsizligi G) barchasi to'g’ri 7) O'zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi qachon qabul qilingan ?
A) 1992 yil B) 1994 yil V) 1995 yil G) 1996 yil 8. Haftalik ish vaqti necha soatdan oshmasligi lozim? A) 38 soat B) 42 soat V) 40 soat G) 36 oat 9. Nikoh qaysi organda qayd etiladi ? A) sudda B) hokimiyatda V) fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida G) fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarida 10. Jinoyat huquqining manbalarini ayting? A) Jinoyat Kodeksi B) Jinoyat protsesual kodeksi V) Jinoyat ijroiya kodeksi G) barchasi to'g’ri
412
«O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
9-variant 1. Davlat boshqaruvining qanday shakllari mavjud? A) cheklangan monarxiya, demokratiya B) monarxiya, respublika V) unitar, federativ, konfederativ G) totalitar, demokratiya 2. Quyidagilardan qaysi biri huquq va ahloqning o'zaro farqlanuvchi tomonlarini aks ettiradi? A) tarixiy qadriyat ekanligi B) har ikkalasi ham inson ongida ijobiy xulqni shakllantiradi V) qaror topishi va ta'minlanish usullari bo'yicha farq qiladi G) har ikkalasi ham o'zaro ziddiyatda bo'ladi 3. Ma'muriy huquq tizimi to'g’ri keltirilgan qatorni toping? A) umumiy qism B) umumiy va maxsus qism V) umumiy va boshqaruv qismlar G) ma'muriy javobgarlik va jazo 4. Ma'muriy javobgarlik subyekti necha yoshdan boshlanadi? A) 13 yosh B) 14 yosh V) 18 yosh G) 16 yosh 5. Fuqarolik huquqi qanday munosabatlarni tartibga soladi? A) mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlarni B) davlat organlari o'rtasidagi munosabatlarni V) fuqarolar o'rtasidagi munosabatlarni G) Mulkiy va shartnomaviy munosabatlarni 6. Mulk huquqiga nisbatan subyektiv huquq … huquqlaridan iborat. Nuqtalar o'rniga to'g’ri javob keltirilgan qatorni toping ? A) egalik qilish B) tasarruf etish V) egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish G) egalik qilish, foydalanish 7) Mehnat shartnomasi qanday shaklda tuziladi ?
A) yozma B) og’zaki
V) yozma va og’zaki G) mehnat shartnomasini qanday shaklda tuzilishi ahamiyatga ega emas 8. Nikoh tuzish erkaklar uchun necha yoshdan belgilanadi? A) 16 B) 17 V) 18 G) 20 9. Er-xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari … hisoblanadi. Nuqtalar o'rniga to'g’ri javobni qo'ying ? A) xususiy mulk B) shaxsiy mulk V) birgalikdagi umumiy mulk G) ommaviy mulk 10. Jinoyat tarkibining elementlari to'g’ri sanalgan qatorni toping? A) jinoyatning obyekti, obyektiv tomoni, subyekti, subyektiv tomoni B) ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan, uncha og’ir bo'lmagan, og’ir va o'ta og’ir jinoyatlar V) ijtimoiy xavfliligi, huquqqa xilofliligi, aybning mavjudligi, jazoga sazovorligi G) g’ayriqonuniylik
413
«O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish va huquqshunoslik» o’quv kursi bo’yicha nazorat-test savollari
10-variant 1. Davlat tuzilishining qanday shakllari mavjud? A) cheklangan monarxiya, demokratiya B) monarxiya, respublika V) unitar, federativ, konfederativ G) totalitar, demokratiya 2. Huquqning qanday funksiyalari mavjud? A) tartibga solish, tizimlilik B) rasmiylik, muhofaza etish V) tartibga solish, muhofaza etish G) rioya etish va foydalanish 3. Ma'muriy-huquqiy munosabatlar qanday guruhlarga bo'linadi? A) gorizontal B) to'g’ri va egri chiziq bo'yicha V) gorizontal, vertikal G) rioya etish va foydalanish 4. Mansabdor shaxaslarga nisbatan qo'llanlishi mumkin bo'lgan ma'muriy jarimaning eng ko'p miqdori? A) eng kam oylik ish haqining 3 baravarigacha B) eng kam oylik ish haqining 4 baravarigacha V) eng kam oylik ish haqining 5 baravarigacha G) eng kam oylik ish haqining 10 baravarigacha 5. Fuqaroning muomala layoqati necha yoshdan vujudga keladi? A) 14 yoshdan B) 16 yoshdan V) 15 yoshdan G) 18 yoshdan 6. Yuridik shaxslarning qanday turlari mavjud ? A) aksionerlik jamiyatlari, ma'suliyati cheklangan jamiyat, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari B) tijoratchi va tijoratchi bo'lmagan yuridik shaxslar V) aksionerlik jamiyatlari, G) egalik qilish, foydalanish 7) Mehnat shartnomasi qanday shaklda tuziladi ?
A) yozma B) og’zaki
V) yozma va og’zaki G) mehnat shartnomasini qanday shaklda tuzilishi ahamiyatga ega emas 8. Nikoh tuzish quyidagi qanday shartlardan iborat? A) erkak va ayolning o'zaro ixtiyoriy roziligi, nikoh yoshiga yetganlik B) nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlarning yo'qligi V) erkak va ayolning o'zaro hohishi G) to'g’ri javob yo'q 9. Jinoyat subyektiv tomonining belgilari nimadan iborat ? A) jinoyat sodir etish vaqti, joyi, usuli B) ijtimoiy xavfli qilmish bilan oqibat o'rtasidagi sababiy bog’lanish V) jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga yetish, aqlirasolik G) ayb, motiv, maqsad 10. Jinoyatda ishtirokchilikning turlarini sanab bering? A) bajaruvchi, tashkilotchi B) uyushgan gurux, jinoiy uyushma V) bajaruvchi, dalolatchi, tashkilotchi, yordamchi
G) uyushgan gurux, bajaruvchi, dalolatchi
414
Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsyasini o’rganish fani
bo’yicha tayyorlangan noyuridik fakul’tet talabalariga mo’ljallangan
tarqatma materiallar
415
1-Mavzu: DAVLAT VA HUQUQ HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR Reja:
5. Davlat va huquq tushunchasi, mazmuni va mohiyati 6. Davlat va huquqning paydo bo'lishi 7. Davlat va huquqning shakllari 8. Huquq va aholining o'zaro nisbati
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 13. Rahbariy adabiyotlar 14. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 15. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009. 16. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 17. Davlat va huquq nazariyasi. (A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri ostida). T.- 1992
255. B. 18. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999.
1. Davlat tushunchasi va mohiyati
Hozirgi vaqtda davlatning umumiy e'tirof etilgan qo'yidagi asosiy belgilarini ko'rsatish mumkin: 7. Davlat o'z davlat chegaralari darajasida fuqarolik belgisi bo'yicha birlashgan butun jamiyatning butun aholining yagona vakili sifatida maydonga chiqadi: 8. Davlat suveren hokimyatning yagona sohibidir. 9. Davlat yuridik kuchga ega bo'lgan va huquq normalarini aks etirgan qonunlar va ularga asoslanib chiqariladigan hujjatlarni qabul qiladi: 10. Davlat o'z vazifalari va funksiyalarini bajarishi uchun zarur bo'lgan davlat organlari hamda tegishli moddiy vositalar tizimidan iborat murakkab mexanizmdir. 11. Davlat qonuniylik va huquq- tartibot posboni bo'lishga maxsus da'vat etilgan huquqni muxofaza qilish (jazolash,) organlariga ega bo'lgan yagona tashkilot: 12. Faqat davlatgina o'z mudofasi, suvereniteti, hududiy yaxlitligini va xpvfsizligini ta'minlovchi qurolli kuchlar hamda xavfsizlik organlariga ega bo'ldi. Huquq tushunchasi va mohiyati. Huquq iborasi kundalik hayotimizda ko'p qo'llaniladigan tushuncha bo'lib „haq”, „haqiqat” so'zlaridan olingan. U o'yidagicha ma'nolarda qo'llaniladi.
4. Muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi.M:A ning ilim olish huquqi. 5. Huquq hamma uchun majburiy bo'lgan, davlat tomonidan o'rnatiladigan va bajarilishi
ta'minlaydigan, muxofaza qilinadigan qoidalar, me'yorlar majmuidir: M: Fuqarolik Kodeksi . 6. Huquq ijtimoiy Fan sifatidan birining nomi bo'lib, davlat va huquq haqidagi ilimlarni o'zida
jipislaydi.M: Konstitutsiyaviy huquq Fani. Yuridik adabiyotlarda huquqqa turlicha ta'rif berilgan: 3.Huquq – bu davlat tomonidan o'rnatiladigan yoki ma'qullanadigan va qo'riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo'lgan yashash qoidalaridir.Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi regulatordir. 4.Huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi va qonunlarda ifodalangan adolat va erkinlik g’oyalariga tayanuvchi normativ qoidalar tizimidir. (Ikkala fikr. Davlat va huquq nazariyasi. A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri ostida T.1992 255. B. 3. Huquq –davlat tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan umummajburiy hulq-atvor qoidalari tizimidir (Tajixonov U Saidov
2. Davlat va huquqning paydo bo'lishi. Jamiyat turli ijtimoiy –siyosiy institutlarga bo'linadi. Jamiyatning birinchi tabiiy bo'g’inini tashkil etgan institut - oiladir. Oila tabiiy qonunga ko'ra tashkil topadi, qon-qarindoshchilik munosabatlari asosida amal qiladi. Urug’ bir necha oilaning qon-qarindoshchilik asosida birlashishi va mulkni idora qila olishi, umumiy, qarindoshchilik qoidalari asosida tashkil topishi bilan harakterlanadi. Jamiyat taraqqiyotida bir necha urug’larning qo'shilishi bilan qabila, keyinchalik umumiy til, urf-odat kabi birlik asosida millat kelib chiqdi. Siyosiy institutlarning eng dastlabkisi – davlat bo'ladi. Jamiyat taraqqiyoti natijasida davlat
416
bilan birga bugun ko'plab nodavlat tashkilotlar: kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, turli –tuman ijtmoiy tashkilotlar yuzaga keldi. Davlat va huquqning kelib chiqishi to'g’risidagi nazaryalar orasida yetakchi o'rindi tabiiy huquq nazariyasi egallaydi. Uning tarafdorlari G’arbiy Yevropa olimlari D Lokk, T Gobbs, G Grosiy, B Spinoza va boshqalar. Tabiiy huquq nazariyasi tarafdorlari ikki huquqning mavjudligini: tabiiy huquq va insoniy yoki kitoblarda pozitiv huquq deb yuritiladigan huquqning mavjudligini e'tirof etadilar. 3. Davlat va huquqning shakllari Davlat shakli uch tarkibiy qismi - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli,va siyosiy idora usuli birlikda olingan siysiy jamiyat tashkiloti tushuniladi. Boshqaruv shakli- konkret davlatda davlat hokimyatini tashkil etishi usullarining majmuidir. U davlatning Oliy va markaziy organlari tarkibi vakolatini , shu organlarni tashkil etish tartibini unda oddiy halq ishtiroki darajasi, bu organlar vakolati muddatlarini ko'zda tutadi. Davlatning tuzilish shakllari. Davlatning tuzilish shakli deganda davlat hokimyatining ma'muriy - hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o'rtasidagi, davlatning alohida qismlari o'rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar harakterini tushunish kerak.U ikkiga ajraladi.
3. Unitar 4. Murakkab (a)Federativ (B)Konfederativ.
Siyosiy rejim-Davlat hokimyatini amalga oshirish usuli Huquqning shakllari
4. Huquqiy odatlar - uzoq davr mobaynida amalda bo'lishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish qoidasidir.M:Xammuraniy qonunlari, monu qonunlari , XII jadval qonunlari. 5. Huquqiy pretsedent. Lotincha pretsedens - „avvalgisi, oldingisi ma'noni anglatadi. Sud yoki ma'muriy organlarning yozma yoki og’zaki qarori, kelgusida barcha shunga o'xshash ishlarni ko'rib chiqish va hal qilish uchun asos bo'ladigan namuna, etalon norma sifatida qabul qilina, u pretsedent bo'ladi. M: Angilya, Avstraliya, Kanada. 6. Normativ huquqiy aktlar davlat organlari tomonidan o'rnatiladigan yoki ma'qullanadigan huquqiy aktdir.
(a)Qonunlar b)Prezident farmonlari (v)Vazirlar maxkamasi qarorlari (g)Davlat va xo'jalik boshqaruv organlarining qaror,buyro'q va yo'riqnomalari (d)Mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari
4. Halqaro shartnomalar Musulmon huquqida esa, diniy aqidalar huquqning manbai bo'lib hisoblanadi. Musulmon huquqining quyidagi asosiy manbalari mavjud 5. Qur'on (arabcha- o'qimoq, qiroat qilmoq, , o'quv )da islom aqidalari, e'tiqod talablari, huquqiy va axloqiy normalar o'z ifodasini topgan. 6. Sunna (arabcha- odat, an'ana) - Muhammad payg’ambarning so'zlari, ishlari va xatti-harakatlari.Sunna haqidagi rivoyatlar hadislarda berilgan va ular to'plam qilingan. 7. Ijmo (arabcha- yakdillik bilan qabul qilingan qarorlar) .Qur'on va hadislarda aniq ko'rsatma berilmagan huquqiy masalani hal etishda faqih va mujtahid (intiluvchilar) to'planib ,yagona fkirga kelgan holda fatvo berishi (hukm chiqarishi). 8. Qiyos (arabcha- taqqoslash) Qur'on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala, ulardagi shunga o'xshash masala bo'yicha berilgan ko'rsatmaga taqqoslash yo'li bilan sharh etiladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar: 5. Davlat deganda nimani tushunsiz? 6. Davlatning paydo bo'lishi haqida qanday qarashlar mavjud? 7. Huquqning shakllarini sanab o'ting? 8. Siyosiy rejimning qanday ko'rinishlari mavjud?
417
2- Mavzu: MA'MURIY HUQUQ ASOSLARI
Reja: 5. Ma'muriy huquq tushunchasi 6. Davlat boshqaruvi uning tamoyillari 7. Davlat boshqaruvining shakllari va usullari 8. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 14. Rahbariy adabiyotlar 15. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 16. Davlat va huquq nazariyasi. (A.A'zamxo'jayev va SH. O'rozov tahriri ostida). T.-
1992. 255. B. 17. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999.
1. Ma'muriy huquq tushunchasi Ma'muriy huquq- o'ziga xos turkum ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga xizmat
qiluvchi tarmoq hisoblanadi. Bu munosabatlarning asosiy xarakterli xususiyati shundaki, ular davlat boshqaruvi sohasida, ya'niy O'zbekiston Respublikasi hududidagi ijroiya hokimyat tizimini tashkil etilishi va faoliyat ko'rsatishi bilan bog’liq ravishda vujudga keladi, rivojlanadi va bekor bo'ladi. Bu ijtimoiy muosabatlarni bevosita davlat boshqaruv faoliyati bilan bog’liq va shuning uchun boshqarish munosabatlari deb ham yuritiladi. Ma'muriy huquqning predmetini aniqlashda qo'yidagilar hisobga olinishi kerak:
4.Davlat boshqaruv faoliyatini har qanday namoyon bo'lishini o'z ichiga oladigan davlat boshqaruvi soxasini:
5.Unda harakat qiluvchi ijroiya hokimyat subekti yoki o'zga ijroiya organining mavjudligini: 6.Bu subektlar tomonidan ularga davlat boshqaruv faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan
vakolatlarni amalda ro'yobga chiqarilishini: Ma'muriy huquq tomonidan tartibga solinadigan boshqaruv munosabatlari turli-xil bo'lib ularni turli asoslarga ko'ra qo'yidagi turlarga bo'linadi .
2. Davlat boshqaruvi va uning tamoyillari. „Ma'muriy huquq” - rahbarlik, boshqaruv ma'nosini anglatuvchi lotincha „administresio ”so'zi bilan bog’liq tushuncha bo'lib, har qanday davlatning mustaqil tarmog’idir. Ma'muriy huquqning predmetini davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirishi jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisi tashkil etadi. Ma'muriy huquqning predmetini aniqlash uchun „boshqarish” „davlat boshqaruvi” tushunchalari ustida to'xtalish zarur. Boshqarish yagona tizim sifatida ikki asosiy element subyekt (boshqaruvchi eliment) bilan obyekt (boshqaruvchi element ) o'rtasidagi munosabatlarni anglatib,bunda subyektning obyekt faoliyatini muayyan maqsadga yo'naltirishga qaratilgan ta'siri tushiniladi. Davlat boshqaruvi ijtimoiy boshqarishning bir turi, davlat faoliyatining muhim yo'nalishi bo'lib qonun chiqarish, sudlov va boshqa faoliyatidan, shuningdek jamoat birlashmalari va nodavlat tuzilmalar (mehnat jamoalari, tijorat tuzilmalari)ning boshqaruv faoliyatidan farq qiladi .
3. Davlat boshqaruvining shakllari va usullari . Ma'muriy-huquqiy fanda boshqaruv shakli deganda boshqaruv organlari faoliyatining tashqi namoyon bo'lish turlari davlat boshqarish organlari tomonidan sodir qilinadigan aniq harakatlarning amaliy ifodasi tushuniladi. Odatda ijroiya hokimyatni amalga oshirishning huquqiy va noqonuniy shakillarini ajratishadi. Bevosita muayyan huquqiy oqibat keltirib chiqaruvchi va ancha to'liq ravishda yuridik rasmiylashtiriladigan faoliyat huquqiy shakldagi boshqarishi faoliyati sanaladi. Bunga (1)huquqiy hujjatlar qabul qilish. (2)shartnomaalar tuzish. (3) yuridik ahamiyatga ega boshqa hurakatlar qilish misol bo'ladi. Ijroiya hokimyat faoliyatining nohuquqiy shakllari bo'lib tashkiliy va madaniy- texnikaviy ta'minlash bo'yicha harakatlar hisoblanadi. Ijtimoiy hayotda yig’ilishlar, muxokamalar, tekshirishlar, ilg’or tajribani yoyish, rejalar, dasturlar, uslubiy tavsiyanomalar ishlab chiqish,
418
buxgalteriya va statistik hisobni amalga oshirish, namoyishlar matbuot konferensiyalari, mehnat jamoalari, jamoat birlashmalari vakillari bilan uchrashuvlar tashkil qilish kabi tashkiliy harakatlar kuplab uchraydi.
4. Ma'muriy huquqbuzarlik va ma'muriy jazo. Ma'muriy huquqbuzarlik deganda qonun hujjatlariga binoan ma'muriy javobgarlikka
tortish nazarda tutilgan shaxsga fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz quluvchi g’ayri huquqiy, ayibli sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi .
Shaxs, uning qilmishida ma'muriy huquqbuzarlik tarkibining barcha elementlari mavjud bo'lgandagina, ma'muriy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bu elementlar qo'yidagilardan iborat. Obyekt, obyektiv tomon, subyekt, subyektiv tomon.
Obyekt-ma'muriy jazo chorasi bilan muxofaza qilinadigan munosabatlar hisoblanadi. Obektiv tomoni- qilmishning ma'muriy huquq normalarida qayd qilingan tashqi namoyon bo'lishini tavsiflovchi belgilaridir. Ularning ichida eng asosiysi nojuya qilmishning o'zidir (talon- taroj ,savdo qilish,saqlash bosh tortish va h..k). Qilmish harakat va harakatsizlik ko'rinishlarida bo'lishlari mumkin.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar: 5. Ma'muriy huquq boshqa huquq sohalaridan qaysi jihatlari bilan farq qiladi? 6. Davlat boshqaruvining tamoyillarini sanab o'ting? 7. Ma'muriy huquqbuzarlik tarkibi qanday tuzilishga ega? 8. Ma'muriy jazo turlari nimalardan iborat?
419
3-Mavzu: FUQAROLIK HUQUQI TUSHUNCHASI.
Reja: 5. Fuqarolik huquqining predmeti 6. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning fuqarolik-huquqiy usullari 7. Fuqarolik huquqining tamoyillari va funksiyasi 8. Fuqarolik huquqining tizimi
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
13. Rahbariy adabiyotlar 14. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 15. O'zbekiston Respubliksi Fuqarolik Kodeksi. T. Rasmiy nashr. 2003. 16. Rahmonqulov X. O'zbekiston Respublikasining birinchi qismiga umumiy tavsif va
sharhlar. T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1997. 17. Zokirov I. Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat. 2006. 18. Shodmanov F., G’ulomov A. Fuqarolik huquqi (umumiy qoidalar). SamDU. 2003. 19. Kommentariy k Grajdanskomu Kodeksu Rossiyskoy Federatsii, chasti pervoy. M., 1995.
1. Fuqarolik huquqining predmeti.
Fuqarolik huquqi iqtisodiy munosabatlarning huquqiy shakli hisoblanadi. Fuqarolik huquqi deganda quyidagi muloxazalarni yuritish mumkin:
5) Me'yorlar tizimini o'zida mujassamlashtirgan huquq soxasi sifatida 6) Normativ aktlar tizimini o'zida ifoda etgan fuqarolik qonunchiligi sifatida. 7) Fuqarolik-huquqiy hodisalar haqidagi bilimlarni o’rganish ga ko'maklashuvchi fan
sifatida. 8) Fuqarolik-huquqiy bilimlar tug’risida ma'lumotlar tizimini o'zida jamlagan o'quv kursi
sifatida. Fuqarolik huquqining predmeti – huquq sohasi sifatida fuqarolik muomalasi
ishtirokchilarining huquqiy holatini, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning, intelektual faoliyat natijalariga bo'lgan huquqlarning vujudga kelishi asoslarini hamda ularni amalga oshirish tartibini belgilaydi, shartnoma majburiyatlari va o'zga majburiyatlarni, shuningdek boshqa mulkiy hamda u bilan bog’liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi.
Fuqarolik huquqi normalari tartibga solib turiladigan munosabatlarning asosiy guruxini mulkiy munosabatlar tashkil qiladi. Mulkiy munosabatlar tushunchasi mulk tushunchasi bilan uzluksiz bog’liqdir. Mulk tushunchasi huquqda quyidagi mazmunda qullanadi.
2. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning fuqarolik-huquqiy usullari Fuqarolik huquqini moxiyatdan ochib berish uchun, uning predmetini o'rganish bilan birga
usullariga ham e'tibor qaratish lozim. Chunki fanning predmeti “Nimani tartibga soladi?” degan savolga javob bersa, metodi “Qanday tartibga soladi?” degan savolga javob beradi. Demak, tartibga solishning huquqiy metodi-o'ziga xos usullar, vositalar, uslublar tizimi bo'lib, bunda huquq regulator sifatida ijtimoiy munosabatlarga ta'sir etadi, unda qatnashuvchilarning hulq-atvorini belgilaydi, ularga ma'lum huquq va majburiyatlar yuklaydi.
3. Fuqarolik huquqining tamoyillari va funksiyasi
Fuqarolik huquqining metodi uning tamoyillari bilan chambarchas bog’liq. Fuqarolik huquqining tamoyillari bu fuqarolik huquq normalarining mazmuniga singdirilgan asosiy raxbariy qoidalardir. Ular Fuqarolik Kodeksining 1- moddasida o'z ifodasini topgan.
Fuqarolik-huquqiy munosabat subyektlarining tengligi tamoyili. Bu xususida yukorida batafsil tuxtalgan.
Mulkning daxlsizligi tamoyili. U iqtisodda mulkni huquqiy tartibga solishning asosi hisoblanadi. Mulkning daxlsizligi tamoyili O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53- moddasida ham qayd etilgan, “Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin.”
420
Shartnomaning erkinligi tamoyili. Fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma tuzishda erkindirlar. Shartnoma tuzishga majbur qilishga yo'l qo'yilmaydi, shartnoma tuzish burchi ushbu kodeksda, boshqa qonunda yoki olingan majburiyatda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Masalan, Ommaviy shartnomada tashkilotning o'z zimmasiga olgan majburiyati. (FK 358-modda).
Xususiy ishlarga biron-bir kishining o'zboshimchalik bilan aralashishiga yo'l qo'yilmasligi tamoyili. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25-moddasida “Har kim erkinlik va shaxsiy huquqiga ega” 27-moddasida “Har kim o'z sha'ni va obro'siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga aralashishlardan himoyalanishi va turar joy daxlsizligiga ega” deyilgan. Bu qoidalar mazmuni Fuqarolik Kodeksi normalariga singdirilgan. Fuqarolarni xususiy ishlariga o'zboshimchalik bilan aralashish natijasida unga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zarar to'laligicha qoplanadi. (FK 954, 1021-moddalar)
Fuqarolik huquqlari to'sqinliksiz amalga oshirilish va buzilgan huquqlarni himoya qilish ham tiklash tamoyili.
4. Fuqarolik huquqining tizimi
Fuqarolik huquqi predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar, uning kichik sohalarida va institutlarida namoyon bo'ladi. Huquqiy institut deganda, bir-biri bilan o'zaro bog’liq bo'lgan ijtimoiy munosabatlarning muayyan guruhini tartibga soladigan huquqiy me'yorlar yig’indisi tushuniladi. Kichik sohalar o'zida bir qancha bir turdagi va predmetiga ko'ra bir-biriga bog’liq fuqarolik-huquqiy institutlarining yig’indisini aks ettiradi.
Huquq sohalari tizimida fuqarolik huquqi Huquq sohalari huquqiy tartibga solish metodi va predmetiga ko'ra bir-biridan farqlanadi.
Ularni huquq tamoyillari va davlat tuzilishi, apparatga oid tushunchalar va asosiy rahbariy kriteriylar birlashtiradi1. Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar huquq sohalarini uchta asosiy guruhga ajratadi2.
4) Davlat – huquqiy sohasi. Bu o'ziga davlat, konstitutsion, ma'muriy, moliya huquqini qamrab oladi.
5) Fuqarolik – huquqiy. Bu guruhga fuqarolik huquqi, fuqarolik protsessi, mehnat huquqi, oila huquqi va boshqalar kiradi.
6) Jinoiy – huquqiy soha. Bu guruhga jinoyat huquqi, jinoyat protsessi, kriminalistka, kriminalogiya va x.k.
Fuqarolik huquqi fani Fuqarolik huquqi fanining predmeti – huquq sohasi sifatida fuqarolik huquqi, fuqarolik
qonunchilik, fuqarolik huquq normalarini o'zida muassamlashtirgan hujjatlar, fuqarolik huquqining boshqa manbalari, huquqni qo'llash amaliyot hisoblanadi.
Fuqarolik huquqining ilk rivojlanish ildizlari qadimgi Rimga borib taqaladi. O'zbekiston Respublikasida fuqarolik huquqini fan sifatida rivojlanishida huquqshunos olimlar o'z hissalarini qo'shdilar. Jumladan, akademik H.A.Rahmonqulov, professorlar SH.SH.Shorahmetov, I.B.Zokirov, B.I. Ibratov va boshqalarning xizmati tahsinga sazovordir. Hozirgi vaqtda O'zbekiston Respublikasining fuqarolik huquq mazmuni mohiyatiga ko'ra avvalgilardan keskin farqlanadi. Bunday farqliklarni qiyosiy huquqshunoslik usuli orqali o'rganish lozim.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
5. Mulkiy munosabatlar deganda nimani tushunasiz? 6. Fuqarolik huquqiy munosabatlarda tenglik tamoyilini qanday tushunasiz? 7. Fuqarolik huquqida kichik huquq sohalari deganda nimani tushunasiz? 8. Dinamik va statik munosabatlarga baho bering?
421
4-Mavzu: ISTE'MOLCHILARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH
ASOSLARI
Reja: 1. Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish tushunchasi 2. Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar 3. Iste'molchilar huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishini ta'minlash
13. Rahbariy adabiyotlar 14. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 15. O’zbekiston respublikasining «Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi
Qonun. 1996 yil. 16. Rahmonqulov X. O’zbekiston Respublikasining birinchi qismiga umumiy tavsif va
sharhlar. T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1997. 17. Zokirov I. Fuqarolik huquqi. – T.: Adolat. 2006. 18. Shodmanov F., G’ulomov A. Fuqarolik huquqi (umumiy qoidalar). SamDU. 2003.
1. Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish tushunchasi
Iste'molchilar huquqlarini himoya qilish bilan bog’liq huquqiy munosabatlar 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan «Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida» qonun bilan tartibga solinadi.
Ushbu mavzuni o’rganishda quyidagi tushunchalarga e'tibor qaratish lozim: iste'molchi-foyda chiqarib olish bilan bog’liq bo’lmagan holda shaxsiy iste'mol yoki boshqa
maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo’lgan fuqaro (jismoniy shaxs);
Ishlab chiqaruvchi-iste'molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab chiqaradigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi tadbirkor;
Ijrochi-maishiy xizmat, uy-joy-kommunal, ta'mirlash-qurilish, transport xizmati va xizmat ko’rsatishning boshqa sohalarida shartnoma bo’yicha iste'molchi uchun ishlar bajaradigan yoki xizmatlar ko’rsatadigan korxona, tashkilot, muassasa yoki yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi tadbirkor;
Iste'molchilarning asosiy huquqlari quyidagilardan iborat: Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to’g’ri
va to’liq ma'lumot olish; Tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo’lishi; Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo’lishi; hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfli
nuqsoni bo’lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g’ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy ziyon, ma'naviy zararning to’liq hajmda qoplanishi;
Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so’rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish;
Iste'molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish. Iste'molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim guruhlari uchun
qonun hujjatlari bilan savdo, maishiy xizmat va xizmat ko’rsatishning boshqa turlari bo’yicha imtiyozlar va afzalliklar belgilanishi mumkin.
2. Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar Oldi-sotdi shartnomalarining ayrim turlari to’g’risidagi qoidalar, shuningdek ayrim turdagi
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish qoidalari O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Tovar (ish, xizmat)lar uchun haq to’lash shakli hamda tartibi iste'molchi bilan sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) o’rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Tovarlarni kreditga sotish O’zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadigan tovarlarni kreditga sotish qoidalari bilan belgilanadigan tartibda amalga oshiriladi. Oldi-sotdi amalga oshirilganda iste'molchiga kassa yoki tovar cheki beriladi. Tovarni kassa yoki tovar chekini bermasdan sotish
422
taqiqlanadi. 3. Iste'molchilar huquqlarining davlat
tomonidan himoya qilinishini ta'minlash Davlat iste'molchilarning tovar(ish, xizmat) sotib olish va undan foydalanish chog’idagi
huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlari himoya qilinishini kafolatlaydi. Iste'molchilarning huquqlari davlat tomonidan himoya qilinishini davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, shuningdek sudlar ta'minlaydilar.
Quyidagilar iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun maxsus vakolat berilgan davlat organlaridir: O’zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi; O’zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (bundan buyon matnda "O’zstandart" agentligi deb yuritiladi); O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi; O’zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi; O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi; iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini o’z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari. (O’zR 19.12.2005 y. O’RQ-14-son Qonuni tahriridagi qism), (Oldingi tahririga qarang)
Ariza berish, agar sud ko’rsatmalarning ijro etilishini to’xtatib turish to’g’risida ajrim chiqarmagan bo’lsa, uni sudda ko’rib chiqish davrida bu hujjatlarning bajarilishini to’xtatib qo’ymaydi.
Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi haqidagi talablarga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat)lar tufayli iste'molchilarga zarar yetkazilsa, tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz bo’lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo’ladilar.
Iste'molchining huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga haqlidir. Da'volar, agar qonunlarda boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, javobgar, iste'molchi joylashgan yerdagi yoki zarar yetkazilgan joydagi sudga taqdim etiladi.
Iste'molchilar o’z huquqlarining buzilishi bilan bog’liq da'volar bo’yicha, shuningdek tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo’lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat organlari, iste'molchilarning jamoat birlashmalari iste'molchining (iste'molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko’zlab qo’zg’atiladigan da'volar bo’yicha davlat boji to’lashdan ozod qilinadilar.
Mavzuni o’zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Iste'molchi deganda nimani tushunasiz? 2. Iste'molchining asosiy huquqlari nimadan iborat? 3. Iste'molchi huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi tushuntiring?
423
5- Mavzu: Mehnat huquqi asoslari.
Reja: 1. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, manbalari. 2. Mehnat shartnomasi va kontrakti tushunchpsi. 3. Mehnat muxofazasi va moddiy javobgarlik . 4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
Rahbariy adabiyotlar 14. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 15. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009. 16. Tajixonov U., Saidov A. Davlat va huquq asoslari . O'quv qullanma T, 1999. 17. O'zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. T.Adolat. 1996.
2. Mehnat huquqi tushunchasi, subyektlari, manbalari. Mulkchilikning har qanday shakllariga asoslanadigan korxonalarda xodimlarning ish beruvchi ishlash uchun yollanishga asoslanuvchi mehnat munosabatlari mehnat huquqining predmeti hisoblanadi . Mehnat huquqining predmetiga qo'yidagi munosabatlari kiradi:
6. Ish beruvchi va xodimlar vakillik organlari o'rtasida mehnat shartnomasini belgilash, o'zgartirish korxonani boshqarishga oid munosabatlar:
7. Ishga joylashtirish bo'yicha davlat organlari bilan ish beruvchilar, ularning vakillari, xodimlar vakillik organlari o'rtasida Yangi ish joylarini barpo etish, aholini ishga joylashtirish,mehnat resurslaridan unumli va oqilona foydalanishga doir munosabatlar:
8. Xodimlar malakasini oshirish, bevosita ishlab chiqarishning o'zida ishchi kadrlar tayyorlashga oid munosabatlar:
9. Mehnat qonunlariga rioya etilishi, mehnat muxofazasi qoidalarining bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshirishga doir munosabatlar:
10. Protsessul munosabatlar:
2. Mehnat shartnomasi va kontrakt tushunchasi. Mehnat kodeksining 72-moddasiga ko'ra mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o'rtasidagi kelishuv bo'lib, uning maqsadi muayyan mutaxassislk, malaka, bo'yicha ishni xodim tomonidan haq evaziga ichki mehnat tartibi qoyidalariga bo'ysungan holda bajarishdan ibort bo'ladi. Dastlabki sinov muddati 3oy. Qo'yidagi hollarda dastlabki sinov qo'llanilishi mumkin emas: - Homilador va 3 yoshga to'lmagan bolalari bo'lgan ayollarga : - Korxona uchun belgilangan kvota hisobidan ishga xodimning bir marta bo'lsada o'z xizmat vazifalarini qo'pol tarzda buzganligi. - O'rindoshlik asosida ishlayotgan boshqa doimiy xodimning ishga qabul qilinishi yoki o'rindoshlik bo'yicha ishlashni cheklanishi munosabati bilan o'rindoshlik bo'yicha ishlayotgan xodimlar. - Mulkdor, almashishi sababli korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasining bekor qilinishi. - Attestatsiya natijasiga ko'ra.
3. Mehnat muxofazasi va moddiy javobgarlik Mehnat muxofazasi - tagishli qonun va boshqa me'yoriy xujjatlar asosida amal qiluvchi, insoning, mehnat jarayonida xavsizligi, sihat-salomatligi va ish qobilyati saqlanishi ta'minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitoriya-gegina va davlat profilaktika
424
tadbirlari hamda vositalari tuzishdan iborat. O'zbekiston Respublikasi mehnatni muxofaza qilish to'g’risidagi qonun 1993y 6-may (O'zb Yangi qonunlari, 8-son T. Adolat. 1994 y).
4. Ayrim toifadagi xodimlar mehnati.
1. Ayollarga va oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg’ul shaxslarga beriladigan qo'shimcha kafolatlar (224-238 moddalar) 2. Yoshlar uchun qo'shimcha kafolatlar (239-249 moddalar) 3. Ishni ta'lim bilan birga qo'shib olib borayotgan shaxslar uchun imtiyozlar (248-258 moddalar)
MKning 224-moddasiga ko'ra, homilador ayollarni va bolasi bor ayollarni ishga qabul qilishdagi kafolatlar belgilangan. Unga ko'ra, homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish va ularning ish haqini kamaytirish taqiqlanadi. Homilador ayolni yoki uch yoshga to'lmagan bolasi bor ayolni ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda ish beruvchi rad etishning sabablarini ularga yozma ravishda ma'lum qilishi shart. Mazkur shaxslarni ishga qabul qilishni rad etganlik ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin.
Mehnat sharoiti noqulay ishlarda, shuningdek yer osti ishlarida ayollar mehnatini qo'llanish taqiqlanadi, yer ostidagi ba'zi ishlar (jismoniy bo'lmagan ishlar yoki sanitariya va maishiy xizmat ko'rsatish ishlari) bundan mustasnodir.
Ayollarning ular uchun mumkin bo'lgan normadan ortiq yukni ko'tarishlari va tashishlari man etiladi. Ayollar mehnatini qo'llanish taqiqlanadigan mehnat sharoiti noqulay ishlarning ro'yxati hamda ular ko'tarishlari va tashishlari mumkin bo'lgan yuk normalarining chegarasini O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va O'zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi O'zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va ish beruvchilarning vakillari maslahatini olgan holda tasdiqlaydi.
Tibbiy xulosaga muvofiq homilador ayollarning ishlab chiqarish normalari, xizmat ko'rsatish normalari kamaytiriladi yoki ular avvalgi ishlaridagi o'rtacha oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoxud noqulay ishlab chiqarish omillarining ta'siridan xoli bo'lgan ishga o'tkaziladi.
Homilador ayolga yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillari ta'siridan xoli bo'lgan ish berish masalasi hal etilgunga qadar, u ana shu sababdan ishga chiqmagan barcha ish kunlari uchun o'rtacha oylik ish haqi saqlangan holda ishdan ozod etilishi lozim.
Ikki yoshga to'lmagan bolasi bor ayollar avvalgi ishini bajarishi mumkin bo'lmagan taqdirda, bolasi ikki yoshga to'lgunga qadar avvalgi ishidagi o'rtacha oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta'siridan xoli bo'lgan ishga o'tkaziladi.
Homilador ayollarni va o'n to'rt yoshga to'lmagan bolasi (o'n olti yoshga to'lmagan nogiron bolasi) bor ayollarni ularning roziligisiz tungi ishlarga, ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga va xizmat safariga yuborishga yo'l qo'yilmaydi. Shu bilan birga homilador ayollarni va uch yoshga to'lmagan bolasi bor ayollarni tungi ishlarga jalb qilishga bunday ish ona va bolaning sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa bo'lgan taqdirdagina yo'l qo'yiladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Mehnat huquqining predmeti deganda nimani tushunasiz? 2. Mehnat munosabatlari bo'yicha yoshlarga qanday imtiyozlar berilgan? 3. Qanday ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish ta'qiqlanadi? 4. Xodimga yetkazilgan zarar miqdori qanday aniqlanadi?
425
6-Mavzu: EKOLOGIYA HUQUQINING TUSHUNCHASI, PREDMETI,
TAMOYILLARI VA TIZIMI
Reja: 1. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan
o`rni 2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi 3. Ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti 4. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi
Tayanch iboralar: ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni; ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi; ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti; ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi;
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 1. Rahbariy adabiyotlar 2.O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009.
4. Ekologiya huquqi. Darslik. T.: TDYI. 2006y.
2. Ekologiya huquqining tushunchasi, xususiyatlari va umumiy ekologiya tizimida tutgan o`rni
Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik turli yo`nalish va shakllarda uzoq vaqt davomida amalga oshirilib kelinmoqda. Asrlar davomida insoniyat tabiat qonuniyatlariga moslashib, o`zining turli ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatdan foydalanib, unga ta'sir o`tkazmoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, jamiyat a'zolari ongining tobora takomillashishi, yangi mehnat qurollarining ixtiro etilishi o`z navbatida, insonning turli ehtiyojlarining rivojlanishiga olib keldi. Inson o`z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy resurslardan foydalanib salbiy ta'sir ko`rsata boshladi. Jamiyat a'zolarining tabiatdan foydalanish bo`yicha ehtiyojlarining oshishi, tabiiy resurslardan foydalanish qurollari, ya'ni texnikaviy vositalarning takomillashishiga olib keldi. Ushbu holat o`z navbatida tabiatga jamiyat tomonidan bo`ladigan ta'sirlarning bir necha barobar ko`payishiga sabab bo`ldi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrlarda inson tafakkurining rivojlanishi ilm-fanning taraqqiy etishi o`z navbatida insonning turli ehtiyojlarini qondirishga, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy negizini mustahkamlashga xizmat qildi. Albatta, yangi texnologik jarayon ish unumdorligi, iqtisodiy daromadni ko`paytirishi bilan bir qatorda tabiiy resurslarning holatiga salbiy ta'sirlarni oshirishga, shuningdek tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro muvozanatni buzilishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatning shunday yo`lga qo`yilishi kerakki o`zaro ta'sirlar natijasida tabiiy resurs, ekologik tizimlar holati va aholining sog`ligi, hayoti va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarining darajasiga bo`ladigan salbiy oqibatlarni iloji boricha kamayishiga olib kelinishi zarurdir. 2. Ekologiya huquqi fanining rivojlanish tarixi Hammamizga ma'lumki, tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirni kuzatish, tadqiq etish uzoq tarixiy jarayonga egadir. Yuqorida ta'kidlanganidek, ekologiya atamasi 1866 yilda fanga kirib keldi va ekologiya fani biologiya fani tarkibidan ajralib chiqdi va o`z yo`nalishlari bo`yicha rivojlanib bormoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, insonning tabiat ilmiga bo`lgan qiziqishi, tabiiy resurslarning holatini kuzatish, o`rganish, tabiat boyliklarini asrab-avaylash, muhofaza qilish bilan bog`liq ta'limotlarni jamiyat rivojlanish tarixining barcha bosqichlarida kuzatishimiz mumkin.
426
Insonning tabiat bilan bog`liqligi nafaqat maxsus tadqiqotlarda balki jamiyat a'zolarining turmush tarzi, diniy va ijtimoiy urf-odatlari bilan bog`lanib ketganligini kuzatishimiz mumkin. Jamiyatning tabiatga bo`ladigan o`zaro ta'sir doirasi va darajasini inson ongi, mehnat qurollari va boshqa ishlab chiqarish vositalari takomillashuvi bilan bog`lab kuzatishimiz mumkin.
3. Ekologiya huquqining asosiy yo`nalishlari va predmeti Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro ta'sirlar natijasida turli ijtimoiy munosabatlar paydo bo`ladi. Ushbu sohada ijtimoiy munosabatlarni biz ijtimoiy-ekologik munosabatlar deb ataymiz. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, ijtimoiy-ekologik munosabatlar shakli, mazmuni jihatdan turli-tuman bo`lib, ushbu munosabatlarni tartibga solishda ham keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilishini taqozo etadi. Ijtimoiy-ekologik munosabatlarni yo`nalishlarini ilmiy jihatdan asoslangan holda oqilona aniqlash o`z navbatida, ushbu munosabatalrni tartibga solish huquqiy mexanizmini ixchamlashtiradi va amalga oshirishga yordam beradi. 4. Ekologiya huquqining tamoyillari, usullari va tizimi Har bir fan sohasi, shu jumladan ekologiya huquqi fani ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida o`z yo`nalishlari, ya'ni tamoyillarga ega bo`lib, o`z navbatida har bir fan sohasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqadi. Ekologiya huquqining tamoyillari - tabiat-jamiyat tizimidagi o`zaro munosabatlar yo`nalishi, chegaralarini belgilab berishda ekologik-huquqiy mexanizmining barqarorligini kafolatlashda va qonunchilik qoida-talablarning ekologik munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Bizga ma'lumki, ekologiya huquqi tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni huquqiy tartibga soladi. Shu jumladan, tabiatning inkor etib bo`lmaydigan qonuniyatlari va ijtimoiy xatti-harakatlari tartibga soluvchi jamiyat-davlat qonunlari mavjud - ekologiya huquqi tamoyillarining asosiy vazifasi shundan iboratki, tabiiy qonuniyatlarning ustuvorligini tan olgan holda jamiyat a'zolarining tabiatga bo`lgan hatti-harakatlarini ilmiy asoslangan holda yo`naltirishdan iboratdir. Tabiat va jamiyat o`rtasidagi o`zaro munosabatlar juda xilma-xil va murakkab bo`lganligi uchun ham ekologiya huquqining tamoyillarini quyidagi tizimga bo`lishimiz mumkin.
4. Davlat va huquqning umumiy tamoyillari; 5. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga oid tamoyillar; 6. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan tamoyillar.
Ekologiya huquqi huquq tizimining sohasi sifatida ekologik munosabatlarni tartibga solishda davlat va huquqning quyidagi tamoyillaridan foydalanadi: - Qonuniylik; Ijtimoiy adolat; Oshkoralik; Ishontirish va majburlov choralarining hamkorligi; - Shaxslarning huquq va burchlarining birligi va boshqalar. Atrof tabiiy muhit barqarorligini ta'minlash va tabiatni muhofaza qilishning asosiy tamoyillari quyidagilarni o`z ichiga oladi: - Biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligi hozirgi va kelguchi avlodning genetik fondini saqlash; - Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishda tabiat qonuniyatlari ustuvorligini tan olish; - Fuqarolarning hayot uchun qulay tabiiy muhitga ega bo`lish huquqini ta'minlash;
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Ekologiya huquqining predmeti deganda nimani tushunasiz? 2. Ekologiya huquqi manbalarini ko'rsatib o'ting? 3. Ekologiya huquqining boshqa huquq sohalaridan farqi nimada? 4. Ekologik-huquqiy javobgarlik nima degani?
427
7- Mavzu: JINOYAT HUQUQI ASOSLARI
Reja: 1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi usullari va prinsiplari. 2. Jinoyatlarni tasniflash. Jinoiy huquqbuzarlik va jinoiy jazo. 3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchsi, uning turlari va shakllari 4. Qilmishning jinoyiligini istisno qiladigan holatlar.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 1. Rahbariy adabiyotlar 2. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 3. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 4. O'zbekiston Respublikasi qonuni 02.09.1993 y. Sudlar to'g’risida (yangi tahriri) yangi
a. tahriri . 14.12.2000 y. 162-ii-son qonuni bilan tasdiqlangan 5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 14.08.2000 y. pf-2682 O'zbekiston 6. Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to'g’risida 7. O'zbekiston Respublikasining Jinoyat -T.:Adolat .2007.
1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi usullari va prinsiplari.
Jinoyat huquqi davlat tomonidan o'rnatilgan, qonun bilan qo'riqlanadigan ijtimoiy munosabatlar uchun xavfli bo'lgan tajovuzlarning jinoyat ekanligi va jazo sazovorligini, jazo choralari tayinlash shartlari va tartibini hamda jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilishni belgilovchi huquqiy normalar yig’indisidan iborat. Jinoyat huquqiy normalar o'z mazmuniga ko'ra ikkita guruhga bo'linadi. Birinchi guruhga jinoyat huquqining jinoyat va jazoga tegishli umumiy qoidalari, prinsiplari va institutlari kiradi. (Umumiy qism). Ikkinchi guruhga alohida jinoyatlar va bu jinoyatlarning belgilarini, jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan tayinlanadigan jazo choralarini belgilovchi normalar kiradi. (maxsus qism). Vazifalari: O'zbekiston Respublikasi JKning 2- moddasida belgilanishiga ko'ra jinoyat huquqining vazifalari shaxsni, uning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini, mulkni tabiiy muhitni, tinchlikni, insoniyat xavfyaizligini jinoiy tajovuzlardan qo'riqlash, shunengdek jinoyatlarni oldini olish, fuqarolarni respublika konstitutsiyasi va qonunlariga rioya qilish ruhida tarbiyalashdan iborat. Prinsiplari: JKning 3-moddasida qonuniylik, fuqarolarning qonun oldidagi tengligi, demokratizm, insonporvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi prinsiplari nazarda tutiladi. 2. Jinoyatlarni tasniflash. Jinoiy huquqbuzarlik va jinoiy jazo. JKning 14-moddasida jinoyatning tushunchasi qo'yidagicha ifodalangan. „Ushbu kodeks bilan taqiqlangan, ayibli ijtimoiy xavfli qilmishlar (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo'llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi”. Jinoyatning belgilari:
6. Qilmishning ijtimoiy xavfliligi: 7. Ayibning mavjudligi. Ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir
etgan shaxs jinoyat sodir etilishida aybdor deb topilishi mumkin.
3. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi. JKning 27-moddasiga ko'ra „ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deb topiladi. Turlari:
5. Bajaruvchi 6. Tashkilotchi 7. Dalolatchi 8. Yordamchi
Jinoyatni bevosta to'la yoki qisman sodir etgan yoxud jinoyat kodeksiga muvofiq javobgarlikka tortilishi mumkin bo'lmagan shaxslardan yoki boshqa vositalardan foydalanib,
428
jinoyat sodir etgan shaxs bajaruvchi deb topiladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko'rilishiga yoki jinoyat sodir etilishiga rahbarlik qilgan shaxs tashkilotchi deb topiladi. Jinoyat sodir etishga qiziqturuvchi shaxs dalolatchi. Jinoyat sodir etishga o'z maslahatlari, ko'rsatmalari bilan, vositalar berish yoki to'siqlarni yo'qotish bilan ko'maklashgan, shunengdek jinoyatchini,jinoyat sodir etish quroli, izlari va vositalarini yoxud jinoiy yo'l bilan qo'lga kiritilgan narsalarni yashirishga ,shunengdek bunday narsalarni olish va o'tkazish to'g’risida oldindan va'da bergan shaxs yordamchi deb topiladi.
Ishtirokchilikning shakllari Jinoyatda ishtirokchilik: oddiy ishtirokchilik, murakkab ishtirokchilik, uyushgan guruh,
jinoiy uyushma shaklida bo'ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirmay jinoyat sodir etishda qatnashishi
oddiy ishtirokchilik deb topiladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriktirib jinoyat sodir etilishida ishtirok qilishi murakkab ishtirokchilik deb topiladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning birgalikda jinoiy faoliyat olib borish uchun oldindan bir guruhga birlashishi uyushgan guruh deb topiladi. Ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug’ullanish uchun oldindan birlashishi jinoiy uyushma deb topiladi.
Jinoyatda ishtirok etganlik uchun javobgarlik doirasi Tashkilotchi, dalolatchi va yordamchilar ham ushbu Kodeks Maxsus qismining bajaruvchini
javobgarlikka tortish belgilangan moddasi bo'yicha javobgarlikka tortiladilar. Oldindan til biriktirgan guruh, jinoiy guruh va jinoiy uyushmaning tashkilotchilari hamda a'zolari tayyorgarlik ko'rilishi yoki sodir etilishida o'zlari qatnashgan barcha jinoyatlar uchun javobgarlikka tortiladilar. Uyushgan guruh yoki jinoiy uyushma tashkil etgan yoki ularga rahbarlik qilgan shaxslar shu guruh yoki uyushma sodir etgan barcha jinoyatlar uchun, basharti, bu jinoyatlar ularning jinoiy niyati bilan qamrab olingan bo'lsa, javobgarlikka tortiladilar. Boshqa ishtirokchilarning jinoiy niyati bilan qamrab olinmagan qilmish uchun uni sodir etgan shaxs javobgar bo'ladi. Tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi jinoyatdan ixtiyoriy ravishda qaytib, jinoyatning oldini olish uchun o'ziga bog’liq bo'lgan barcha choralarni o'z vaqtida ko'rganligi, jinoyatda ishtirokchilik uchun javobgarlikni istisno qiladi.
Jinoyatga daxldorlik Jinoyatga tayyorgarlik ko'rilayotganligi, jinoyat sodir etilayotganligi yoki jinoyat sodir
etilganligi haqida aniq bila turib, oldindan va'da bermagan holda, hokimiyat organlariga xabar qilmaslik, J.Kodeksning 241-moddasida nazarda tutilgan hollardagina javobgarlikka sabab bo'ladi. Jinoyatchini, jinoyat sodir etish quroli va vositalarini, jinoyat izlarini yoki jinoiy yo'l bilan qo'lga kiritilgan narsalarni oldindan va'da bermagan holda yashirganlik J.Kodeksning 241-moddasida nazarda tutilgan hollardagina javobgarlikka sabab bo'ladi.
Retsidiv jinoyat Shaxsning ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun sudlanganidan keyin qasddan yangi
jinoyat sodir etishi retsidiv jinoyat deb topiladi. Ilgari hukm qilingan jinoyatiga o'xshash jinoyat sodir etgan, ushbu Kodeksda alohida ko'rsatilgan hollarda esa, Maxsus qismning boshqa moddalari bilan ham hukm qilingan shaxsning qasddan yangi jinoyat sodir etishi xavfli retsidiv jinoyat deb topiladi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Jinoyat deganda nimani tushunasiz? 2. Jinoyat tasnifini tushuntirib bering? 3. Jinoyat tarkibi nimalardan iborat? 4. Jazoning qanday turlari mavjud?
429
8-Mavzu: O'ZBEKISTON KONSTITUTSIYASINI
O'RGANISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI.
Reja: 1. Prezidentning 2001 yil 4 yanvardagi farmoyishi va uning ahamiyati. 2. O'quv kursining tushunchasi, maqsadi, vazifalari. 3. O'zbekistonning mustaqillikacha bo'lgan konstitutsiyaviy rivojlanish bosqichlari. 4. 1992 yilgi o'zbekiston konstitutsiyasi loyihasini tayyorlanishi, umumxalq muhokamasidan o'tkazilishi,qabul qilinishi va amalga
kiritilishi. Konstitutsiyaning davlat va jamiyat rivojlanishida tutgan o'rni. 5. Mustaqil O'zbekistonning 1992 yilgi Konstitutsiyasi va uning asosiy prinsiplari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Rahbariy adabiyotlar 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi
to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702). 3. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. PREZIDENTNING 2001 YIL 4 YANVARDAGI FARMOYISHI VA UNING
AHAMIYATI. 2001 yil 4 yanvarda hayotimizning asosiy qonuni bo'lmish O'zbekiston konstitutsiyasining jamiyatdagi o'rni va ahamiyatini, ma'no-mazmuni va mohiyatini o'rganish, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini tarbiyalash hamda yuksaltirishi, shunengdek, konstitutsiyani bilish , uning mazmun-mohiyatini targ’ib va tashviq qilish maqsadida, O'zbekiston Respublikasi konstittusiyasini o'rganishni tashkil yetish to'g’risida «O'zbakiston Respublikasi Prezdentining farmoyishi e'lon qilindi. Darhaqiqat, ko'p narsa mamlakatimizda konstitutsiyani ommaviy ravishda o'rganishga bog’liq.. Shuning uchun O'zbekiston konstitutsiyasini o'rganishni tashkil qilish bo'yicha Prezident farmoyishi qabul qilindi va unda qo'yidagi vazifalar belgilab qo'yildi:
II. O'QUV KURSINING TUSHUNCHASI, MAQSADI, VAZIFALARI.
O'zbekiston konstitutsiyasini o'rganish o'quv kursi bevosita Konstitutsiyaviy huquq fanini
shakilantiradi. Uning asosiy vazifasi bevosita Konstitutsiya va konstitutsiyaviy huquq munosabatlarini o'rganshdan iborat. Konstittusiyaviy huquq Fani huquqning shu tarmog’iga xos rivojlanish qonuniyatlarini, uning xususiyatlari, belgilari normalari va institutlarni , ularning amal qilish mexanizmi, huquqning boshqa tarmoqlaridagi normalar va institutlar bilan munosabatini o'rganadi.
Faning vazifalariga, shunengdek konstitutsiyaviy huquqning asosiy manbai konstitusyani, konstitutsiya to'g’risidagi ta'limotlarni,O'zbekistonda konstitutsiyaviy rivojlanishning asosiy bosqichlarini, ularning asosiy mazmuni va xususiyatlarini o'rganish kiradi. Har bir Fan o'zining tizimiga yega bo'lib, o'zi o'rganadigan predmetning mazmuni va uning tizimi tartibini qamrab oladi. Konstitutsiyaviy huquq fanining tizmi,asosan qo'yidagi bo'limlarni o'z ichga oladi.
(8) Fanning umumiy masalalari .Ularga huquq tarmog’i sifatida konstitusyaviy huquqning tushunchasi, predmeti,bu huquqiy tarmoq normalarining mohiyati va xususyatlari: Konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlar va ularning turlari: konstitutsiyaviy huquqning respublikamiz huquqiy tizimidagi o'rni kabi masalalar kiradi.
III.HUQUQ SOHALARINI O'RGANUVCHI BOSHQA FANLARDAN O'QUV KURSINING FARQI MANBALARI.
Huquq tizimi ma'lum tarmoqlarga bo'linadi. Huquqning ushbu tarmoqlari bir-biridan
430
xuquqiy tartibga solish predmet iva metodi bilan farqlanadi. Konstitutsiyaviy huquq tarmog’ining predmeti-O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy asosiy prinsiplari , inson va fuqarolarning asosiy huquqlari yerkinliklari va burchlarini, jamiyat bilan shaxs o'rtasidagi aloqalarni ,davlat tuzilishi va ma'muriy-hududiy bo'laklarni tashkil qilishni, ularning huquqiy holatini, davlat hokimiyati organlarining tizimi,vakolati va ish faoliyati belgilovchi huquqiy normalar hamda ularning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solishdan kelib chiqqan huquqiy munosabatlar yig’indisidan iborat.
Shuni takidlash kerakki, konstitutsiyaviy huquq predmetiga konstitutsiyaviy huquq normalarigina yemas,balki shu huquqiy normalarning amalga oshirilishi,ya'ni ularning muayyan ijtimoiy munosabatni tartibga solishi natijasida kelib chiqadigan huquqiy munosabatlar ham kiradi.
Konstitutsiyaviy huquq predmetini ta'riflashda yuridik adabiyotda boshqa fikrlar ham bo'lgan.M: Leningrad Unevirsitetining yurist olimlari konstitutsiyaviy huquq predmetiga «Davlatning amaldagi konstitutsiyasi bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning yig’indisi»ni kiritadilar ( Konstitusionnoye pravo Pod.red.S I.Rusenova L.:1975 g )
Konstitutsiyaviy huquq predmetiga amaldagi konstitutsiya normalari va bu normalvrning amalga oshirilishi natijasida kelib chiqadigan ,hokimyatni amalga oshirishga qaratilgan huquqiy munosabatlar kiradi, deydilar boshqa gruh olimlar. Ularning fikricha, konstitutsiyaviy huquq predmetiga « sinflar, milatlar, halq va davlatning hokimiyat, mustaqillik va shaxsning yerkinligi yuzasidan kelib chiqadigan o'zaro amaldagi huquqiy konstitutsiyaviy munosabatlari kiradi.(Gosudarstvennoye pravo- sarotov.1979 38- b: Farber I.YE.Rjevskiy V.A.Teoriya konstitusionnogo pravo- sarotov.1967-5-6).
Konstitutsiyaviy huquq manbalari tushunchasi va tizimi (2) Konstitutsiya- davlatning barcha huquqiy normalari konstitutsiya asosida yaratiladi. Konstitutsiya yuridik kuch bo'yicha davlatning hamma huquqiy normalaridan yuqori turadi.Shuning uchun ham konstitutsiyaviy normalar davlat va jamiyatning bosh mezonlarini o'zida mujassamlashtiradi vabutun respublika huquqiy tizimining negizi va manbayi bo'lib hisoblanadi. (3) Qonunlar. a) konstitutsiyaviy qonunlar. b) joriy qonunlar. (3). konstitutsiyaviy huquq manbalaridan yana biri O'zbeaiston Respublikasi Oliy Majlisi va senatlarning ish tartibi haqidagi qonunlar (reglament) hisoblanidi. Mazkur aktlar kodifikasiya tartibida tuzilgan bo'lib qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat tartibida tuzilgan bo'lib qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organlarining faoliyatini tartibga solib turadi. Unda Oliy Majlis kengashi , oliy majlis raisi, qo'mita va komissiyaning huquq va burchlari, qonunlarni tayyorlash va qabul qilish shakillari, tartiblari hamda ma'ruzachilar va notiqlar chiqishlarining muddati kabi masalalar qonuniy tartibda belgilab qo'yildi. (4) Oliy vakolatli organlar tomonidan qabul qilinadigan nizomlar ham konstitutsiyaviy huquqning manbai bo'lib hisoblanadi. M: 1995y 5 mayda qabul qilingan „O'zbekiston Respublikasi oliy majlisi qo'mita va komissiyalari to'g’risidagi nizom”shular jumlasidandir. (5) Oliy majlis va senat qarorlari ham konstitutsiyaviy huquq manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin. (6) Prezdent farmonlari. Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Konstitutsiyani o'rganishning maqsad va vazifalariga to'xtaling? 2. Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinish jarayonini tushuntirib bering? 3. 1992 yilda qabul qilingan Konstitutsiya qanday tuzilishga ega?
431
9 - Mavzu: O'ZBEKISTONDA INSON VA FUQAROLARNING
ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI.
Reja: 1. O'zbekistonda shaxsning huquqiy holati tushunchasi. 2. Fuqarolik tushunchasi va O'zbekiston Respublikasida fuqarolik. 3. Inson va fuqarolarning konstitutsion huquqlari, erkinliklari, burchlari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1. Rahbariy adabiyotlar 2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi
to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702). 3.O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
II. O'ZBEKISTONDA SHAXSNING HUQUQIY HOLATI TUSHUNCHASI. Fanning asosiy muommolaridan biri shaxsning muayyan davlatdagi huquqiy holati masalasidir. Insonning ijtimoiy mavjudot u,muayyan ijtimoiy muhitda yashaydi, oilaning mehnat jamoasining a'zosi ma'lum ijtimoiy guruh, millatning vakili hisoblanadi.erkinlik shaxsga xos xususiyatdir. Jamiyat qanchalik yuqori darajada rivojlangan bulsa, shaaxsning erkinligi shunchalik to'liq,keng bo'ladi.ma'lumki har bir shaxs doimo jamiyat va davlat bilan muayyan munosabatda bo'ladi. U jamiyatga nisbatan shu jamiyatning a'zosi sifatida, davlatga nisbatan yesa uning fuqarosi yoki chet davlatning fuqarosi sifatida munosabatda bo'ladi.Uning jamiyatdagi va davlatdagi holati shu jamiyatda u bilan jamiyat yoki u bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarning holatidan kelib chiqib belgilanadi. Bu aloqalarning va munosabatlarning mohiyati, Yangi kishilarning jamiyatdagi holati, shu jamiyatda o'rnatilgan iqtisodiy negizlar, ishlab chiqarishi munosabatlarining nisbati bilan belgilanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichida kishining ijtimoiy ahvoli shu jamiyatning iqtisodiy negizida, ishlab chiqarish munosabatlariga va mulkchilikning turiga qarab belgilanadi.
Jamiyatnint davlatning shaxslar bilan bo'ladigan va huquqiy normalar bilan belgilanadigan o'zaro munosabatlari shaxsning huquqiy holati deb ataladi. Shaxs huquqiy holatining tarkibiy qisimlari. (1). Davlat bilan alohida shaxsning huquqiy aloqasi shaxsning shu davlatga mansubligi bilan, ya'ni shu davlatning fuqarosi bo'lishi yoki shu davlat hududidagi chet yel fuqarosi bo'lib yoxud fuqaro bo'lmagan holda yashashi bilan belgilanadi. (2). Shaxsning umumiy huquqiy layoqatidir. (3). Fuqarolarning konstitutsiya va qonunlar bilan belgilab qo'yilgan asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlaridir .. (4). Fuqarolar huquqiy holatining prinsiplari . (5). Shaxslarning konstitutsiyada ko'rsatilgan huquq va erkinliklarining amalga oshirishi mexanizmini mavjudligi . Kafolatlash bu davlatning fuqarolar huquq erkinliklarini amalga oshirish uchun tegishli sharoitlar yaratishi va kerakli vositalar bilan ta'minlanishidir.
Kafolatlarning turlari: Iqtisodiy – moddiy kafolatga O'zbekistonda tashkil topgan iqtisodiy negizlar, ya'ni barcha mulk turlarining teng huquqliligi va ularning davlat tomonidan bir xilda muxofaza qilishi kiradi. Siyosiy kafolatga – O'zbekistondagi siyosiy tuzum, yangi respublika halqi davlat hokimiyatining birdan-bir manbai yekanligi, hokimyatni halqning o'zi amalga oshirishi, jamoat uyushmalari ,siyosiy partiyalar va harakatlarning jamiyat siyosatini amalga oshirishda, davlat hokimiyatini shakillantirishda ishtirok yetishlari kiradi.
O'zbekiston Respublikasida shaxs huquqiy holatining prinsiplari. (3) Insonparvarlik O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqarolarning asosiy
huquqlari ,erkinliklari va burchlari to'g’risidagi bobning mustahkamlanganligi va bajarilishi kafolatlanganligi O'zbekistonda insonparvarlik prirnsipi amalga oshirilayotganligini ko'rsatadi. Respublika Prezidenti I.Karimov ta'biri bilan aytganda, biz qurayotgan davlat: „Bu –
432
insonparvarlik qoidalariga asoslangan , millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy ye'tiqodlaridan qat'iy nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta'minlab beradigan davlatdir.(Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol,iqtisod, siyosat,mafkura .-T: 1993.-43- b).
(4) Jamiyat manfaati bilan shaxs manfaatlarining moslgidan iborat bo'lib ,ular o'zida huquq va majburiyatlarning birligini mujassamlashtiradi.
II. FUQAROLIK TUSHUNCHASI VA O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA FUQAROLIK.
Asosiy huquqlar va burchlarni amalga oshirishninghuquqiy shakli yoki asosi fuqarolik hisoblanadi. Fuqarolik-shaxsning muayyan davlatga mansubligi bo'lib, davlat unga nisbatan o'z hukmini o'tkazadi va uni konstitutsiyada ko'rsatilgan fuqarolik huquqlari va burchlari bilan ta'minlaydi, ularning huquqlarini Ushbu davlat ichida hamda tashqarisida muhofaza qiladi. Fuqarolik shaxsning muayyan davlat bilan barqaror ,doimiy siyosiy-huquqiy aloqasidir. Bu aloqa ularning o'zaro huquqlari va burchlarida ifodalanadi.
Shaxsning fuqarolik holati davlat tomonidan alohida yuridik hujjat(pasport yoki guvohnoma) bilan belgilab qo'yiladi.
O'zbekiston Respublikasida har bir kishi fuqaro bo'lishi huquqiga yega.Hyech Kim fuqarolikdan yoki fuqarolikni o'zgartirish huquqidan mahrum qilishi mumkin yemas. Konstitutsiya O'zbekiston Respublikasining butun hhududida yagona fuqarolik o'rnatadi.
III. INSON VA FUQAROLARNING KONSTITTUSION HUQUQLARI
ERKINLIKLARI VA BURCHLARI. Huquq shaxsga nisbatan va davlat tomonidan berilgan o'z yehtiyojlarini qondirishi
imkoniyatlari hamda uning turmush jarayonida o'ziga berilgan huquqlardan foydalanish imkoniyatlarini belgilovchi huquqiy normalardir. Burchlar esa shu jamiyatdagi shaxslar uchun bajarilishi majburiy bo'lgan yoki biror-bir harakat qilishdan voz kechishni belgilaydigan huquqiy normalardir. V - bob. Umumiy qoidalar
VI - bob. Fuqarolik VII - bob. Shaxsiy xuquq va erkinliklar VIII - bob. Siyosiy xuquqlar IX - bob. Iqtisodiy va ijtimoiy xuquqlar X - bob. Inson xuquqlari va erkinliklarining kafolatlari XI - bob. Fuqarolarning burchlari V BOB. UMUMIY QOIDALAR 18-modda. O'zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega
bo'lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqyeidan qat'i nazar, qonun oldida tengdirlar.
Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo'yiladi hamda ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo'lishi shart.
19-modda. O'zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo'lgan huquqlari va burchlari bilan o'zaro bogliqdirlar. Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo'yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo'yishga hyech kim haqli emas.
20-modda. Fuqarolar o'z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart.
433
10-Mavzu: O'ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS
MUNOSABATLARINING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI.
Reja: 1.O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzimining iqtisodiy negizlari. 2.Mulk tushunchasi va uning shakllari. 3.O'zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy asoslari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1.Rahbariy adabiyotlar 2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702). 3.O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzimining iqtisodiy negizlari.
Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda, jamiyatdagi mavjud iqtisodiy hayot, ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkchilik shakillari, ijtimoiy yo'nalishga qaratilgan ishlab chiqarish maqsadi, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning adolat prinsipi asosida taqsimlanishi xo'jalikni boshqarishda bozor iqtisodi prinsiplariga asoslanganlik tushuniladi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 19 noyabrda „Davlat tasarufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g’risida” qonun qabul qildi. Bu qonunga asosan, davlat tasarufidan chiqarish deganda, davlat korxonalari va tashkilotlarni jamoa ijara korxonalari, xo'jalik jamiyatlari va shirkatlarga, davlatga qarashli bo'lmagan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirish tushuniladi.
2. Mulk tushunchasi va uning shakllari. Mulkni yuzaga kelishining asosi bu o'zlashtirishdir. Mulk ustida o'rnatiladigan iqtisodiy
munosabatlar huquq normalari bilan tartibga solinadi va shu orqali mulk huquqi formasiga ega bo'ladi “Mulk huquqi ” termini ikki ma'noda qo'llaniladi.
A) Obyektiv ma'noda mulk huquqi - bu fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan ashyolarni o'zlashtirish, egallash, foydalanish va tasarruf qilishiga oid shaxslar harakatlari imkoniyatlarining huquq normalari orqali ifodalanishi hisoblanadi. Bu harakatlarni tartibga soluvchi normalar yig’indisi mulk huquqi institutini shakllantiradi. Mulk huquqi institutining huquqiy asosini konstitutsion normalar tashkil etadi. O'z navbatida mulk huquqi instituti xususiy huquqning markaziy instituti hisoblanadi. Uning normalari oila huquqi, meros huquqi, majburiyat huquqi sohalariga ta'sir ko'rsatadi. Fuqarolik huquqida mulk huquqi instituti majburiyat huquqi normalari bilan o'zaro chambarchas bog’langan.
MULK SHAKLLARI Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo'shlig’i, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa
tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog’ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek intellektual mulk mulk huquqining obyektlari sanaladi. Ushbu obyektlarga nisbatan ularni egallash, foydalanish va tasarruf qilish subyektiv ma'nodagi mulk huquqi mazmunini tashkil qiladi. Ushbu huquq hajm jihatidan fuqarolik huquqi subyektlariga turlicha tanilgan va u mulk shakliga bog’liq holda tasniflangan. O'zbekiston Respublikasida mulk xususiy va ommaviy mulk shakllarida bo'lishi e'tirof etilgan. FKning 168-moddasiga ko'ra, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat mulk huquqining subyektlari hisoblanadilar.
MULK HUQUQINING MAZMUNI Mulk huquqi- bu mulkni egallash, foydalanish va uni tassaruf qilish huquqini qamrab oladi.
Bularning har biri mulk huquqining zaruriy elementi hisoblanadi. Ushbu uchala huquqdan birining mavjud bo'lmasligi, mulkka nisbatan mulk huquqini belgilamaydi. Masalan, bu yerda ijra huquqi, garov huquqlarini ko'rishimiz mumkin.
434
Mulkni egallash – bu ashyolar ustidan jismoniy hukumronlik bo'lib, u o'zida ashyolarning but-butun saqlanishni ta'minlash, boshqarish va ushlab turishiga yo'naltirilgan shaxslar harakati majmuini ifodalaydi. Ko'char mulkka nisbattan egalik uni topshirgan paytdan boshlab vujudga keladi. Ko'chmas mulklarga nisbatdan esa ma'lum harakatlarni amalga oshirish lozim bo'ladi. Masalan; uyga ko'chib kirish; yer uchastkalariga ma'lum belgilar qo'yish. Aytaylik, yakka tartibda uy-joy qurish uchun berilayotgan yer uchastkasiga uni berayotgan vakolatli shaxs tomonidan qoziqlar qoqish orqali ma'lum belgilar qo'yiladi. Bu esa ushbu yer uchastkasi kimningdir egaligiga o'tganligida darak beradi.
MULKNI TASARRUF ETISH HUQUQI Mulkni tasarruf etish – bu mulkdor tomonidan unga tegishli ashyoning yuridik taqdirini belgilashga qaratilgan aniq harakatlari hisoblanadi. Tasarruf etish orqali ashyo mulkdorning egaligidan vaqtincha (shartnomada nazarda tutilgan shartlarda) yoki butunlay begonalashtirilishi oqibatida chiqib ketadi. Vaqtincha mulkni tasarruf etish mulk ijarasi, omonat saqlash, mol-mulkni ishnochli boshqarish shartnomalari asoslariga tayanib amalga oshiriladi. Jumladan; Fuqarolik Kodeksining 535-moddasiga ko'ra, mulk ijarasi shartnomasi bo'yicha ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga haq evaziga mol-mulkni vaqtincha egalik qilish va foydalanish yoki foydalanish uchun topshirish majburiyatini oladi. Shartnomada nazarda tutilgan muddatlar tugagandan keyin mol-mulk egasiga qaytariladi va mulkni vaqtincha tasarruf qilish jarayoni poyoniga yetadi.
Jamoat birlashmalari va ularning tizimi. Jamoat birlashmalari umumiy manfaatdorlik negizida birlashgan, fuqarolarning erkin istaklari
natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmalardir. Bu jamoat birlashmalariga: Siyosiy partiyalar,ommaviy harakatlar, kasaba uyushmalari, xotin-qizlar, yoshlar va bolalar, veteranlar va nogironlar tashkilotlari , ilmiy-texnikaviy,madaniy-ma'rifiy, jismoniy tarbiya, sport va boshqa ko'ngilli jamiyatlar, ijodiy uyushmalar, fondlar assosiasiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari kiradi.
1991 y 15 fevralda „O'zbekistonda jamoat birlashmalari to'g’risidagi qonun qabul qilindi. Jamoat birlashmalarini tuzishdan maqsad:
(10)Fuqarolik,siyosiy, iqtisodiy ijtimoiy va madaniy huquqlar hamda erkinliuklarni ro'yobga chiqarishi va himoya qilish.
(11)Fuqarolarning faoligi va tashabuskorligini davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda ularning ishtirok yetishini rivojlantirish.
(12)Kasb-kor va havaskorlik qiziqishlarni qondirish: (13)Ilmiy,texnikaviy va badiy ijodkorlikni rivojlantirish. (14)Aholining sihat-salomatligini saqlash ,xayriya faoliyatida qatnashish. (15) Madaniy-ma'rifiy, fizkul'tura-sog’lomlashtirish va sport ishlarini o'tkazish. (16)Tabiatni, tarix va madaniyat yodgorliklarini mug’ofaza qilish. (17) Vatanparvarlik va insonparvarlik tarbiyasi: (18)Halqaro aloqalarni kengaytirish, halqlar o'rtasida tinchlik va do'stlikni mustahkamlash va
boshqalar.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar?
1. Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda nimani tushunasiz? 2. Mulk huquqini egallashning qanday usullari fuqarolik huquqida qo'llaniladi? 3. Mulk shakllariga baho bering? 4. Qanday ashyolar xususiy mulk huquqining obyekti bo'la olmaydi? 5. Fuqarolik jamiyatning mohiyatini tushuntirib bering?
435
11-Mavzu: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MILLIY DAVLAT VA
MA'MURIY- HUDUDIY TUZILISHI.
Reja:
1. O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari ma'muriy–hududiy tuzilishi va uning prinsiplari . 2. Ma'muriy hududiy tuzilishi masalalarini hal qilish tartibi. 3. Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy maqomi.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar:
1.Rahbariy adabiyotlar 2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702). 3.O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekiston Respublikasining milliy-davlat tuzilishi va uning asoslari ma'muriy–
hududiy tuzilishi va uning prinsiplari . Davlat tuzilishi davlat shaklining bir turidir. Davlat tuzilishi deganda davlatning siyosiy
va ma'muriy hududiy tuzilishi, uning bo'laklari, unning markaziy organlari, bu organlarning joylardagi mahalliy organlar bilan o'zaro aloqalari hususiyati tushuniladi.
Milliy davlat tuzilishi deganda esa, davlatning tuzilishi, uning ma'muriy- hududiy bo'linishi, davlat bilan uning tarkibiy qisimlarining o'zaro munosabatlari, davlat va uning tarkibiy qisimlarining huquqiy holati ularning vakolatlari tushuniladi. Davlat tuzilishi shu davlat oldida turgan vazifalar va maqsadlar bilan belgilanadi. Davlat tuzilishiga va uning shakliga uch narsa ta'sir etadi:
(4) Muayyan davirda jamiyat va davlat oldida turgan iqtisodiy vazifalar va siyosiy maqsadlar. (5) Davlatdagi millatlarning soni va o'zaro munosabatlari . (6) Davlat hududining kata yoki kichikligi. Davlat tuzilishi oddiy (unitar) va murakkab (Federativ, konfedirativ, imperiya) bo'lishi mumkin.
M: Rossiya Federasiyasi tarkibiga 21ta Sobiq muxtor Respublikalar kiradi. O'zini mustaqil deb e'lon qilgan respublikalar bilan bir qatorda, muxtor viloyatlar va okruglardan tashqari, Rossiya ma'muriy oblastlari, o'lkalari, Moskva Sankt-Peturburg shaharlari ham federatsiya subyekitlari bo'lib kiradilar.
O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishi. Ma'muriy-hududiy bo'linmalar deganda har bir davlatning joylardagi hududiy bo'laklari
tushuniladi. Ma'muriy- hududiy bo'linishi ikki holda namoyon bo'ladi. a) Siyosiy-hududiy bo'linish: b) Ma'muriy-hududiy bo'linish: Ma'lum davlat hududida siyosiy jihatdan alohida davlat (mustaqil yoki muxtoriyat shaklda)
mavjud bo'lsa, bunday davlatning hududiy bo'linishi murakkab hisoblanib, u siyosiy-hududiy bo'linishga ega bo'lgan davlat deyiladi. Agar davlat faqat ma'muriy-hududiy bo'laklardan iborat bo'lsa, bunday davlat ma'muriy-hududiy bo'linishga ega davlat deyiladi.
O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy tuzilishining prinsiplari qo'yidagilardan iborat: (5) Iqtisodiy prinsip. (6) Siyosiy prinsip. (7) Milliy- maishiy prinsip. (8) Davlat aparatini ommaga yaqinlashtirish prinsipi. Ma'muriy hududiy tuzilishi masalalarini hal qilish tartibi. O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy birligining turlari. Ularning tashkil etish va
o'zgartirish tartiblari. Hozirgi O'zbekiston hududi 1917 yil 6 oktabrdagi davlat to'ntarilishiga rasman Rossiyaning
kaloniyasi hisoblanib, uning ma'muriy hududiy tuzilishi Rossiya qonunlari bilan belgilanar
436
edi.1917 yilgi oktabr' inqilobidan so'ng, O'zbekiston hududida yangidan tashkil qilingan RSFSR qonunlari amal qiladigan bo'ldi.
Ma'muriy-hududiy birlik davlat aparati tuzimi bilan bog’liq.. RSFSR davlati o'z davlat aparatlari bilan bir qatorda yangi ma'muriy-hududiy bo'laklarni tashkil qiladi. Bu ish 1922 yildan boshlab Sovet Ittifoqini tuzish jarayonida ayniqsa qizg’in tus oldi. Chunki SSSR davlati hududi unga qo'shilib olinadigan boshqa ittifoqchi davlatlar hududlari hisobiga tashkil topishi kerak edi.
Bu esa bo'lg’usi SSSR davlati va rasman mustaqil hisoblanib, uning tarkibiga kiruvchi ittfoqdosh respublikalar oldiga katta ma'muriy-hududiy masalalarni hal qilish vazifalarini ko'ndalang qilib qo'ygan edi.
Mazkur muammo ayniqsa, Markaziy Osiyo halqlari o'rtasida alohida ahamiyat kasb etdi xususan, O'zbekiston Respublikasining ma'muriy–hududiy tuzilishi jarayoni dastlab ikki bosqichda o'tkaziladi. Bu tadbir O'zbekiston davlati tarixiga ma'muriy-hududiy rayonlashtiriv degan nom bilan kirib keldi.
Uning birinchi bosqichi, O'rta Osiyo milliy davlat chegaralanishi, deb nom oldi va ular 1924-25 yillarda o'tkazildi.
Ikkinchi bosqich oblast', uye'zd, volost', qishloq soveti shakillaridagi to'rt bo'g’inli ma'muriy bo'linishdan- okrug, rayon, qishloq soveti shakillariga o'tish orqali amalga oshirildi.1930 yildan boshlab okrug ma'muriy birligi oblast' birligi bilan almashtirildi.
3. Qoraqalpog’iston Respublikasining O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi konstitutsiyaviy maqomi .
Qoraqalpog’iston Respublikasi suveren demokratik davlat sifatida O'zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi.
O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyasiga asosan (70-modda) Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqiy holati O'zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi Qoraqalpog’iston Re6spublikasining konstitutsiyasi va ularning o'zaro shartnomalari asosida belgilanadi.Qoraqalpog’iston Respuublikasining konstitutsiyaviy holati birinchi navbatda, uning mustaqil davlat sifatida O'zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi, uning butun to'liq hokimiyat egasi (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud) ekanligini bildiradi.
Ikkinchi belgi uning o'z hududiga ega ekanligidir. Qoraqalpog’iston Respublikasi hududi buzilmas va daxilsizdir Qoraqalpog’iston millati o'z yeriga o'z boyliklariga o'zi egalik qiladi.
Qoraqalpog’iston Respublikasining O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi konstitutsiyaviy- huquqiy holatini belgilovchi yana bir xususiyat shundaki, bu respublika o'zining konstitutsiyaviy huquqiy tizimiga ega. Ularga Qoraqalpog’iston Respublikasi konstitutsiyasi respublika qonunlari va o'z vakolati yuzasidan qabul qilingan boshqa huquqiy normativ aktlar, Qoraqalpog’istonning O'zbekiston bilan tuzgan shartnoma va bitimlari kiradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi o'zining vakillik qonun chiqaruvchi organ Jo'qorg’i kengesiga, Vazirlar kengesiga, sud tizimi Respublika Oliy sudi, Respublika xujalik sudi, konstitutsiyaviy nazorat qo'mitasi, Respublika prokratura organlariga ega
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Davlat shakllari deganda nimani tushunasiz? 2. Qanday davlat demokratik davlat hisoblanadi? 3. Konstitutsiyaga muvofiq O'zbekiston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini tavsiflab bering?
437
12-Mavzu: O'ZBEKISTONDA QONUN CHIQARISH HOKIMIYATINING
AMALGA OSHIRILISHI VA KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI
Reja:
1. Qonun chiqaruvchi hokimyat va uni tashkil qilish tartibi. 2. Oliy majlis palatalarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi. 3. O'zbekistonda saylov huquqi va tizimi. 4. Referendum va uni o'tkazish tartibi hamda shartlari .
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 1. Rahbariy adabiyotlar 2. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.
/ Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702).
4. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. Qonun chiqaruvchi hokimyat va uni tashkil qilish tartibi. O'zbekiston Respublikasining Oliy majlisi davlat vakillik organi bo'lib, qonun chiqaruvchi hokimyatni amalga oshiradi.U ikki palatadan qonunchilik palatasi (qo'yi palata)va senatdan (yuqori palata)dan iborat.Ularning har ikkalasining vakolati 5-yil. Oliy Majlisning qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari bo'yicha ko'ppartiyaviylik asosida saylanadigan 120-deputatdan iborat.
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlsining Senati a'zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo'qorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar, va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo'shma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo'li bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda 6-kishidan saylanadi. 16-nafar a'zosi Prezident tomonidan tayinlanadi.
Saylov kuni 25 yoshga to'lgan hamda kamida 5-yil O'zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O'zbekiston fuqarosi O'zbekiston Respublikasi qonunchilik palatasi deputati shunengdek Senat a'zosi bo'lishi mumkin.
2. Oliy Majlis palatalarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi. Qonunchilik palatasining mutloq vakolatlari: 1)Qonunchilik palatasi Spekeri va uning o'ribosarlarini, qo'mitalarning raislari va ularning o'rinbosarlarini saylash. 2)Bosh prokrorning taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisinig qonunchilik palatasi deputatini daxilsizlik huquqidan mahrum etish to'g’risidagi masalalarni hal etish. 3) O'z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib qoyidalari bilan bog’liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish. 4) Siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayot sohasidagi u yoki bu masalalar yuzasidan, shunengdek davlat ichki va tashqi siyosati masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilish kiradi. Senatning mutloq vakolatlariga: (1) Senat Raisining va uning o'rinbosarlarini, qo'mitalarning raislari va ularning o'rinbosarlarini saylash. (2) Prezidentning taqdimiga binoan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini saylash.
3. O'zbekistonda Saylov huquqi va tizimi. Saylov huquqi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Respublika Oliy Majlisi va halq
deputatlari viloyatlar, tumanlar,shahar kengashlarining saylovi ketganda kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalar yig’indisidir.
438
Professor A.Saidov „Saylov huquqi” tushunchasini va iborasini ikki ma'noda ishlatadi. Birinchidan, bu saylov huquqi saylab qo'yiladigan organlarni shakillantirishni tartibga soluvchi huquqiy me'yorlar tuzimidir. Ikkichisi, bu fuqarolarning saylab qo'yiladigan organlarni tuzishda qatnashish ya'ni ularning tartibini saylash (faol saylov huquqi) va unga O'zlarining saylanishi (passiv saylov huquqi) huquqlaridir. (Saidov.A.X. Saylov huquqi –T,1993- i-b) O'zbekiston Respublikasi Saylov huquqi o'z manbalariga ega (1) O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,(23-bob) Qaroqolpog’iston Respublpkasi Kengasi (22-bob) saylov to'g’risidagi normalar . (2)„O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g’risida”gi qonun, „O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g’risida”gi qonun, „Halq deputatlari viloyatlar, tumanlar, shahar kengashlariga saylov to'g’risida”gi qonun, „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonun, „Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to'g’risidagi qonun. 4§ Referendum va uni o'tkazish tartibi. Referendum (lotincha referendum- xabar etilishi kerak bo'lgan narsalar)- alohida jamiyat va davlat ahamiyatiga molik masalani xal qilish uchun umumxalq ovoziga surovnoma qo'yishdir. Jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar ishtirokining oliy shakli- referendumda qatnashib ovoz berishdir. O'zbekiston Respublikasining Referendumi to'g’risida”gi qonun 18.11.1991 y. 2001 yil29-avgust. Mazkur Qonunga O'zR 03.12.2004 y. 714-II-son Qonuniga muvofiq o'zgartirishlar kiritilgan Qonun 7-bobdan iborat: I. Umumiy qoidalar; II. Referendumni tayinlash; III. Referendum okruglari va uchastkalari; IV. Referendum o'tkazuvchi komissiyalarni tuzish va ularning vakolatlari; V. Ovoz beruvchi fuqarolarning ro'yxatlari. Referendumda ovoz berish byuleteni; VI. Ovoz berish va referendum natijalarini aniqlash; VII. Referendumda qabul qilingan qarorlarning e'lon qilinishi, kuchga kirishi va majburiyligi; VIII. Yakunlovchi qoidalar
O'zbekiston Respublikasining referendumi (bundan buyon matnda referendum deb yuritiladi) O'zbekiston Respublikasining qonunlarini va boshqa qarorlarni qabul qilish maqsadlarida jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari yuzasidan fuqarolarning umumxalq ovoz berishidir. Referendum saylovlar bilan bir qatorda xalq irodasining bevosita ifodasidir. Referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik kuchga ega bo'ladi va faqat referendum yo'li bilan bekor qilinishi yoki o'zgartirilishi mumkin. Referendum O'zbekiston Respublikasining butun hududida o'tkaziladi.
Quyidagi masalalar referendum predmeti bo'lishi mumkin emas: O'zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini o'zgartirish; O'zbekiston Respublikasi Davlat budjeti va soliqlar; amnistiya va avf etish;
jamoat tartibini, aholi sog’lig’i va xavfsizligini ta'minlash bo'yicha favqulodda va shoshilinch chora-tadbirlar o'tkazish;
O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish;
mansabdor shaxslarni tayinlash va vazifasidan ozod etish. Quyidagilar Referendum o'tkazilishini istisno etadigan holatlar hisoblanadi:
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. Qonun chiqaruvi hokimiyatni kim amalga oshiradi? 2. Saylov huquqining prinsiplari nimalardan iborat? 3. Referendum o'tkazish tashabbusiga kimlar ega? 4. Referendum o'tkazishni istisno qiladigan holatlar?
439
13 - Mavzu: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI –
DAVLAT BOSHLIG’I.
Reja:
1. O'zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy etilishi. 2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari. 3. Vazirlar Mahkamasi va uning vakolatlari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 12. Rahbariy adabiyotlar 13. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.
/ Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
14. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21. 702).
15. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008.
1. O'zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy etilishi. Prezidentlik hokimyati instituti faqat hokimyatning bo'linishi prinsipiga asoslangan mamlakatlarga xos holatdir.Demokratiyani, jamiyatni rivojlantirishning tezlashuvi davlatchilik tizimining asta-sekin yangilanishi, prezidentlik lavozimining demokratik tabiatini belgilovchi kafolatlarning SSSR konstitutsiyasida mustahkamlanishi 1990 yilda Sovet itifoqida Prezidentlik lavozimining ta'sis etilishiga olib keldi.O'zbekiston Respublikasi ittifoqdosh respublikalar ichida 1-chi bo'lib Prezidentlik boshqaruviga o'tdi va Respublikada prezidentlik lavozimi ta'sis etildi. Prezidentlik Respublika shaklidagi davlatlarda respublika Prezidenti davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i hisoblanadi. Respublika Oliy Kengashi qonunida takidlanishicha ,,mazkur konstitutsiyaviy institutlarining joriy etilishidan ko'zlangan maqsad mamlakatimizdagi demokratik jarayonlarni yanada rivojlantirish, siyosiy islohatlarni chuqurlashtirish, konstitutsiyaviy tuzimni mustahkamlash, O'zbekiston jamiyat va boshqaruv organlarining o'zaro aloqasini takomillashtirishdan iboratdir. „O'zbekiston SSSR Prezidenti lavozimini ta'sis etish hamda O'zbekiston SSSR Konstitutsiyasi (asosiy qonun) o'zgartirishi va qo'shimchalar kiritish to'g’risida”gi qonun Sovet O'zbekistoni 1990 4-aprel'. Demak, prezidentlik lavozimi O'zbekistonda nisbatan yangi lavozimdir. U ijroiya hokimyatini mustahkamlash maqsadida vujudga keltirilgan. O'zbekiston Respublikasida Prezidentlik lavozimi 1990 y 24 martda Respublika Oliy Kengashining 12-chaqiriq birinchi sessiyasida ta'sis etildi va shu munosabat bilan O'zbekistoning 1978 yilgi konstitutsiyasiga Respublika Prezidenti haqidagi maxsus yangi 12-bob kiritildi. Respublika Konstitutsiyasiga kiritilgan 118-modda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat boshlig’i deb e'lon qilindi. Shu bobning keyingi moddalarida Respublika Prezidentiga qo'yiladigan talablar, uni saylash tartibi ko'rsatilgan edi. O'zbekiston Respublikasining 1-chi Prezidenti Oliy Kengashning shu sessiyasida halq deputatlari tomonidan yashirin ovoz berish yo'li bilan saylandi. Shundan keyin ijro etuvchi va boshqaruv hokimyatning tuzilishi takomillashtiriladi .Respublika Ministirlar Soveti Vazirlar Mahkamasiga aylantirildi. 1991 yilning 29 dekabirdagi referendumda O'zbekiston halqi mamlaktimizning mustaqil rivoji uchun ovoz berdi va tariximizda ilk marotaba bevosita umumiy teng va yashirin ovoz berish yo'li bilan Respublika Prezidentini saylaydi. 1991 yilda O'zbekistonda bo'lib o'tgan respublika Prezidentligiga saylov „O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g’risida”gi 1991 yil 18 noyabr' qonuniga asosan amalga oshirilgan. 1991 yil 29 dekabrda O'zbekiston Respublikasi
440
Prezidentini saylashda 10mln 515 ming 66 saylovchidan, 9 mln 915ming 181 kishi yoki saylovchilarning 94,3 foizi saylov bulleteni oldilar saylovda 9mln 900 ming 58 kishi yoki saylovchilarning 94,2 foizi ovoz berdilar. Respublika Prezidentligiga nomzod I.A.Karimov uchun 8 mln 514 ming 136 saylovchi yoki jami saylovchilarning 86 foizi ovoz berdi. Boshqa nomzod uchun 1mln 220 ming 474 saylovchi yoki jami saylovchilarning 12,3 foiz ovoz berdi. Uchastka saylov komissiyalari tomonidan 129 ming 823 bulleten yoki jami byulletinlarning 1,3 foiz haqiqiy emas deb topildi. (O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi yakuni O'zbekiston Respublikasida mustaqil davlatning paydo bo'lishi - T:1992-50 b). 1995 yilning 26 martida o'tkazilgan referendum Prezident vakolatini 1997 yildan 2000 yilgacha uzaytirdi. 2.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi O'zbekiston Respubllikasi Prezidentining huquqiy maqomiga, 93-moddasi Prezidentning vakolatlariga bag’ishlangan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyada ko'rsatilgan vakolatlarini maqsadi, mazmuniga ko'ra, shartli ravishda bir necha guruhga bo'linishi mumkin (1) qonunchilik va qonuniylik sohasidagi vakolatlar (2)Davlt organlarini tuzish sohasidagi vakolatlar: (3) Fuqarolarning huquq erkinliklari, burchlari va qonuniy manfaatlari sohasidagi vakolatlar. (4) halqaro munosabatlar sohasidagi vakolatlar. (1)Qonunchilik va qonuniylik sohasidagi vakolatlari: Respublika Prezidenti Davlat rahbari sifatida qonunchilik jarayonining bevosita ishtirokchisidir. Konstitutsiyaning 83-moddasiga binoan, O'zbekston Respublikasi Prezidenti qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. U Oliy Majlis qonunchilik palatasiga qonun loyihalarini yoki biror masala bo'yicha qonun ishlab chiqishni taklif etishi mumkin. Konstitutsiya 93-moddasining 17-bandiga asosan, respublika Prezidenti Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlarni imzolaydi. Bu holat esa Oliy Majlis qabul qilgan qonun faqat respublika Prezidenti imzosidan keyingina kuchga kirishini bildiradi. Qonunga e'tirozi bo'lganda ,Prezident o'z e'tirozlarini ilova qilib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo'yishi uchun Oliy Majlisga qaytarishga, tasdiqlashni kechiktirishga haqli.
(2)Davlat organlarini tuzishdagi vakolatlari. Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodlalrni O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining Senatiga taqdim etadi. O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining palatalari ko'rib chiqishi va tasdiqlash uchun O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodni taqdim etadi va lavozimidan ozod qiladi. Bosh vazirning taqdimiga binoan Vazirlar maxkamasi a'zolarini tasdiqlaydi va lavozimidan ozod qiladi. Bosh prokror uning o'rinbosarlarini tayinlaydi va ularn lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni senat tasdig’iga kiritadi. O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Senati tasdig’iga Konstitutsiyaviy Sud raisi va sudyalar, Oliy sud raisi va sudyalari Oliy xujalik sudi raisi va sudyalari, Markaziy Bank boshqaruvining raisi tabiatni muxofaza qilish davlat qo'mitasining raisi lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi. Viloyatlar, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xo'jalik sudlarining sudyalarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi. Viloyat hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik bu masalalarni tegishli xalq deptatlari Kengashining tasdig’iga kiritadi. Konstitutsiyani qonunlarni buzgan yoki o'z sha'ni va qadr-qimmatiniga dog’ tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o'z qarori bilan lavozimidan ozod etishga hakli.Bundan tashqari Prezident milliy xavsizlik xizmatini tuzadi. Milliy xavsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi. Keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni senat tasdig’iga kiritadi. Prezident Qurolli kuchlarning Oliy bosh qo'mondoni hsoblanadi Qurolli kuchlarning oliy qo'mondonlarini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi oliy harbiy unvonlar beradi. Konstitutsiyaning 95-moddasiga muvofiq, Qonunchilik palatasi yoki senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo'lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir-necha marta O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shunengdek qonunchilik palatasi bilan senat o'rtasida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo'lmaydigan ixtiloflar yuz berganda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan
441
qarori asosida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tarqatib yuborilishi mumkin. Yangi saylovlar 3-oy ichida o'tkaziladi.
(3) Respublika Prezidentining fuqarolarning huquq, erkinliklari, burchlari va qonuniy manfaatlari soxasidagi vakolatlari
O'zbekiston Konstitutsiyasida Respublika Prezidenti fuqarolarning huquq va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlariga rioya etilishining kafilidir, deb belgilangan. Respublika Prezidenti fuqarolarning huquq va erkinliklarini respublika hududidagina emas, balki uning tashqarisida, boshqa chet davlatlar hududlarida ham ta'minlashning asosiy kafili bo'ladi. Prezident Respublika Fuqaroligiga qabul qilish, fuqarolikdan chiqarish, siyosiy boshpana berish masalalarini ham hal qiladi. O'zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va faxriy yorliqlari bilan fuqarolarni mukofatlaydi. Respublika Prezidenti fuqarolar xavsizligini saqlash uchun kerakli choralar ko'radi. Jumladan, Favqulotda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik holat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bargan taqdirda, fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashni ko'zlab, O'zbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulotda holat joriy etadi, qabul qilgan qarorini 3kun ichida oliy majlis palatalari tasdig’iga kiritadi. Shunengdek, Prezident davlat miqyosidagi katta bayramlar va tantanalarga bag’ishlab, aminstiya to'g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining senatiga taqdimnoma kiritadi va O'zbekiston Respublkasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni avf etadi.
(4) Respublika Prezidentining halqaro munosabat sohasidagi vakolatlari. Republika Prezidenti 1-chi navbatda mamlakat halqaro siyosatining asosiy yo'nalishlarini belgilaydi, o'z davlatining vakili sifatida halqaro munosabatlarda yuqori vakillikni olib boradi: chet davlatlar va halqaro tashkilotlar bilan muzokaralar o'tkaziladi, bitim va shartnomalar tuzadi, ularni izlaydi, respublikaning tuzilgan hujjatlariga rioya etilishini ta'minlaydi.Respublika Prezidenti o'z huzurida akreditatsiyadan o'tgan diplomatik va boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi: O'zbekiston Respublikasining Chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlaydi hamda lovozimlaridan ozod qiladi:respublika oliy majlisiga har yili ichki va halqaro ahvol xususida ma'lumotnoma taqdim etiladi. Respublika Prezidenti mamlakatimizga hujum qilishganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish bo'yicha tuzilgan shartnoma majburiyatlarni bajarishi zarurati tug’ilganda urush holati e'lon qilishi huquqiga ega va bu to'g’risidagi qarorni 3-kun ichida Oliy majlis palatalarining tasdig’iga kiritadi.
Vazirlar Mahkamasining devoni asosiy tarkibiy bo'linmalari rahbarlari O'zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan holda Bosh vazir tomonidan lavozimga tayinlanadi.
1993-yil 6-mayda qabul qilingan «O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to'g’risida»gi qonunni 2003 yilda yangi tahrirda yana bir bor qabul qilindi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar:
1. O'zbekiston respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vaolatlari nimalardan iborat? 2. Prezident qanday tartibda saylanadi? 3. Ijro faoliyatini respublikada qaysi davlat organi amalga oshiradi? 4. Vazirlar Mahkamasi tarkibi qay tartibda shakllantiriladi?
442
14-Mavzu: O'ZBEKISTONDA MAHALLIY HOKIMIYAT
IDORALARI.
Reja:
1. O'zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik va ijro hokimyati organlari tizimi. 2. Mahaliy davlat hokimyat organlarining konstitutsiyaviy vazifalari 3. Fuqarolarning o'zini - o'zi boshqarish organlarini tuzilishi tartibi va vazifalari.
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 1. Rahbariy adabiyotlar 2. O'zbekiston respublikasining Konstitutsiyasiga sharh.- T.: O'zbekiston. 2008. 3. O'zbekiston Respublikasining mahaliy hokimyat idoralarini qayta tashkil yetish
to'g’risida”gi 1992 yil 4 yanvar qonuni 4. „Mahaliy davlat hokimyati to'g’risida”qonun. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi
qabul qilgan qonun va qarorlar.O'n ikkinchi chaqiriq 11 sessiya 1993yil 2-3 sentabr'-1994.-13-b.
3. O'zbekiston Respublikasida mahalliy vakillik
va ijro hokimyati organlari tizimi. «O'zbekiston Respublikasining mahaliy hokimyat idoralarini qayta tashkil etish to'g’risida”gi 1992 yil 4 yanvar qonuni respublikada mahaliy hokimyat organlarining Yangi tizimi vujudga kelishishida alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Ushbu qonunda ko'rsatilishicha, iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tkazish sharoitida ijroiya hokimyatni mustahkamlash zarurligi munosabati bilan, O'zbekiston Respublikasining viloyatlar, tumanlari va shaharlarida vakillik hokimyatiga hamda ijroiya- boshqaruv hokimyatiga boshchilik qiladigan hokimlar lavozimini ta'sis etish lozim deb topildi. Ushbu qonunga binoan, viloyatlarning hokimlari respublika Prezidentining joylardagi rasmiy vakillari bo'lib tegishli viloyat kengashlariga hisob beradilar.Ular Prezident tomonidan tayinlanadilar va lavozimidan ozod etiladilar hamda halq deputatlari tegishli viloyat kengashlari tomonidan tasdiqlanadilar: tuman va shaharlarning hokimlari tegishli tuman, shaxar kengashlari tomonidan tasdiqlanadilar. Bu qonun qabul qilingach, mahalliy hokimyat organlari tizimi va ularning shakillanishiga katta o'zgarishlar kiritildi: jumladan, mahalliy hokimyat organlari 2 mustaqil organlariga (vakillik va ijroiya hokimyatiga)bo'linadi: ijroiya hokimyat organlariga vakillik organlariga to'g’ridan to'g’ri bo'ysunmaydigan organlar bo'ldilar: joylarda yakkaboshchilik asosida ish olib boruvchi, ikki mahaliy organlarga rahbarlik qiluvchi hokim lavozimi ta'sis etildi. 2. Mahaliy davlat hokimyat organlarining konstitutsiyaviy vazifalari Konstitutsiyaning 100- moddasiga ko'ra, mahalliy hokimyat organlari vazifalariga qo'yidagilar kiradi.
- Qonuniylikni, huquqiy tartibga va fuqarolarning xavsizligini ta'minlash. - Hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish. - Mahalliy budjetni shakillantirish va uni ijro etish, mahaliy soliqlar, yig’imlarini belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish. - Mahalliy kommunal xo'jalikka rahbarlik qilish. -Atrof muhitni muxofaza qilish. -Fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash. -Normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasiga va
qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Fuqarolar o'zini- o'zi boshqarishi organlarining tuzilishi
tartibi va vazifalari. Konstitutsiyaning 105-moddasida „shahar va qishloq va ovullarda,shunengdek ,ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolar yig’inlari o'zini-o'zi boshqarish organlari bo'lib ular 2,5 yil
443
muddatga raisni (oqsoqolni va uning maslaxatchilarini ) saylaydi deb belgilab qo'yilgan. Oliy majlisning 14 sessiyasida yangi tahrirdagi „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonun (1999y 14 aprel') qabul qilindi. Mazkur qonuning 7-moddasida, fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarishi organlari davlat hokimyatlari organlari tarkibiga kirmaydi deb to'g’ridan-to'g’ri belgilab qo'yildi. Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlariga qo'yidagilar kiradi.
5. Fuqarolar yig’ini. 6. Fuqarolar yig’inining kengashi. 7. Fuqarolar yig’ini faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo'yicha komissiyalar. 8. Fuqarolar yig’inining taftishi komissiyasi hamda ma'muriy komissiyalar.
Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari yuridik shaxs maqomiga ega bo'lib, belgilangan namunadagi muhrga ega hamda mahalliy davlat hokimyati organlarida ro'yxatga olinadi. Ularning oliy organlari fuqarolar yig’ini hisoblanadi va aholi manfaatlarini ifodalash, uning nomidan tegishli hududda amal qiluvchi qarorlar qabul qilish huquqiga ega. Fuqarolar yig’inida mahalliy hududda yashovchi 18- sakkiz yoshga to'lgan fuqarolar qatnashish huquqiga ega. Bu huquqga ega bo'lgan fuqarolarning 2/3 qismi mavjud bo'lganda yig’in vakolatli hisoblanadi. Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarini muvofiqlashtirish Respublika oqsoqollar kengashi tamonidan amalga oshiriladi. Fuqarolar yig’ini kengashi va fuqarolar yig’inining majlisi fuqarolar yig’inining raisi tomonidan zaruratga qarab, lekin oyiga kamida 1 marta o'tkaziladi hamda kengash a'zolarining 2/3 qismi bo'lganida qabul qilingan qaror vakolatli hisoblanadi. Fuqarolar o'zini-o'zi boshqarish organlarining moliyaviy resurslari ularning o'z mablag’laridan, xalq deputatlari tuman va shahar kengashlari tomonidan belgilangan tartibda ajratiladigan budjet mablag’laridan, yuridik va jismoniy shaxslarning ijtimoiy mablag’lari, shunengdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa mablag’lardan tashkil topishi mumkin.
Mahalla-milliy demokratik institut Odamlarni o'zaro mehr-oqibatli saxovatli qilib tarbiyalashda, o'ziga xos jamoani shakllantirishda mahalla juda katta ahamiyatga ega. Narshaxiyning IX asrda yozilgan„ Buxoro tarixi” kitobida Buxoroda bundan 1100 yil ilgari bir necha mahalla bo'lganligi ko'rsatilgan. Arab istilosi va islom dini qabul qilingandan ancha ilgari paydo bo'lgan mahalla cheklangan hududda istiqomat qiluvchi odamlarning birlashmasi bo'lgan. Ayrim sotsiologlar mahallani qo'shnichilikka asoslangan jamoa deb qayd qiladilar va ularni tarixan Movarounnahr shaharlarida vujudga kelgan deydilar. Toshkentda mahallalar asosan XVIII asirdan paydo bo'la boshlagan. O'shanda 150 ta mahalla bo'lib, XIX asirda ularning soni 200 taga yetgan. Ko'p asirlik tarixga ega bo'lgan mahalla 1-chi marotaba mustaqil respublikamiz konstitutsiyasining 105-moddasida o'zining huquqiy maqomiga ega bo'ldi. Mahallalar mavqiyini oshirish maqsadida bir qator farmon, qaror, qonunlar qabul qilindi. 1) 1992 yil 12 sentabr' respublika „Mahalla” jamg’armasini tuzish to'g’risida„gi farmon 2)1993 yil 2 sentabr' „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonun (Yangi tahrir 1999y 14 aprel') mahalla arabcha so'z bo'lib, „mahal; mahallatun” Yangi hamjamiyat, hamjamoat degan ma'noni anglatadi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar: 1. Mahalliy vakillik organlari deganda nimani tushunasiz? 2. „Fuqarolarning o'zini-o'zi boshqarish organlari to'g’risida”gi qonunning mazmunini
tushuntirib bering? Ijro faoliyatini respublikada qaysi davlat organi amalga oshiradi? 3. Viloyat hokimlari kim oldida hisob beradi? 4. Mahalla so'zining ma'nosini tushuntirib bering?
444
15-Mavzu: O'ZBEKISTONDA SUD HOKIMIYATINING
KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI
Reja: 1. O'zbekistonda sud hokimiyatini tashkil etish va vazifalari 2. Sud hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy maqomi 3. Hakamlik sudlari faoliyati
Tavsiya qilinayotgan adabiyotlar: 1. Rahbariy adabiyotlar 2. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: O'zbekiston. 2009. 3. O'zbekiston Respublikasi qonuni 02.09.1993 y. Sudlar to'g’risida (yangi tahriri) yangi tahriri o'zr. 14.12.2000 y. 162-ii-son qonuni bilan tasdiqlangan 4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni 14.08.2000 y. pf-2682 O'zbekiston 5. Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to'g’risida 6. O'zbekiston Respublikasining qonuni 16.10.2006 y. n o'rq-64 «Hakamlik sudlari
to'g’risida» 7. O'zbekiston Respublikasining qonuni 30.08.1995 y. n 103-i O'zbekiston
Respublikasining «Konstitutsiyaviy sudi to'g’risida». Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o'zgartirishlar kiritilgan: O'zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O'zR 30.08.2003 y. 535-II-son Qonuni
1. O'zbekistonda sud hokimiyatini tashkil etish va vazifalari
Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida bir mustaqil organi hisoblanadi.U mamlakatda odil sudlovni amalga oshiradi. Odil sudlov davlat faolyatining bir turi bo'lib, jamiyatda sodir bo'ladigan va huquqiy normalar buzilishi natijasida kelib chiqadigan ijtimoiy kelishmovchiliklarni ko'rib chiqish va hal etishga qaratilgandir. Odil sudlov o'zining maxsus belgilari bilan ajralib turadi. U davlat tomonidan qonunda belgilangan protsessual shaklda hamda fuqaroviy, jinoiy va boshqa ishlarni sud majlislarida ko'rib chiqish orqali amalga oshiriladi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107 - moddasi va „Sudlar to'g’risida”gi qonuning 1 - moddasiga ko'ra, O'zbekiston Respublikasining sud tizimi 5 yil muddatga saylanadigan O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xo'jalik sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari fuqarolik ishlari bo'yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari, jinoyat ishlari bo'yicha tuman (shahar) sudlari, harbiy sudlar, Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudi, viloyat va Toshkent shahar xo'jalik sudlaridan iborat. Konstitutsiya va qonunda ko'rsatilgan sudlardlardan tashqari, boshqa biron bir davlat organlari yoki tashkilotlarning sudlov ishini amalga oshirishga yoki favqulotda sudlar tuzilishiga yo'l qo'yilmaydi.
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY SUDI O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma'muriy sud ishlarini yuritish
sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpog’iston Respublikasi oliy sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida va nazorat tartibida ko'radi. U o'zi birinchi instansiya sifatida ko'rgan ishlarni apellatsiya yoki kassatsiya tartibida shikoyat berish (protest bildirish) huquqiga ega bo'lgan shaxslarning xohishiga ko'ra apellatsiya yoki kassatsiya tartibida ko'rishi mumkin. Apellatsiya tartibida ko'rilgan ish kassatsiya tartibida ko'rilmasligi kerak.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi: O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tushuntirishlari sudlar tomonidan
bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi;
445
sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi; sudlarning kadrlari malakasi oshirilishini tashkil qiladi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi rais, uning birinchi o'rinbosari va o'rinbosarlari, sudlov hay'atlari raislari, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan iborat bo'lib, quyidagi tarkibda ish olib boradi:
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi; O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati; Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlov hay'ati; Jinoyat ishlari bo'yicha sudlov hay'ati; Harbiy hay'at.
HARBIY SUDLAR O'zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy
hay'ati, O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat. Harbiy sudlar tarkibi O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy hay'ati lavozim bo'yicha O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi raisining o'rinbosari hisoblanadigan harbiy hay'at raisi, harbiy hay'at raisining o'rinbosari va sudyalardan iborat bo'ladi. O'zbekiston Respublikasi Harbiy sudi viloyat sudi huquqida ish olib boradi hamda rais, rais o'rinbosari, sudyalar va xalq maslahatchilaridan iborat bo'ladi. Okrug va hududiy harbiy sudlar tuman sudi huquqida ish olib boradilar va rais, sudyalar, xalq maslahatchilaridan, zarurat bo'lganda esa rais o'rinbosaridan ham iborat bo'ladi. Harbiy sudlar sudloviga taalluqli ishlar
O'zbekiston Respublikasi harbiy sudlari: O'zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligining, Davlat chegaralarini himoya qiluvchi
qo'mitaning, Milliy xavfsizlik xizmatining, Favqulodda vaziyatlar vazirligining, Ichki ishlar vazirligi qo'shinlarining va qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etiladigan boshqa harbiy tuzilmalarning harbiy xizmatchilari, shuningdek o'quv yig’inlarida bo'lgan vaqtda harbiy xizmatga majburlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar to'g’risidagi ishlarni;
harbiy qismlar, qo'shilmalar va birlashmalar, harbiy boshqaruv organlarining qo'mondonligiga nisbatan harbiy xizmatchilarning da'volari bo'yicha fuqarolik ishlarini va harbiy boshqaruv organlari hamda harbiy mansabdor shaxslarning harbiy xizmatchilarning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan shikoyatlarni;
alohida holatlarga ko'ra umumiy yurisdiksiya sudlari faoliyat ko'rsatmayotgan joylarda barcha fuqarolik va jinoyat ishlarini;
davlat sirlariga taalluqli ishlarni; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ishlarni ko'radi.
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING XO'JALIK SUDLARI O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudining vakolatlari: O'zbekiston Respublikasi
Oliy xo'jalik sudi xo'jalik sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organidir. O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Qoraqalpog’iston Respublikasi xo'jalik sudining, viloyatlar va Toshkent shahar xo'jalik sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida, kassatsiya tartibida va nazorat tartibida ko'radi.
O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik sudi Plenumining tushuntirishlari xo'jalik sudlari tomonidan bajarilishini nazorat qiladi, quyi xo'jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo'jalik sudlarining ishini tashkil etish ijobiy tajribasini o'rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi.
Mavzuni o'zlashtirganlik darajasini aniqlash uchun savollar: 1. O'zbekiston Respublikasida odil sudlovni kim amalga oshiradi? 2. Sud hokimiyati tizimini tushuntirib bering? 3. Harbiy sudlar faoliti nimalardan iborat? 4. Hakamlik sudlari qanday tashkil qilinadi?
446
G L O S S A R I Y
447
ABSENTEIZM (lot. Absens – yo’qlar, kelmaganlar) – konstitusiyaviy huquq fanida saylovchilarning saylov yoki referendumda uzrli sabablarga ko’ra ishtirok etmasligini anglatuvchi atama. AKSIYADORLARNING UMUMIY YIG’ILISHI - jamiyatni boshqarishning oliy organi. Jamiyat har yili aksiyadorlarning umumiy yig’ilishini (aksiyadorlarning umumiy hisobot yig’ilishini) o’tkazishi shart. Aksiyadorlarning umumiy hisobot yig’ilishi jamiyat ustavida belgilangan muddatlarda, ammo moliya yili tugaganidan keyin ko’pi bilan olti oy ichida o’tkaziladi. AKSIYADORLIK JAMIYATI - ustav fondi jamiyatning aksiyadorlarga nisbatan majburiyatlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan xo’jalik yurituvchi subyekt. BANKLAR - tijorat tashkiloti bo’lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investisiyalash uchun foydalanish; to’lovlarni amalga oshirish. BOSHQARUV SHAKLI - bu huquqiy institut bo’lib, davlat hokimiyatini tashkil etish tartibi. Oliy va maxalliy davlat organlarini tuzish usulini hamda ularning bir-biri va aholi bilan o’zaro munosabatlari tartibini o’z ichiga oladi. VOTUM (lot. votum — xohish, iroda) – saylov jamoasi yoki vakillik muassasasining ko’pchilik ovozi bilan ifodalangan yoki qabul qilingan fikri yoki qarori. Masalan, saylov votumi — prezident, parlament, munisipalitet va boshqalarga saylovlarda saylov kampaniyasining natijasi. Boshqaruvning parlamentar shaklidagi davlatlar parlamenti amaliyotida votum — qoidaga ko’ra, quyi palataning hukumat yoki alohida vazirning siyosiy yo’li, muayyan xatti-harakati yoki qonun loyihasini ma’qullashi (ishonch votumi) yoki ma’qullamasligidir (ishonchsizlik votumi). Ishonch votumi to’g’risidagi masalani qo’yish tashabbuskori hukumatning o’zi, parlament fraksiyasi yoki deputatlar guruhi bo’lishi mumkin. Hukumatga ishonchsizlik bildirilishi amaliyotda shu hukumatning iste’fo berishiga va yangi hukumatni tuzishga (hukumat tangligiga) yoki parlamentni (quyi palatani) tarqatib, parlamentga muddatidan oldin saylovlar o’tkazishga olib kelishi mumkin. Ikkinchi variant hukumatga parlamentni muddatidan oldin tarqatib yuborishni po’pisa qilish va shu orqali noma’qul qonun loyihalarini parlamentdan o’tkazish imkonini beradi. Ko’plik (plyural) votum – ayrim mamlakatlarda bunday votumga ko’ra saylovchilarning ayrim toifasi saylovda ikki yoki undan ortiq ovozga ega bo’ladi. Bilvosita (eventual) votum – mutanosib saylovlar tizimida ovoz berish natijalarini aniqlash tartibi, unga ko’ra ma’lum nomzodga berilgan va saylov kvotasidan ortiqcha bo’lgan ovozlar shu partiya ro’yxatidagi boshqa nomzod hisobiga o’tkaziladi. Majburiy votum - ayrim mamlakatlarda barcha yuridik salohiyatli fuqarolarning davlat hokimiyati organlariga saylovlarda ishtirok etish bo’yicha yuridik majburiyati (bu tartibni buzganlarga jarima solinishi mumkin). VAZIR (arab. yuk ko’taruvchi) – o’rta asrlarda O’rta va Yaqin Sharq davlatlarida, shu jumladan, O’rta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshlig’i. Yuqori mansabdor shaxs. V. hukumat a’zosi hamda ma’lum bir vazirlikni boshqaruvchi yuqori mansabdor shaxsdir. VAZIRLAR MAHKAMASI – Isroil, Latviya, Yaponiya, Shri-Lanka, Qozog’iston, Turkmanistonda va qator boshqa mamlakatlarda hukumatning rasmiy nomi. O’zbekiston Respublikasida hukumat “Vazirlar Mahkamasi” deb nomlangan bo’lib, “O’zbekiston Respublikaci Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi Qonunga binoan, u O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlovchi ijro etuvchi hokimiyat organidir. VAZIRLAR MAHKAMASINING FARMOYISHLARI - Vazirlar Mahkamasining tezkor va boshqa joriy masalalar bo’yicha qarorlari. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini hamda Bosh vazir farmoyishlarini bekor qilishga haqli. Vazirlar
448
Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, agar ularda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, imzolangan kundan boshlab kuchga kiradi. VAZIRLIK – ko’pchilik davlatlarda davlatning markaziy idora organi, ijtimoiy-madaniy qurilish va ma’muriy-siyosiy faoliyatning ayrim tarmoqlarini boshqaradi. Yangi Vazirliklar tuzish, mavjudlarini tugatish, ularning rahbarlarini tayinlash O’zbekistonda Prezident vakolatiga kiradi va davlatning oliy vakillik organi – Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. VALYUTA - chet el valyutasi, chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlar, chet el valyutasidagi to’lov hujjatlari va sof quyma oltin valyuta boyliklari hisoblanadi. VETO (lot. Veto - taqiqlayman) — hozirgi zamon davlatlarida qandaydir bir organning qarorini to’xtatib qo’yadigan yoki kuchga kirishga yo’l qo’ymaydigan harakat. Davlat boshlig’iga parlament qabul qilgan qonunlarga Veto qo’yish (qarorlarni taqiqlash) huquqining berilishi alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Vetoning mutlaq (yoki rezolotiv), bunda davlat boshlig’i parlament qabul qilgan qonunni uzil-kesil qaytarish huquqiga ega bo’ladi va nisbatan (kechiktiradigan yoki suspensiv) turlari farqlanadi. DAVLAT – bu muayyan hududda oliy hokimiyatni amalga oshiruvchi, maxsus boshqaruv va majburlov apparatiga ega bo’lgan, jamiyatdagi barcha ijtimoiy-siyosiy guruhlarnig manfaatlarini ifoda etuvchi, ularni birlashtirib va muvofiqlashtirib turadigan siyosiy tashkilot. DAVLAT MOHIYATI – uning mazmuni, maqsadi, davlat hokimiyatining qaysi ijtimoiy-siyosiy guruhlarga mansubligi va u kimning manfaatlariga xizmat qilishi tushuniladi. DAVLAT SHAKLI – bu o’z ichiga davlat boshqaruvi, davlat tuzilishi va siyosiy (davlat) rejimini qamrab oluvchi siyosiy hokimiyatni tashkil etish usullari yig’indisidir. DAVLAT BOSHQARUVI SHAKLI – bu davlat hokimiyatning oliy organlarini tashkil etish va tuzilishini, shuningdek, bu organlarning o’zaro va aholi bilan munosabatlarini belgilovchi davlat shaklining elementi. U ikkiga bo’linadi: monarxiya va respublika. DAVLAT TUZILISH SHAKLI – bu davlatning siyosiy va ma’muriy-hududiy tuzilishi bo’lib, markaziy va mahalliy organlar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni xarakterlaydigan davlat shaklining tarkibiy qismi. DAVLAT HOKIMIYATI – bu davlat majburlov kuchiga tayanadigan, subyektlar o’rtasida hukmronlik va tobelikka asoslanadigan ommaviy-siyosiy munosabatlar. DAVLAT APPARATI ( inglizcha mashinery of government so’zi) – davlat organlari tizimi bo’lib, ular faoliyati orqali davlat hokimiyati va uning funksiyalari amalga oshiriladi. DAVLAT BOSHQARUVI –davlat organlarining tashkillashtiruvchi, ijro etuvchi va farmoyish beruvchi faoliyati bo’lib, qonun asosida amalga oshiriladi. Bu faoliyatni davlat boshqaruv organlari amalga oshirib, ijro etish jarayonida qonunlarning va unga asoslangan hujjatlarning bajarilishini ta’minlash uchun farmoyish berish huquqiga ega bo’ladi. DAVLAT BOSHQARUVI USULLARI – davlat tomonidan boshqaruv sohasidagi vazifalar qanday hal qilinishi tushuniladi. Davlat o’z oldiga qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida hamda vazifa va funksiyalarni bajarish uchun turli xil usullardan foydalanadi. Ishontirish va majburlash keng tarqalgan ma’muriy usullardir. DAVLAT BOSHLIG’I – (inglizcha “head of the state”) -oliy davlat lavozimi bo’lib, u ijro hokimiyati soxibi va tashqi munosabatlar sohasida davlatning oliy vakili hisoblanadigan shaxs. Monarxiyalarda ––Buyuk Britaniya, Daniya, Shvesiya,Ispaniya, Yaponiyada – d.b. monarx (korol, imperator, emir) bo’lib,uning hokimiyati qoidaga ko’ra, hukmron shajara vakilidan keyingisiga qonunga binoan meros tariqasida o’tkaziladi. Respublikalarda (Italiya, Fransiya, GFR, AQSh, Lotin Amerikasi davlatlari va b.) d.b. prezident bo’lib, u yoki bevosita aholi tomonidan saylanadi (Meksika, panama, Kolumbiya), yoki bilvosita (AQSh, Argentina), yoxud ko’p bosqichli saylovlar(Italiya, GFR, Hindiston) natijasida saylanadi. Ko’pchilik davlatlarda individual davlat rahbari mavjud, prezidentlik respublikalarida davlat rahbari ayni paytda hukumat rahbari ham hisoblanadi.(AQSh, Meksika, Argentina, Afrikaning ayrim davlatlarida). DAVLAT QO’MITALARI – (O’zRda) umumdavlat vazifalarni bajaradigan sohalararo davlat boshqaruvi markaziy idoralari. D.q. tegishli tarmoq muassasalari faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. D.q. tegishli tarmoqdagi ahvol uchun mas’ul hisoblanadi. “O’zR Vazirlar Mahkamasi to’g’risida”gi Qonuni (1993 y. 6 may) va Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari D.q. ning huquqiy holatini belgilab bergan.
449
DAVLAT NAZORATI – davlat organlari chiqaradigan qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlarga rioya qilinishini ta’minlaydigan davlat hokimiyatini amalga oshirish shakllaridan biri. Davlat nazoratini turli organlar amalga oshiradi. Odatda nazorat vazifasi asosan parlamentlarda to’plangan, ammo keyingi o’n yillikda ko’pgina mamlakatlarda parlamentdan tashqari, biroq parlament nomidan ish yuritadigan nazorat instansiyalari keng tarqaldi (masalan, ombudsman, hisob palatasi), ma’muriy yustisiya organlarining soni va roli o’sdi. DAVLAT ORGANI – davlat mexanizmining tarkibiy qismi bo’lib, u davlat oldida turgan vazifa va funksiyalarning muayyan konkret qismini, yo’nalishini amalga oshiradi va shu maqsadda tegishli davlat-huquqiy vakolatlarga, zaruriy kompetensiyaga ega bo’ladi. DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH - davlat korxonalarini va tashkilotlarini xo’jalik shirkatlari va jamiyatlariga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar tashkilotlarga aylantirishdir. DEPUTAT (lotincha deputatus – “vakil”) – qonunchilik yoki davlatning boshqa vakillik organiga saylangan shaxs, aholining ma’lum qismi – o’z saylov organi saylovchilarning yoki butun millatning vakili. DEPUTAT (parlament) ETIKASI (gr. Ethika, ethoc – odat, xulq) — deputatlar ichki parlament muloqoti axloqiy va ma’naviy normalari yig’indisi. Deputat etikasiga rioya qilish majburiyati har bir deputatning faqat axloqiy emas, balki yuridik majburiyati ham bo’lib, ham ijtimoiy, ham ijtimoiy ta’sir vositalari bilan ta’minlanadi. DEPUTAT MAQOMI — vakillik davlat hokimiyati organlari deputatlarining huquqiy holati bo’lib, u deputatlik mandatining siyosiy-huquqiy tabiati, uning yuzaga kelishi, to’xtatilishi, amalda bo’lish muddati, deputatlar vakolati, ular faoliyatining kafolatlanganligi, shuningdek, deputatlarning hisobdorligi, nazorat qilinishi va javobgarligi bilan bog’langan ijtimoiy munosabatlarni boshqaradigan huquqiy normalar majmui bilan aniqlanadi. Deputat maqomini mustahkamlovchi huquqiy normalar konstitusiyalarda, maxsus qonunlar, palatalar reglamentlarida beriladi. DEPUTATLIKKA NOMZOD – qonunda belgilangan tartibda davlat hokimiyati vakillik organlari deputatligiga nomzod sifatida tegishli saylov komissiyalari tomonidan ro’yxatga olingan, passiv saylov huquqiga ega bo’lgan fuqaro. Davlat hokimiyati vakillik organlari deputatligiga nomzodlar ko’rsatish siyosiy partiyalar tomonidan, qolaversa, xalq deputatlari tuman, shahar kengashlari deputatligiga nomzodlar ko’rsatish huquqiga esa siyosiy partiyalar bilan bir qatorda, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan amalga oshiriladi. DEPUTATNING RASMIY (SO’ROVI) TALABI — vakillik muassasasi deputatining davlat boshqaruv organiga yoki mansabdor shaxsga mazkur vakillik muassasasi vakolatiga kiradigan masala bo’yicha axborot va tushuntirishlar berish talabi bilan murojaati. JAMIYAT – bu tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida vujudga kelgan ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Jamiyat – bu kishilar o’rtasidagi o’zaro turli xil (iqtisodiy, oilaviy, ma’naviy, sinfiy, guruhiy, diniy va boshqa) munosabatlar va aloqalar yig’indisidir. JAMIYATNING SIYOSIY TIZIMI – mamlakatning davlat va ijtimoiy-siyosiy hayotida ishtirok etuvchi davlat, ijtimoiy tashkilotlar va institutlarning yig’indisidir. YOPIQ AKSIYADORLIK JAMIYATI - aksiyalari faqat o’z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadigan jamiyat. JAMIYATNING IJROIYA ORGANI - jamiyatning kundalik faoliyatiga rahbarlik qiladigan organ bo’lib, u yakkaboshchilik asosidagi ijroiya organi (direktor) yoki kollegial ijroiya organ (boshqaruv, direksiya) tomonidan amalga oshirilishi mumkin. JAMIYATNING KUZATUV KENGASHI - jamiyatning kuzatuv kengashi jamiyat faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladigan organ. JAMOAT TASHKILOTI – fuqarolik jamiyati institutlarining muhim shakllaridan biri bo’lib, o’z huquqlari, erkinliklarini xamda siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro’yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma jamoat tashkiloti sifatida e’tirof etiladi. JAMOAT FONDI – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar qo’shish asosida tashkil etilgan, xayriya, ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy yoki boshqa ijtimoiy foydali
450
maqsadlarni ko’zlaydigan, a’zoligi bo’lmagan nodavlat notijorat tashkiloti jamoat fondi deb e’tirof etiladi. JAMOATCHILIK NAZORATI – fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biri bo’lib, u fuqarolik jamiyatini shakllanitirish jarayonida davlatning iqtisodiy sohaga, xo’jalik yurituvchi tuzilmalar, ayniqsa, xususiy sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash hamda qonunlar ijrosi bo’yicha davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan olib boriladigan ijtimoiy nazorat shakllaridan biridir. IMZO VARAQASI – siyosiy partiyaning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga bo’lib o’tadigan saylovlarda ishtirok etishini qo’llab-quvvatlash yuzasidan saylovchilar imzosini to’plash uchun tuziladigan hujjat. INSON HUQUQLARI – insonning davlatga munosabati bo’yicha huquqiy maqomini, uning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy sohalardagi imkoniyat va da’volarini ifodalovchi tushuncha. Inson huquqlarini erkin va samarali amalga oshirilishi huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. INSON HUQUQLARI BO’YICHA MILLIY MARKAZ – inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirchan mexanizmlarini yanada kengaytirish, xalqaro va huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va barcha aholining inson huquqlari bo’yicha madaniyatini oshirish maqsadida tashkil etilgan markaz. ICHKI AUDIT XIZMATI - aktivlarining balans qiymati bir milliard so’mdan ko’p bo’lgan jamiyatda ichki audit xizmati tashkil etiladi. Ichki audit xizmati jamiyatning ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari tomonidan qonun hujjatlariga, tasis hujjatlari va boshqa hujjatlarga rioya etilishini, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda malumotlarning to’liq hamda to’g’ri aks ettirilishi taminlanishini, xo’jalik operasiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va tartib-tamoyillariga rioya etilishini, aktivlarning saqlanishini, shuningdek jamiyatni boshqarish yuzasidan qonun hujjatlarida belgilangan talablarga rioya etilishini tekshirish va bu borada monitoring olib borish orqali jamiyatning ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari ishini nazorat qiladi hamda baholaydi. ISHONCHLI VAKILLAR – saylov jarayonida siyosiy partiyalar tomonidan ko’rsatilgan nomzodlar nomidan harakat qiluvchi shaxslar. Ishonchli vakil istagan vaqtda o’z vakolatlarini zimmasidan soqit qilishga haqli. Ishonchli vakil saylov komissiyasiga a’zo bo’lishi mumkin emas. KASABA UYUSHMALARI – kasaba uyushmasi ko’ngilli jamoat tashkiloti bo’lib, ham ishlab chiqarish, ham noishlab chiqarish sohalaridagi faoliyat turiga qarab, o’z a’zolarining mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini hamda manfaatlarini himoya qilish uchun mushtarak manfaatlar bilan bog’langan mehnatkashlarni birlashtiradi. KONFEDERASIYA – bu siyosiy, harbiy va boshqa sohalarda muayyan maqsadlarga erishishi uchun tashkil qilinadigan davlatlarning muvaqqat ittifoqi. KREDIT UYUSHMALARI - kreditlar berish hamda boshqa moliyaviy xizmatlar ko’rsatish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ixtiyoriy teng huquqli a’zolik asosida tuziladigan kredit tashkilotidir. KUZATUVCHI – O’zbekiston Respublikasida saylov jarayonida deputatlikka nomzodlar ko’rsatgan siyosiy partiyalar va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, ommaviy axborot vositalari, boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlar tomonidan tayinlanadigan hamda qonunda belgilangan tartibda kuzatuvchi sifatida ro’yxatga olinadigan shaxs. Kuzatuvchilar mahalliy va xalqaro kuzatuvchilarga bo’linadi. Ularning vakolatlari tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak. KO’PPARTIYAVIYLIK – hozirgi demokratik davlatlarda siyosiy hayotni tashkil etishning asosiy konstitusiyaviy prinsiplaridan biri, siyosiy va mafkuraviy plyuralizmni ancha umumiyroq bo’lgan prinsipining ifodasi hisoblanadi. K. P. prinsipi yuridik jihatdan davlat fuqarolarning o’z dunyoqarashlariga muvofiq tarzda siyosiy partiyalarga birlashish huquqini, barcha siyosiy partiyalarning qonun oldida tengligini, ular faoliyati erkinligini tan olishi va kafolatlashini anglatadi.
451
QONUN – davlat hokimiyatining oliy vakillik organi tomonidan yoki bevosita xalqning xohish - irodasiga ko’ra (masalan, referendum o’tkazish yo’li bilan) qabul qilingan va qoida tariqasida, eng muxim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik hujjat. QONUN LOYIHASI – qonun chiqaruvchi organga qabul qilish uchun taklif qilinayotgan yoki referendumda ko’rishga kiritish uchun tayyorlangan qonunning matni. QONUN CHIQARUVCHI HOKIMIYAT – bu Konstitusiyada mustahkamlangan oliy davlat vakillik idorasining qonunlar qabul qilish, ularni o’zgartirish va bekor qilish bo’yicha alohida vakolatlari hisoblanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning asosiy vazifasi xalqning (jamiyatning) irodasini qonun shaklida ifoda etishdir. QONUNIYLIK – bu jamiyatdagi barcha huquq subyektlari tomonidan qonun va qonun osti hujjatlariga to’la rioya qilinishidir. QONUNNI E’LON QILISH – qonunni ma’lum nashrda bosib chiqarish yo’li bilan hammaga ma’lum qilish. Qonunni e’lon qilishning rasmiy va norasmiy turlari farqlanadi. QONUNOSTI AKTI – davlat hokimiyati organlarining qonunga nisbatan pastroq yuridik kuchga ega bo’lgan huquqiy akti. U qonunga asosan va uning ijrosini ta’minlash yuzasidan chiqariladi. QONUNCHILIK TASHABBUSI – belgilangan tartibga muvofiq, (vakolatli organ yoki mansabdor shaxs tomonidan) qonunchilik muassasasiga qonun loyihasini rasmiy kiritish. Q.t.– qonunchilik jarayonining birinchi bosqichi hisoblanadi. Q.t.shunday bir harakatlar yig’indisidirki, buning natijasida qonun chiqaruvchi organga qonun loyihasi yoki qonunchilik taklifi kiritiladi va parlament yangi qonun chiqarish, amaldagisini o’zgartirish yoki bekor qilish masalasini ko’rib chiqish uchun qabul qiladi. QONUNCHILIKNI TIZIMLASHTIRISH – normativ-huquqiy aktlarni tartibga solish va takomillashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan faoliyat bo’lib, ularni belgilangan va o’zaro ichki bog’langan tizim holiga keltirishni anglatadi. Q.t. qonuniy tartibga solishni takomillashtirish, qonunchilikni eskirgan aktlar va o’zaro qarama-qarshi normalardan xolos qilish, normativ hujjatlardan foydalanishni yengillashtirish va soddalashtirish, jamiyatning huquqiy madaniyati va huquqiy tarbiyasi darajasini oshirishda katta ahamiyatga ega. LIZING - moliyaviy ijaraning alohida turi bo’lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig’iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib oladi va uni lizing oluvchiga shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun o’n ikki oydan ortiq muddatga beradi. MANDAT (vakillik, deputatlik) (lot. mandatum - topshiriq) — birorta vakillik muassasasi deputati vakolatlarining qonuniyligini, deputat vakolatlari, huquq va majburiyatlari hajmini tasdiqlovchi hujjat, shuningdek, parlament yoki boshqa vakillik hokimiyati organi deputati zimmasiga yuklatiladigan ommaviy vazifa, uning mazmuni (mandat xarakteri) konstitusiya va boshqa konstitusiyaviy-huquqiy hujjatlar bilan belgilanadi. Hozirgi demokratiya davlatlarida Mandatning huquqdorligi deputatning daxlsizligi (immunitet) va deputatlik faoliyati uchun taqdirlov puli olish (imdemnitet)ni o’z ichiga oladi. Mandat deputatning o’z saylovchilari bilan o’zaro munosabat shaklini ham belgilaydi. Hozirgi demokratiya davlatlarida umummilliy Mandat deb atalmish mandat bor, unga ko’ra deputat qandaydir aniq bir saylov okrugining emas, balki butun millat vakili hisoblanadi. Deputat o’z faoliyatida hyech qanday nakaz bilan bog’lanib qolishi mumkin emas (imperativ Mandat bilan) va o’z Mandati muddati tugamaguncha chaqirib olinishi mumkin emas. Ko’pgina davlatlar (Italiya, RFR, Fransiya va boshqalar) konstitusiyalarida imperativ Mandatni bevosita taqiqlovchi ko’rsatma bor. Sovetlar tipidagi konstitusiyalar imperativ Mandatni, ya’ni deputatlarning o’z saylovchilari oldidagi javobgarligini qaror toptiradi, unga ko’ra saylovchilar o’z deputatlariga nakazlar berish va ularni qonunda belgilangan tartibda chaqirib olish huquqiga ega (shuningdek, q. Deputatlar nakazlari. Deputatlarni chaqirib olish Milliy vakillik prinsipi). MANDAT KOMISSIYASI — qator mamlakatlar davlat hokimiyati va mahalliy o’zini o’zi boshqarish vakillik organlarida shu organ birinchi sessiyasi ishining boshida deputatlardan saylanadigan doimiy komissiyalardan biri. Deputatlar vakolatlarini tekshiradi va vakillik organiga saylangan deputatlar vakolatlarini tan olish to’g’risidagi taklifni ko’rib chiqish uchun kiritadi, saylovlar to’g’risidagi qonunchilik buzilgan hollarda esa - ayrim deputatlar saylovlarini qonuniy
452
kuchga ega emas deb tan olish to’g’risida taklif kiritadi. Mandat komissiyasi o’z majburiyatini muddatidan oldin to’xtatgan deputatga bog’liq barcha savollar bo’yicha ham xulosa beradi MAHALLIY O’ZINI O’ZI BOSHQARISH – mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan masalalarni aholining manfaatlari, uning tarixiy, ijtimoiy-etnik va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqib, shu davlat konstitusiyasi va qonunlari asosida mustaqil (mas’uliyatni zimmasiga olib) hal qilish uchun fuqarolar faoliyatini tashkil etish tizimi. Mahalliy o’zini o’zi boshqarishni aholi hokimiyat vakillik organlari (munisipal majlis, kengashlar, qo’mitalar va boshqalar), muvofiq keluvchi boshqaruv organlari, mahalliy referendumlar, fuqarolar kengashlari, bevosita demokratiyaning boshqa hududiy shakllari, shuningdek, aholining hududiy ijtimoiy o’zini o’zi boshqarish organlari orqali amalga oshiradi. MA’MURIY HUQUQ – davlat boshqaruvini tashkil etishini amalga oshirish bilan bog’liq holda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun mo’ljallangan huquq normalarining yig’indisidan iborat huquq tarmog’idir. MEHNAT HUQUQINING PREDMETI – mulkchilikning har qanday shakllariga assolanadigan korxonalarda xodimlarning ish beruvchi ishlash uchun yollanishga asoslanuvchi mehnat munosabatlari. MEHNAT SHARTNOMASI – xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuv bo’lib, uning maqsadi muayyan mutaxassislik, malaka bo’yicha ishni xodim tomonidan haq evaziga ichki mehnat tartibi qoidalariga bo’ysunadigan holda bajarishdan iborat. MEHNAT MUHOFAZASI – tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning, mehnat jarayonida xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davlat profilaktika tadbirlari hamda vositalari tuzishdan iborat. NODAVLAT NOTIJORAT TASHKILOTI TUSHUNCHASI – nodavlat notijorat tashkiloti - jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad olishni o’z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni o’z qatnashchilari o’rtasida taqsimlamaydigan o’zini o’zi boshqarish tashkilotidir. Nodavlat notijorat tashkiloti jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, boshqa demokratik qadriyatlarni himoya qilish, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy maqsadlarga erishish, ma’naviy va boshqa nomoddiy ehtiyojlarni qondirish, xayriya faoliyatini amalga oshirish uchun hamda boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarda tuziladi. NORMATIV SHARTNOMALAR – ikki va undan ortiq mustaqil huquq subyektlari o’rtasida tuziladigan, ularning huquq va majburiyatlarini o’rnatadigan, o’zgartiradigan yoki bekor qiladigan bitimlar. NORMATIV-HUQUQIY HUJJAT – davlat vakolatli organlarining belgilangan tartibda qabul qilgan huquqiy hujjati bo’lib, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan, umummajburiy xarakterdagi qoidalarni o’rnatuvchi, o’zgartiruvchi va bekor qiluvchi huquq ijodkorligi aktlari tushuniladi. OVOZ BERISH – saylov jarayonining muhim bosqichlaridan biri bo’lib, aktiv saylov huquqiga ega bo’lgan fuqaroning saylovda deputatlikka yoki saylab qo’yiladigan boshqa lavozimga nomzodga o’z ovozini berishga qaratilgan xatti-harakati. OKRUG SAYLOV KOMISSIYASI – saylov okrugida saylovlarga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishga rahbarlik qiluvchi, okrugdagi uchastka saylov komissiyalariga uslubiy ko’maklashuvchi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladigan, davlat hokimiyati vakolatiga ega bo’lgan maxsus kollegial organ. OMBUDSMAN – O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) mansabdor shaxs bo’lib, unga davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar tomonidan inson huquqlari hamda erkinliklari to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan parlament nazoratini ta’minlash vakolatlari berilgan. OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI – ommaviy axborot vositalari fuqarolik jamiyatining muhim institutlaridan biri bo’lib, u demokratiyani chuqurlashtirish va aholining siyosiy faolligini oshirishda, fuqarolarning mamlakat siyosiy va ijtimoiy hayotdagi voqyelikka nisbatan dahldorlik xissini shakllantirishda, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati, shuningdek jamiyatda yuz berayotgan barcha o’zgarishlar, bo’layotgan jarayonlar xususida keng jamoatchilikka
453
yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qonunchilikka muvofiq ommaviy axborotni davriy tarqatishning doimiy nomga ega bo’lgan hamda bosma tarzda (gazetalar, jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar va boshqalar) va elektron tarzda (tele, radio, video, kinoxronikal dasturlar, umumfoydalanishdagi telekommunikasiya tarmoqlaridagi veb–saytlar) olti oyda kamida bir marta nashr etiladigan yoki efirga beriladigan shakli hamda ommaviy axborotni davriy tarqatishning boshqa shakllari ommaviy axborot vositasi sifatida e’tirof etiladi. OCHIQ AKSIYADORLIK JAMIYATI - qatnashchilari o’zlariga tegishli aksiyalarini o’zga aksiyadorlarning roziligisiz boshqa shaxslarga berishi mumkin bo’lgan aksiyadorlik jamiyati. OSHKORALIK – demokratiyaning zarur sharti bo’lib, jamoatchilikning muassasalar, tashkilotlar va mansabdor shaxslar faoliyatiga oid barcha ma’lumot va xabarlarni bilish huquqi hamda tegishli axborotlarni muhokama va nazorat etish uchun ro’y-rost e’lon qilishdir. PALATALARNING QO’SHMA MAJLISI – ikki palatali tuzilmaga ega bo’lgan parlamentlar ish shakllaridan biri. Qator mamlakatlarda parlamentning qo’shma majlisi parlament vakolatiga kiradigan eng muhim masalalarni: urush holati yoki safarbarlikni e’lon qilish, davlat byudjetini tasdiqlash, respublika Prezidentini saylash va shu kabilarni hal qilish maqsadida, boshqalarida esa faqat davlat boshlig’i maktubini tinglash va boshqa tantanali holatlar o’tkaziladi. PARLAMENT (deputatlar) FRAKSIYASI – parlament yoki uning palatasida bir partiyaga mansub deputatlar birlashmasi. Odatda Parlament fraksiyasi tarkibiga partiyaning yetakchilari va ko’zga ko’ringan arboblari kiradi. PARLAMENT (ingl. parlament, frans. rag1yeg — gapirmoq) — demokratik davlatlarda oliy vakillik va qonunchilik organining nomi. Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada Belgiya, Moldova, Qozog’iston va boshqa mamlakatlarda oliy vakillik organi “parlament” deb yuritiladi; AQShda va Lotin Amerikasining ko’pgina mamlakatlarida p. kongress deb, Rossiya Federasiyasida – Federal Majlis – Rossiya Federasiyasi P. deb, Litva va Latviyada – Seym deb ataladi. Tuzilishiga ko’ra p. bir palatali yoki ikki palatali bo’ladi (qarang: Ikki palatali tizim, Bir palatali tizim). Tarixda uch palatali p. ham bo’lgan (masalan, JARda 1984-1994 yillarda). P. birinchi marta XIII asrda Angliyada tabaqalarning vakillik organi sifatida tashkil qilindi. PARLAMENT INDEMNITETI – (ingl. Indemnity lotincha indemnitasdan - zararsizlik) 1.Parlament deputatlarining javobgar emasligini belgilaydigan imtiyozlar. Deputatlarning javobgar emasligi deputatni u deputatlik majburiyatlarini bajarish vaqtida sodir etgan barcha xatti-harakatlari (parlamentda nutq so’zlash, ovoz berish, komissiyalarda ishtirok etish va boshqalar) uchun ta’qib etilmasligini anglatadi. Hyech kim, shuningdek, parlamentning o’zi ham bunday xatti-harakat uchun, hatto u parlament a’zoligidan chiqqanidan keyin ham deputatni javobgarlikka tortaolmaydi. Parlamentdagi faoliyati uchun (deputatlarni) taqdirlash, bunga qarorgoh, yozishmalar, safarlar va shu kabilar xarajatlarini qoplash ham kiradi. PARLAMENT KOMISSIYALARI – parlament tashkil qiladigan (palatalarning har birida yoki ikkala palata birgalikda – birlashgan Parlament komissiyalari) yordamchi organlar. Qonunchilik Parlament komissiyalari muhim rolni o’ynaydi, chunki parlament qabul qiladigan qonunlar loyihalari qaror va boshqa hujjatlar loyihalarining katta qismi ko’rib chiqish uchun shu komissiyalarga beriladi. PARLAMENT MUZOKARALARI – parlament faoliyati shakllaridan biri bo’lib, deputatlarning qonun loyihasi yoki qarorlar loyihalarini parlament yoki uni alohida palatasi umumiy majlisda muhokama qilinishidan iboratdir. Parlament reglamenti belgilagan tartibda o’tkaziladi. PARLAMENT MUXOLIFATI – hukumatni tashkil qilishda ishtirok etmaydigan, qator prinsipial masalalarda hukumat siyosatiga qarshi chiqadigan birorta partiyaning parlamentdagi deputatlari guruhi yoki parlament fraksiyasi. Qator mamlakatlarda (masalan, Buyuk Britaniyada) parlament reglamentlari yoki odatiy huquq normalari Parlament muholifati maqomi va huquqlarini mustahkamlaydi, jumladan, parlament muxolifati a’zolarining parlament (yoki uning palatasi) organlaridagi vakillik kvotasini belgilaydi, uning yetakchisiga maxsus maosh tayinlaydi. PARLAMENT NAZORATI – davlat nazorati shakllaridan biri. Asosan umuman siyosiy, ba’zi holda ma’muriy tusda bo’ladi. Parlamentar davlatlarda va prezidentlik respublikalarida hukumat faoliyati ustidan Parlament nazorati alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday nazoratning asosiy
454
metod va shakli ishonch to’g’risidagi masala, tanbeh rezolyusiyasi, interpellyasiya, hukumatga og’zaki va yozma savollar (parlament savollari) parlament tekshirishidir. PARLAMENT SESSIYASI (lot. sessio - yig’ilish) – parlament (parlament palatalari) va parlament komissiyalarining yalpi majlisi bo’lib o’tadigan davr. Har bir yil mobaynida navbatdagi Parlament sessiyasining necha marta bo’lishi qonun yoki odat bo’yicha belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati majlislari zaruratga qarab, yiliga kamida uch marta o’tkaziladi PARLAMENT SO’ROVI – parlamentar davlatlarda hukumat faoliyati ustidan parlament nazoratining shakllaridan biri. Parlament savollarini deputatlar og’zaki va yozma berishlari mumkin. Parlament reglamenti Parlament savollari berilishi mumkin bo’lgan qoidalarni, ularni kiritish tartibini, shuningdek, hukumat yoki alohida vazir javobni taqdim etishi lozim bo’lgan muddatni belgilaydi. Umumiy qoidaga ko’ra, Parlament savoliga javob Parlament savoli qanday shaklda (og’zaki yoki yozma) berilgan bo’lsa, shunday shaklda qaytariladi. Parlament so’roviga javobni davlat hokimiyati boshqaruv organlaring mansabdor shaxslari Qonunchilik palatasi majlislarida beradilar. PARLAMENT TA’TILLARI – parlament sessiyalari o’rtasidagi davr, bundan deputatlar dam olish va o’z okruglarida saylovchilar bilan ishlash maqsadida foydalanishadi. PARLAMENTNI TARQATIB YUBORISH – parlamentar davlatlarda, shuningdek, aralash turdagi respublikalarda davlat hokimiyatini amalga oshirish konstitusiyaviy mexanizmining asosiy elementlaridan biri. Parlamentni tarqatib yuborish (muddatidan oldin parlamentga saylovlarni e’lon qilish) huquqi davlat boshlig’iga tegishli (garchi bundan u, qoidaga ko’ra faqat hukumat “iltimosiga” binoan foydalansada) hamda u hukumatning parlament oldidagi javobgarligi tartibotiga (institutiga) qarshi qo’yiladigan tartib hisoblanadi. SAYLOV – demokratiyaning asosiy belgisi bo’lib, ovoz berish yordamida davlat hokimiyatining vakillik organlarini yoki mansabdor shaxsini, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini, jamoat birlashmalarini va boshqalarni bevosita xalqning xohish-irodasiga asoslangan holda, ular tomonidan yoki boshqa organ tomonidan shakllantirish bilan bog’liq jarayondir. Saylov tushunchasi ko’proq davlat hokimiyatining vakillik organlari va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saylashga nisbatan qo’llaniladi. SAYLOV BYULLETENI – Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tegishli tartibda va shaklda tasdiqlanadigan, o’zida deputatlikka nomzod haqidagi ma’lumotlar (familiyasi, ismi, ota-sining ismi, tug’ilgan yili, egallab turgan lavozimi (mashg’ulotining turi) va uni deputatlikka nomzod etib ko’rsatgan siyosiy partiyani)ni aks ettirgan, fuqarolarning yashirin ovoz berish huquqini amalga oshirishini ta’minlovchi saylov hujjatidir. Saylov byulletenlariga biror-bir belgi qo’yish mumkin emasligi, hamma byulletenlar bir xil rangda va hajmda, shaklda bo’lishi yashirin ovoz berishni kafolatlaydi. Saylov byulleteni ovoz beruvchi tomonidan yashirin ovoz berish kabinasi yoki xonasida to’ldiriladi, byulletenni to’ldirish vaqtida u yerda ovoz beruvchidan boshqa shaxslarning hozir bo’lishi taqiqlanadi. SAYLOV VARAQASI – saylov kuni ma’lum sabablarga ko’ra o’zining turarjoyida bo’lish imkoniyati bo’lmagan holda saylovchining ovoz berish huquqini amalga oshirish vositasi hisoblangan, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tegishli tartibda tasdiqlangan, nomzodlar to’g’risidagi ma’lumotlar qayd etilgan, saylovchilarning oldindan ovoz berish huquqini ta’minlovchi hujjat. Saylov varaqalari davlat tilida, shuningdek okrug saylov komissiyasining qaroriga binoan saylov okrugi hududidagi ko’pchilik aholi so’zlashadigan tillarda nashr etiladi. SAYLOV JARAYONI – saylovlarni tashkil etish va o’tkazish yuzasidan amalga oshiriladigan tadbir va choralar yig’indisidir. Saylov jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: a) saylov kunini belgilash; b) saylov okruglarini belgilash va ularda saylov uchastkalarini tashkil etish, saylovchilar ro’yxatini tuzish; v) siyosiy partiyalar tomonidan nomzodlarni ko’rsatish va ro’yxatga olish; g) nomzodlar va siyosiy partiyalar tomonidan saylovoldi tashviqotini olib borish; d) ovoz berish va ovoz berish natijalarini aniqlash; ye) saylov natijalarini e’lon qilish. SAYLOV KAMPANIYASI – saylov kampaniyasi boshlanganligi haqidagi Markaziy saylov komissiyasi qarori rasmiy e’lon qilingan kundan boshlab saylov natijalari rasmiy e’lon qilinadigan kungacha bo’lgan oraliqdagi davr.
455
SAYLOV KAMPANIYASI BOSHLANGANLIGINI E’LON QILISH – O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovi bo’yicha saylov kampaniyasi boshlanganligi avvalgi chaqiriq Qonunchilik palatasi deputatlarining vakolat muddati tugashidan kamida uch oy oldin Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadigan davr. SAYLOV KVOTASI – bitta deputatni saylash uchun zarur bo’lgan eng kam ovoz soni. Saylov kvotasi har bir saylov okrugi uchun alohida hamda o’tkazilayotgan saylov turining o’ziga xos xususiyatidan kelib chiqib mamlakat bo’yicha ham aniqlanishi mumkin. SAYLOV KOMISSIYALARI – saylovlarni o’tkazishga mas’ul bo’lgan va ularni tashkiliy-moddiy jihatdan ta’minlaydigan davlat hokimiyati vakolatiga ega maxsus kollegial organlar. O’zbekistonda Markaziy saylov komissiyasi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq tuziladi va u o’z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi. SAYLOV MADANIYATI – saylovchilarning o’z siyosiy huquqlaridan oqilona foydalanib, saylovlarda faol ishtirok etishi, shuningdek, ularning hamda saylov tashkilotchilarining saylovlarni o’tkazish, unda qatnashish va ovoz berish chog’ida amaldagi qonunlarga, o’rnatilgan tartiblarga amal qilishi, saylov qatnashchilarining bir-birlarini hurmat qilishi tushuniladi. SAYLOV TIZIMI – demokratik jamiyat siyosiy tizimining muhim qismi bo’lib, fuqarolarning saylash va saylanishdan iborat huquqini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisini anglatadi. Ushbu tushuncha davlatning saylab qo’yiladigan organlarini shakllantirish tartib-tamoyillarini ham o’z ichiga qamrab oladi. SAYLOV O’TKAZISH KUNI – saylov jarayonida fuqarolarning o’z siyosiy xohish-irodalari amalga oshiriladigan, ko’rsatilgan nomzodlarga ovoz beradigan kun hisoblanadi. SAYLOV UCHASTKASI – saylovchilarni tegishli ma’lumotlar bilan, shuningdek barcha saylov huquqiga ega fuqarolarning ovoz berishda ishtirokini hamda berilgan ovozlarni hisoblab chiqishni ta’minlaydigan, saylovchilar ro’yxati tuziladigan va hammaga ma’lum qilish maqsadida tashkil qilinadigan hududiy birlik. SAYLOV HUQUQI – saylov bilan uzviy bog’liq tushuncha bo’lib, uning mazmunini: a) saylovni tashkil qilish va o’tkazishni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlar yig’indisi; b) saylanadigan davlat organlari shakllanishini tartibga soluvchi huquqiy normalar tizimi; v) siyosiy partiyalarning kelgusi faoliyat dasturlari bilan tanishish va muhokama qilish, saylanish, saylov komissiyalari tarkibida ishtirok etish va ovoz berish kabi huquqlar tashkil etadi. SAYLOVOLDI TASHVIQOTI – Saylovoldi tashviqoti nomzodlarning shaxsi, bilimi va salohiyatini saylovchilar oldida to’la namoyon qilishga, saylovchilarni nomzodlar dasturlarining asosiy yo’nalishlari, mazmun-mohiyati va kelgusidagi rejalari bilan yaqindan tanishtirishga, saylovchilarni nomzod uchun ovoz berishga ishontirishga qaratilgan muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham barcha demokratik davlatlarda, shu jumladan mamlakatimizda ham saylovlar jarayonida saylovoldi tashviqoti bosqichiga alohida e’tibor beriladi. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, saylovoldi tashviqotining nomzodlar ro’yxatga olingan kundan e’tiboran boshlanishiga oid tajribani Litva, Moldova, Armaniston davlatlarida, saylov kuni hyech qanday tashviqot yuritishga yo’l qo’yilmasligi tartibini esa AQSh, Italiya, Fransiya, Rossiya davlatlari tajribasida kuzatish mumkin. SAYLOVCHI – aktiv saylov huquqiga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi fuqarosi (qarang: aktiv saylov huquqi). Ovoz berishni o’tkazish va saylov natijalarini aniqlash uchun aktiv saylov huquqiga ega fuqarolar saylovchilar ro’yxatiga kiritiladi. SAYLOVCHI MAJBURIYATI – aktiv saylov huquqiga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi fuqarosining saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish jarayonida qonunda belgilangan majburiyatlari (muayyan harakatni amalga oshirishga yoki muayyan harakatdan o’zini saqlashga qaratilgan) majmuidir. SAYLOVCHI HUQUQI – aktiv saylov huquqiga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi fuqarosining saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish jarayonida qonunda belgilangan huquqlari majmuidir. Jumladan, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunida saylovchining bir qator huquqlari o’z aksini topgan.
456
SAYLOVCHILAR RO’YXATI – uchastka saylov komissiyasi tomonidan tuziladigan rasmiy hujjat bo’lib, ushbu ro’yxatga aktiv saylov huquqiga, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatligiga siyosiy partiya tomonidan ko’rsatilgan nomzodni saylash huquqiga ega bo’lgan fuqarolar kiritiladi. SIYOSIY PARTIYA – o’z a’zolari va tarafdorlarining siyosiy irodasini ifoda etadigan, shu davlat siyosiy yo’nalishini belgilashda, davlat hokimiyat organlarini shakllantirishda, shuningdek, hokimiyatni o’zining vakillik hokimiyat organlariga saylangan vakillari orqali amalga oshirishda ishtirok etishni o’ziga vazifa qilib olgan barqaror tuzilmaga va doimiy faoliyat xarakteriga ega bo’lgan mustaqil ijtimoiy birlashma. Partiyaning aniq yuridik ta’rifi muayyan davlatlar qonunchiligida beriladi va ular mahalliy siyosiy va huquqiy an’analarga ko’ra jiddiy farqlanishi mumkin. SIYOSIY PARTIYA – O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro’yobga chiqarishga intiluvchi hamda o’z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko’ngilli birlashmasidir (O’zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar to’g’risida”gi Qonuni 1-moddasi). SIYOSIY REJIM – bu davlat hokimiyatini amalga oshirishda qo’llaniladigan usul, uslub va vositalar yig’indisidir. TADBIRKORLIK FAOLIYATI (TADBIRKORLIK) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o’z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat. TAKRORIY OVOZ BERISH – saylovda nomzodlar yetarli ovoz to’play olmaganda takroriy ovoz berish o’tkaziladi. Takroriy ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning ovozini boshqa nomzodga nisbatan ko’proq olgan deputatlikka nomzod saylangan deb hisoblanadi. Takroriy ovoz berishda saylovchilarning ishtirok etishi foizi hisobga olinmaydi. TAKRORIY SAYLOV – “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning 46-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatining takroriy saylovi quyidagi hollarda o’tkaziladi: a) agar saylov okrugida saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb topilgan bo’lsa; b) agar takroriy ovoz berish Qonunchilik palatasiga deputat saylanganligini aniqlash imkonini bermagan bo’lsa; v) agar saylov okrugi bo’yicha deputatlikka ko’pi bilan ikki nomzod ovozga qo’yilgan va ulardan birontasi ham saylanmagan bo’lsa. TAFTISH KOMISSIYASI - jamiyatning moliya-xo’jalik faoliyatini nazorat qilish uchun jamiyat ustaviga muvofiq aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi tomonidan saylanadigan organ. Jamiyat taftish komissiyasining vakolatlari qonun hujjatlari va jamiyat ustavi bilan belgilanadi. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT - O’zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek, xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o’rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. TENG SAYLOV HUQUQI – saylov o’tkazishning asosiy prinsiplaridan biri sifatida saylovlarda ishtirok etuvchi saylovchilar huquqlarining tenglik tamoyili asosida himoyalanishi, ya’ni har bir saylovchi bir ovozga ega ekanligi, barchaga saylov talablari bir xilda joriy etilishi, hamma uchun bir xil tashkiliy-huquqiy sharoit yaratilishida namoyon bo’ladi. Shuningdek, ushbu prinsip O’zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqyei, ma’lumoti, mashg’ulotining turi va xususiyatidan qat’iy nazar, teng saylov huquqiga ega ekanliklarini ham anglatadi. TO’G’RIDAN-TO’G’RI SAYLOV HUQUQI – saylov o’tkazishning asosiy prinsiplaridan biri bo’lgan mazkur huquq orqali fuqarolar ovoz berishda bevosita, hyech qanday qo’shimcha vositalarsiz ishtirok etadi. Har qanday saylovda saylovchilar to’g’ridan-to’g’ri saylov uchastkalarida ovoz beradi. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY SAYLOV KOMISSIYASI – O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovni, shuningdek O’zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish va o’tkazish uchun O’zbekiston
457
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tuziladigan hamda o’z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradigan, davlat hokimiyati vakolatiga ega maxsus kollegial organ. Markaziy saylov komissiyasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga, O’zbekiston Respublikasining saylov to’g’risidagi hamda referendum to’g’risidagi qonunlariga va boshqa qonunlarga amal qiladi. UMUMIY SAYLOV HUQUQI – saylov o’tkazishning asosiy prinsiplaridan biri bo’lib, ushbu prinsip ma’lum yoshga yetgan, to’la muomala layoqatiga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi barcha fuqarolarining saylovda (saylash va saylanishda) ishtirok etish huquqiga ega ekanligini anglatadi. UCHASTKA SAYLOV KOMISSIYASI – tuman, shahar hokimliklarining taqdimnomasiga binoan okrug saylov komissiyalari tomonidan tuziladigan saylov uchastkasida saylovlarga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishga mas’ul bo’lgan, davlat hokimiyati vakolatiga ega maxsus kollegial organ. FERMER XO’JALIGI - ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqarishi bilan shug’ullanuvchi, mustaqil xo’jalik yurituvchi subyektdir. FUQAROLAR YIG’INI – shaharchalar, qishloqlar va ovullar, shuningdek shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullardagi mahallalar fuqarolarining yig’inlari fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlaridir. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi va qonun bilan berilgan o’z vakolatlarini tegishli hududda amalga oshiradi. FUQAROLIK JAMIYATI – har bir inson manfaatini ustuvor biluvchi, huquqiy an’ana va qonunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsoniy qadriyatlar e’zozlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari so’zsiz ta’minlanadigan, davlat hokimiyatining samarali jamoatchilik nazorati mexanizmlari vujudga keltirilgan, insoniy munosabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin, demokratik huquqiy jamiyat. FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARI – fuqarolik jamiyatini shakllantirish uzoq davom etadigan murakkab jarayon bo’lib, bu bevosita jamiyatda fuqarolik jamiyati institutlarining nechog’lik rivojlanganiga bog’liq bo’ladi. Fuqarolik jamiyati institutlari orqali fuqarolar davlat va jamiyat siyosiy hayotida bevosita ishtirok etadi. Fuqarolik jamiyatining eng muhim institutlari sirasiga nodavlat-notijorat tashkilotlari, jamoat birlashmalari, OAVlari, mahalla, oila kabilar kiradi. XUSUSIY KORXONA - mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkiloti. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-huquqiy shaklidir. XUSUSIYLASHTIRISH – “jismoniy shaxslarning” va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning ommaviy mulki obyektlarini yoki davlat aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir. YURIDIK PRESEDENT – sud yoki ma’muriy organning yozma yoki og’zaki qarori bo’lib, bu qaror kelgusida shunga o’xshash bo’lgan barcha ishlarni ko’rib chiqish va hal qilish uchun asos bo’ladigan namuna, etalon norma. HISOB PALATASI – davlatdagi oliy moliyaviy (moliyaviy-iqtisodiy) nazorat organining dunyoda eng keng tarqalgan nomi. Xuddi shu nomda Vengriya, Gresiya, Ispaniya, Portugaliya, GFR, RF va qator boshqa mamlakatlarda ishlatiladi. AQShda Bosh hisobot boshqarmasi, Braziliya, Jazoir, Fransiya, Ruminiyada – hisob sudi deb ataladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 27 iyunda “Hisob palatasini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni qabul qilindi. Bu farmonga ko’ra, Hisob palatasi o’zining faoliyati to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlisga hisobot beradi. Hisob palatasining asosiy vazifasi davlat byudjeti ijrosini nazorat qilish, davlat aktiv va passivlarni holati va harakatini nazorat qilish kabi vakolatlarni amalga oshiradi HOKIMIYAT VAKILI – davlatning biror bir organining nomidan ish ko’rib, muayyan vazifalarni doimiy yoki vaqtincha amalga oshiruvchi va o’z vakolatlari doirasida ko’pchilik yoxud barcha fuqaro yoki mansabdor shaxslar uchun majburiy bo’lgan harakatlarni sodir etish yoki farmoyishlar berish huquqiga ega bo’lgan shaxs. HOKIMIYATLAR BO’LINISHI – davlat nazariyasining asosiy prinsiplaridan biri bo’lib, unga ko’ra yagona davlat hokimiyati mustaqil va bir-biriga bo’ysunmaydigan qonun chiqaruvchi,
458
ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linadi (ular bilan bir qatorda ba’zan ta’sis etuvchi, saylovchi va nazorat hokimiyati ham ajratiladi). HUKUMAT – davlatning oliy kollegial ijro etuvchi organi. Hukumat turli mamlakatlarda turlicha nomlanishi mumkin: Vazirlar kengashi (Fransiya, Italiya, Polsha), Vazirlar Mahkamasi (Buyuk Britaniya, O’zbekiston), Davlat kengashi (XXR) va boshqalar. Hukumat partiyasiz, bir partiyali va koalision bo’lishi mumkin. Prezidentlik respublikalarida (shunday organ konstitusiyada nazarda tutilganlarida) Hukumatni prezident tuzadi, bunda u tayinlagan Hukumat a’zolaridan har biri qator mamlakatlarda (Belarus, Qozog’iston, O’zbekiston, Qirg’izistonda) parlament tomonidan tasdiqlanishi kerak. HUQUQ NORMASI – davlat tomonidan o’rnatiladigan, ma’qullanadigan, muhofazalanadigan, muayyan shaklda ifodalanadigan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy yurish-turish (xulq-atvor) qoidasi. HUQUQ NORMASINING TUZILISHI – gipoteza, dispozisiya, sanksiya. HUQUQNING SHAKLLARI (MANBALARI) – bu huquq normalarini ifoda etish, mustahkamlab qo’yish shakli. HUQUQIY ODAT – uzoq davr mobaynida takrorlanishi va amalda bo’lishi natijasida shakllangan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan xulq-atvor qoidasi. HUQUQIY DAVLAT – davlat konstitusiyaviy-huquqiy maqomining tavsifi sifatida amal qiladi va davlatning quyidagi tamoyillarga so’zsiz bo’ysunishini nazarda tutadi: xalq suvereniteti, inson huquqlari va erkinliklarining davlat tomonidan buzilmasligi, davlatning konstitusiyaviy tuzum bilan bog’liqligi, konstitusiyaning boshqa barcha qonunlar va qonunosti hujjat laridan ustunligi, hokimiyat larning bo’linishi, huquqiy davlatning tashkiliy negizi bo’lgan hokimiyatning organlari va davlat xizmatchilarining javobgarligi instituti, milliy huquq normalaridan xalqaro huquq normalarining ustunligi. CHET EL INVESTISIYALARI – chet ellik investorlar asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo’shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan intellektual mulkka doir huquqlar, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida chet el investisiyalaridan olingan har qanday daromadga aytiladi. EKOLOGIK NAZORAT –tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash qoida-talablarini barcha vazirlik, davlat qo’mitalari va idoralari, korxonalar, tashkilotlar, muassasa, mansabdor va jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishini tekshirish, tabiiy muhit holatini o’rganish va kuzatish, chora-tadbirlarni qo’llash bilan bog’lik siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy chora-tadbirlar yig’indisini o’z ichiga oladi.
459
Fan bo’yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar.
I . Asosiy adabiyotlar. 1.1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura: t-
1. – T.: O’zbekiston. 1996
1.2. Karimov I.A Bizdan ozod va obod Vatan qolsin: - T.: O’zbekiston. 1996.
380 bet.
1.3. Karimov I.A Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir T-3, - T.: O’zbekiston.
1996. 366 bet.
1.4. Karimov I.A Bunyodkorlik yo’lidan: T-4 – T.: O’zbekiston. 1996. 349-bet.
1.5. Karimov I.A Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi T-5 T: O’zbekiston
1997.384 b
1.6. Karimov I.A Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida.T6 T: O’zbekiston
1998, 429b
1.7. Karimov I.A Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz:T-7, O’zbekiston
1999, 410 b.
1.8. Karimov I.A Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard
maqsadimiz. T-8, - T: O’zbekiston 2000.528-bet.
1.9. Karimov I.A.Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma'sulmiz.T-9,T..O’zbekiston
2001,432-bet.
1.10. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak.T-10. -
T.:O’zbekiston. 2002, 432-bet.
1.11. Prezident I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqi.»Xalq
so’zi»,2000 yil 8 dekabr.
1.12. Karimov I.A. Konstitutsiya to’g’risida.T..Akademiya,2001 y.
1.13. Karimov I.A. Oliy Majlis II-chaqiriq 9-sessiyasidagi nutqi.Turkiston
gazetasi, 2002 yil 31 avgust.
1.14. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. T. 1993.
1.15. Karimov.I.A. Jamiyatni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,
ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish-
barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T.15. –T: O’zbekiston. 2007.
460
–320 b
1.16. Karimov.I.A.Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T: Ma’naviyat. 2008.
–176 b.
1.17. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston. 2009.- 56 b.
1.18. Karimov I.A. O’zbekiston konstitusiyasi – biz uchun demokratik
taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam
poydevordir. // Inson va qonun. № 52(669) 2009 yil 6 dekabr.
1.19. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati
barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. / Prezident Islom Karimovning
O’zbekiston respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. // G.Zarafshon. 2010 yil. 28 yanvar. №
12(21.701).
1.20. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir. / Prezident Islom Karimovning 2009 yilning asosiy
yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning
eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruzasi. // G. Xalq so’zi. 2010 yil. 30 yanvar. № 21 (4936).
1.21. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Barkamol avlod yili» Davlat
dasturi to’g’risida»gi qarori. // G. Zarafshon. 2010 yil. 30 yanvar. № 13 (21.
702).
II . Qo’shimcha adabiyotlar.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T..O’zbekiston 2009 yil.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O’zbekiston
3. Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganishni tashkil etish to’g’risida»gi 2001
yil 4 yanvardagi F-1321-sonli farmoyishi. «Xalq so’zi» 2001 yil 5 yanvar.
4. «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi
1991 yil 31 avgustdagi konstitutsiyaviy qonuni. O’zbekiston Respublikasi
qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T..Adolat 2000 y.
461
5. Mustaqillik deklaratsiyasi.UzR qonunchilik asoslari: Xrestomatiya.T.2000.
6. Inson huquqlari umumjaxon deklaratsiyasi.T..Adolat 1996 y.
7. O’zbekistonning yangi qonunlari. T: Adolat, 1993-2004 yillar, 1-29
sonlari.
8. Fayziyev M. O’zbekiston Konstitutsiyasining mohiyati. (o’quv qullanma)
T.: Adolat. 1998.
9. Xusanov O. O’zbekiston Respublikasining mahalliy davlat hokimiyati
to’g’risidagi qonunga sharxlar T:Adolat. 1995.
10. O’zbekiston Respublikasining Oila kodeksiga sharxlar. T:2000 y..
11. Ibodullayev.J. Yurudik fanlar bo’yicha test savollari. Toshkent 2005.
12. Odilqoriyev X. O’zbekistonning yangi Konstitutsiyasi va hokimiyatlar
bulinishi prinsipi. T: 1993.
13. Odilkoriyev X. Konstitutsiya va fuqarolik jamiyati. T. 2003.
14. Raxmonqulov. X. Fuqarolik: Huquqlar,erkinliklar, burchlar. T.:
O’zbekiston. 1991.
15. Tojixonov U, Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. Darslik 2-jildlik T:
O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi,1998.
16. Saidov A, Tojixonov U. Davlat va huquq asoslari. T:1995
17. Xolmo’minov K. Davlat va huquq nazariyasi. T:1998
18. Fuqarolik huquqi. Darslik 2000
19. Zokirov I.B O’zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi. Darslik 1-qism.
T:1996
20. Zokirov I.B O’zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqi. Darslik 2-qism.
T:1999
21. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish (o’quv kursi bo’yicha
ma'ruza matnlari) Toshkent 2002 y.
22. Nazarov K.M. Davlat va huquq nazariyasi. O’quv qo’llanma.Samarqand
2000.
23. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi. T: Sharq 2001.
24. Jinoyat huquqi. Darslik.T:2000.
25. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik T:2000.
462
26. Davlat va huquq asoslari. (A.Saidov, U.Tojixonov, X.Odilqoriyev)
T:Akademiya. 2002.
27. A.Saidov, U.Tojixonov, X.Odilkoriyev O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyaviy huquqi. Toshkent 2001.
28. J.Ibodullayev. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi.
«Yangi asr avlodi» Toshkent 2003.
29. Tursunov Y. Mehnat huquqi (O’quv qullanma) T: 2000.
5. USLUBIY QO’LLANMALAR
Quyidagi uslubiy qo’llanmalar ilova qilinmoqda:
1. F.Shodmanov, A.G’ulomov. Fuqarolik huquqi. (umumiy qoidalar).
Uslubiy qo’llanma. Samarqand. SamDU. 2004. – 75 b.
2. G’ulomov A. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar. Uslubiy
qo’llanma. Samarqand: SamDU, 2006. – 64 b.
Fuqarolik-huquqiy javobgarlik. Uslubiy qo’llanma.- Samarqand: SamDU, 2008. – 50 b.
463
Mundarija O’quv dasturi………………………………………………………………….3-29 O’quv qo’llanma………………………………………………………………41-42 Leksiyalar kursi………………………………………………………………43-252 Ta’lim texnologiyasi………………………………………………………..253-366 Nazorat savollari……………………………………………………………372-392 Testlar ……………………………………………………………………....393-411 Glossariy ……………………………………………………………………412-424 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….425-428
464
465
466