J.U.Srednja medicinska škola Tuzla

MATURSKA PITANJA I ODGOVORI IZ BIOLOGIJE

PRVI RAZRED 1.Građa ćelije Prve činjenice o ćel.građi otkrio je Robert Huk Ona se u savremenoj nauci smatra osnovnim živim sistemom. Građa ćelije u vezi sa tjelesnom organizacijom živih bića. Kod jednoćelijskih organizama ćelija koja funkcioniše kao organizam je složenija od ćelije višećelijskih organizama. Ona je visoko diferencirana i njeni pojedini dijelovi više određene gunkcije. Životno aktivna masa svih ćelija čine želatinozna, polutečna protoplazma koja obuhvata rijeđi periferni dio citoplazme i optički gušći dio-jedro. Ova ova dijela sadrže stalne diferencijacije-ćelijske strukture-organele ili organoide koje se reću uglavnom i kod biljaka i kod životinja. Građa ćelijskih difrencijacija je u vezi sa njihovom ulogom u metabolizmu. Možemo ih podijeliti u opšte ( ćelijske membrane,mitohondrije, endoplazmatična mreža ili retikulum, ribosomi, golđijev apaat, lizosomi, centrosomi, plasiti-samo kod biljaka) i specijalne ( miofibrili,treplje, bičevi) samo u ćelijama sa specifičnim funkcijama. Jedro ima svoje organele: jedrovu membranu, hromatin, hormosome i jedarce. 2.Osnovna svojstva protoplazme, kaloidi Protoplazna je složen koloidni sistem. Koloidi su smjese koje u osnovnoj tečnoj masi sarže čestice ( čvrste, tečne ili gasovite) veličine izmad 1 milionitog dijela milimetra. Protoplazma ima svojstva koloida. Osobine svih koloida je pojava koagulacije-zgrušavanja kolidnih čestica. Koloidi mogu biti hidrofilni i hidrofobni. Protoplazma je hidrofilni koloid-stabilna je, teško koagulira, a ako do nje dođe može se vratiti u prvobitno stanej. Glavnina koloidnih čestica protoplazme predstavljaju proteinske molekule koje stupaju u vezu sa molekulama H2O. Zahvaljujući tome, prtoplazma može prelaziti iz žitkog(sol) u pilitijasto(gel) stanje procesom reverzibilne koagulacije. 3.Biljna tkiva Tkivo je skup međusobno povezanih ćelija istogporijekla koji obavljaju istu funkciju, istog su oblika i slične građe. U klici biljke formiraju se dvije različite grupe tkiva-prva grupa je odgovorna za rast, čijom diobom nastaju ćelije svih ostali tkiva-tvorna ili meniskusna tkiva, i gruga koje izgrađuju diferencirane ćelije koje imaju specifičnu funkciju i provremeno ili trajno su izgubile sposobnost diobe-trajna tkiva. Tvorna tkiva- ili meniskusno-imaju sposobnost neprekidne diobe. U ranim fazama razvić klice dijele sve njene ćelije, a kasnije tu sposobnost zadržavaju samo ćelije u vršnim zonama izdanaka i korijena tj: u vegetaacionim kupama. Ove ćelije su žive, tamnih celuloznih zidova, bogate vakuolama. Svake ćelije se dijele na dvije, pri čemu vršna ostaje meristemska, a druga postaje dio određenog trajnog tkiva. To primarna tvorna tkiva ili primarni meristemi. Njehovom diobom biljke raste u visinu. Ponekad žive ćelije trajnog tkiva mogu da po stanu kvorno tkivo: tj.mogu da počnu da se dijele. Ovakvo tkivo naziva se skundarno tvorno tkivo ili

kambijum. Diobom sekundarnog tvornog ktiva-kambijuma, stablom i korijen debljaju: tj. Rastu u širinu. Trajna tkiva nastaju diferencijacijom ćelija nastalih diobom primarnih meristema. Njihove ćelije su specijalizovane za obavljanje određene funkcije. Obično nemaju sposobnost da se dijele. Zavisno od građe i funkcije mogu biti: pokorično-kožno, osnovno(parenhimsko),mehaničko, provodno i tkivo za lučenje i izlučivanje-sekrecijske. Kožno(pokorično) na površini biljnih organa a uloga mu je zaštitna. Štiti biljku od uticaja vanjske sredine. Mož biti epiderma( primarno), periderma (sekundarno) u kmoje spada mrtva koža i pluta. Parenhimsko-osnovno, jer čini osnovnu masu biljnog tijela. Građeno je od živih ćelija, a zavisno od funkcije koju obavlja dijeli se na : osnovno za fotosintezu, skkladištenje, provjetravanje. Mehaničko-daju potporu, elsatičnost i održavaju oblik biljnog tijela. Građena je od ćelija za zadebljalim zidovima. Dvije su vrste ovog tkiva: kolenhim-od živih ćelija, neravnomjerno zadebljalih zidova.Karakteristični su za mlađa stabla i sklerenhim kod starihih stabala građen od mrtvih ćelija i sa ravnomjerno zadebljalim zidovima daju biljnim organima elastičnost. Provodno-sprovodi vodu i hranjive materije. Sastoje se od morfološki i funkcionalno različitih elemenata nastale od kambijuma-sekundarnih tvornih tkiva. Transport vode sa solima vrše traheje i trahidi-mrtvi elemensti-koji grade ksilem, a transport vode sa organskim materijama vrše pitaste cijevi i ćelije Tkiva za lučenje i izlučivanje-proizvode i izlučuju sekret. Sekret može da se izbacuje u vanjsku sredinu ili se nagomilavaju u samim ćelijama-mliječni sok. Imaju pretežno zaštitnu ulogu. 4.Biljni organi-korijen,stablo, list Su organi složenije građenih biljaka-KORMOFITA.Svaki od ovih organa ima posebnu građu i vrši posebnu funkciju. KORIJEN je podzemni vegetativni organ biljke, neograničenog rasta. Uloga mu je u snadbjevanju biljke vodom i mineralnim materijama kao i u pričvršćivanju biljke za podlogu. Karakteriše ga primarna i sekundarna građa. Primarna građa se javlja kod mladih drvenastih biljaka i zeljastih koje nemaju kambrijum. List i stablo su nadzemni dijelovi i zajedno čine izdanak. Preko lista se vrši razmjena gasova između biljke i životne sredine. Takođe, u listu se vrši proces gotosinteze. List je veetativni organ, ograničenog rasta, akarakteristiše ga primarna građa. Na listu razlikujemo: lisku,lisnu dršku i lusnu osnovu. Na licu i naličju lista je epiderma a između je mezofil. Mezofil je građen od palisodnog tkiva(prema licu)bogatok hloroplastima, aprema naličju je sunđerasto tkivo i služi za provjetravanje. Stablo ima primarnu i sekundarnu građu. Ono povezuje korijen i list i ima ulogu provodnika. Može imati različit oblik ( okrugao, trokutast, četvroug). Može biti nadzemni i podzemni izadanak. Različite veličine od nekoliko mm do 100 m, sa različitim prečnikom (do 12m). Podzemni izdanak je krtola, lukovica, rizom. Može biti zeljasto i drvenasto. 5.Životinjska tkiva Tkiva rpedstavljaju komplekse morfološki i fiziološki istih ćelija zajedničkog porijekla i određene specifične funkcije. U sastav tkiva, osim ćelija može ući i međućelijski neživi materijal, kao proizvod aktivnosti ćelija. Kod jednoćelijskih organizama dijelovi ćelija su specijalozovani za obavljanje određenih funkcija, dok kod višećelijskih životinja je došlo do

specijalizacije i diferencijacije pojedinih ćelija u posebne cjeline-tkiva. Prema građi i funkciji tkiva s emogu podijeliti na: epitelno, vezivno, mišićno i nervno. Epitelna tkiva su najmanje diferencirana tkiva, koja pokrivaju površinu tijela, oblažu površinu unutrašnjih tjelesnih duplji i učestvuj u građi žlijezda. Osnovna uloga im je zaštitna. Ukoliko je epitel slabo razvije i jednostavan javljaju se dodatne tvorevine kao što je ventrikula, dlačice ili rožne materije. Zavisno od funkcije koju obavljaju ćelije mogu biti pločaste, kockaste i clinidrične. Prema broju slojeva, epitel može biti jednoslojan (beskičmenjaci) i višeslojan ( kičmenjaci). Epitelne ćelije mogu da nose treplje i one grade trepljast epitel, čulni epitel ulazi u sastav čulnih organa i žljezdani epitel ulazi u sastav žlijezda. Vezivna tkiva ( potporna) povezuju druga tkiva i pružaju potporu organizmu. Diferenciranija su od epitelnog tkiva. Za njih ke karakteristično da u njihov sastav, osim ćelija, ulazi i međućelijska neživa supstanca koju izlučuju ćelije ovog tkiva. U vezivna ktiva se ubrajaju nekoliko vrsta tkiva: krv i limfa, vlaknasto vezivno ktivo, hrskavičavo i koštano tkivo. Krv i limfa su jedina tečna vezivna tkiva. Mišićno tkivo se sastoji od ćelija ( mišićna vlakna) koja imaju sposobnost da se kontroliraju. Kod kičmenjaka se po strukturi i načinu funkcionisanja razlikuju 2 tipa mišićnog tkiva: glatko i skeletno, a po nekim autorima ima i 3.tip-srčano. Zajedničko svojstvo njihove strukture su kontrantilna vlakna ili miofibrili(specijalne organele) na čijim kontrakcijama se zasniva fiziološki rad mišića. Ćelije glatke muskulature sa 1 jedrom, rade bez naše volje, grče se sporo-crijevo, krvni sudovi, mokraćna bešika, maternica. Ćelije poprečno-prugastog tkiva sa više jedara, imaju funkciju kretanja, pod uticajem su volje. Nervno tkivo-građeno je od nervnih ćelija-neruona. Provode nadražaj od čula do CNS i dalje do odgovarajučih organa. Nervni nastavci su dendriti(kratki i granati) koji provode nervne impluse do ćelijskog tijela i neuriti ( dugi i negranati) a sadrže fina tanka vlakna-neurofibrinska vlakla koja provode nadražaje. Neuriti su obavijeni sa 2 opne:unutrašnjom mijelinskom i vanjskom (švakovom). 6. Bespolno razmnožavanje Kod biljaka se izvodi odvajanjem dijelova biljnog tijela ili pomoću specijalnih raspolodnih tijela i klicinih ćelija koji se po odvajanju od majke biljke razvijaju u samostalne individue. Postoje 2 tipa bespolnog razmnožavanja: vegetativno i sporulativno. Pri vegetativnom razmnožavanju nove individe nastaju od metanorfoziranih vegetativnih organa ili od specijalnih rasplodnih tijela. Pri sporulativnom razmnožavanju na biljci se mitozom obrazuju specijalne klicine ćelije-spore, ima ih ogroman broj, raznose se vjetrom, vodom, životinjama i kada padnu na povoljno tlo, klijaju i razvijaju se u nove individue. Bespolno razmnožavanje kod životinja je razmnožavanje bez formiranja polnih ćelija. Mnoge jednoćelijske životinje se razmnožavaju bespolnom diobom jednoćelijskih tijela. I višećelijske životinje se razmnožavaju bespolnim načinom. Nova individua se razvija na račin tjelesnih ćelija roditeljske jedinke. Postoje 3 osnovna tipa bespolnog razmnožavanja višećel.životinja: -dioba(fisija) gdje nova jedinka nastaje od relativno velikog dijela materinskog orgaanizma. Roditeljsko tijelo se podijeli najčešće na dvije nove jedinke( dupljari,neki crvi) -pupljenjem, kada se nova individua formira iz malog izdraštaja na površini tijela roditelja( kod dupljara i plaštaša) -formiranjem gemula(-gemule imaju zaštitni omotač koji im omogućava preživljavanje nepovoljnih uslova. Pri nastupanju povoljnih uslova, ćelije gemula se slobađaju omotača i razvijaju u novu jedinku-slatkovodni sunđeri.

U bespolonom razmnožavanju učestvuju sani hedab roditelj, pa nema novih genetičkih kombinacija. Genotip, potomaka je identičan roditeljskom tj ponavljaju se iste osobine iz generacije u generaciju. Jedina pozitivnost ovog razmnožavanja je da se istovremeno, stvara veliki broj potomaka. Javlja se kod biljaka i kod životinja i kod jednoćelijskih i kod višećelijskih. Bespolno razmnožavanje je način reprodukcije, potomke stvara samo 1 roditelj, bez obzira na to da li se ostvaruje 1 ili više ćelija, dijelova tkiva, organa, ili organizama. Poćiva na mitotičkoj diobi somatskih ćelija. Dijeli se na: Vegetativno razmnožavanje i razmnožavanje putem spora. Vegetativno razmnožavanje-od dijelova dioloidnog roditelja direktno nastaje novi diploidni organizam. Te ona se zaniva na sposobnosti regeneracije. Dioba jednoćelijskih organizama- najednostavnija, podrazumjeva diobu jedinke na 2 jednaka dijela mitozom. Jednostruka, koja moze biti: poprečna ( papučice, trepljaši) i uzdužna ( bičari). Višestruka( multipla) –kod biljaka ( hlamidons) i životinja ( ameba i plazmodijum). Dioba višećelijskih organizama- nalazimo je više kod biljaka, potomstvo nastaje iz višećekijskih dijelova roditeljske individue. Iz parčeta nediferenciranog tkiva(srži), uz odgovaajući tretman ( hranjiva podloga) nastaju kompletne biljke( kao npr: duhan). Razmnožavanje moze biti pomoću: -rasplodivih pupova-male biljčice u stabljičinim korjenima ( kod mahovina, crvenih i smedji algi, papratnjača i sjemenjača). -Pomoću korijena ( jabuka, trešnja, malina, kupina) -Pomoću izdanaka- reznice ( vikova loza, smokva) -listovi(begonija) - stoloni ( jagode) -Kalemljenje-vještački način razmnožavanja Višećelijsko razmnožavanje kod beskičmenjaka vrši se pupljenjem (npr: na tijelu spužve nastaju popovi od kojih nastaju jedinke) Prednost- veliki broj potomstva Mana-jednoroditeljski, nastaju klonovi( tj svi potomci su nasljedno jednaki, u potpunosi nasljeđuju majčinsku biljku i nedobijaju nikakva nova svojstva) Sporulacija-pomoću rapolodnih stanica-spora. Spore se nalaze na sporangijama. Za njih je karakteristčna mitoza. Mogu biti Pokretne spore(zoospore), prilagođene za vodenu sredinu, i nepokretne ( aplanospore) se raznose vodom i vjetrom, a ponekad i životinjama. Karakteristično je za alge, gljive, mahovine, papratnjače, cvjetnice. 7.Polno razmnožavanje U svim slučajevim apolnog razmnožavanja haploidni geameti ( n)oplodnjom daju diploidan zigot ( 2n). Gameti nastaju od ćelija sa diploidnim brojem hromosoma procesom mejoze.Mejoza je granica između diploidne i haploidne faze životnih procesa.Polno razmnožavanje omogućava veću raznolikost nasljednih osobina time daje bolje mogućnosti prilagođavanja promjenama u okolini. Predpostavlja se da je bespolno razmnožavanje

starije, a da s epolno razmnižavanje pojavilo kasnije. Polno razmnožavanje je prisutno uporedno sa bespolnim razmnožavanjem kod jednoćelijskih biljaka i životinja. Bespolno razmnožavanje jednoćelijskih organi se realizuju na 3 načina: konjugacija,kopulacija i autogamija. Gameti mogu biti nejednaki heterogameti ili jednaki međusobno-izogameti. Smjena polnog i bespolnog načina razmnožavanja tj: smjena diploidne i haploidne faze označava se kao smejna generacija. Polsno razmnožavanje vrši se pomoću specijalnih čelija-fameta koje su diferencirane na mučku i ženski,tj na spermatozoide i jaja. Kod primitivnih vrsta nema razlike između polova pa su to izogameti, dok kod višik složenijih vrsta postoji razlika u obliku,pokretljivosti i veličini gameta i nazivaju se heterogameti. U oba slučaja razlikuje se u funkcionalnim svojstvima. Gameti nastaju u polnim organizma, a to su sjemenici i jajnici kod životinja, odnosno anteridije i arhegonije kod biljakka. Ima slučajeva gdje se obje vrste gameta razvija na istoj jedinki i takve jedinke se nazivaju hermatofroditi. Proces stvaranja gameta naziva se gametogeneza koja se dešava u gonadama a u osnovi ovog procesa je mejotička ćelijska dioba gdje se 2n svodi na 2 hromosoma u gametima. Nastajanje sprematozoida naziva se sparmatogeneza, a oogeneza je stvaranje ajjnih ćelija.Jajne ćelije su uvijek krupnije od spermatozoida jer sadrže u sebi rezervnu supstancu-vitelus i taj dio jajeta predstavlja vegetativni pol.Oplodnja je spajanja muške i ženske polne ćelije u zigot. Iz zogta nastaje nova jedinka. Polno razmnožavanje jednoćelijskih organizama-realizuje se kroz 3 oblika polnog razmnožavanja: 1.Kopulacija-proces gdje se 2 jedinke spajaju u 1 tvorevinu koja zatim počinje da se dijeli. U ovom slučaju svaka od ovih jedinki funkcionalno ima ulogu mučkog odnosno ženskog gameta. 2.Konjugacija-se realizuje tako što se dvije jednojedarne ili dvojedarne jedinke priljubljuju-konjugiraju. Kod dvojedarnih jedinki jedno jedro je makronukleus i ono ima ulogu kontrole životnih aktivnosti datog organizma, dok drugo je mirkonukleus i ono je polno aktivno. Mikronukleus podliježe dvijema uzastopnim diobama tj: mejozi pri čemu nastaju po 4 jedra u svakoj jedinki. Po tri jeda u svakoj od njih se razgrađuju, a četvrto se ponovo dijeli. Nastaju jedra od čega je jedno stracionarno i ima ulogu ženskog gameta, a drugo je migraforno i ima ulogu muškog gameta. Migraforno jedro se spaja sa stacionarnim jedrom dajuči jedinke i na taj način se vrši razmjena genetičkog materijala. AUTOGAMIJA se sastoji u tome što svaka jedinka nakom mejoze koja se dešava u njoj, obrazuju dva polna jedra. Njihovim spajanjem nastaje zigot sa novom kombinacijom genetičkog materijala. Polno razmnožavanje višećelijskih organizama. Alge i gljive stvaraju uglavnom heterogamete, rijetko izogamete, Kod nekih jedinki se stvaraju oogonije u kojima nastaje ženski gamet. Na istoj ili drugoj niti razvijaju se anteridije sa muškim gametima. Kada anteridije puknu, spermatozoidi izlaze zahvaljujuči vodi dospijevaju do oogonije i tu se vrši oplodnja. Mejozom iz zigota nastaju spore. Polno razmnožavanje vrši se pomoću polnih gameta( ženskih-jaja, muških –sprematozoida, kod biljaka i životinja su prisutna oba spola-izogameti). Dolazi do singamije-spajanja gameta, i tada nastaju nove jedinke koje se razlikuju od roditelja i međusovno. Ovaj tip razmnožavanja prevladava nad bespolnim razmnožavanjem. Prednost-miješanje genetičkog materijala, dvoroditeljski Mana-mali broj potomstva( onoliko koliko je predviđen za vrstu)

8.Individualno razviće životinja-embriologija Embrionalno raviće počinje prvom diobom zigota,a završava sa rođenjem ili izlaskom iz jajeta. Brazdanje oplođenog jajeta započinje prvom diobom zigota pa do nastanka klicinih listova. Prvo nastaju 2blastomere koje se dalje dijele, a broj ćelija se povećava geometrijskom progresijom sve do nastanka blastule. Brazdanje jajeta može biti potpuno ravnomjerno ili nepotpuno-neravnomjerno što zavisi od količine hranjivih materija u njemu.Unutrašnjost blastule je šuplja i to je blastocelom, a sloj ćelija koji je okužuje je blastoderm. Slljedeći stupanj je gastrula, a proces nastajanja je gastrulacija. Gastrula se sastoji od dva sloja blastomera, tj: buduće dve klicine lista, spoljšnjeg-endoderm i unutrašnjeg-endoderma, koji oblaže gastrulinu duplju koja je malim otvorom-bastoporusom povezana sa spoljašnjom srerdinom. Ubrzo se između ektoderma i endodrema gormira treći klicin listić mezoderm, a od ostatka blastuline duplje nastaće primarna tjelesna duplja –psendocelom. Kod viših beskičmenjaka i kičmenjaka u mezodermu se jadlja sekundarna tjelesna duplja celom.Napuštanjem jajne opne ili rađanjem,započinje postembrionalno razviće.Kod nekih grupa organizama nova jedinka je identična roditeljima, i u toku postembrionalnog razvića samo dostiže dimenzije odraslog organizma i stiču polnu zrelost. To je direktno razviće.Postoji i indirektno gdje mladi organizam tek nakon prolaska kroz niz razvojnih stupnjeva dobija definitivni oblik i građu odraslog organizma. Taj proces preobražaja može da bude nepotpun, a to je onda kada nisu zastupljeni svi razvojni stupnjevi(npr:vilin konjic) ili potpun(pčela) gdje novi oranizam prolazi kroz stupnjeve jaja,larka,lutka,imago(odrasla jedinka). Ova pojava je rijetka u životinjskom svijetu.Dužina preobražaja je različita što zavisi od organske vrste i vanjskih faktora. 9.Porkarioti-bakterije Su mikroskopske u submikroskopske veličine. Na površini tijela nalaze se različite vrste izraslina, najčešće bičevi i fimbrije. Bičevi služe za kretanje a fimbrije za pričvšćivanje za podlogu.Molekula DNK je snještena u sitoplazmi.Bakterije se razmnožavaju dijeljenjem ćelija.Čelija majka se dijeli na dvije ćelije-kćeri.Neke fakterije posjeduju specifične fotosintetičke pigmente i vrše proces fotosinteze. To su fototrofne bakterije. Ugljenihidrati su neophodni za sintezu organskih komponenti.Bakterije se dobijaju na 2 načina: -redukcijom CO2-autotrofne -organsku materiju –heterotrofne Razlikujemo sljedeće brste bakterija prema vrsti organa-materije koje koriste kao izvor za preživljavanje: -saprofite-koriste organsku materiju iz uginulih organizama -parazite-organska materija živih organizama -simbionte- zajednički život sa drugim organizmima u cliju preživljavanja U zavisnosti u odnosu na kisid dijelimo ih na: -aerobne-koriste kisik za životnu aktivnosti -anaerobne-žive u uslovima bez kisika Na temperaturi višoj od 100 stepeni dolazim do uništavanja bakterija i njihovih spora i to se primjenjuje u sterilizaciji predmeta, na temperaturi o 0 ili nižoj bakterije žive ali se ne dijele. Imaju široko raspostranjenje. Zaštita od patogenih bakterija je sterilizacija i vakcinacija. Liječenje antibioticima.

10.Talofite Alge,gljive i lišaji-predstavnici Na osnovu složenosti i morfološke raščanjenosti tijelo biljnih organiuzama su grupisana u 2 organizaciona tipa: talofite i kormofite. Talofite su jednoćelijski i višećekuhsju organizmi kod kojih tijelo niej diferencirano na tkiva i biljne organe. Ovakvo tijelo je lus ili steljka. Rzmnožavaju se polno i bespolno.Rasploni organi su jednoćelijske tvorevine. Autrotrofne su mada postoje i heterotrofne. Pretežno su vodeni organizmi, ali ima i suhozemnih. Tu spadaju: alge,gljive i lišaji. Alge-žive u vodenoj sredini. Bogate su pigmentima za fotosintezu, pa su autotrofne. Jednoćelijske su i višećelijske. Sistematika je izvršena na osnovu pigmenta koji daje boju talusu. Najveći proizvođači su organske materije na Zemlji. Gljive-su jednoćelijske i višećelijske. Nemaju pigment pa su heterotrofne.Žive u vazdušnoj sredini. Većina su saprofiti, ali ima malo i parazita. Talus je građen od hifa koje po podlozi grade micelij.Postoje reproduktivne i vegetativne. Razmnožavaju se sporama.. Sistemativano je na osnovu građe talusa i načina nastajanja spora. Lišaji-su simbiotski organizmi.Kosmoploliti su. Nema ih u zagađenim sredinama. Autotrofni su. 11.Kormofite Mahovine, paprati, sjemenjače Kormofite su višećelijske biljke kod kojih su diferencirana tkiva i biljni organi (korijen stablo i list).Prolagođene su na suhozemni način života. Na površini tijela je epidermis sa kutikulom, a provodna tkiva su dobro razvijena i građena su od ksilema i floema. Razlike se javljaju u građu vegetativnih organa i organa za razmnožavanje.Na osnovu organa za razmnožavanje dijele se na: Arhegonijate-starija i jednostavnija grupa u koja spadaju mahovine i papratnjače, a rasplodni organi su arhegonije kod ženskih i anteridije kod muških. Embriofite-sa jednom grupom sjemenjča-sliženije kormofite. Dobro su prolagođene suhozemnim uslovima života. Mogu biti jednogodišnje ili višegodišnje, drvenaste i zeljaste vrste. Rasijavaju se sjemenom-nova tvorevina. Javlja se kao raplodni organ cvijet (za polno razmnožavanje) pa se zovu i cvjetnice.Prema građi cvijeta i položaju sjemenih zametaka na plodnim listovima dijele se na golosjemenjače (jednostavnije) i skivenosjemenjače ( složenije). 12.Skrivenosjemenjače-uopšteno Složenije su građe od golosjemenjača. TO se ogleda u složenije građenim provodnim snopićima, građi cvijeta i ploda. Obuhvataju i drvenaste i zeljaste biljke. Provodni snopić je građen od ksilema ( traheje i traheide) i floema (sitaste cijevi i ćelije).Gametofit je redukovan, a cvijet i plod su složeno građeni. Oprašiki se uglavnom insektima. Neke žive u slatkim vodama, a manji broj je parazita i saprofita. Cvijet je složene građe i većino je dipolan. Sastoji se iz više dijelova. Na cvijetnoj osnovi ( svijetna loža ili cvjetište) u vanjskom krugu su lostovi zelene boje. Oni grade čašicu i to su čašićni listići. Sljedeći krug su živo obojeni listići-latice i oni grade vjnčić ili krunicu. Oba kruga grade cvjetni omotač ili perijant. Treći krug su prašnici. Prašnik je građen iz prašičke niti i ____. U sredini cvijeta je jedan ili više tučaka. Na tučku razlikujemo:plodnicu koja se produžava u vrat a na vrhu vrata je žig. U plodnici su zatvoreni sjemeni zameci. Prema rasporedu listova cvjetnog omotača razlikujemo

zračnosimetrične, dvosimetrične i nesimetrične cvjetove. Građa cvjet,broj i raspored cvjetnih dijelova predstavlja se cvjetnim dijagramom.Cvjetovi mogu obrazovati skupine-cvasti. Iz oplođene jajne ćelije razvija se klica, iz sjemenog zametka sjeme, a iz plodnog tučka plod. Plodni listići skivaju sjemene zametke. Sjemeni zametak se pretvora u sjeme u kome je klica-embrion. Klica je građena iz korijena, stabaoceta, pupoljka i klicinih listova-kotiledona.Zavisno od broja kotiledona skrivenosjemenjače razvrstavamo u 2klase:dikotile i monokotile. Osim u broju kotiledona one se razlikuju još i u građi provodnih snopića, nervaturi lista i građi cvijeta. Dikotile su evolutivno starije.Obuhvataju 250 porodica svrstanih u dvije grupe: horipetole i simpetale.Monokotil je po postanku mlađe i obuhvataju svega 4 porodice. 13.Radijata Zračnosimetrične životinje Višećelijske životinjske organizme-Metazoa prema simetriji tijela dijelimo na radiata i bilateralia. U radijata spadaju spužve i dupljari. Njih karakteriše radijalna ili zračna simetrija tijela koja je nastala kao rezultat pričvršćenog (sesilnog)načina života.Tijelo im je peharasto, dvoslojno(endoderm i ektoderm).Između je mezogleja. Tijelo ovih životinja ima nekoliko ravni simetrije koje prolaze kroz glavnu djelesno osovinu pa se sa više ravni može podijeliti na 2 simetrična dijela. 14.Protostomija Su grupa bilateralno simetričnih višećelijskih životinja-metazoa. To su organizmi koji se slobodno kreću, što je uslovilo bilaterlnu simetriju tijela ( perdnji i zadnji kraj, lijevu i desnu stranu, leđnu i trbušnu stranu). Kroz tijelo se može povući samo jedna ravan simetrije koja sa obje strane ima razmjšten paran broj organa. Tijelo im je građeno iz ekoderma, mezoderma i endoderma, troslojne su životinje. Zbog embrionalnog radvića se razlikuju od ostalih bočnosimetričnih metazoa koji su svrstani u grupu Denterostomija. Kod protostomija se u toku embrionalnog razvića jedinke iz embrionalnih usta-blastoporusa razvijaju prava ili primarna usta odrasle jedinke. Tu spadaju:pljosnate, oble, člankovite gliste, crvuljci, mekušci, zglavkari. 15.Deuterostomija Su grupa bilateralno simetričnih višećelijskih životinja-metazoa. To su organizmi koji se slobodno kreću, što je uslovilo bilaterlnu simetriju tijela ( perdnji i zadnji kraj, lijevu i desnu stranu, leđnu i trbušnu stranu). Kroz tijelo se može povući samo jedna ravan simetrije koja sa obje strane ima razmjšten paran broj organa. Tijelo im je građeno iz ekoderma, mezoderma i endoderma, troslojne su životinje. Zbog embrionalnog radvića se razlikuju od ostalih bočnosimetričnih metazoa koji su svrstani u grupu Protostomija. Kod protostomija se u toku embrionalnog razvića jedinke iz embrionalnih usta-blastoporusa razvija izmetni ili analni orvor odrasle jedinke. Tu spadaju bodljakošci i hordati. 16.Biosistematika-Karl Line, binarna nomenklatura Ili sistematika život svijeta je nauka koja se bavi svrstavanjem živih bića na osnovu njihove međusobne sličnosti i srodnosti. Radi lakšeg snalaženja u mnoštvu različitih oblika života organizmi se grupišu u manje ili veće sistematske kategorije ili taksone Svstavanje se vrši na osnovu njhive međusobne sličnosti po što većem broju bitnih osobina kao što su morfološke,

fiziološke,bihemijske, genetičke i druge. Osnovna sistematska kategorija je vrsta a nju čine srodne jedinke, zajedničkog porijekla, slične građe i načina ishrane, naseljavaju slična staništa, mogu se ukrštati i davati sebi slično plodno potomstvo).Veća kategorija od vrrste je rod, porodica, red,klasa, kolo.Svedski biolog Karl Line je u 18.vijeku postavio temelje naučnog sistematizovanja. Uveo je dvojno imenovanje-binarnu nomenklaturu. Svakoj vrsti prapada latinsko ime koje se sastoji iz dva dijela-prvo ime je ime roda, a drugo je ime vrste(npr:felis domestika) Osim toga uveo je upotrebu velikog slova pa sve sistematske kategorije veće od vrste pišu se velikim slovom. Osnovna je podjela bila na biljke i životinje. Danas imamo 5 osnovnih grupa: monera, protista, fungi, platni i animalia. 17.Ćelijski ciklus Opisuje činjenicu da ukupna aktivnost tjelesnih čekija je ciklično kružno promjenjiva. Karakteristični tok promjene praćen je mikroskopski vidljivim pojavama. Naročito su upadljive promjene u izgledu i rasporedu hromosoma, ali i ostalih dijelova ćelija.Osnovni sadržaj ćelijskog ciklusa je smjenjivanje interfaze i mitoze.U interfazi ćelija se priprema za diobu, pri lčemu je najvažniji proces replikacije DNK, odnosno duplikacija genetičkog materijala i hrmosoma. Utvrđeno je da se replikacija DNK obično obavi u srednjem dijelu interfaze koje ja nazvan s –faza. Dio intergaze do početka duplikacije DNK označava se kao G1-faza, a dio nakon duplikacije DNK je G2-faza. Trajanje pojedinih faza ćelijskog ciklusa razlilito je u raznim ćelijama i rkivima. Duplikacija molekule DNK predstavlja preduslov duplikacije hromosoma, a jedno i drugo je preduslov procesa mitoze. Najveći dio tog ciklusa otpada na interfazu, dok motoza traje relativno kratko. 18.Metabolizam ćelije i organizma Pod metabolizmom se označava sveukupnost biohemijskih i fizičkih procesa koji osiguravaju odravanje,rast i razviće živih bića.U osnovi metabolizma organizma je metabolkzam ćelije. Razmjena materija i energije u ćelijama je osnova svij životnih aktivnosti.Metaboličke aktivnosti obuhvataju dva smjera. To su procesi anabolizma (ili asimilacije( u toku kojih se troši energija koja se ugrađuje u sintetizovana složena jedinjenja i procesi katabolizma u kojima se razgrađuju složena organska jedinjenja do prostijih uz oslobađanje energije.Ta energija se troši na različite životne funkcije organizma. Najznačajniji anaboličan proce je fotosinteza kao i bisinteza bjelančevina. Primjer kataboličnih procesa je varenje hrane. I za jedno i drugo neophodno je prisustvo biokatalizatora-enzima. Oni su katalizatori biološkog porijekla najčešće bjelančevina. Oni ubrzavaju proces ali ne utiču na njihov krajni ishod. Enzimi se sastaoje od opoenzima i aktivne grupe-koenzima koji zajedno čine holoenzim 19.Ćelijske organele:građa,podjela i uloga Ćelijske organele su smještene u cirtolazmi. Dijelimo ih na opšte i specijalne. Opšte su prisutne u svim ćelijama, a specijalne u ćelijama sa posebnom funkcijom. -Endoplazmatski retikum-mreža je sistem svostrukih membrana. Postoje dva tipa retikuluma-granuliram i agranulirani. Na spoljašnjoj površini granuliranog nalaze se nakupine ribosoma, i karakterističan je za sintezu bjelančevina. Agranulirani je gladak a sreće se u ćelijakma u kojima se vrši sinteza ugljenih hidrata i masti. -Ribosomi su sitna tjelašca. Javljaju se u svim ćeliama. Ponekad grade-skupine-polisome. Građeni su od bjelančevina i RNK,masti i soli CA i MG. Osnovna uloga im je sinteza proteina.

-Mitohondrije nalaze se u svim ćelijama. To su centri disanja i generatori energije. Loptastog su ili izduženog oblika nekad rasute a nekad grupisane. Svaka mithondrija je obavijena dvoslojnom opnom lipoptroteinske strukture. Bogate su enzimima. -Golđijev kompleks-pronađen je u životinjskim ćelijama a kasnije i u biljnim. Građen je od mjehurića, membranskog sistema i vakuola. Sadrže sekretorne granule, što je u vezi sa sekretornom ulogom. -Lizosom-otkriveni prije 50 godina.To su tvorevine ograničene dvostrukom membranom i bogati enzimima. Imaju ulogu probavnog sistema ćelije. Najviše ih je u leukocitima -Centrosom-ćelijski centar. Javlja se u svim životinjskim ćelijama i kod nekih biljaka. Jalja se za vrijeme ćelijske diobe. I sastoji se o centriola. -Plastidi-samo kod biljaka. Zavisno od funkcije i boje dijele se na : hloroplaste, hromoplaste, i leukoplaste. SPECIJALNE ORGANELE: MIOFRIBRILE-u svim ćelijama koje imaju sposobnost za kontrakciju NEUTROFIBRILI se javljaju samo u nervnim ćelijama prenose podražaje TREPLJE I BIČEVI omogučavaju kretanje, ishranu i druge funkcije. Srećemo ih kod bakterija, praživotinja i kod životinja, čovjeka i nižih biljaka.

DRUGI RAZRED 1.Čula kao informativni sistemi.Vrsta receptora i proces primanja draži Čula su organi koji imaju sposobnost da primaju energiju specifične draži iz unutrašnje ili vanjske sredine i da je prtovedu do centra u mozgu.čilni organi se sastoje iz tri dijela: 1.čulnih čelija-receptora 2.osječajnih čelija-senzitivnih nervnih vlakana koji provode nadražaj do centra u mozgu 3.motornih nervnih vlakana koji provode nadražaj do izvršioca ili efektora,a to su mišići ili žlijezde. Da bi čulne čelije reagovale potrebno je da draž ima određenu jačinu tj:dovoljni energije da dostigne prag draži.prema građi u funkciji čula možemo podjeliti na: 1.ne specifična čula-djeluju na više vrsta različitih draži u isto vrijeme i ovakva ćula su prisutna kod njjednostavnijih životinja,dupljara i člankovitih glista. 2.specifična čula mogu reagovati samo na određenu vrstu draži i javlja se kod viših bez kičmenjaka i svih kičmenjaka.u zavisnosti od vrste darži specifićna čula možemo podjeliti na mehanička,hemijska,toplotna i svjetlosna.mehanička čula reaguju na razlićite mehaničke nadražaje iz unutrašnje i vanjske sredine. Prema vrsti draži razlikujemo više čula: 1.taktilna-reagujhu na pritisak ili dodir i uglavnom su smještena na površini kože. 2.čulo za ravnotežu-obavještavaju organizam o položaju tijela m prostoru a sličnu funkciju ima i dinamičko čulo. 3.dinamičko čulo 4.čulo sluha-reaguje za zvučne nadražaje a u okviru slišnog aparata čovjeka nalazi se čulo sluha,ravnoteže i dinamičko čulo.

Hemijska čula reaguju na različite hemijske nadražaje iz unutrašnje i vanjske sredine.u hemijska čula ubrajamo čulo mirisa i okusa.čulo mirisa reaguje na meterija u gasovitom stanju a čulo okusa na materija u tečnom stanju.kod insekata čulo mirisa je smješteno u antenama a ukusa u usnom osim kod pčele.kod čobvjeka čulo mirisa smještenio je u nosu a čulo ukusa na kvržicama jezika.čulo vida reaguju na različite svjetlosne nadražaje.kod njjednostavnijih žiovtinja vidne čelije su razbacane poi čitavom tijelu i reaguju na promjene svjetlosti i mraka.oči čovjeka rade na principu fotografske kamere.insekti imaju složene-facetovane oči,one se sastoje iz večeg broja prostih očiju. Toplotno čulo raguje na toplotu i uglavnom su predstavljeni slobodnim nervnim završetcima na površini tijela ili unutrašnjosti organizma 2.Nervni sistem-organizacija i funkcionalna podjela Predstavlja jedan od najvažnijih sistema kod većine životinja i čovjeka.Osnovna jedinica građe n.s je nervna ćelija/neuron,a njeno osnovno svojstvo je nadražljivost i provodljivost.Neuron je građen iz tjela i nastavka dendrita i neurita.Dendriti su kraći nastavci neurona,jako razgranati i provode nadražaj u pravcu tjela neurona.Neuriti- Nervna vlakna su dugi nastavci nervnih ćel.razgranati samo na kraju.Neuriti su zaštićeni sa 2 opne i unutrašnjom(mijelinskom)koja Nadražaj se obićno prenosi sa neurita na dendrite susjednih će.Kod viših kić.ne postoji Direktna veza između dendrita i neurita.Nadražaji se prenose preko hem.jedinjenja Kratkog djelovanja medijatura .Taj oblik veze zove se sinapsa.Kod jednostavnih životinja Postoji direktna veza između dendrita i neurita koja se zove sincicijum. Udruživanjem više nervnih vlakana nastaje nerv-živac.Izdvajanjem iz org.provodi Nadražaj iz oba pravca,dok u org.provodi nadražaj u 1 pravcu. Senzitivan osjećajna nervna vlakna provode nadražaj od receptora do centra u mozgu. Motorna n.v.provode podražaj od tjela neurona koji je u centru doefektora,a to je mišić ili Žlijezda .Nervna vlakna mogu biti različite dužine što je u vezi sa njihovom funkcijom. Kod najjednostavnijih živ.(dupljara)intezitet draži opada sa dužinom pređenog puta. Brzina provođenja nadražaja kod različitih vrsta životinja(kod nižih sporije kod viših brže) .Tokom evolucije razvilo se više vrsta n.s. difuzni,mrežast,vrpčast,trakast,ganglijski,cjevast Prisutan kod dupljara.Neuroni se razvrpcuju u međusoobno povezane,gradeći nervnu mrežu.Ove životinje ne posjeduju nervne centre,tako da nervne ćelije djeluju na sve vrste podražaja.Ove ćelije su smještene odma ispod kože i omogućavaju pokretnje tijela. -vrpčast n.s je složenije građe.ovaj tip je prisutan kod pljosnatih glista i predstavljen je trakama koje su postavljene duž bočnih strana tijela.Međusobno su povezane poprečnim mrežama. -ganglijski n.s je prisutan kopd člankovitih glista mekušaca i zglavkara.ganglije su skupine tjela neurona i predstavljaju nervne centre kod člankovitih glista i zglavkara.U svakom segmentu tijela nalazi se po jedna pšovršna ganglija koje su međusobno povezane uzdužnim I poprečnim mrežama tako da imaju izgled mornarske ljestvice.kod mekušaca ganglije nisu raspoređene po segmentima i nalazi se po jedan par ganglija u najvažnijim oraganima: Glavi,stoplu,utrobi. -cjevast nervni sistem najrasprosranjeniji njjpoznatiji javlja se kod horda.oni su predstavljeni Nervnom cijevi koja se pruža na leđnoj strani tjela.kod kičmenjaka nervna cijev se diferencira Na prednji dio koji predstavlja mozak i zadnji koja predstavlja kičmena moždina. Mozak čovjeka građen je iz 5 dijelova:veliki.srednji,mali,međumozak i produžena moždina.

Mozak se sastoji od oko 15 mil.čelija a od tog broja aktivno je samo oko 10% a 90% spava. N.s čovjeka dijeli se po 2 kriterija: 1.prema funkciji koju obavlja i to na somacki i vegetativni dio 2.prema prostornom-anatomskom prostoru i to na centralni i periferni. Somatski dio upravlja voljnim pokretima,poprečno-prugastim mišičima kao takav je pod uticajem naše volje. Vegetativni dio upravlja radom glatkih mišića i radi bez uticaja neše volje Centralni dio obuhvata mozak i kičmenu moždinu a periferni obuhvata nerve ili živce. 3.Endokrini sistem-funkcija intefracije čulnog,nervnom i endokrvog sistema kao sistema informacija Endokrini sistem čine žlijezde sa unutrapnjim lučenjem. One izlučuju svoje produkte-hormone u unutrašnju sredinu tj u krv, limfu i hemolimfu. Hormoge karakteriše mala količina i veliko fiziološko dejstvo.Mogu djelovati na udaljenim mjestima od mjesta nastanka. Hormoni djluju na enzime ubrzavajuči ili usporavajući njihov rad. Endokrini sistem predstavlja jedno od najvažnijih interfracionih sistema jer je u vezi sa nervnim sistemom i preko njega i sa čulnim sistemo a sva 3 zajedno odražavaju cjelovitost organuzma. Obavjestavaju prganizam o uticajima iz vanjske i unutrašnje sredine, te usklađuju rad pojedinih organa i organski sistema i podešavaju vlastitu aktivnost na uspostavanju ujutrašnje stabilnosti i u novonastalim okolnostima. Kod kičmenajak postoji više različitih žlijezda i još više hormona koje one luče:epifiza, hipofiza,štitna, paraštitna,grudna,gušterača,nadbubrežna i polne. Centralna žlijezda enokrinog sistema je hipofiza. Utiče na važne fiziološke procese. Takođe koordinira raz žlijezda sa unutrašnjim lućenjem po principu povratne sprege čime se potvrđuje jedinstvo i cjelovitost enokrinog sisdtema. Ona je u tijesnoj vezi i sa hipotalamusom što dokazuje jedinstvo endokrinog i nervnog sistema kao jedinstvenog sistema integracije. Građena je iz 3 režnja. Treba spomenuti hormog rasta-somatotropni,oksitocin i vazopresin. Oksitocij igra ulogu pri porodu a vazopresin između ostalog utiče na promet vode u bubrezima. Štitna žlijezda je smještena u vratnom dijelu i luči hormone: tiroksin T4 i trijodtrinonin T3 koje zbog sličnog dejstva zajedno se nazivaju TYROXIN. TYTROXIn je trađen iz aminokieslina tj: proteinskog je porijekla. U svojoj molekuli sadrži atome joda. Uslijed nedostatka joda u ishrani dolazi do gušljivosti: tj.rasta vezivnog tkiva u vratnom dijelu.Ova pojava se otklanja uvođenjem joda u ishranu.RYROXIN utiče na opšti metabolizam mati, ugljikohidrata,bjelabčevina. Samnjeno lučenje ovih hormona smanjuje opšti metabolizam, usporava rad srca... Paraštitna luči parathormon koji utiče na koagulaciju Ca i P soli u kostima, a samim tim i na okoštavanje kosti. Grudna žliejzda pristuna je kod životinja i čovjeka. Mnogi naučnici nisu je smatrali žlijezdom jer do sada nije izdvojen hormon koji ona luči. Međutim experimentalno su dokazali da je važna za normalan rast i ravoj do puberteta. U pubertetu prestaje s radom i pretvara s eu masno tkivo. Gušteaća je endokrina i egzokrina ćlijezda jer luči horone, sokove za varenje koje sarže odgovarajuče enzime. Od hormona ona liči insulin i glukagon koji svojim kontrakcijama regulišu količinu šećera u krvi. Insulim samnjuje nivo šećera tako što omogučava lakši prolazak monosaharida kroz membranu. Glukagon kao antagonist insulinu povečava nivo

šećera, na taj način što stimuliše rad enzima koji razlažu rezervni polisaharid glikogon kojeg najviše ima u jetri i mišičima. Nadbubrežne-veličine graška.Građeni od srže i kore. Sž luči: adrenalin i noadrenalin. Adrenalin ubrzava rad srca, izaziva vazokntriciju, povećava krvni pritisak.Luči se u većim količinama pri različitim emotivnim stanjima. Noadrenalin kao antagonist adrenalinu ima suprotno dejstvo. Djelovanje je kratkotrajno jer se brzo razgrađujue u krvi. Polne luče hormone koje utiču na razvoj sekundarnih spolnih karakteristika kod muškaraca a to su sjemenici i luče kormon testosteron, koji utiče na promjenu glasa, pojavu brkova, brate. Ženski polni organi su jajnici i luče ekstradiol i progesteron i izazivaju promjene žena: povečanje grudi, menstruacija... 4.Sistem organa za varenje Za održavanje osnovnih životnih funkcija i odvijanje životnih aktivnosti potrebna je energija. Energiju organizam doviva iz složenih molekula organskih materija koje s eunose u organizma:tj u organe za varenje. Istovremeno te i druge materije koriste se za obnavljanje ćelija i tkiva tj: za izdradnju organizma. Sve te materije koje se unose u organizam putem organa za varenej predstavljau hranu a proces unošenja tih materija zove s eishrana. Procesi koji se odvijaju u prganima za varenje i koje vode zrazlaganju složenih sastojaka u jednostavnije zove se varenje hranje. Varenje hrane kao bio-hemijski proces je isti ko svih životinja. Rzalike se javljaju u odnosu na kokaciju tog procesa, na sastav fermentne garniture, i u redosljedu uključivanaj fermenata u procesu varenja: Prema lokaciji razlikujemo 3 tipa varenja hrane: -intracelularno varenje-fagocitano (unutarćelijsko) -prelazni-mješoviti tip -extracelularni tip varenja tj: crijevno varenej Intracelularno varenje podrazumjeva razlaganje složenih organskih materije u tjelesnim ćelijama tj: na mjestu gdje će biti korištene. Karakteristično je za praživotinje, sunđere i pljosnate gliste. Mješoviti tip varenja javlja se kod nožih metazoa koji nemaju specijalno diferencirano crijevo ali imaju crijevnu duplju. Ovaj tip varenja susreće se kod dupljara, neku puževa i insekata. Extracelularni tip varenja susrećemo kod svih životinja koji imaju specijalno dierencirani crvijevni trakt gdje se hranjive materije razgrađuju i odatle resorbuju u krv i raznose us ve dijelove organizma. Zbog toga je ovaj tip varenja označen kao crijevno varenej. Susreče se kod sisara-kičmenjaka. Probavni sistem čovjeka čine: usta, ždrijelo, jednjak, želudac, dvanestopalačno crijevo, tanko i debelo. Te žlijezde pljuvačne i želučlane kao i crijevne a zatim jetra i pankreas. U usnoj duplji se nalaze pljuvačne žlijzde koje izlučuju pljuvačku( hemijski sastav je 99% voda a 1 % sz organske i neroganske materije, prije svega ferment tijalin koji razgrađuje škorb i druge ugljikohidrate do glikoze). U želucu počinje druga faza varenja pod uticajem želučanog soka koji u sebi sadrži HCk koja daje kiselost. Uloga CHl je višestruka: -učestvuje u varenju hrane -ubija bakterije -neutrališe otrove -aktivira fermenta -utiče na lučenej sekreta -utiče na rad sfintera (grudni mišiči)

Od organski materija sadrži pepsin koji djeluje na bjelančevine i razgrađuje ih do manjih moelkula polipeptida. Hrmozin djeluje na zdrušavanje mlijeka. Zatim se varenej nastavlja u duadenumu pod uticajem tri soka: -pankreasni sok-sadrži tripsin koji razdrađuje bjelnčevine do dipeptida. -žuč koju luče jetrene ćelije-sluzava tečnost . -sok samog dvanestopalačnog crijeva 5.Tjelesne tečnosti kičmenjaka i beskičmenjaka. Sastav i funkcija. Ćelije tjelesne tečnosti U zavisnosti od hemijsko sastava razlikujemo nekoliko tipova tjelesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Tjelesne tečnosti predstavljaju unutrašnju sredinu organizma. One oblivaju ćelije i tkiva donoseći kisik i hranjive materije ( funkcija). Hidrolimfa je najjednostavnija tjelesna tečnost višećelijskih životinja, sunđera i dupljara.To je ustvari voda u kojoj svi prganizmi normalno žive i ona im svojim sstrujanjem donosi hranu i kiseonik. Hemolimfa je tjelesna tečnost složeniheg hemijskog sastava i prisutna je kod nekih glista, mekušaca i zglavkara. Ona cirkuliše otvorenim sistemom cirkulacije i ne dolazi u kontakt sa spoljašnom sredinom. Od organskih materija sadrži šećer glukozu kao pigmente za disanje u rastvorenom sastavu uglavnom hemmojcijanin, javlja se i hemoglobin. Od neroganskih materija pored vode sadrži jone Na, K i Ca. Od uobličenih elemenata sarže leukocite koji se označavaju kao HOMOCITI. Krv je najsloženija tjelesna tečnost po svom hemijskom sastavu. Prisutna je kod svih kičmenjaka i nekih vrste beskičmenjaka. Krv cirkuliše zatvorenim sistemom cirkulacije tj: krvnim sudovima, arterijama, venama. Sastoji se od krvne plazme i obličenih krvnih elemenata eritrocita, leukocita, i trombocita.Krvna plazma sadrži 91% vode. A od organskih materija sadrži: bjelančevine, albumine, globuline i fibrinogen, a od šečera:galaktozu. Od neroganskih materija osim vode sadrži i hloride. Krv ne dolazi u direktan kontakt sa ćelijama i klivima već taj kontakt ostvaruje preko limfe. Limfa prestavlja jednim dijelom filtrat krvi, a drugim dijelom nastaje radom pojedinih čelija. Ne sadrži eritrocite, a od leukocita su pristuni samo limfociti. Ako iz krvi izdvojimo fibrinogen nastaje krvni serum. Krvni serum nastaje takođe i prilikom zgrušavanja krvi. Funkcije tjelesne tečnosti su: -učestvuju u razmjeni gasova između organske i vanjske sredine -transportuje hranjive materije -učestvuje u regulaciji osmotskog pritiska -imaju odbrambenu ulogu -učestvuju u pulmonalnoj regulaciji organizma raznoseći hormone sa mjesta nastanka do mjesta djelovanja. 6.Odbrambena funkcija tjelesne tečnosti. Imunitet organizma Tjelesne tečnosti imaju različite funkcije u organizmu. Sve te funkcije tjelesnih tečnosti vrše istovremeno i sve su podjednako važne za normalno funkcionisanje organizma. Jedna od tih funkcija je odbrambena koja se realizuje kroz fagocitozu, imunološku reakciju i proces zgrušavanja tjelesne tečnosti. Imunitet je sposobnost organizma da se brani od infekcija, izazvanih otrovima koje proizvode patogenim mikroorganizmi. Imunitet može da bude: Nasljedni-urođeni imunitet je odrežen genetičkom komponentom.

Stečeni imuniet dijeli se na pasivni imunitet koji dijete dobija od majke po rođenju i traje 6 mjeseci, a aktivni se dobija nakon preležane bolesti. Vještački imuniet takođe može biti pasivni imunitet koji se stiče ubrizgavanje imunih seruma, i aktivni koji se tiče vakcinacijom-ubrizganjem živih ili oslabljenih mikroba. 7.Respiratorni pigmenti i transport gasova Učešće tjelesne tečnosti u procesu disanja ostvaruje se preko pigmenata za disanje-hromoproteida-složenih bjelančevina koje sadrže metal. To su hemocijanin, hemoglobin i mioglobin. Hemocijanin se nalazi u rastvoru u tjelesnim tečnostima zglavkara i mekušaća tj: u hemolimfi koja cirkuliše otvorenim sistemom.Tjel.tečnost je plave boje zbog prisustva bakra u hemocijaninu. Za razliku od hemocijanina beskičmenjaka, hemoglobin kičmenjaka je koncentrisan u eritrocitima. Građe je hemijski od bjelačevina globina 96% i dodatne oboje grupe hem 4 %. Globin se može razlikovati po amino kiselinama u svom sastavu kod različitih vrsta, ali je grupa „hem“ uvijek ista i redovno sadrži gvožđe. Uloga hemoglobina je isključivo u prenošenju kiseonika. Mioglobin je mišićni hemoglobin i ima ga uglavmnom u mišićima koji su izraženi drugotrajnim kontrakcijama. Proces vezivanja kisika za hemoglobij je reverzibilna reakcija, a zavisi od visine parcijalnog pritiska Kisita, parcijalnom pritiska CO i od visine temperature. 8.Cirkulacija tjelesne tečnosti. Tipovi sestema beskičmenjaka i kičmenajaka Tokom evolucije razvila su se 2 sistema cirkulacije sjemene tečnosti i to su otvoreni, lagunarni i zatvoreni sistem. Otvoreni sistem javlja se kod životinja koje sadrže hemolimfu kao tjelesnu tečnost. Ovaj sistem cirkulacije se karakteriše time pto je tjel.tečnost cirkuliše svojim sudovima i samo povremeno izlazi na određenim mjestima u međućelijske prostoore. Obliva tkiva i organe donoseči im hranjive materije i kiseonik. Ti prosotriji su označeni kao sinusi ( lagune). Zatvoreni sistem se karakteriše time pto jele.tečnost ne izlazi u međućelijske prostore i cirkuliše iskuljučivo svojim sudovima. Ovakav sistem imaju svi kičemnjaci i one vrste beskičmenjaka koje imaju krv kao tjele.tečnost. U najprostijem obliku zatvoreni sistem je prestavljen trbušnim i leđnim krvnim sudom koji su među sobom povezani poprečnim vezama-amostomozama. Ovakav sistem imaju člankovite gliste.U nedostatku pulsativnog organa srca njegovu funkciju je preuzeo određeni dio leđnog krvnog suda. Srce kao pulsativni organ prvi put se javlja kod mekušaca i vrlo je ejdnostavne građe. Kod kičmenjaka srce ima važnu ulogu u cirkuvaciji krvi kroz arterije,vene i kapilare. Kod riba srce je građeno od 1 predkomore i 1 komore. Koz srce prolazi reudkovana krv, a njena oksidacija se vrši u škrgama. Kod vodozemanaca srce je građeno od 2 P i 2K. Kod ovih životinja prvi put s ekrvotok razdvaja na veliki i mali. Kod gmizavaca srce je rpeđeno iz 2P i 2K, ali zid između komora nije potpun pa oskidovana i redukovana krv nisu razdvojene tj: dolazi do djelimičnog mješanja oksidovane i redukovane krvi, osim kod krokodila koji posjeduje dva aortna luka. Kod pritca i sisara srce je građeno iz 2P i 2K i nema mješanaj krvi. Ptice i sisari posjedu po 1 aortalni luk, kod ptica desni a kod sisara lijevi.

9.Pulsativni organ-građa i zalici Tvorevina, sa fukcijom pulsacije prvi put u evoluciji javlja se kod člankovitih glista. To je specijalno diferencirani dio leđnog krvog suda. Srce se prvi put kao pulsativni organ javlja kod mekušaca. Potpuno diferencirano srce se javlja kod kičmenjaka u grudnom dijelu tijela. Srce je mišićni organ i on je poprečno prugasti mišić. Obavijeno je dovstrukom srčanom opnom. Kod riba je građeno iz 1 P i 1K, a kroz srce prolazi redukovana krv koja se oksidiše u škrgama. Kod vodozemaca je građeno do 2P i 1K a sistem cirkulacije se dijeli na velikii mali. Evolucija je išla ka razdvajanju potpuno lijevog i desnog dijela srca, i do potpunog razdvajanja oksidovane i redukovane krvi. To je prvi put postignuto kod pritca. I kod sisara srce je morfološki i funkcionalno podjeljeno na lijevu i desnu stranu sa predkomoram i komorama. Desna predkomora je odvojena od komore zaliskom sa tri rećnja, a lijeva predkomora je odvojena od lijve komore zaliskom sa dva režnja. 10.Disanje. Razmjena gasova između organizma i spoljašnje sredine i razmjena gasova između tjelesne tečnosti i tkiva. Centar za disanje smješten je u produženoj moždini. Ritmičnko pokretanje plića potpomaže dijafragma. Razlaganjem organskih materija oslobađa se energija, pri čemu se kiseonik troši, a oslobađa se ugljen dioksid. Ovaj proces se odvija unutar ćelije i označava se kao ćelijsko disanje. Pored ovog postoji još i unutrašnje i spoljašnje disanje. Unutrašnje disanje je razmjena gasova između tjelesne tečnosti i ćelije. Spoljašnje disanje ej razmjena gasova između tjelesne tečnosti i vanjske sredine, preko organa za disanje. Kod životinja razlikujemo 4 tipa spoljašnjeg disanja: 1.Kožni tip.najprimitivniji i najrasprostranjeniji tip disanja. Procentualna zastupljenost je daleko veća kod nižih tjelesno organizovanih organizma,a nego kod viših. Najveći broj beskičmenjaka uglavnom diše preko kože. Kod vodozemaca, odnos kožnog i plućnog disanja je 3:2 u korist kožnost, pa zbog toga koža mora uvijek da bude vlažna. Kod gmizavaca ptica i sisara na ovaj tip disanja otpada mali procenat, i kod čovjeka iznosi svega 1%. 2.Trahejni tip disanja javlja se kod insekata. Traheje su uske cjevčice koje započinju otvorima na koži –stigmama. Traheje se odatle granaju na veći broj sitnijih cjevčica koji završavaju u tkivima i organizma pa čak i u pojedinačnim ćelijama. Zahvaljujući trahejama insekti dolaze do kiseonika do se CO2 uglavnom eliminiše preko kože. Insekti koji žive u vodi dišu preko traheja-škrga. To su cjevčice bez otvora a razmjena gasova se vrši na lamelarmnim škrgama. 3.Škržni tip disanja prisutan je kod riba i larvi vodozemaca. Škrge su lamelarni dobro prokrvljeni organi endidermalnog proijekla. U škrgama se vrši uzimanje kiseonika kao i djelimično otpuštanje CO2. CO2 se uglavnom eliminiše preko kože. Kod riba postoji i dodatni organ za disanje tj: ribni mjehur. 4.Plućni tip disanja je zastupljen kod suhozemnih kičmenjaka.Pluća su parni organi različite građe kod različitih vrsta suhozemnih kičmenjaka. Kod odraslih vodozemaca pluća su kesastog ili mjehurastog oblika, jednostavne su građe i od manjeg su znalaja svi procesi disanja, jer ove životinje uglavnom dišu preko kože. Kod gmizavaca, pluća su građena od velikog broja plučnih alveola. Kod zmija lijevo plućno krilo je zakržljalo do desno normalno funkcioniše. Kod ptica pluća sadrže bronhije i bronhiole ali ne i alveole. Ptice pored ovakvih pluća sadrže još i dopunske organe za disanje, a to su vazdušne kese kojih ima 5 pari i veoma za važne za ventilaciju kod ptica. Kod čovjeka i sisara pćuća se satoje o velikog broja malih alveola koje su obložene krvnim kapilarima. Ukupna površina alveola kod čovjeka iznosi 100-150 metara kvadratnik i 40x je veća površina alveola od povšine tijela čovjeka. Rzamjena

gasova se odvija u alveolama, zahvaljujuči razlikama u parcijalnom pritisku gasova između spoljašnje sredine i pluća. Ritmičko disanje omogućava dijafragma i međurebarni mišići. 12.Ekskrecija: fiziologija, evolutivni razvoj ekskrecionih organa, regulacija Izlučivanje je krajni produkt metabolizma koje ćelije nisu iskoritstile i materija koje su štetne za organizam, vrši se preko specijalizovanih organa. Pored specijalizovanih organa izlučivanje se može vršiti preko kože, sluzokože, crijeva, žlijezda i sl. Preko ekskretornih organa vrši se izlućivanje ugljene kiseline, mokrećne kiseline, amonijaka i dr. azotnih jednjenja ( amino kiselina, kao i izlučivanje viška vode i soli). Izlučivanje viška vode i soli vrši se regulacija osmotskog pritiska. Građa ekskretornih organa je različita i zavisi od stepena razvića pojedinih grupa životinja. Najjednostavniji sistem za izlučivanje je ptisutan kod praživotinja, a izlučivanje se vrši preko kontraktivne vakuole. Izlučivanje vode i soli, preko vakuole reguliše osmotski pritisak u ćeliji. Kod najjednostavnijih višećelijskih životinja-sunđera i dupljara izlučivanje se vrši preko čitave površine tijela. Kod životinja koje ne sadrže tjelesnu duplju-pljosnate gliste izlučivanje se vrši preko protonefridija. To je sistem od nekoliko cjevčica koje su zatvorenim krajem okrenute u unutrašnjost organizma, dok se dr. otvoreni kraj ulijeva u unutrašnju cijev koja vodi u vanjsku sredinu. Protonefridije sadrže u svojoj unutrašnjosti treplje, čije kretanje omogučava filtirranje metaboličkih produkata. Kod životinja koje sadrže tjelesnu duplju ( oble člankovite gliste i mekušci) izlučivanje se vrši preko metanefridija. To su izuvijane cjevčice koje su jednim krajem okrenute u tjelesnu duplju, a drugim u spoljašnju sredinu. Kraj koji je okrenut u tjelesnu duplju je proširen u obliku ljevka i bogat je sudovima u kojima teče hemolimfa. Kod insekata-stonogi i pauka izlučivanje se crši preko malpigijevih sudova. To su cjevčice izgrađene od epitelnih ćelija koje se otvaraju između srednjeg i zadnjeg crijeva. Kod kičmenjaka izlučivanje se vrši preko parnih organa bubrega. Kod nižih kičmenajak bubrezi su izduženog oblika do su kod viših u obliku graha. Osnova morfo-fiziološka jedinica svakog bubrega je nefron. Bubreg je građen iz 2 dijela: bovmanove čahure- u kojoj je smješteno malpigijevo tjelašce i iz tubusa tj: bubrežnih kanala. Iz bubrega izlaze mokrečovodi koji se ulijevaju u mokraćnu bešiku ili kod nižih kičmenjaaka i beskučmenjaka u kloaku. 12.Fiziologija kretanja: ameboidno, cilijarno i mišično kretanje Kretanje je jedno od snovnih osobina životinja. Postoje različiti oblici kretanja. Jednoćelij.organizmi se kreću zahvaljujući posebnoj ćelijskoj strukturi. Kod složenijih organizama se javljaju posebno diferencirani organi za kretanje. Oni najčešće funkcionišu zajedno sa drugim sisteminima, mišićima i kostima. Postoje tri osnovna tipa kretanja: Ameboidno kretanje se vrši ispuštanjem dijela ćelije u određenom pravcu, a nakom toga se i ostali dio ćelije preliva u tom smjeru pa se organizmi na taj način kreću. Ovako se kreću amebe a tako ispuštena protoplazma, je lažna nožica ili pseudopodija. Cilijarno kretanje se takođe javlja kod jednoćelijskih organizama, a realizuje se pomožu treplji koje su izdanak čelijske struktore. Pokreti su uslovljeni pristustvom izvora energije i jona Ca i Mg. Mišićno kretanje najveći broj organizama kreće se na ovaj način na ovaj način. Mišićne ćelije imaju sposobnost kontralcije što omogučavaju različiti proteini koji ulaze u sastav mišićnih vlakana ili miofibrila. Razlikujemo dvije vrste mišića: poprečno prugaste (karakterišu se jakin,

naglim i kratkim kontrakcijama i brzim zamaranjem) i glatke ( spori i imaju duge kontrakcije i teže se zamaraju): Mišićne kontrakcije su pračene veliko potrošnjom energije i kisika. 13.Promet toplote i termoregulacija. Proizvodnja toplote i energetski metabolizam Živa bića predstavljaju transformatore energije u prirodi. Poznato je da svako ćivo biće neprekidno gubi energiju tj: toplotu iz svoje unutrašnje sredine i zbog toha mora stalno da je nadoknađuje razlaganjem hranjivih materija. Tokom oksidativnih procesa oslobađa se velika količina energije. Dvije trećine tako oslobođene energije se gubi u vidu toplotnog zračenja i ona nije od koristi za živoinje. Preostala jedna trećina se koristi za sve životne aktivnosti: za rad mišića i druugih organa kao i za različite bop-sintetske procese. Živa bića posjeduju različite mehanizme pomoću kojih regulišu temperaturu u svojoj unutrašnjoj sredini. U zavisnosti od tjelesne temperature i od intenziteta, i od bio-hem procesa sve životinje možemo podijeliti na : poikiloterme i homeoterme. Poikiloterme životinje nemaju stalnu tjelesnu temperaturu ona zavisi od temperaturu vanjske sredine. Sa povečanjem vanjske temp, povečava se intenzitet metabolizma, a time i tjelesna temp. Homeotermne životinje posjeduju različite mehanizme pomoču kojih regulišu stalnost svoje tempertaurue. Ko sisara temp. Tijela kreće se od 36-29 stepeni, a kod ptica od 40-43 stepena Celzijusa. Kod ptica i sisara razlikujemo mehanizme termoregulacije a to su hemijska i fizička. Mehanizmi hemijske termoregulacije najčešće utču na povečanje metabolizma tj: na oksidativne procese. U takve mehanizme ubrajamo svaki uticaj hormona i to prije svega adnrenalina i tiroksina. 14.Voda i njen promet u biljci: apsorcija, transport i transpiracija Voda je na prvom mjestu i po količini i po značaju za život biljke. Količina vode varira kod različitih biljaka pa čak i u različitim organima iste biljke. Različite količine vode su u i u istom organu u raznim fazama njenog razvitka a zavisi od životne aktivnosti i ćel.funkcije. Vodene biljke sadrže mnogo više vode nego suhozemne biljke. Količina vode se kreće od 65%-90% ( kod krasavaca i lubenice), da bi pala na svega 10%-15% kod sjemenki. Voda u biljci se nalazi kao rastvarač-slobodna voda, djelimično kao hem.vezana za molekule raznih materija-molenularno vezana voda i kao voda koja inhibira protoplazmatične koloide ( inhibiviona voda). Oda ima veliki fiziološki značaj za biljku što ste ogleda u: -za odvijanje osnovnih fizioloških procesa -za djelovanje fermenata -za odvijanje hemijskih reakcija -za uzimanje hranjihivih materija -za prenošenje materija kroz biljku -za ishranu biljaka zbog prisustva dva neophodna elementa: kisika i vodika. Sa opadanjem količine vode opada i životna aktivnost protplazme što dovodi do smrti ćelija a tim i cijelo organizma. Iz ovog se zaključuje da životna aktivnost i normalno dovijanje funkcija je moguće samo kada su biljke zasičene vodom. Stanje zasičenost održava se stalnim primanje i ispuštanje vode što predstavlja promet vode ili vodeni režim boljke. Potrebnma zasičenost biljke vodom zavisi od osnosa između primljenje i ispuštene vode. Ova odnos naziva se bodeni balans. Apsorcija vode- različite boljke na različite načine apsorbuju vodu iz svoje spoljašnje sredine. Kod jednoćel. bijaka svaka ćelija ima sposobnost da upija vodu. Višećel. Niže biljke koje žive u

vodi apsorpciju vrše čitavom provšinom tijela. Lišaju, mahovine i neke alge apsorbuju vodu iz atmosfere površinom tijela. Više biljke koje žive u vodi apsorbuju vodu korjenovim stablom. Kod viših suhozemnih biljaka apsorpcija vode se vrši korjenovim sistemom i to ono naručito u zoni korjenovih dlaka. Apsorpcja vode iz zemljišta je složen procest, zbog toga što je voda vezana za čestice zemlje silama molekularnog privlčaćenja. Rzalikujemo više oblika vode u zemljištu koji biljka može da koristi: -Gravitaciona voda je voda koja se javlja nakon obilnih padavina, zadržava se relativno kratko na površinu zemlje a zatim se usljed gravitacije gubi kroz velike šupljine u tlu. Biljkama je pristupačna relakivno kratko ti: samo dok se nalazi na površini zemlje. -Kapilarna voda-uslijed gravitacije zalazi u male šupljine zemljišta za koje su vezane silama molekularnog privlačenja. Ta voda se dugo zadržava i biljke je praktično najviše koriste. -Opnena voda je voda koja obavija čestice zemlje na čijoj se površini zadržava, zahvaljujući molekularnim silama. Molekularne sile su jače ukoliko je manje slojeva vode oko čestica zemlje. -Higrospona voda je jakim silama vezana za čestice zemlje i uopšte je nepristupačna biljaka, tako a je biljke ne mogu uopće koristiti. Voda koju apsorbuju korijenske dlačice kreču se prema centralnom cilindru. Kretanje vode u ovom pravcu objašanjava se razlikama u veličini sisajuče sile ćelija. Kroz žive ćelije voda se kreće osmozom. Da bi voda ušla u zid korijenskie dlačice mora da postoji razlika u snazi usisvanaj između ćelija i okolne sredine. U parenhimu korjena postoji pod snage usisavanja kod ćelija. To znali da u ovom dijelu korjena osim osmotskih sila djeluje povečan intenzitet disanja. Da bi korjenske dlake mogle apsorbovati vodu putem osmoze koncentracija zemljišnog rastvora mora biti manja od rastvora u ćeliji. U slučaju veče koncentracije korjenske dlake neće moći apsorbovati vodu.Apsorpcija vode zavisi i od temp. Zemljišta tako da na nula stepeni prestaje apsorpcija vode. Nedostatak kiseonika takođe negativno utiče na apsorbovanje vode jer otežava disanje. Transport vode kroz biljku-voda koja se apsorbuje preko korjenovih dlaka prelazi putem osmoze iz ćelije u ćeliju. Žive ćelije parenhima korjena utiskuju vodu u traheje i traheide. Snaka kojom ove ćelije utiskuju vodu u sudove naziva se korjenov pritisak. Pod uticajem korjenoog pritiska voda se kreče kroz sudove korjena iz stabla u visinu do 15 m.Između ćel.opni nalazi se vrlo uski intracelulacrni prostori ispunjeni vodom u vidu vodeneniti. Voda kroz ovaj sistem kanala kreće se brže nego putem osmoze kroz protoplazmu ćelije. Pošto korjenom pritisak potiskuje vodu samo do određene visine, penjanja vode na veće visine omugučaje transpiracija. Pri transpiraciji sa površine ćel membrane vodena para preko intracelulara dospijeva u stomine duplje a zatim preko stominih otvora u atmosferu. Tom prilikom u ćelijama lista smanjuje se turgorov pritsak a povećava sisajuča sila.Ćelija u kojima je povečana sisajuča sila apsorbuje vodu iz susjednih ćelija i ovaj proces se nastavlja sve do ćelija koje apsorbuju vodu iz traheja i trahida. Nedostatak vode u sudobina prenosi se sve do korjenskih dlačica koje taka apsorbuju nove količine iz zemljišta. Tako se dobija lanac ćelija gdje je jedan kraj u kontaktu sa vodom iz zemljišta dok je na drugom kraju voda transpiracijom gubi u atmosferu. Transpiracija –se podrazumjeva ispuštanje vode preko listova u vidu vodene pare. To nije samo fizički već je i fiziloški proces koji zavisi od nisa unutrašnjih i spoljašnjih faktora. Transpiracija može da ima pozitivnu i negativnu stranu. Pozitivna strana je stvaranje neprekidnog toka vode u biljci, snižavanje temp.listova, srečavanje povećanja turbularnog pritiska i povećanje apsorcije i transporta vode sa mineralnim materijama. Negativna strana je jače ispuštanje voe od apsorpcije u izuzetnim prilikama ( na visokim temp, kad je

suša).Ispuštanje vodene pare vrši se preko stma, kutikule i lenticela. Transpiraciju preno lenticela vrše starije grane drvenastih biljaka. U kutikulama transpiracija se vrši preko kutikule na taj način što spoljašnji zidovih epidermalnih čekija ispuštaju vodenu paru. Ova transpiracija zavisi od devljine kutikule koja prekriva epidermis. Ukoliko kutikula deblja transpiracija se slabija. U vlažnoj atmosferi kutikularna transpiracija je intenzivnij 15.Mineralna ishrana biljaka i pregled organske ishrane Mineralna ishrana biljaka čine razni elementi koje biljke uzimaju iz vanjske sredine u obliku mineralnih jedinjenja. Iz vazduha preko listova uzimaju veći dioo CO2 i O2 i manji dio H2O. Sve ostale mineralne materije kao što su azotna, fosforn, kacijumova i dr. jedinjenja, največi dio H2O i manji dio CO2 uzimaju iz zemljišta korjenovim sistemom procesom apsorpcije. Da bi se utvrdilo koje su hemijski elementi neohodni biljaka potrebno ej metodom elementarne hemijske analize izvršiti analizu pepela nastalog sagrjervanjem sasušenih biljaka i njenim dijelovima kao i analizom gasova koji se oslobađaju pri tom sagodjevanju. Tako je ustanovljeno da ugljenik, vodonik, kisik i azot u obliku gasa oblaze u atmosferu a u pepelau ostaju u većem procentu sumpor, fosofor, kaliju, kalcijum, magnezijum a u manjim količinama hlor, brom, cink, bakar, nikl, kobalt. Različite biljeka kao i različiti dijelovi iste biljke sagorjevanjem daju različite količine pepela različitog hemijsko sastava, kao i različitim odnosom pojedinih elemenata u pepelu. Količina i sastav pepela zavisi od ekoliških uslova u kojima biljka živi i kao i od faze individualnog razvića. Brzina ulaska mineralnih materija u biljku zavisi od unutrašnjih osobina biljke i od vanjskih uslova sredine. Vanjski uslovi su: -reakcija sredine ( pri neutralnoj i baznoj sredini ulaze kationi, a pri kiselon anioni) -aeraciji-provetrenost zemljišta -temperature zemljišta Unutrašni uslovi: -količina ugljenog hidrata jer od njih zavisi intenzitet disanja, a od disanja zavisi količina energije potrebna za proces. -nasljedna svojstva Mineralne materije su neophodne biljkama za normalno dovijanje bioloških i fizioloških procesa: -ulazi u sastav organskih jedinjenja -izgrađuje enzime -učestvuje u reguliranju osmotskog pritiska -održavaju stabilnu PH vrijednost ćelije -održavaju koloidna svojstva protoplazme Organska ishrana biljaka –od organskih materija izgrađuje se organizma i dobija se potrebna energija. Postoje dva osnovna tipa snadbijevanja organskim materijama: -Autotrofni –podrazumjeva sposobnost biljke da same sebi stvaraju organsku hranu iz neorganskih jedinjenja u prisustvu energije, a tu spada fotosinteza i hemeosinteza. Fotosinteza je sinteza organske materije iz prostih mineralnih materija, uz prisustvo sunčave energije i zelenog pigmenta hlorofila i uz prisustvo vode i ugljendioksida kao i fermenata. Takve biljke nazivaju se fototrofne( a spadaju zelene biljke i manji broj drugih biljki). Hemosinteza je proces stvaranja organskih materija iz neorganskih jedinjenja pri čemu se kroisti hemijska energija koja se uslobađa procesima oksidacije prostih neorganskih materija, takve biljke zovu se hemotrofne biljke a spadaju: bakterije.

-Heterotrofna ishrana-ovaj način ishrane postoji kod nezelenih biljaka. One nemaju hlorofila i ne mogu obavljati proces fotosinteze ali nisu ni u stanju da obavljaju proces hemosinteze. One upijaju gotove organske materije iz spoljašne sredine. U ovu grupu spada večina bakterija, gljiva, lišajeva i neke više biljki. Postoje više oblika heterotrofne ishrane a to su: parazitrani, simbiotski, poluparazitski. 16.Fotosinteza-pigment-građa, funkcija i fizičko hemijske sosobine. Svijetla faza i Tamna faza. Fotosinteza je stvaranje složenih organskih jedinjenja ugljikohidrata iz prostih neroganskih materija CO2 i H2O) i u prisustvu sunčeve svjetlosti, glorofila i specifičnih fermenata. U toku fotosinteze stvaraju se i druge materije kao sporedni proizvod kao npr: nastaje kiseoni koji ima veliku značaj u prirodi.Fotosintezom se akomulira sunčeva svjetlosna energija koja je oblika potencijalne hemijske energije. Gotosinteza je u suštini oksido-redukciona reakcija gdje se CO2 redujuje a voda oksiduje. Krajnji produkt oksido redukcione rekacije je šećer glukoza. Fotosinteza s eodvija u hloroplastima ćelija zelenih dijelova biljke. Struktura hloroplasta je veoma složena. Hloroplast se sastoji do dvoslojnog omotača u čijoj se unutrašnojsti nalazi složen lamelarni –pličast sistem. Ovaj sistem čine lamele grana koje su deblje i lamele stroma koje su tanje. Ploče su poredane jedna iznad drgih. Biljni pigmenti su skoncentrisani u lamelama grana gdje se odigrava svjetla etapa faze fotosinteze dok se u lamelama stroma odgrava tamna faza fotosinteze i vrši fiksacija CO2. Od ukupne sunčeve svjetlosti koja dospjeva na zemlju koristi se samo onaj dio svjetlonih zraka čija je talasna dužina od 40 -750 mmilimikrona. Tj: dio spektra bijele dnevne svjetlosti. Upijanje sunčeve svjetlosti vrše biljni pigmenti koncentrisani u hloroplastima. Najveći dio svjetlosne energije koristi se za odvijanje gotosinteze, manju dio se transformiše u hemijsku energije organskih jedinjenja, a neznatni dio se pretvara u tooplotnu energiju. U hlorplastima se nalazi tri vrste pigmenata, a to su: -Hlorofil u potpuno čistom stanju se satoji od dvije složene materije i to hlorofila A i B a oba su izgrađena od ugljenika, vodonik, kisika i magnezija. U procesu fotosinteze hlorofil ima dvojaku ulogu: da upija svjetlosnu energiju i da je dalje rpenosi i da prenosi vodonikove atome. -Karontin -Ksantofil Opšta formula fotosinteze je 6CO2 +6H2O + ENERGIJA I ENZINI- 6CH12O6 + 6O2 Svijetla faza fgotosinteze-za ovu fazu fotosinteze je potrebno direktno psisutvo sunčeve svjetlosti, enzima i hlorofila. U ovoj fazi se odigrafaju fotofizički proces upijanja sučeve svjetlosne energije od strane elektrona hlorofila i vrši se fotoliza vode. Elektroh hlorofila koji je primio određenu količinu sunčeve energije prelazi u pobuđeno stanje i nastoji da s eoslobodini priljenje energije i ponovo vrati u prvobitno stanje. Promljena energija mijenaj pravac kretanja elektrona pomjerajuči ga na viši nivo. N višem nivou krečući se lektron se oslobađa pimljene sunčeve energije i vraća se u provobitni polža u molekuli hlorofila, kad aje sposoban da ponovo upije novu količinu sunčeve energije. Na ovaj način se uspostavlja cikličku put elektrona. O.slobođena energija hvata fosofor i vezže je u organsko jedinjenje ATP bogato hemijskom energijom. Ovaj kružni put elektrona i sinteza ATP-a naziva se cijlična fosforilacija. Osim ovog puta postoji i neciklični put elektrona gdje se takođe vrši sinteza ATP- i proces fotolize vode.

Tamna faza fotosineze dobila je nazim prema naučniku Kelvinu koji je izućavao i time dao svoj doprinos u objašnjavanju ovog procesa. U procesu ciklične i neciklične koskorilacije ustvari se vrši transformacija sunčeve kinetičke energije u hemijsku energiju koja se akomulira u ATP-u i služi kao izbor za fotosintezu u mraku. Tamna faza se odvija u 2 podfaze: -u prvoj se vrši vezivanje CO2 za jednu pentozu pri čemu nastaju organska jednjenja sa 6C atoma koje je nestabilno i razlaže se na dvije molekule fosfolicerinske kiseline -u drugoj fazi fosfoglicerinska kiselina se redujue pomoću H iz svjetle etape pri redukciji fosfoglicerinske kiseline izdvaja se voda i nastaje fosfoglicerinski aldehid.Jedan dio fosfoglicerinskog aldehida se transpirmiše u dioksido aceton fosfat, dalja sinteza teče tako štop se dioksido aceton fosfat i drugi dio fosfoglecerinskog aldehida procesom aldolne kondezacije transformišu u fosfat šećer. Osim ovog nastaju i druga organska jedinjenja kao što je saharoza. 17.Respiracija biljaka-aerobno i anaerobno disanje Disanje je metabolički proces koji počinje razgradnjom šećera glukoze do pirogrožđanske kiseline. To je niz oksido redukcionih rekaicja. Najvažnija karakteristika rekacija obuhvaćenih pojmom respiracija je to da se u toku njih znatan dio hemijske energije oslobađa veže i deponuje kao korisna energija koja s ekasnije može koristit za različite oblike aktivnosti u ćeliji. Disanje formula: 6CH12O6 + 6O2- 6CO2 + 6H2O + energija Navedena se rekacija u biološkim sistemima neodvija u jednom koraku i uz naglo oslobađanje velike količine energije već je raščlanjena na niz međuproizvoda, koje sadrže sve manje količine energije, kako proces odmiče. Ugljenihidrati se razgrađuju postepeno i procese koji se dešavaju možemo svrstati u aerobne i anaerobne procese. Početna faza u proceu disanja kod večine organizama potpuno su nezavisne od prisustva kiseonia i zovu se anaerobno disanje ili glikoliza.Ako u tom procesu učestvuju mikroogranizmi onda je to fermentacija. Mali broj organizama zasniva čitav sovj respiratorni metabolizam na anaerobnom disanju. Oni su potpuno neovisnni o kisiku i to su anaerobni organizmi. Neki mikroogranizmmi kvasci mogu živjeti normalno i uz i bez kisika. Ukoliko žive u uslovima bez kiseonika svu energiju za životne procese dovijaju anaerobno, razgradnjom šećera glukoze do etanola i uz oslobađanje CO2. Taj proces predstavlja alkoholno vrenje-fermentaciju a odvija s eu nizu bio hemijskih reakcija. Glikoliza je prva faza disanja gdje se razgrađuje šećer glukoza do priogrožđane kiseline i oslobađa se energija. Ukoliko ima dovoljno kisika u ćeliji započeće proces koji omogučava oslobađanje velike količine energije. U tom procesu se priogrožđana sredina nizom bio hemijskih rekacija dalje razgrađuje u mitohondrijama sv edo CO2 i H2O i to je aerobna resporacija i može se podjelit na dva dijela: -krebsov ciklus -oksidativna fosforilacija Oba dijela se realizuju u mitohondrijama, a oslobođena energija se prevodi u energiju molekula ATP. Krebsov ciklus se sastoji iz niza bio-hem rekacija pri čemu se pirogržđana sredina razlaže na molekule CO2 i atome H.Otpušštene H atome prihvataju specifični prenosioci H elektrona, i prenosi ih do molekularnog O2. Taj lanac prenosa naziva se oksidativni lanc. Dobar dio energije iz ovih reakcija se koristi za fosforilaciju. Cijeli ovaj proces nosi naziv oksidativna fosforilacija. 18.Fiziologija rasta i razvoja pojedinih biljnih organa. Fitohormoni auksilni giberlini, citkinini i infibitori rastenja

Rastenje e neprekidno povećanje mase biljnog organizma, pri čemu nastaju nove ćelije, tkivo i organi. Ovo se realizuje kroz gaze: -Embrionalna-nastaju nove ćelije meristemskog tkiva -Faza izduživanja-ćelije gube meristemski karakter, i izdužuju se -Diferencijacija Da bi se realizovao ovaj proces potrebno je prisustvo osnovnih prganskih materija, energije, fermenata, fitohormona i vitamina.U fazi izduživana učestvuju auksin a naročito heteroauksin. Kada je razviće u pitanju razviće razlikujemo embrionalno i postembrionalno razviče. Embrionalno razviće započinje kaon opplodnje, kad azigot neko vrijeme midure, a onda se zigotna ćelija dijeli na dvije ćelije. Od gornje anstaje drška, a od dnje nakon više dioba nastaje klica, koja nosi začetak kotiledona. U ranoj fazi se difernciraju polovi buduće biljke: koriejen i izdanak. Na embrionu se rezliku: korjenak, kotiledoni, stabaoce, i klicin pupoljak. Između kotiledona i korijena je hipokotil, a epikotil između kotiledona i klicinog pupoljka. Postembrionalno razviće započinje klijanjem sjemena kada iz faze mirovanja prelazi u aktivni život. Da bi se realizovala ova faza neophodno je prisustvo vode, odogovarajuće temperature, kiseonik, svjetlost. Da bi se sve faze u razviću biljaka realizovale potrebno je i prisustvo fitohormona koji mogu biti stimulatori i inhibitori. S tim stimulatori su: aukcini, giberlini, citokinini a inhibitori apscisinska kiselina i etilen. Ouksini utiču na rast u visinu, sprečavaju opadanje listova i plodova, kao i za razvoj bočnoh grana. Giberlini utiču na izduživanje biljke, obrazovanje cvijeta i mirovanje sjemena i popoljaka. Citokinini podstiču diobu ćelije, proces starenja, mirovanja sjemena. Apscisinska kiselina nepovoljno utiče na proces rasta, izaziva opadanje listova i plodova, inhibira cvjetanje. Etilen podstiče sazdrijevanje plodova, podstiče opadanje listova i podlova, koči izduživanje izdanka i korijena, utiče na cvjetanje. 19.Pokreti kod biljaka Biljke pripadaju grupi organizama koji su pričvršćeni za podlogu i kao takvi ne mogu aktivno da se kreću osim manje grupe nižih biljaka ili izvjesti stadij razviča ili gameti viših biljaka. Za razliku od biljke kao cjeline, njeni pojedini organi izvode aktivne pokrete. Biljke su kao i ostala živa bića osjetljiva na uticaj raznih faktora spoljašnje i unutrašnje sredine i na njih odgovaraju određenim pokretima. Faktor koji izaziva te pokrete označava se kao draž.Najmanja jačina draži koja može izazvati reakciju organizma označava se kao prag draži.Prag draži je različit ne samo za različite biljke nego i za različite organe iste piljke, a čak i za isti organ zavisno od starosti, fiziološkog stanja kao i uticaja drugih faktora. Način reagovanja organizma može biti u pravcu izvora draži –pozitivna rekacina ili suprotno od izvora draži-negativna reakcija.Za izvođene pokreta biljci je potrebna energija koju dobija iz sopstvenog metabolizma. Razlikujemo 2 tipa pokreta kod biljaka: -lokomotorni-taksije -pokretni organa biljaka koje su pričvršćene za podlogu Lokomotorni pokreti se javljaju kod mižih biljaka: bakterija, algi, gljiva, spora, mikrogameta. Prema načinu kako se ovi potreti ostvaruju razlikjemo: ameboidno kretanje, cilijarno kretanje, i kretanje pomoću trepji i bičeva. Sva ova kretanja su izazvana pod uticanjem neko spoljašnje faktora. Prema vrsti draži taksije se dijele na: fototaksije(izazvane svjetlošću),hemotaksije(izazvane djelovanjem hemijskih materija), lidrotaksije ( izazvane vodom ili vlagom), aerotaksije ( izazvane određenom koncentracijom kiseonim). Pokreti

organa biljke pričvršene za podlogu mogu biti: indukovani ( izazvano spoljašnjom dražI) i autonomni ( izazvani unutrašnjim nadražajem ). Indukovani pokreti dijele se na: -Tropizme-su pokretni koji se izvode u zavisnosti od pravca djelovanja draži.Mogu biti pozitivni i negativni. Prema vrsti draži dijele se na: fototropizme,hemotropizme,hidrotrpoizme, geotropizme i termotrpizme. -Nastije su pokreti koji su izazvani difuzni dražima koje nemaju pravac djelovanja ali pokreti nastali kao odgovor na tu vrstu draži izvode se u tačno određenom pravcu. Prema vrsti draži razlikujemo: gotonastije, hemonastije, termonastije, sizmonastije(nastale pod uticajem potresa). Nutacioni potreti nastaju zbog nejednakog rastenja pojedinih strana biljnog organa, a variocioni porekti nastaju usljed promjene turgurovog pritiska u ćeliji. 20.Proteini:hemijska struktura, klasifikacija, uloga.Promet,razgradnja proteina u organizmu. Bjelancevine ( proteini ) predstavljaju osnovnu strukturtnu i funkcionalnu komponentu protoplasta svih zivih celija. Ne samo da upravIjaju najbitnijim životnim aktivnostima nego cine čak 60·80% suhe tvari protoplazme. Zbog toga se opravdano smatra da je protoplast primarno proreinske prirode. Osnovna gradivna komponenta polimenih spojeva proteina su njihove osobene monomere - aminokiseline. Aminokiseljne su organske kiseline koje u svojoj molekuli sadrze najmanje jednu amino (-NH2) ijednu karooksilnu (-COOH) gupu. U ovisnosti od broja ovih grupa, dijete se na di-amino, di-karbonske aminokiseline. Aminokiseline su amfoterna jedinjenja (tj. ponasaju se i kao baze i kao kiseline). Hemijski elementi: C,H,O,N,S Udio: 60-80 % Komponente: aminokiseline (20) Vrsta ovisi od: reda, broja i rasporeda aminokiselina. Dijele se na proste proteine i složene proteine. Prosti su: protamini, histoni,legumini, glutamini, glijadini,ovolobulini,laktoglobulini itd.. Složenisu:fosfoproteidi,glikoproteidi,kromoproteidi,nukleoproteidi,lipoproteidi,metalloproteini. 21.Ugljiko hidrati: hemijska struktura, uloga i klasifikacija.Razgradnja ugljiko hidrata u organizmu Ugljikohidrati su narasprostranjenije organske supstance u prirodi. U prirodi ih ima više nego svih ostalih organskih supstanci zajedno. U biljnom organizmu služe kao gradivni materijal ( ceuloza) ili rezervna hranjiva supstanca ( skrob). Manjim dijelom u organizmu životinja ugljikohidrati su gradivni ( hitin), a većinom čine energetska jedinjena ( glikogen). Pored ugljika u građi ugljikohidrata učestvuju vodoin i kiseonih. Odnos pojedinih komponenti slijedi iz njihove opće formule: Cn (H2O) n, ŠTO ZNAČI DA JE NAJČEŠĆO KOLIČINSKI ODNOS OVIH ELEMENATA U GLUCIDIMA: 1 (C) : 2(H) : 1 (O) Prema složenosti građe, dijelimo ih na : Monosaharide Oligosaharide Polisaharide Monosaharidi su jednostavni seceri koji se hidrolizom ne mogu razarat na prostije spojeve koji bi imali svojstvo ugljikohidrata. Dijele se na heksoze ( sa 6 C atoma ) pentoze ( sa 5 C

atoma) U hektoze spadaju: glukoza, fruktoza, galaktoza i manoza, a u pentoze – riboza i dezoksiriboza. Glukoza : ( grožđani šećer ) najcesce se susrece u plodovima ( posebno u grožđu ) krvi I drugim biljnim I zivotinskim organima. Ulaz u sastav oligosaharida I polisaharida biljnog I zivotinjskog porijekla : saharozi, skrobu, celulozu, glikogenu. Fruktoza: ( vocni secer ) najrasirenii je u medu I plodovima. Galaktoza kod biljaka ulazi u sastav polisaharida galaktana, a kod zivotinja I covjeka sastojak je mlijecnog secera ( laktoze ) Manoza: se uglavnom susrece ko biljaka kao monomer u molekulama slozenih polisaharida ugljikohidrata. Pentoze su uglavnom sastojci slozenih makromolekula nukleinskih kiselina odnosno nukleoproteida Dakle monosaharidi su slatki, topljivi u vodi, nisu razlaživi, i sastoje se od 1 molekule. Oligosaharidi: spajanjm 2 –10 molekula monosaharida uz izdvajanje odgovarajuceg broja molekula vode nastaju jedinjenja oligosaharida. U oligosaharidima monosaharidi su povezani glukozidnim vezama. Za organizam zivotinja i biljaka medju njima najvaznija je skupina disaharida u koje spadaju: maltoza, laktoza, celobioza i saharoza. Maltoza je oligosaharid ( disaharid ) sacinjen iz dva ostatka alfaglikopiranoze međusobno povezanim preko prvog i cetvrtog C atoma. U prirodi nastaje kao međuprodukt u razgradnji skroba od glukoze. Slatkog je okusa, kristalizira i reducira okside metala. Laktoza je mlijecni secer sastoji se od beta – galaktoze i beta – glukoze. Ova dva secera u laktozi vezana su na 1 i 4 C atomom. U prirodi se susrece u mlijeku, a enzimi kvasca se ne razlazu. Saharoza ili tršćani secer izgradjuju monosaharidi alfa D glukoza i beta – D fruktoza. Javlja se kao vazan prehrambeni proizvod. Razlaze se na glukozu i fruktozu. U prirodi se javlja kod saharofilnih biljaka: secerna trska, serecrna repa, crveni luk itd. Celobioza je poluproizvod celuloze koji nastaje njenom razgradnjom, izgradena je od dvije ili vise molekula beta – glukoze medjusobno povezani na 1 i 4 C atomom. Rastvorljivi u vodi i slatkog je okusa. Trehaloza je disaharid sagradjen od dvije molekule alfa D – glukoze sa vezom na 1 C atom nalazi se u rizi, jecmu, gljivama, morskim algama, pekarskom kvascu i hemolimfi kukaca. Dakle oligosaharidi građeni su od 2-10 molekula monosaharida, ropljivi su u vodi, zraloživi, slatkastog okusa. Polisaharidi su slozena jedinjenja izgradnjena od veceg broja jedinjenja monosaharida. Zastupljeni su u svim zivim organizmima, bilo kao gradivna ili rezervna energetska materija. Kao gradivna komponenta celuloza ulazi u sastav stanicnih stijenki biljaka. Najzastupljeniji rezervni polisaharid kod biljaka je skrob, a kod zivotinja je glikogen. Od ostalih polisaharida, posebno su znacajni interesantni hitini, pektini, heparini i agar. Skrob nastaje procesom fotosinteze u listovima biljaka odlake se razgradjuje od monosaharida i transportira do mjesta nakupljanja: sjemenke, gomolj, gradivne komponente skroba su amilozua i amilopektin. Glikogen ili zivotinjski skrob takodje je gradjen od glukoze. Sintezira se u zivotinjsko i ljudskom organizmu i deponira u jetri u kojoj cini i do 20 % mase te misicima gdje mu se sadrzaj krece do 4 %.( Uloga energetska, porijeklo životinjsko)

Celuloza je kao i skrob polisaharid biljnog porijekla sastavljen od mnostva molekula glukoze izgradjuje stanice membrane i sammim tim cini osnovnu mehanicku potporu biljnih organizama. Za neke zivotinje a posebno za prezivare cini bitan sastojak hrane. (Uloga gradivna, porijeklo biljno) Hitin je polisaharid zivotinjskog porijekla. Hitin cini osnovnu supstancu skeleta rakova i insekata primarno ima potpornu zastitnu ulogu. (Potporno-zaštitna uloga, porijeklo životinjsko) Pektini su polisaharidi koji se susrecu u plodovima jabuka, krusaka, dunja i drugih vrsta tvrdog voca po hemijskom sastavu pektin je polimer galakturonske kiseline. (Porijeklo biljno) Heparin je polisaharid izoliran iz jetre. Ima funkciju sprecavanja koagulacije. U svojoj strukturi ima glukozamin, glukorosku kiselinu i 4-5 molekula sumporne kiseline.(Uloga : sprečava koagulaciju, odnosno prevođenje protrombina u trombin, i fibrinogena u fibrin, Životinjsko porijeklo) Agar – agar je polisaharid morskih algi. Strukturno je izgradjen od D i L galaktoza vezanih 1, 3 glukoznim vezama. U vreloj vodi daje sol – stanje koloidnog rastvora koji pri hladjenu prelazi u gel. Upotrealjava se kao podlog0a za uzgoj bakterija kulture tkiva te za elektroforetsko razdvajanje proteina. (Uloga: hranjiva podloza bakterija, i elekroforetsko razvajanje proteina. Porijeklo biljno). Energetsku ulogu: glikogen (životinjskog porijekla), škrob(biljnog porijekla). Cradivnu ulogu: ceuloza(biljnog porijekla),pektin (biljnog porijekla), agar-agar (biljnog porijekla), hitin( životinjskog porijekla) i heparin ( životinjskog porijekla). 22.Lipidi hemijska struptura, klasifikacija i uloga.Prometa lipida u organizmu Masti ( lipidi ) su nerastvorljivi u vodi a rastvojrljivi u organskim rastvaracima. Benzolu, hloroformu, acetonu, vrelom alkoholu. Prma strukturnoj organizaciji dijelimo ih na proste i slozne. Poste masti ( lipidi ) su estri trihidroksilnog alkohola ( glicerola ) masnih kiselina ( oleinske palmitinske i stearinske ). Cvrste masti cine spoj glicerola sa zacicenom palmitninskomili stearinskom kiselinom za razliku od njih u sastav tecnih masti ili ulja ulazi oleinska proste masti s vodom grade nestbilne ( nezasiceene ) emulzije. Zagrijavanjem masti u prisustvu luzina dolazi do saponifikacije cime se dobivaju jedinjenja sapuna ( koja su topica u vodi ) procesom saponifikacije masti se razgradjuju na glicerol ili masne kiseline. Uvodjenjem u nezascicene masne kiseline vodonika ( procesom hidrogenizacije ) one prelaze u zasicene sa izmjenjenim mirisom i okusom. U industriji se razvio postupak pravljenja margarina i biljnog masla. Masti kao rezervnu organsku tvar karakterizira velika energetska vrijednost i pocinju se trositi samo u nedostatku glukoze. Voskovi ( ceridi ) za razliku od glicerida umjesto glicerola sadrzi dugolancane jednovalentne alkohole. Medjutim poznatijim supstancama ove skupine su: pcelinji vosak, spermacet i lanolin. Sterini sa alkoholnom grupom dobivaju nasvatak - ol ( holester – ol, ergostero – ol ) osim holosterola poznati sterilni su zucne kiseline i steorini hormoni. Slozene masti ( lipidi ) u slozene masti ubrajamo fosfolipidi i glikolipidi. Izgradjene su od glicerola, masnih kiselina i fosforne kiseline ( lecitin ) od poznatih fosfolipida treba istaci lecitin, kefalin, plazmalogen i lizosfolipid. Fosfolipidi cine temeljnju komponentu zive membrane celije. Odvijanje normalnih zviih procesa u organizmu vezano je za specificne funkcije slozenih lipida. Fosfolipidi takodje ucestvuju u penneaoiliteru stanicne membrane posebno pri prenosu jona Na ( plus ) K u srcanom misicu. Lizofosfatidi izazivaju hemolizu (

razgradnju ) eritrocita. U zmijskom otrovu nalaze se fosforlipaza A zbgo cega nakon ujeda zmije dolazi do hemolize eritrocita. Glikolipidi – obuhvataju : Cerebrozide, gangliozide, sulfatide. Cerebrozide su prvi put izolirani iz mozga. Ganglizidi su izoliraniiz gangliskih celija mozga ( sive mase ). Sulfatidi su jedinjenja slozenih lipida izolirana iz jetre bubrega a velikim sadrzajem obuhvacen je i mozak. Uloga: energetska, gradivna, zaštitna, toplotna. Građa: altkodol, glicerol, VMK-palmitinska, stearinska, oleinska. Podjela: prosti, složeni,karitinoidi. 23.Značaj i uloga enzima, hormona i vitamina u organizmu Vitamini su fiziološko aktivne supstance koje se u organizmu javljaju u veoma malim količinama, ali su neophodni za normalan rast i razvoj živih bić kao i održavanje životnih funkcija. Imaju vešestruku ulogu u oranizmu jer učestvuju u biohemijskim i fiziološkim procesima kao sastavni dio enzima te ih označavam kao biokatalizatori.Najveći broj vitamina mogu sintetizovati samo biljke, dok jedan manji dio vitamina sintetišu samo neke vrste životinja. U novije vrijeme, vitaminje se masovno vještački proizvode. S obzirom da su biljke glavni porizvođači vitamnina, one najčešće nemaju problema sa njihovim nedostatkom, dok kod životinja i čovjeka nedostatk izaziva različite poremečaje-avitaminoze što se odražva na rast i razviće.Imamo vitamine koje se razvaraju otapaju u mastima-liposolubilne--A,DE,E,K i F i one koje se rastvaraju u vodi-hidrosolubine a to su vitamini B kompleksa i vitamin C. Hormoni su supstance koje zajedno sa enzimima i citaminima imaju katalitičku ulogu u organizmu sa ciljm da održe cjelovitst organizma i u organizacionom i u funkcionalnom smislu. Javljaju se u malim količinama i svoju ulogu realizuju tako što pokreču, stimuliđu procese.Bijelimo ih na biljne-fitohormone i na životinjeske hormone. Prema krajnjem djelovanju biljne hormone dijelimo na: stimulatore i inhibitore. Zivotinjski hormoni ( zoohormoni ) su fizioloski aktivne materije – produkti zlijezda sa unutrasnjim lucenjem ili nezeljenog porijekla. Oni putem krvi dospijevaju do svih celija po hemisjkom sastavu zivotinjski hormoni mogu biti: steroidi, bjelancevine i polipeptidi, amini i male molekulske mase, nezasicene masne kiseline. Enzimi su proteidi ili proteini sa katalitickom funkcijom. Osnovnu komponentu enzima ( apoenzim ) cine bjelancevine. Dok drugu komponentu ( koenzim ) izgradjuje neka prosteticka skupina koja moze biti prestavljenja i vitaminom. Enizimi su na bazi prirode podjeljeni u 6 grupa: oksidoreduktaze, transveraze, hidrolaze, liaze, izomeraze, ligaze. Apoenzim "prepoznaje" supstrat tj. vrsi "izbor" reakcionog partnera i njegovo aktiviranje, dok je koenzim zaduzen za tip hemijske reakcije ove dvije komponente cine cjelovitu strukturu enzima (holoenzim). 24.Bioelementi: objasni i podijeli Makroelementi-smatramo one čija je koncentracija u organizumu 0,04 ili više, a to su: kisik,ugljik, vodik,azor,kalcij,fosfor,kalij,sumpor,hlor,natrij,magnezij. Mikroelementi-manje od 0,04: željezo, cink, bakar, jos mangan, maliden, kobalt Ultramikroelementi- u tragovima: arsen, živa, olovo, zlato, radijum itd...oni u živom organizmu mogu i štetiti.

TREĆI RAZRED 1.Ekologija-definicija i podjela Ekologija proučava cjelokupnost zakonitosti,interakcije organizama i njihove sredine posebno naglašavajući adaptivnost-prilagodljivost živih bića- Ekologija se definiše kao nauka o eko sistemima, kao nauka o životnnoj sredini, kao nauka o strategiji života. Dakle ekologija proučava cjelokupnost odnosa organizama i njihove sredine.Riječ oikos u grćkom jeziku znači dom, kuća a riječ logos znači nauka. To znači da je ekologija nauka koja proučava organizme u kući, domu odnosno na prostoru gdje žive. Na osnovu toga ostvaruje se međusobno djelovanje i međuzavisnost organizama i sredine ili jednostavno rećeno, stvaraju se odnosi organizma i sredine, što i jeste predmet i zadatak proučavanja ekologije kao naučne discipline. Ekologija je povezana sa dr.kako biološkim tako i dr. prirodnim naukama kao i društvenim. Diferencijacija se u užoj specijaciji vrši po osnovi različitih kriterija i to: -prema steoenu integracije sistema koje ispituju -prema objektima koje ispituju odnosno prema različitim sistemskim kategorijama organizma koje ispituju. U okviru ekologije izdvaja se: -idioekologija koja pruučava ekologiju jedinki -sinekologija koja proulava više nivoe integracija kao što su: populacija, biocenoza, eko sistemima. 2.Geobiosfera,životne sredine i životne oblasti Geobiosfera označava prostor na zemlji u kojem se odvija život. Obuhvata: litosferu, hidrosferu i atmosferu. U geobiosferi se vrši transformacija sunčeve energije u hemijsku i toplotnu energiju i njihova akumulacija.Kiseonik u atmosferi je proizvod geobiosfere. Geobiosfera stalno učestvuje u stvaranju sedimentnih stijena i tvorevina organske prirode kao što su: kameni ugalj, lignit, nafta itd... Zemljište na površini zemlje je rezultat geobiosfere. Iako geobiosfera predstavlja jednu cjelinu, jedan jedinstven sistem, ipak je poguće unutar nje izvršiti određeni, makar uslovnu diferencijaciju na sisteme nižeg ranga, a to su dvije tzv: životne sredine- vazdušna i vodena sredina. Životne sredine-megaekosistemi- Razlike između vodene i vazušne životne sredine dolaze iz razlika fizičko-hemijske karakteristika vazduha i vode, zatim iz razlika ponašanja određenih ekoloških faktora u tim sredinama. Vazduh predstavlja smjesu azota 78%, kisika 21%, ugljendioksida0,03% i ostalih gasova 1%.Voda predstavlja jedinjenje vodonika i kiseonika. Gustina i pritisak vode su veći od gustine i pritiska vazduha, pti čemu pritisak u vodi raste sa povećanjem dubine.

Životne oblasti-makroekosistemi-Organizmi vazdušne sredine su uglavnom organizmi koji žive na kopnu iz čega i proizilazi podudarnost između vazdušne životne sredina i životne oblasti kopna. Postoji značajna razlika između slane i slčatke vode od kojih zavise i određene razlike između organizma koji u tim vodama žive. Od ukupne količine vode na zemlji na vodu mora i okeana opada oko 97% a na vodu glečera oko2,4%, na slatke vode oko0,6%.Mora i okeani pokrivaju oko 2/3 površine zemlje sa različitim dubinama. Generalno se može reći da je živi svijet životne oblasti mora i okeana daleko raznovrsniji od živog svijeta životne oblasti slatkih voda. 3.Ekološki faktori-podjela Ekološki faktoru si forma i suština organizma i njihove sredine. 2 osnovne karakteristike eko.faktora su promjenjivost i skupono djelovanje. Promjenjivost eko faktora se označava kao njihova dinamika. Eko.valenca se definira kao mjera promjenjivosti eko.faktora u okviru koje je moguća egzistencija jednog organizma. S obzirom na širinu njihove eko.valence organizmi su podjeljeni u tri katergorije: -eurivalenti-sa širokom eko.valencom -stenovalenti-sa uskom eko.valencom -mezovalenti-sa eko.valencom koja nije ni extermno široka ni uska. S obzirom na intenzitet i karakter djelovanja eko.faktora na organizam razlikujemo odgovarajuće vrijednosti eko.faktora koje označavamo kao kordinale tačke ( izvan kojih život nije moguć). Tako se s obzirom na intenzitet eko.faktora izdvajaju min i max vrijednost u okviru kojih je moguća egzistencija datog organizma i označavaju se kao minimum i maximum intenziteta eko.faktora. Shodno tome kao kordinalne tačke djelovanja eko.faktora izdvajaju se pesimum i optimum odnosno pesimalno, tolerantno i optimalno djlovanje. Podjela eko.faktora se vrši prema njihovoj prirodi i karakteru djelovanja na organizme, te prema tome razlikujemo 2 osnvne skupine: -abiotički-koji obuhvataju djelovanje nežive komponente životne sredine -biotički-koji se odnose na djelovanje živih organizama Diferencijacija u okviru abiotičkih faktora se vrši na: -klimatske (svjetlost, toplota,vlažnost) -edafske ( koji se odnose na zemljište) -orografske ( nadmorska visina, nagib, izloženost) A u okviru biotičkih izdvajaju se: -virogeni -fitogeni -zoogeni -antropogeni -koji obuhvataju djelovanje čovjeka na životnu sredinu. 4.Toplota, vazduh, voda i svjetlost kao ekološki faktori Toplota- Osnovni izvor tolotne energ. Za geobisferu je neposredna/posredna sunčeva svjetlost od koje do zemlje dopiru elektromagnetni talasi određenih frekvencija. Amplitude variranja temp. Nisu toliko velike, ipak se ta kolebanja često javljaju kao ograničavajući faktor za određene vrste. Između ostalog ogledaju se u specifičnim oglidimq termičke razmjene (pojikilotermi, i homeotermi). Ekstremne temp. Se nepovoljno odražavaju na životne funkcije najvećeg broja vrste živih organizama, a globalno gledano to su temp. Ispod 0 stepeni i iznad 52 stepena Celizusa. Prema širini eko.valence organizama u odnosu na temo. Izvajaju se 3 osnovne kategorije: -euritermni organizmi-žive u veoma različitim toplotnim uvjetima

-stenotermni organizmi-žive u toplotnim uvjetima koji veoma malo variraju -mezotermni organizmi-žive u toplotnim uvjetima sa umjerenim variranjem Vazduh-značajan je po svom hemijskom sastavu. U ekološkom pogledu najznačajniji je CO2 za odvijanje fotosinteze, odnosno svojom koncentracijom utiče na ite4nzitet fotosinteze. Kiseonik je takođe važan za živa bića, i on je sastojak gdje se nalazi u slobodnom molekulskom stanju, a čovjek ga unosi disanjem. Voda-je primarna sredina u kojoj je nastao život u kojoj se doržava unutrašnja sredina organizma u kojoj se odnvvijaju osnvni rocesi metabolizma a ima i ulogu regulatora tjelesne temp. Brojnih vrsta organizama, uključujući i čovjeka.Razlikujemo nekoliko ekološlih katergorija prganizama kod kojih je način životaa veoma različit kao što su: -vodeni -kopneni -amfibiski Svjetlost- je primarni izvor energije na zemlji i javlja se kao uvjet fotosinteze autotrofnih biljaka koje imaju sposobnost da u prisustvu svjetlosti stvaraju organske materije iz neorganskih jedinjenja. Svjetlost utiče na životne manifestacije kako biljnih tako i životinjskih organizama, pa u tom smislu razlikujemo 3 osnovne kategorije organizama: -eurigotične-sa širokom eko.valencom u odnosu na svijetlost -stenofotične- sa uskom valencom -mezofotične Djelovanje svjetlost na organizam se ispoljava preko intenziteta, kvaliteta i trajanja, pri čemu svaki od ovih aspekata ima specifične i različite značajne efekte na određene grupe biljnih i životinjskih organizama. Oblici adaptacije kod biljnih i životinjskih organizama na djelovanje svjetlosti su: -fototropizam-zauzimanje određenog položaja prema izvoru svjetlosti -fototaksis-kretanje organizma u odnosu na izvor svjetlost ( pozitivni i negativni fototaksis) 5.Populacija-definicija i kakateristike Populacija je odnovni oblik postojanja vrste, jedan od oblika biološke i ekološke integracije. Definiše se kao grupa jedinki iste vrste, koje žive na određenom prostoru, u određenom vremenu i aktivno mješaju genetički materijal dajući plodno potomstvo. Prema tome, populacija je reprouktivna zajednica, jedinstven genetički sistem, osnovna ekološka jedinica i objektivna biološka kategorija. Nasljedne promjene koje nastaju uu jedinkama akumuliraju se i šire u okviru populacija. Populacije kao cjeline supaju u odnose sa spoljašnjom sredinom i kao cjeline reaguju na djelovanja ekoloških faktora aktivno mjenjajući uslove spoljašnje sredine. One su stvarni oblici postojanja vrsta u prirodi, održavaju se, raspostiru i evoluiraju kao jedinstveni sistemi. Osnovna svojstva ili atributi populacije su: veličina, prostorni raspored, natalitet, mortalitet, polna i uzrasna struktura i tok rastenja. 6.Biocenoza-definicija i karakteristike Biocenoza se definiše kao visoko integrirani i zakonomjerno natali skup populacija različitih vrsta na određenom prostoru i u određenom vremenu. Biocenoza se dijeli na: -Prostu-se razvijaju u uvjetima gdje su osnovni ekoliški faktori blizu extremnim vrijednostima intenziteta djelovanja. Predstavnici su: biocenoza polarnih i visoko planinskih tundri, te biocenoze pustinjskih oblasti.

-Složenu-sastavljene od većeg broja vrst. Izdrazito najsloženije biocenoze su: kopnene, šumske, i biocenoze mora i okeana. Kada su u pitanju kopnene bioocenoze od posebnog značaja je rasporeg makrofiga ( biših biljaka koje u najvećem broju slučajeva daju osnovna obilježa fizonomije date biocenoze). Vremenski aspekt javljanja i trajanja populacija različitih vrsta u biocenozi je specifičan i karakterističan i iskazuje se kroz karakterističnu dinamiku date biocenoze. Druga osnovna karakteristika biocenoze jeste funkcionalna organizacija koja izdražava funkcionalnu povezanost njenih populacija i njihovo funkcionalno jedinstvo. U vezi s načinom ishrane razlikujemo 3 osnovne eko.kategorije organizama: -producenti-organizmi koji imaju sposobnost stvaranja organske materije iz neroganskih jedinjenja ( zelene biljke, i autotrofni organizmi) -konzumenti- prvog reda organizmi koji se hrane direktno biljnom hranom, a konzumenti 2 i 3 reda hrane se drugim životnjama -reducenti – koji žive na način organske materije u raspadanju i čija je uloga u procesu kruženja materija u biocenozi izuzetno velika. 7.Ekosistem-sve Ekositem je viši stepen integracije u sistemu sistema: fizički,hemijski, biološki i ekološki.Biološki sistemi jedinka populacija, biocenoza u integraciji sa spoljašnom sredinom poprimaju karakter realnih kategorija koje označavamo kao ekosistem. Po definiciji ekosistem predstavlja prostorno i vremenski ograničenu jedinicu biosfere koja obuhvata živu i neživu materiju, koje se uzajamno uslovljavaju do mjere da čine integrisani dinaminčni sistem, cjelinu u kojoj sva unutrašnja zbivanja, fizička, hemijska i biološka povezana su u jedinstvej proces. Između žive i nežive komponente vrši se stalna razmjena materija i energije kroz koje se realizuje interakcija između ove dvije komponente. Na osnovu takvih interakcija ekosistem nastaje, održava se i evoluira i označava istorijski nastalu katergoriju žive i nežive materije. Osnovna svojstva ekosistema su: jedinstvo konstitucionih komponenata i elemenata, sposobnost održavanja prirodne ravnoteže i sposobnost samoregulacije i samoodržavanja. 8.Karakteristike odnosa organizma i životne sredine Životna sredina obuhvata sveukupnopst živih organizama i sredina u kojoj ti organizmi žive. Životnu sredinu treba shvatiti kao cjelinu sastavljenu iz dva dijela. Međusobni odnoos organizma i sredine je aktivan i dinamičan i možemo ga zamisliti kao sveukupnost djelovanja sredine na organizme i na koje organizme reaguju i povratno djeluju. Npr: jednoj biljci da bi živjela potreban je određen prostor i podloga. Sve te potrebe biljka zadovoljava iz svoje životne sredine izvan kojih se njen život ne može ostvariti. Ta biljka istovremeno vrši transformaciju sunčeve energije u hemijsku i toplotnu energiju. Kada je riječ o karakteru djelovanja i odnosa između organizma i sredine treba naglasiti da su oni: uzajamni, kontinuirani, promjenjivi i specifični. Uzajamnost odnosa između sredine i organizma se ispoljava u tome da svako od njih istovremeno ispoljava i trpi djelovanja mjenjajući drugog i mijenjajući samog sebe. Kontinuiranost u osnosima oprganizma i sredine izražava vremenaska funkciji tih odnosa kao poseban oblik njihove uzajamnosti. Time se želi istaći da je stalnos odnosa organizma i sredine osnovni uvjet egzistencije tih organizama. Promjenjivost u odnosima organizama i životne sredine izražava dinaminu modela tih odnosa u prostornom i vremenskom smislu.

Specifičnost u odnosima organizma i sredine se ogleda u osovenom načinu ostvarivanja međudjelovanja sredine i pojedinih populacije,vrsta i viših sistemskih kategorija. 9.Nukleinske kiseline-uopšteno,podjela Nukleinske kiseline su organska jedinjenja, velike molekulste mase. Nalaze se u jedru i u citoplazmi svih ćelija. Sadrže ili purinsku ( adenin, guanin) ili pirimidinsku bazu ( citozin, timin, uracil). Jednu pentozu (šećer sa 5 C atoma) ribozu ili dezoksiribozu i fosfornu kiselinu. Igraju važnu ulogu u sintezi bjelančevina i prenošenju nasljenih osobina na potomke. U zavisnosti od vrste šećera koja ulazi u građu molekula dijelimo ih na: ribunukleinske i dezoribonukleinske kiseline. 10.RNK RNK nalazi se u hrmosomima, citoplazmi i jedarcima. Hemijska struktura je : fosforna kiselina, riboza, purinske baze: adenin i guanin a od pritimidinskih baza ima: citozin i uracil. Manje je molekulske mase od DNK i predstavlja jednostruki lanac. a RNK 15 000 do 20 000 nukleotida. Uloga : prepis informacije sa DNK molekule, prenos informacije u citoplazmu i njena realizacija na ribosomima. Podjela :informaciona RNK (i-RNK),transportna RNK (t-RNK) i ribozomska RNK (r-RNK). Informaciona RNK nastaje prepisivanjem strukturnih gena koji sadrže uputstvo za sintezu proteina. Uloga i-RNK je da to uputstvo (informaciju) za sintezu proteina prenese do ribozoma (mesto sinteze proteina). Sinteza i-RNK počinje onda kada je ćeliji potreban neki protein, a kada se obezbedi dovoljna količina proteina i-RNK biva razgrađena. Transportna RNK nastaje prepisivanjem male grupe specifičnih gena. Transportna RNK ima dvostruku ulogu: prevodi uputstvo za sintezu proteina sa i-RNK u redosled aminokiselina u proteinu i prenosi aminokiseline do ribozoma. Ribozomska RNK nastaje prepisivanjem gena koji se zajednički nazivaju »organizatori jedarceta«.Njena uloga je da zajedno sa određenim proteinima nagradi ribozome. 11.Duplikacija DNK Molekule DNK se odlikuju sposobnošću autoreprodukcije tj:njihova građa je takva da omogućava proizvodnju istih takvih molekula. Proces duplikacije(replikacije,autoreprodukcije) DNK počinje pucanjem poprečnih veza, usljed čega se dva polulanca razdvije a zatim se na svaki polulanac komplementarno vezuju slobodni nukeotidi obrazujući nove komplementarne polulance. Na ovaj način dvije novonastale kćerinske molekule DNK sadrže po jedan kompletan polulanac majčinske molekule, a drugi polulanac je nanovo formira. Autoreprodukcija molekule DNK je uslov za autoreprodukciju hromosoma a autoreprodukcija hromosoma za diobu ćelija. Duplikacija se dešava u interfazi ćelijskog ciklusa, i odvija se u jedru ( jer se tu nalazi molekula DNK). 12.Biosinteza proteina Informacija za biosintezu bjelančevina sadržana je u strukturi DNK, a sintetizovane mol. Proteina će svojom strukturom održavati poruku DNK. Proces sinteze se realizuje u citoplazmi i djelimično u jedru kroz dva ključna procesa: transkripcije i translacije. Prvi korak realizacije nasljednih upustava za sintezu proteina je sinteza RNK (informaciona). Ovaj proces

se odrigrava u ćel.jedru a suština je da se na osnovu jednog polulanca DNK koji služi kao kalup izvrši sinteza molekula iRNK koja je po svojoj građi komplementarna tom polulancu. Takva iRNK odlazi u sitpplazmu noseći u svojoj građi zapisanu šifru za sintezu specifičnih proteina. Lancu iRNK pristupaju u citplazmi pojedini ribosomi obrazujući noz ribosoma-polisoma koji su bogati odgovarajućim enzimima. U citoplazmi postoji tRNK kraćih lanac i sa dva ( na svojim krajevima) aktivna mjesta. Na jedno se vezuje određena aminokiselina, a drugo mjesto sačinajva aktivni triplet heterocikličnih baza. tRNK sa aktivnim tripletom veže uvijek istu aminokiselinu. U ribosomu dolaze u kontakt tRKN i iRNK. Aktivni tipleti tRNK pronalaze sebi komplementarne triplete aza u molekuli iRNK, vezujuči se za njih. Tim genetička šifra je prevedena na jezik aminokiselin a sa jezika heterocikličnih baza. Triplet baza DNK prepisan tripletom baza iRNK odgovara karakterističnom aktivnom tripletu određemom tRNK, a preko njega 1 određenoj aminokiselini. Biosinteza se odvija u citoplazmi Transkripcioja predstavlja prepisivanje genetičke šifre ili informacije sa molekule DNK na molekulu iRNK, i dešava se u jedru. Translacija predstavlja prevođenje genetičke informacije sa jedzioka baza na jezik aminokiselina tj: biosintezu bjelanlevina ili vezivanje aminokiselina u polipeptidni lanac. Kod –šigra je sljed od tri nukleotida ua jednu molekulu i sadržana je u DNK. 13.Hromosomi Su najvažnije nosioci nasljednosti u ćeliji.Po obliku hromosimi su najčešće končasti ili štapičasti. Važna morfološka karakteristika hromosoma su suženja: primarna i sekundarna. Primarno suženje-centromera dijeli hrmomsom na dva kraka-telomere i prisutna je kod svih hromosoma. Preko njega hromosom se veže za vlakna diobnog vretena.Po hemijsko građi: 90 % hromosoma su DNK i proteini-histoni, i 10 % su RNK i drugi proteini. Veličina im je različita. Brroj hromosoma je karakterističan i stalan za svaku vrstu organizama ( čovjek 48,vinske mušice 8).U tjelesnim ćelijama hromosomi se nalaze u parovima ( homologni hromosomi) jer je jedna garnitura dobijena od majke, a druga od oca, preko njihovih gameta. To je diploidna hromosomska garnitura, a polovični broj-haploidna hromosomska garnitura karakteristična za polne ćelije. 14.Hromosomska determinacija pola Hromosomska garnitura čovjeka sastoj se od 22 para autorsoma i jednog para heterosoma tj: sadrži ukupno 46 hromosoma. Kod mušlaraca u paru heterosoma nalazi se dva različita po veličini hromosoma: X-veći Y-manji. Kod ženskih jedinki oba geterosoma u paru su jednaka XX. Pri mejozi u gamete odlazi samo jedan hromosom iz homolognog para, tako da spermatozoid sadrže ili X ili Y a jajna ćelija uvijek sadrži X hromosom. Određivanje pole pripadnosti događa s eu momentu oplodnje: jajna ćlija oplođena spermatozoidom koji nosi X hromosom razviće se u žensku jedinku, a u slučaju oplodnje spermatozoidom koji nosi Y hromosom nastaje nuška jedina. Determinacija pola je slučajan događaj pri oplodnji. Broj spermatozoida sa X i sa Y hromosom je podjenak pa je i vjerovatnoća nastanka muškog odnosno ženskog pola približno jednak. Muški Ženski P: xy xx G: x y x F: xy xx

50%:50% 15.Mutacije: strukturne, numeričke i mutacije gena Mutacije su materijalna promjene u sastavu nasljedne supstance. Promjene mogu biti u genima –genske mutacije ili hromosomima-hromosomske mutacije. Genske mutacije nastaju kada mjesto jedne baze u lancu DNK zazme druga baza. Time se poremećuje značenje tripleta i on prestaje a bude šifra za uklašanje određene aminokis. U određenu bjelančevinu. Time se prekida ili mijenja tok procesa u ćeliji i organizmu što se ispoljava kao nova nasljedna odlika. Hromosomske se mutacije za razliku od genskih mogu vidjeti pod mikroskopom. Hromosomske mutacije su odstupanje od normalnog sastava i izgleda hromosomske garniture, bilo u građi hromosoma-strukturne, bilo u broju-numeričke hromosomske mutacij. Genske mutacije diejle se na autosomne i heterosomne zavisno gdje je smješten mutirani gen. Takođe razlikujemo i somatske koje se dešavju u tjelesnim ćelijama i tu se ispoljavaju i germinalne koje se dešavaju u liniji ćelija koja proizvodi gamete. 16.Mutageni faktori Mutageni faktori su faktori vanjske sredine koji izazivaju mutacije. Mogu biti: fizički( sjetlosno,atomsko,komičko zračenje), hemijski(hemikalije koje imaju mutageno dejstvo) i biološki (virusi). 17.Mitoza Mitoza je sasstavni dio ćelijskog ciklusa. Nakon interfaze koja vremenski duže traje nastupa motza-dioba jedra. Dešava se preteno u tjelesnim ćelijama, a kao rezultat te diobbe nastaju nova jedra kćerki ćelija, koja su i po broju hromosoma i po cjelokupnoj genetičkoj građi indentična sa početnim jedrom majke ćelije od koje su nastali. Karakteristična je za tjelesne ćeije sa diploidnim brojem hromosoma pri čemu se količina DNK pravilno rasporedi novonastalim ćelijama. Profaza-hromosom i se specijaliziraju i postaju vidljivi te se kreću prema ekvatorijalnoj ravni. Između polova centriola nastaje diobno vreteno. Hromosomi napuštaju središte jedra i idu prema jedrovoj opni što znači da će membrana nestati. Završava pucanje membrane i nastajanjem diobnog vretena. Diploidni broj dvohromatidni hromosoma Metafaza-hromosomi su najkraći,najdeblji i najbolje se vide. Oni se nalaze u ekvatorijalnoj ravni diobnog vretena. Diploidni broj dvohromatidnih hromosoma Anafaza.dolazi do pucanaj,hromatide se razdvajaju na dvije i putuju prema suprotinim polovima. Dvije garniture diploidnog broja jednohromatidnih hromosoma Telofaza-dolazi do citokineze. Oko svake skupine hromosoma formira se jedrova opna i nastau dvije nove ćelije. Dvije ćelije diploidnog broja jednohromatidnih hromosoma. 18.Mejoza Mejoza je redukciona dioba u kojoj de diploidni hromosomski broj smanjuje na polovinu. Karakteristična je za spolne ćelije. Profaza podjeljena je na 5 podgaza: lepoten,zigoten,pahiten,diploten,dijakineza.Dolazi do uparivanja homolognih hromosoma-konjugacija. Haploidni broj tetrahromatidnih hromosoma

Metafaza I homologni hromosomi nalaze se u ekvatorijalnoj ravni, i dolazi do spiralizacije hromosoma. Haploidni broj tetrahromatidnih hromosoma. Anafaza I-nit diobnog retena se skračuju i dolazi do razdvajanja homolognih hromosoma i nastaju dvije garniture. Dvije haploidne garniture dvohromatidnih hromosoma Telofaza I stvara se jedrova membrana. Dolazi do dijakienze, i stvaraju se dvije ćelije.Svije ćelije sa haloidnom garniturom dvohromatidnih hromosoma Mejoza II ProfazaII hromosomi su vidljivi pod mikroskopom, počinje da se razvija diobno vreteno, a membrana nestaje. Dvije ćelije sa haploidnom garniturom dvohromatidnih hromosoma Metafaza II-hromosomi se max spiraliziraju i nalaze se u ekvatorijalnoj ravni. Dvije ćelije sa haploidnnom garniturom dvohromatidnih hromosoma Anafaza II dolazi do razvajanja homolognih hromosoma, i niti diobnog vretena se skračuju i vuku ih prema suprotnim polovima.Dvije ćelije sa haploidnom garniturom monohomatidnih hromosoma. Telofaza II stvara s ejezgrova membrana i jezgrica. 4 ćelije sa haploidnom garniturom monohromatinih hromosoma. 19.Geni i osobine Geni kod eukariota su udrženi sa bjelančevinama i drugim molekulama stvarajući hromosome. Osnovna gradivna komponenta gena je DNK kao osnovna nasljedna supstanca.Geni su funkcionalne jedinice u kojima je zabilježenba šifrovana informacja za sintezu bjelančevina. Geni određuju različite osobine organizma,zahvaljujuči svom uticaju na procese stvaranj proteina u ćelija,a. Geni su hemijski definisani kao sefmetni molekule DNK koji se sastoji od 500-2000 nukelotida. Imaju linearan raspored u hromosomima. Frađa gena zavisi od redosljeda 4 tipa nukeotida pri čemu je ovaj redosljed jedinstven i karakkterističan iza svaki gen. Fizičko mjesto gena na hromosomu je genski lokus. En ima sposobnost da sbnavlja sam sebe, da se povremeno mijenja i da kontroliše stvaranje specifičnih proteina. Različite oblike postojanaj jednog istog gena nazivamo alelima. Geni se nalaze u parovima i svaki par zauzima određeno mjesto na homolognim hromosomima. Povezanost gena i osobina pokazujemo: GENENZIM-BIOHEMIJSKA REKACIJA-OSOBINA. Znači da je svaka osobina rezultat složene biohem.rekacije, a da njen tok reguliše enzim. 20.Interakcija gena Nsljedna informacija se ostvaruje u biosintezama proteina. One teku u organičenom prostoru pojedinih ćelija i ne mogu biti potpuno nezavisne jedna od druge. Zbog toga se aktivnost različitih gena nužno prepliće. Djelovanje raznih gena uzajamno se uslovljavaju. Interakcija gena ima razne vidove, ali je uvijek prisutna i predstvlja opštu genetičku zakonitost. Nasljeni materijal svake ćelije djeluje kao djelina, pa zato i geni jednog organizma čine cjelovit sistem označen nazivom genotip. 21.Gen. Monogensko nasljeđivanje Monogensko nasljeđivanje je nasljeđivanje koje podrazumjeva da razvoj ejdne osobine je uvijek pod uticajem jednog para gena.Monogensko nasljeđivanje-kvalitativne osobine-opisne. Jedan gen-jedan enizim-jedna osobina. 22.Humana genetika

Je gentika čovjeka i bavi se pojavam biološkog nasljeđivanja u ljudskoj vrsti. Od posebnog značaja je medicinska genetika primjenjena grana humane genetike koja proučava nasljednu osnovu bolesnih stanja ljudskog organizma. U početku humane genetika se bavila rodoslavnim stablima i nasljeđivanjem vidljivih anomalija, a kasnije su se počeli baviti hromosomima i promjenanama na njima. Proučavanje genetike čovjeka pračeno je teškoćama kao što je nemogućnost izvođenja hibridizacionih eksperimenata i eksperimentalnih genetičkih metoda koje se koriste kod biljaka i životinja, pa se zog toga primjenjuju posbne metode kao što je : metode blizanaca, dermatoglifi itd... 23.Nasljedne bolesti Nasljedne bolesti su poremečaji koji nastaju kao posljedica promjene u strukturi nasljednog materijala, a prenose se sa generaacije na generaciju. Promjene se mogu dešavat na nivou gena i hromosoma, pa se s toga i bolesti izazvane tim promjenama nazivaju genopatije i hromozomopatije. Jedna od najpoznatijih genopatija jeste alkaptonurija koja se manifestuje promjenom boje urina ( urin potamni zbog prisustva homogenzimske kiseline)koja je jedan od produkata u metaboličkoj razgradnji aminokiselina.Naime genskom mutacijom izostaje sinteza enzima koja će razložiti navedenu kiselinu CO2 i H2O, Upravo zbog toga se ova bolest naziva enziopatija. Hromozompatije su promjene nastale kao posljedica promjena na hromosomima, najpoznatija hromozomopatija je Daunov sindrom-trisomija 21 para hromosoma. Pored mentalne retardacije ovu boljest karakteriše niz fizočkih promjena. 24.Biotehnologija Je skup raznovrsnih oblika proizbodnje gdje kao sirovina slože organski materijali, a predare se zasnima na sjelovanju živih bića njihovih dijelova ili njihovih poduhvata. To su biohemijski procesi jednaki onima koji se odvijaju u živim bićima ili pod njihovim uticajem. U novije vrijeme bitehnologija se vezejue za pojam genetičkog inžinjerstva i dostignuće iz te oblasti doveli su do unapređenja bitehnološkog procesa, pa se sad po biotehnologijom podrazumijeva proivodni proesi u kojima kao aktivni agens funkcionišu preudešeni organizmi, živi sistemi čije osovine izmjenjene pomoću genetičko-inženjerskih zahvata. Kao polazni materijal slože biomasa-živa masa. 25.Genetičko inženjerstvo Je naučna grana koja obuhvata istraživanja i metode oblasti direktnog manipulisanja nasljednim materijalom. To je namjernsko djelovanje na molekule-nosioce genetičke informacije radi mijenjaja nasljednih osobina organizma. Od posebne važnosti su genetičko inženjerski postpuci koji omogućavaju transfer gena iz jednog u drugi živi sistem. Tim putem se postiže da nastajanje određenih bjelančevina, a preko njih i drugih korisnih produkata, bude smješteno u žive sisteme najpogodnije za kultivisanje u bioreaktorima (npr: proizvodnja insulina). 26.Primjena genetike Genetika je doživjela brz razvitak kao nauka ali i njena primjena s epriširila na različita područja ljudske aktivnosti. Najveću primjenu ima u poljuprivredi, industriji i u medicini, ali i u drugim sferamaživota. Za stvaranje i uzgoj novih rasa označava se kao oplemmenjivanje. Savremena genetička dostignuča imaju veliku vrijednost za ravoj biotehnologije područja naukle i indrustije, gdje se proizvode ekonomski einteresantni proizvodi. A kada je u pitanju

medicina genetička znanja i metode su veoma prisutne u savremenoj medicini sa viljem pevencije ali liječenja pojedinih bolesti. 27.Evolucione teorije Prve ideje o postanku sviejta dali su grčki misioci koji su jedinstvo svijeta vidjeli u njegovoj materijalnosti. Među njima bio i Aristotel koji je vjerovao da život nastaje putem samo začeća ili spontane generacije. Sve do 16.vijeka nije bilo značajnih razdoblja za biologiju. Smjenjivali su se slavni naučnici iz Rimske Imperije, preko brojnih umova arapskog istoka, a zatim naučna miisao Koperkika, Njutna i drugih potiskuju srednjovjekovno tumačenje svijeta i života. Biolgija s eznačajnije razvija. Tu je Levenhuk u 17.vijeku i Karl Line početkom 18 vijeka koji su zastpili ideju o nepromjenjivosti, da bi krajem 18 vijeka se razvila ideja su bili Bifon i Darvin koji su smatrali fantone životne sredine uzrocima promjenjivosti živog svijeta. Prvu teoriju je dao Žan Batis Lanmark na početku 19 vijeka ali nije uspio obasniti uzroke promjenjivosti i problem prilagođavanja. Teorija koju je dao Čarls Darvin u drugo polovini 19 vijeka je dala odgovor na mnoga pitanja o postanku života i istorijskom razvitku životg svijeta. 28.Faktori evolucije Predstavljaju osvne poretače volutivnih procesa. Darvnova teorija selekcije predstavlja temelj naučnog objašnjenja evolitivnih procesa. Osnovni faktori evolucije su varijabilnosti selekcija, izolacija i geletički drift, oni isti katori i mehanizmi koji remete gennetičku ravnoežu u populaciji. Katori evolucionih procesa ne djeluju izolovano i nezavinso jedan od drugog već u složeno i međusobom uslovljenom sadjestvu. 29.Proces humanizacije Proučavanje procesa antropogeneze-filogeneze čovjeka obuhvata evolutivni razvitak porodice.Hominidae od filogenetskog razilaska sa čovjekolikim majmunom koji se desio prije 15-20miliona godina do pojave savremenog čovjeka.Pojam antropogeneza je biološka kategorija, dok pojam humanizacija obuhvata sveukupni proces sociobiološkog očovječenja ( gubljenje karakterističnih životinjskih i sticanje tipično ljudskih osobina). Tok evolucije čovjeka trajao je oko 400 hiljada generacija. U odnosu na dostignuti stupanj u morfološko-anatomskom, mentalnom i kulurnom procesu hominida cjelokupni proces hominizacije može se podijeliti na 2 faze: -predhumanu-do pojave bića koja pripadaju rodu Homo -humanu-koja obuhvata evoluciju roda Homo 30.Predhumana faza Ova faza obuhvata evolucioni razvitak predljudi. Ovoj skupini pripadaju potporodice ramapitecine i australopitacine. Ramapitecine su prva etapa evolucije hominida. Živjeli su prije 15 miliona godina, a fosilni ostaci su nađeni u Aziji i Africi. Austrolopitacine su živjele prije 5-1,5 miliona godina u Afrrici, a naziv su dobili prema Austrolopitacusu-južni majmun. Zapremina mozga mu je bila oko 600 centimetara kubnih. Hranili su se i biljkama i životinjama. Nisu koristili oruđe. Prema građi ruku i nogu, po uspravnom hodu, obliku zuba bili su bliže čovjeku nego gorili ili šipanzi. 31.Humana faza

Počinje sa pojavom prvih pripadnika roda Homo. U ovoj fazi se postepeno razvijaju i akumuliraju naznačajnije sociobiološle osobine ljudskog roda. Pošto je teško povući prostorno-vremensku granicu između pojedinih razvojnih stupnjeva, savremeni autropolozi ovu fazu dijele na tri razvojne etape: arhantropi,paleontropi,neantropi. Arhantropi obuhvataju dvije skupine HOMOHABILUSI i HOMO ERECTUS (sposobni i uspravan čovjek). Nakon Homo erectusa pojavljuju se PALEOANTROPI. Predstavnici su neandertalci i povezuju Homo erctusa sa prvim pravim čovekom ili novim ljudima-NEOANTROPI. Neoantropi sun još nazvani i razumni ljudi i oni su se pojavili pre oko 75 000 godina u poslednjem ledenom dobu. Najpozantiji predstavnik je kromanjonoca, čime prestaje biološka evolucija čoveka i počinje kulturna evolucija. Pre oko 35 – 40 000 godina pre n. e, pojavili su se „kulturni ljudi“ od kojih se ubrzava društvena evolucija čovečanstva. U tom periodu se pojavljuje jezik kao sredstvo komuniciranja, pismenost, razvijaju se razne veštine i tehnike kao počeci nauka. ta evolucija prolazi kroz nekoliko faza: prvobitna zajednica, antički period, srednji vek i moderno doba.

ČEVRTI RAZRED 1.Nasljeđena i nenasljeđena promjenjivost Sveukupne promjenjivosti ljudskih jediniki i grupa ima dva osnovna izvora: to su: Nasljednost ( herdiditet)- obuhvata isključivo genetičke činioce Sredinski utjecaji-obuhvata spoljne (ekološke) sredine u kojoj se sotvaruju razvojni i drugi životni procesi. Osonovne funkcionalne jedinice organskog nasljeđivanja su geni. Skup svih gena jednog organizma, sa nasljednim upustvima za gormiranje njegovih organa i funkcija označava se kao genotip. Sva formirana svojstva tog organizma čine njegov fenotip. TO je sveukupnost onoga što se može uočiti ili zaključiti o nekoj osobi, izuzimajući njegovu genetičku supstancu. Treba naglasiti da novi ljudski organizam ne nasljeđuje osobine, nego gene svojih roditelja i to samo one iz spermatozoida i jajne ćelije koji ga začinu. Dakle ne dobija rditeljske gene, već samo jednu iz niza njihovih kopija. Začetna ćelija zigot kojom počinje ljudski život sadrži sve nasljedne osnove(genotip) građe i funkcije odraslog organizma, čija se svojstva ( fenotip) oblikuju u složenim razvojnim procesima na koje neizbježno utiče i spljna sredina. Ogroman značaj djelovanja faktroa unutrašnje ćelijske i tkivne sredine, u kojoj se neposredno realizira međugeneracijska genetička poruka, veoma ilustrativno dokazuje primjer ontogenetske promjenjivosti. Ona se ostvarjue bez promjena genotipa, u različitim razvojnim fazama ljufskog organizma genski sastav ima veoma zarnolike učinke, koji počivaju na promjenama uvjeta unutrašnje sredine.Skup tih promjena utiče na redoslijed i dinamiku aktiviranja, slabljenja i gašenja funkcije pojedinih gena i njihovih cjelina, odnosno na uravnoteživanje i sveukupno programiranje njihovog djelovanja. Spoljni faktori životne sredine, također značajno utiču na formiranje mnogih komponentnih individualnog fenotipa. To se naručito odnosi na klimatsko-ekološke, zdravstveno higijenske, prehrambene i dr.uvijete.

Osobine koje u određene isključivo nasljenim ili samo sredinskim činiocima toliko su rijetke da se mogu smatrati izuzecima. Tako je individualna pripadnost krvnim grupama mnogih sistema isključivo pod kontrolom genetičkih činilaca. Pozanvanje jezika, traumatska obilježa, društveno ponašanje su određeni isključivo sredinskim faktorima. 2.Mentalna svojstva 3.Ontogenetska promjenljivost Životni ciklus-period od zaćeća do pojave prvih oplodno sposobnih gameta nove jedinke. Proces ontogeneze- je proces razvoja u kome se progresivno i jedinstveno odvijaju i nagomilavaju njene biološke, mentalne i socijalne promjene. Dijeli se na: Prenatalni i Postnatalni period Ontogenetsko razvić obuhvata niz promjena organizma, a to su: -Rast- povećanje određene tjelesne mjere. Može da bude pozitivni ( ako je broj nastalih ćelija veći od broja destruktivnih ćelija), i može da bude negativni ( ako je broj destruktivnih čelija veći od broja nastalih ćelija.) Suština rasta je u duplikaciji genetičkog materijala ( DNK) i unutarćelijskom prometu materije i enegergije (metabolizmu). -Diferencijacija- je proces povećavanja složenosti i raznolikosti. U ovom procesu morfogeneza obuhvata razvoj individualnog oblikovanja u koji je uključeno i formiranje pojedinih organa (organogeneza) i tjelesnih regiona., Diferencijacija i morfogeneza se odvijaju u izuzetno složenim procesima: determinacije ( određivanja), idnukcije(usmjeravanja), interakcije(međudjejstva), regulacije (podešavanja) i organizacije ( objedinjavanja u uređen sistem), aktiviranja i kontrole u veremenu i prostoru. Prenatalni period organgeneze-unutarmaternični razvoj traje 10 lunarni mjeseci. Dijeli se na : -germinalnu fazu-koju karakerizira ubrzani rast broja ćelija i neprimjetan porast ukupne mase,razvojni stadijum je zametak, granične pojave su začeće i nidacija, i traje do 1 sedmice. -embrionalna faza- dolazi do organogeneze i tu imamo ravnomjeran rast, razvojni stadijum je emrio, granične pojave nidacija i početak organogeneze i traje od 1-8 sedmice. -fetalna faza- traje do rođenja, razvojni stadijum je fetus, granične pojave su početak organogeneze i rođenje i traje od 8 sedmice do 40 sedmice. Ima skokove rasta 5.Postnatalni period rasta i razvoja Obuhvata period od začeća do smrti Dijeli se na : predadolescenciju, adolescenciju i postaadolscenciju Predadolescencija obuhvata period od rođenja do kraja desete godine. U tom periodu imamo kategorije: novorođenle, dojenče i dijete. Odmah nakon rođenja rast je usporen, ali ubrzo nakon toga dolazi da stvari prirast se približava teorijskim očekivanim prijednostima,

azatim sve do puberteta ukupna tjelesna visima i masa rastu približno skonstantno eksponencijalno. Adolescentno-mladalalčko doba- počinje kod djevojlica odo 11-13 godine i traje do 18-21, a kod dječaka između 12-14 godine i traje do 20-24 godine. Taj period dijeli se na: 1.predpubertet-traje oko godinu dana i to je uvod u pubertet. Ovdje je rast ubrzan, nema nekih trzaja 2.pubertet-ima veliki trzaj rasta, tjelesna masa ne može da prati visinu i dolazi do razvoja sekundarnih karakteristika 3.postpubertet-odlikuje se neznatnim rastom tjelesnih dimenzija, ali intenzivnim procesima općeg dozrijevanja i oblikovanja morfološko anatomskih,seksualnim, funkcionalni, psihičkih, etoloških, i socijlnih svojstava. Postadolescentno-označava mladost, zrelost i starost. Dolzi do prestanka određenih tjelesnih mjerarast kičmenog stuba i nekih mjera glave. Traje od završetkka adolescencije pa do smtri. 6.Ekološke karakteristike ljudske populacije Čovjek kao individua stupa u određene odnose sa životnom sredinom i tako stvara ekološki sistem u kojem dolaze do izražaja specifična svojstva svake individue. Ljudi ne žive izolirano jedan od drugog već su povezani odnosima međudjelovanja i međuzavisnosti, čineći prirodni sistem kojeg nazivamo ljudskom populacijom, a on predstavlja novi, viši nivo organizacije. Na tom nivou javljaju se nova svojstva koja se ne mogu vezivati za individue pa ih smatramo karakterističnim svojstvima populacije.Neki od najvanijih atributa ljudske populacije su: -veličina i rastenje ljudske populacije- je jedan od najvažnijih atributa populacije. Prva mala ljudska populacija na zemlji datira od prije jedan do dva miliona godina. Od tada ljudska populacija se povećala na oko 5 milijardi i 500 miliona u ovoj godini. Brzina rasta stalno se povećava, a vrijeme udvostručavanja sve manje i manje. Veličina populacije je rezultat dodavanja i oduzimanja koji se realizira kroz rađanja i umiranje.Brzoma rađanja se obično izražava brojem rođenih ljudi na 1.000 stanovnika u toku godine ( stopa nataliteta), a brzina umiranja brojem umrlih na 1.000 stanovnika u toku godine ( stopa mortaliteta). Razlika između nataliteta i moraliteta označava prirast, odnosno smanjenje. Pod minimalnom veličinom podrazumijevamo veličinu koja obezbjeđuje prostu reprodukciju ( održava se ista veličina populacije- koliko umre, toliko se rodi) Pod optimalnom se podrazumijeva takva veličina koja je usklađena sa potencijalnim kapacitetom sredine koji obezbjeđuje zadovoljavajući standard ljudi. Pod maksimalnom se podrazumijeva takva veličina iznad koje bi svako povećanje porestavljalo ozbiljnu opasnost za narušavanje ravnoteže u životnoj sredini, što bi moglo imati negativne posljedice za kvalitet življenja, a eventualno i za nemogućnost dalje egzistencije. -struktura ljudske populacije- Postoji različiti tipovi strukture: 1.biološla ( polna i starosna) struktura 2.socijalno-ekonomska struktura ( prema zanimanju,sektoru vlasništva itd..) 3.obrazovna struktura ( pismenost, školska sprema itd...) Polna struktura izražava odnos broja polova u populaciji. Kojeficijent muskuliniteta (Km=Pm/Pf * 1000) i feminiteta ( Kf=Pf/Pm * 1000) Starosna struktura izražava odnos određenih starosnih skupina u ljudskoj populaciji. Imaju tri najčešće kategorije (prereproduktivna, reproduktivna i postreproduktivna)

-distribucija ljudske populacije- Ako se razmatra stanje distribucije stanovništva u svijetu ili distribucija u okviru pojedinih država u pravilu se zapaža neravnomjernost, sa većim ili manjim grupiranjem u određenim dijelovima. Osim prirodnih uvijeta (klimatski, resursni) na dristribuciju stanovništva utiču u izvjenoj mjeri i društveni faktori ( komunikacije, mogućnost zapošljavanja, zdravstvene, obrazovne i kulturne institucije). -migracija stanovništva- Pod migracijama podrazumijevamo manje ili više masovno kretanje ljudi sa jednog prostora na drugi. Ukoliko je riječ o iseljavanju ljudi sa određenog prostora govorimo o emigracijama, a kada je riječ o useljavanju ljudi u određeni prostor onda govorimo o imigracijama. Značajni tipovi migracija su: -osvajačke migracije, migracije kao posljedica prirodnih nepogoda, migracije sa ciljen nacionalne homogenizacije, političke migracije, ekonomske migracije. 7.Ekološka valenca čovjeka u odnosu na kiseonik Kiseonik spada u grupu tzv.biogenih elemenata. U atmosferi se nalazi u slobodnom molekularnom obliku, učestvuje u strukturi vode, u sastavu najvećeg broja stijena i minerala, te u sastavu velikog broja organskih jedinjenja. Kiseonik služi za disanje čovjeka što znači da se iskazuje kao neophodan uvjet njegove egzistencije. Fiziološke potrebe čovjeka za kiseonikom su 0,5kg na dan. Čovjek bez kiseonika ne može živjeti duže od 3 minute. Smatra se da čovjek u prosjeku može bez vidljivih posljeica da izdrži smanjenje barometarskog pritiska do oko 2,500 m nadmorske visione. Na visini od oko 3000 m arterijska zasićenot kiseonikom pada na 90 % od normalne zasićenosti. Čovjek može određeno vrijeme provesti i na većim visiona,a do oko 5000 m aktiviranjem određenim kompezacionih mehanizama. Iznad ovih visina u pravilu se javljaju simptomi pospanosti, glavobolja, mentalni zamor itd. Na visini od oko 7000 m najčešće nastupa kome. Ako čovjek umjesto vazduha diše kiseonih onda bez vidljivih promjena može izdržati oko 12000m- Čovjek ima sposobnost da se postebeno prilagođava boravku u sredini sa niskim pristikom. To se postiže -povećanjem plućne ventilacije -povećanjem količine hemoglobina u krvi -povećanjem broja i veličine kapilara S povećanjem dubine vode pritisak se povećava na svakih 10 m za oko 1 Bar. 8.Ekološka valenca čovjeka u odnosu na hranu Hrana je osnovni faktor egzistencije i standarda čovjkea. Značaj hrane se iskazuje kroz kvalitativni i kvantitaivni aspekat. Kvantitaivni podrazumjeva zadovoljavanje potrebne količine energije za funkcioniranjeorganizma (mjera za broj džula u toku sata). Za bazalni metabolizam čovjeka potrebno je oko 7.700kJ, a maksimalna količina je 25.000-30.000kJ. Bazalni metabolizam je količina energije koju treba unjeti u organizam za obavljanje normalnih funkcija. Kvalitativni aspekt podrazumijeva sastav koji daje energiju, obezbjđivanje konstitucionih materijala, e materija neophodnih za kunkcionisanje osnovnih biohemijskih procesa: enzimi, vitamini, hormoni. Potrošnja hrane za Zemlji karakterizira izrazita neravnomjernost. Na jednoj strani je pretjerana potrošnja a na drugoj pothranjenost. 9. Degradacija životne sredine Pod procesom degradacije podrazumijevamo kontinuirano uništavanje prirodnih klimatogenih ekosistema na nekom prostoru i u nekom vremenu. Progradacija je suprotan proces degradaciji i podrazumijeva prestanak negativnih uticaja na neki ekosistem, pa bio on

prirodnog ili antropogenog karaktera, te obnavljanje degradiranih komponenata i elemenata ekosistema, putem prirodnih evolutivnih sila ekosistema, bez pomoći čovjeka, ili uz njegovu pomoć. Degradacija prirodnih klimatski ekosistema se vrši od strane čovjeka, na različite načine, ali se može svesti na nekoliko najčešćih i najpresudnijih: -degradacija požarom -degradacija sječom, košenjem ili pretjeranom ispašom -degradacija gaženjem, okošavannjem, đubrenjem -degradacija asfaltiranjem, betoniranjem, radi izgranje urbanih ili ruralni naselja itd.. -degradacija zagađivanjem vazduha, vode, tla i biocenoze neprirodnim komponentama i elementima za dati ekosistem itd.. Degradacija i zaštita vazduha Pored toga što je vazduh smjesa različitih gasova, vazduh je i životna sredina populacija živih bića. Pored kiseonika i ugljičnog dioksida za egzistenciju živih sistema od izuzetnog znalaju su svjetlo, toplota i voda, odnosno vlažnost stmosfere, tj. Količina vodene pare. Bez odgovarajuće količine i kvaliteta svjetla, te bez odgovarajuće toplote i bodene pare, nema procesa fotosinteze primarnih proizvođača organske materije, pa samim tim ni onih drugih živih sistema (heterotrofnih) koji koriste njihovu energiju, odnosno materiju. Treba naglasiti, za sve zagađujuče materije u atmosferi, ne smijemo optuživati čovjekove popluacije. Vulkani takođe atmosferu zagađuju ogromnim količinama SO2.Takođe velike količine azotnih jedinjenja ( NO,NO2,NH3) dospijevaju u atmosferu, kao posljedica djelovanja zemljišnih baterija. Ugljen monoksid u atmosferu dospjeva i oksidacijom metana, fotodisocijaciojom CO2 uz okeana i kao posljedica velikih šumskih požara. Čovjek ako je ekološki obrazovan, može obuzdati sebe i smanjiti zagađivanje životne sredine do maksimuma, tj. Do onih koncentracija koje ne djeluju drastično na ljudsko zdravlje. Najveći zagađivači atmosfere su termoelektrane, razne fabrike bez filtera, rudnici itd.... Degradacija i zašitta zemljišta Tlo ili zemljište je morfološko, strukturno, dinamičko i produkciono jedninsko neživih i živih sistema na određenom prosturu i u odreženom vremenu planete Zemlje.U njegov sastav, pored ogromnog broja populacija i vrsta koje u potpunosti žive u njegovim različitim horizontima, ulaze i mnoge boljne vrste koje su samo korijenskim sestemima pristune u tlu fizički. Nadzemni dijelovim su im fiziološki snažno vezani za tlo, preko razmjene materije i energeije, tj. Uzimanja vode i mineralnih materija iz tla i vraćanja odumrlih dijelova njihovih organa i organizama koje se transformiraju u humus tla. Humus je jedna od najznačajnihih komponenta tla a njegova daljna razgradnja vodi do prostiji jedinjenja. Degradacija tla od strane ljudske populacije može biti: -fizičko uništavanje-prekopavanjem, prekrivanjem sljunkom, pijeskom asfaltom, stajskim đubretom itd.. što onemogućuje zemljištu da diše tj. Da vrši razmjenu materija i energije sa biocenozom,ekoklimom ili matičnim substratom. -hemijsko unuštavanje tla-zagađivanjem raznim hemijskihm jedinjenjima koja su strana prirodnim komponentama i elementima tla i kao takva narušavaju njegovu strukturu i funkciju. Te komponente su: jake kiseline, baze, visoke koncentracije nitrata, sulfata, fosfata, odnosno razne vrste pesticida. -ozračavanje tla- atomima i subatomskim česticama radioaktivnih elemenata, a naročito tokom nenamjerih atomskih katastrofa zbog kvarova sa nuklearnim elektrranama, što je bio slučaj u Černobilu. -urbanizacijom- izgrdonjom naselja, a raočito velikih gradova, industrijskih naselja i postrojenja, saobraćajnice, aerodroma itd...

Degradacija i zaštita ekosistema mora i okeana 10.Zdravlje kao ekološki faktor Zdravlje se definira kao -odsustvo bolesti -sposobnost funkcioniranja koja omogućava potpunu samoregulaciju organizma -status organizma koji podrazumijeva dobro fizičko i mentalno stanje -zadovoljavajući stepen harmonije individue i njene okoline -sposobnost čovjeka da kompenzira negativne efekte životne sredine odnosno sposobnost da se prilagodi uvijetima poremečene ravnoteže u životnoj sredini. U suštini zdravstveni problemi se najčešće javljau kao posljedica promjene u njegovoj sredini, kojje on najčešće sam izaziva, a nije u stanju da se u određenim slučajevima prolagodi.Opterećena životna sredina sa jedne srane remeti prirdonu ravnoteži a sa druge strane smanjuje vitalnost ljudi. Kao posljedica javlja se veći broj oboljeli ljudi koji traže pomoć od ljekara. Tako se povećava mogućnost da se oboli od nove bolesti, koje nastaju kao posljedica kontakta sa ljekarima, medicinskim osobljem ili lijekovima, i to su tzv.hospitalne bolesti. Na osnovu nekih istraživanja svaki peti pacijent oboli od ovih bolesti, svaki tridesti umre od ove bolesti. Takođe postoje i endemske bolesti, koje su za određene regione trajna karakteristika i kojima je obuhvaćen relativno veći broj stanovništva u tim regionima. Neke od ovih boelsti se javljaju kao posljedica nedostatka određenog elementa u životnoj sredini koji je neophodan za normalnu funkciju određenog organa kod čovjeka. Tako npr: u pojedini regionima nedostaje jos, koji je potrebban za rad štitne žlijezde, pa tamo ljudi obole od bolesti gušavost. Druke endemske bolesti izazivaju uzročnici koji u nekom kraju imaju trajno optimalne uvjete egzistencije( malarija, pjegavac). I treća kategorija su bolesti čija e etiologija nepoznata. Takođe postoje i infektivne bolesti koje ugrožavaju društvene skupine, pa se zovu epidemijske. Uzročnici ovih bolesti su: bakteriji, virusi, protozoe i gljive. Sa ekološke take gledišta najvažnije su one infektivne bolesti kod koji se zaraza odvija preko prenosnika-vektora.Tako za malariju uzročnik je parazitska protozoa ( Plasmodium), a prenosnik ženka komarca ( Anopheles). Bolest spavanje uzrokuje jedna flagelata a prenosnik je muha Ce-ce. Uzročnik mišje groznice su virusi koj žive u rijelu glodara, a do čovjeka dospijevaju neposrednim kontaktom čivjeka sa glodarima. I takođe postoje profesionalne boleti, koje su nastale pod uticajem određenih ranih uvjeta i proce rada. Pretežno do ove bolesti dovode sljedeći faktori: -fizički faktori- visoka i niska temperatura,buka, vibracije, zračenja -hemijski faktori: neroganski (CO, CO2, SO2, kiseline, teški metali) i organski (metan, anestetici) -biološki faktori: virusi, bakterije, gljivice, paraziti -tehnološki faktori: nepravilan položaj u procesu rada i dužina trajanja rada. 11.Zaštita prirode i životne sredine Pod životnom sredinom uopće podrazumijevamo onaj dio planete Zemlje koji je naseljen živim sistemima, tj. U kojem se vrši aktivna razmjena materije i energije između bioloških sistema i njihove sredine. Zaštita životne sredine je zaštita ekosistema koji mogu biti na

individualnom, popluacijskom ili biocenološkom nivou. I kada se govoori o zaštiti vrsta biljaka i životinja,misli se ustvari na njihove indiviualne i populacijske ekosisteme, koji žive u nekim određenim životnim zajednocama, odnosno ekosistemima date životne sredine tj. Datog prostora i datog vremena. To je pravi ekolođki pristup zaštiti i prirode i životne sredine, jer ni jedna indiviua niti populacija ne može biti zaštićena ako se ne zaštiti ekosistem u kome ona živi, tj. U kome vrši razmjenu materije i energije sa svojom neživom i živom okolinom.Zaštita životne sredine shvaćena na ekološki način, podrazumijeva prije svega racionalno korišćenje materije i eneergije ekosistema, a naročito bioloških sistema na nekom prosturu i u nekom vremenu. Pod racionalnim korišćenjem ekoloških i bioloških potencijala životne sredine podrazumijevamo ono korišćenje koje ne smanjuje produkcionu moć datog ekosistema, odnosno njegove životne zajednice, već se iz ekosistema uzima samo višak vrijednosti proizvodnih potencijala biocenoze. Ako višak vrijednosti datog ekosistema ne zadovoljava ekološki uravnotežene potrebe ljudske populacije u njemu, društvo mora na naučnim-ekološko-tehnoloških osnovama povećati proizvedenu moć biocenoze, odnosno ekosistema životne sredine i na taj način udovoljiti sopstvenim željama i potrebama s jedne strane, a sa druge strane zaštiti primarne proizvođače bioloških oblika materije i energije-zelene biljke. Samo brigom koja je zasnovana na naučnom-ekološkom održavanju ravnoteže između željha i potreba društva , na jednoj strani , i mogućnosti ekosistema životne sredine, na drugoj strani, može se ostvariti istinska zaštita životne sredine, tj. Racionalno korišćenje njenih ekoloških i bioloških resursa.