MENDERES DNEM (1950-1960)

Demokrasinin Geliimi / Ekonomik Byme / Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Politikalar

M. Serhan Ycel

1

zet : 1923 ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyetinde ilki 1925te, ikincisi 1930 ylnda iki kez ok partili siyasi hayata gei adm atlm, ancak ikisinden de sonu alnamamtr. kinci Dnya Sava sonrasnda yeni dnya dzeni Trkiyede de rejim deiikliini zorunlu klm ve ok partili siyasal hayat balamtr. Cumhuriyetin kurucusu Atatrkn son babakan, liberal ekonomi yanls Celal Bayar ve arkada tarafndan kurulan Demokrat Parti, benzeri grlmemi biimde halk peinden srklemi ve 1950 ylnda 27 yllk tek parti iktidarna seimle son vermitir. Beyaz ihtilal olarak adlandrlan bu seimden sonra girdii btn seimleri kazanan Demokrat Parti, 1960 ylnda yaplan bir darbe ile iktidardan uzaklatrlm, parti genel bakan ve Babakan Adnan Menderes ile Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan idam edilmitir. DP iktidar dneminde siyaset, sekinler ura olmaktan karak, geni halk kitlelerine ulam, bylelikle Trk siyasi kltrne olumlu etkide bulunulurken, brokratik-baskc devlet geleneinin yumuamas ve milli bir ticaret-sanayi burjuvazisinin domas salanmtr. Tarm reformu, barajlar ve hidroelektrik santraller, eitim ve ulam hizmetlerinin yaygnlatrlmasnn sonucu olarak siyasi yapnn kat kalplar yklm ve Trkiye, tarihinin en nemli deiimini yaamtr. Anahtar Kelimeler : Siyasal Tarih, Siyasal Partiler, Demokrat Parti, Adnan Menderes.

2

A- Siyasal Tarih 1950-1960:

1- ok Partili Hayata Gei :Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatrk, 1932 ylndan 1938de lmne kadar, bir gn patlak vereceini syleyegeldii kinci Dnya Savann ne kadar geni ve iddetli olacan phesiz biliyordu. Buna ramen sanayilemenin ve kalknmann mutlaka sava bitmeden gerekletirilmesinde srar etmiti. Atatrk, Babakan Celal Bayara 18 Eyll 1938de Dolmabahe Saraynda lm deinde, adeta vasiyet edercesine unlar sylemiti: Bana bak ocuk, vaktimiz darald. Beklenen dnya harbi yaknda patlak verecek. Bu harbin galibi hangi taraf olursa olsun bizim sanayilememizi ve iktisaden kalknmamz asla istemezler. Onlar, bizi, kendi sanayilerine hammadde yetitiren geri ve fakir bir tarm lkesi olarak tutmak isterler. Bu uurda da her trl gayreti gsterirler. Birbirleriyle de kolayca anlarlar. Getirdiiniz program hemen uygulamaya koyarak, harp bitmeden mutlaka gerekletirin. Para olsun veya olmasn, memleketin btn menabii kuvvasn (kuvvet kaynaklarn) seferber ederek bu programdaki tesisleri mutlaka kurun, evvelkiler gibi alr hale getirin. 1 Atatrkn lm zerine Cumhurbakan seilen smet nn, 26 Aralk 1938de toplanan CHP kongresinde yaplan tzk deiiklii ile Deimez Genel Bakan oldu ve Milli ef ilan edildi. Bylelikle nn, devletin kurucusu Atatrkte bile bulunmayan bir sfat ve yetkinin sahibi olmutu. Her drt ylda bir, parti iinde Genel Bakanla aday olmasnn bile kendi ahsiyet ve otoritesinin sarsp zedeleyecei gr, gnmzn demokrasi anlayna olduka zt olmakla birlikte, 1938 artlarnda ok yanl deildi: O tarihlerde1 MNKAR, Ali Esen; 1950-1960 Yllar Arasnda ktisadi Kalknma ve Gelime; Demokratlar Kulb Yaynlar: 6; Ankara 1992; Burhanettin Ulutann nsz s. V

3

eflik sistemleri dnyann en gzde sistemleriydi. Almanyada Hitler, talyada Mussolini, Sovyet Rusyada Stalin, spanyada Franko otoriter rejimleriyle bat demokrasilerini tir tir titretiyorlard. Demokrasi, dinamik deildi. Demokrasi; zafer kazanmak, toprak geniletmek iin iyi bir idare deildi. lke iinde hzl kalknma, dta da yaylmac politikalar, ancak tek parti idarelerinin baskc rejimleriyle kurulabilirdi.2 Dnyada eflik bu kadar revata iken, Trkiyeye de bu durumun yansmamas dnlemezdi. nn, 1938-1945 tarihleri arasnda baskc rejimini en ar rnekleriyle srdrd. Bu dnem, Trkiye tarihinin ac bir devri olarak hatrlanr. kinci Dnya Savann Avrupadaki blm 8 Mays 1945te sona erdiinde, diktatrlklerin kesin yenilgisi sz konusuydu. 25 Nisan 1945te San Fransisko Konferans topland, 26 Haziran 1945 gn de Trkiye Birlemi Milletler Anayasasn onaylad. II. Dnya Savayla birlikte btn devletlerin dikta rejimlerinden dili yanmt. Dinamik olmad iin beenilmeyen demokrasi sava sonras yeni dnyann gzdesiydi. Bu, Trkiye iin de geerliydi. Trkiye, Milli ef rejimini terk edip, ok partili hayata gemek zorundayd. smet nn, yeni dnya tarafndan dlanrsa, iktidarn kaybedeceini biliyordu. te yandan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Frka denemelerinden rahatszd. ok partili hayata gemek CHPnin de sonu olabilirdi. Bu nedenle nn ve yakn evresi, Kontrol edilebilir muhalefet yaklamyla ok partili hayata yeil k yakmlardr.3 ok partili siyasal hayat, 18 Temmuz 1945te Milli Kalknma Partisinin kurulmasyla balad. Ancak bu parti bir varlk gsteremedi. Konjonktre uygun sylemler yine CHP iinde dillendiriliyordu: Dnya lkelerinde demokrasi lehine gerekleen hzl deiimin farkna varan CHP Milletvekillerinden Adnan Menderes ve Fuad Kprl dncelerini yksek sesle telaffuz ettiler. 7 Haziran 1945 tarihinde de Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuad Kprl ve Adnan Menderes CHPnin demokratikleme ve liberalleme hareketini balatmasn, tarihe Drtl Takrir diye geen nergeyle istediler. Drtl Takrir, Demokrat Partinin kurulmasna kadar gidecek sreci balatt. Nitekim Drtl Takriri hazrlayanlar 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurdular. Parti, her alanda liberalizmi savunuyordu. DP, kuruluundaki haliyle Liberal-Sol bir izgiye oturmutu. TBMMden partiye katlanlarn says drt kurucu ile birlikte 6da kalrken Anadolunun her kesinde DPye olaanst bir ilgi, olaanst bir kayma sz konusu oldu. CHP, karsnda byle bir muhalefeti

2 3

YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; lke Kitaplar-10; stanbul 2001; s 37 AHMAD, Feroz; Trkiye'de ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1947); Bilgi Yaynlar; Ankara-1976; s.15

4

grnce akna dnd. gibi byyen yeni partinin grd sevgi, endie verici idi.4 CHP, Demokrat Partinin daha da bymesine engel olabilmek iin genel seimleri erkene ald ve cumhuriyet tarihimizin ilk ok partili ve tek dereceli seimi 21 Temmuz 1946da yapld. Tarihe hileli seimler olarak geen 1946 Seimlerini Demokratlar, mazbatalar Halklar kazand.5 Hileli seimler sonras Demokrat Parti lkeyi kar kar dolaarak halkn desteini ald. Partililer; ilki 1947de, ikincisi 1949da toplanan iki Byk Kongre ile parti ismine yakan ekilde davrand: zellikle Birinci Byk Kongrede esen demokratik hava, sabahlara kadar sren delege konumalar6, Celal Bayar eletirisinden Bakanlk sistemi nerisine kadar konu zenginlii partinin iktidara hazr olduunun sinyallerini veriyordu. 1947den sonra DP iinden balarn Fevzi akmakn ektii nemli bir grup koptuysa da bu hareket tabann desteini alamad. Bu arada Trkiye, Truman Doktrini ve Marshall Plan ile ABDden ilk yardmlarn almaya balamt.

2- 1950-1954 Dnemi :DP nderlerinin drt yl boyunca btn yurdu gezerek yrttkleri mcadele, iktidar mcadelesinden ok bir demokrasi mcadelesi eklindeydi. DPnin kurulduu gnlerde biz imdi Hasolarla Memolarn ayana m gideceiz? diyen CHPnin kat zihniyeti de 1946-1950 srecinde krld. O tarihlere kadar byk ehirlerin caddelerinde dolamasna bile izin verilmeyen, horlanan, aalanan kyller ise imdi ayaklarna kadar gelen farkl partilere mensup politikaclar dinliyordu. Siyasilerin kendilerini beendirme yolunda harcadklar abay biraz da ironi ile kark bir gururla seyrediyordu.7 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlere yedi parti katld: CHP btn illerde, DP Hakkari hari btn illerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalknma Partisi 3 ilde, Toprak Emlak ve Serbest Teebbs Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi ve i ifti Partisi sadece stanbulda seimlere girdi.8 Seim sonularna gre DP % 53.3 oranla 408 milletvekilliinin sahibi olurken CHP % 39.9 oranla 69 milletvekillii kazanmt. CHPnin ald yzde krka yakn oy aslnda byk baar idi. CHPnin son iki ylda izledii akll liberal politikalar bu baary getirmiti. Eer seim 1948de yaplsayd CHP bu oylarn ancak yarsn alabilirdi.94 5

FERSOY,Orhan Cemal; Bir Devre Adn Veren Babakan: Adnan Menderes; Mayta Yaynlar; stanbul-1971; s.120 FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975 6 YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas; Ankara-1997; s. 9-12 7 BURAK, Prof. Rfk Salim; Trkiyede Demokrasiye Gei 1945-1950; Olga Matbaas; Ankara-1979; s.203 8 YCEL, age s.79 9 KARPAT, Prof.Dr.Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul-1967.

5

Yeni TBMM 22 Mays 1950 toplanarak, TCnin nc Cumhurbakanlna Celal Bayar, TBMM Bakanlna da Refik Koraltan seti. Celal Bayar, ayn gn yemin ettikten sonra Adnan Menderesle grt. Menderese babakann kimin olmas gerektiini soran Bayar, Menderesten Fuad Kprl cevabn ald. Menderes parti bakanl ile babakanln ayrlmas gerektiini, parti bakanl iin parti iinde Fevzi Ltfi Karaosmanolunun adnn getiini, ancak uygun grlrse partiyle kendisinin ilgilenebileceini syledi. Ancak Bayar, Menderesi hem Babakan, hem de parti bakan olarak atamaya oktan karar vermiti. nk gerek Kprlnn gerekse Karaosmanolunun dokularnn milletle uyumayacann farkndayd. Menderesin babakanl demek Bayarn siyaset iplerini ankayada elinde tutmas anlamna geldii gibi, milletle DP arasnda gl bir ba kurulmas da demekti. Celal Bayarn, Menderesi babakanla getirmesi, kendisine de 10 yl srecek ankaya Kknn kaplarn amtr. Adnan Menderesin babakan olmasyla on yl srecek Demokrat Parti dnemi balam oluyordu. Bu on yllk srede Demokrat Parti ile Menderes isimleri zdelemi, ikisinin de ykselileri, dleri ve sonlar ayn olmutur. Menderes hkmeti iktidarnn ilk ay iinde ok nemli kararlar ald. ncelikle ordunun yksek mevkilerinde deiiklikler yapld. Hemen sonrasnda da valiler arasnda geni bir tasfiye hareketi balad. 16 Haziran 1950de de ezann Arapa okunmasn yasaklayan kanun yrrlkten kaldrld. Bu gelimelere CHP ciddi bir tepki vermedi. Milli Mcadeleyi baaryla sonulandran, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devam olan, cumhuriyeti kuran, 27 yl lkeyi yneten parti, henz muhalefete alamamt. Geri CHPnin yayn organ durumunda olan Ulus Gazetesinde komutanlarn deimesine ilikin bir-iki eletiri yazs vard.10 Ancak CHPliler Arapa ezan yasann kalkmas konusu grlrken kanunun aleyhinde olmadlar.11 CHPli birok milletvekili, komutanlarn deimesi ve valilerin tasfiyesini de yeni hkmetin tasarrufu olarak deerlendiriyordu. DP iktidar 14 Temmuz 1950 tarihinde Genel Af kararak CHP dneminde tka basa dolmu cezaevlerini boaltt. Genel Af, DP yandalarnca, yeni dnemde sosyal barn salanmas iin atlan nemli bir adm olarak deerlendirilirken, kartlar DP siyasal amalar uruna hrszlar, katilleri affetti yorumunu yapyordu. DP iktidarnn ilk aylardaki hz 25 Temmuz 1950 gn Kore Karar ile zirveye kt: Hkmet, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin talebi zerine 4500 kiilik Trk Sava Birliinin gnderilmesine karar verdi.10

ULUS Gazetesi, 5-7 Haziran 1950

11 Arapa ezan yasann kalkmasnn irticann hortlatlmas ve Atatrk devrimlerinden sapma olarak deerlendirilmesine 1960l yllardan sonra ska rastlanmaktadr.

6

Kore Savana katlma karar, Trkiyenin DP ile yeni bir d politika belirlediinin bir gstergesiydi. Trkiye, cumhuriyet tarihinde ilk kez, hem de kendinden kilometrelerce uzakta, vatandalarnn adn bile bilmedii bir lkede savaa giriyordu. Bu yeni d politikaya ksa srede sert tepkiler geldi. Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur Bugn Birleik Amerika Korede savaa atlmsa bunu orada pek byk Amerikan ideali olduu iin mi, Birlemi Milletler lksn kurtarmak iin mi yapmtr szleriyle Koreye asker gnderilmesine kar kyordu. Yeni Sabah ve Ulus gibi gazeteler de ihtiyatszca alnan bu karar eletiri bombardmanna tuttular.12 te yandan CHPnin Kore Kararna ilikin tavr net deildi. Byle bir konuda niin kendisine danlmadn soruyor, ama karar onaylayp onaylamadn aklamyordu. Kore Karar TBMM tatilde iken alnm olduu iin kararn TBMMde onaylanmas Kasm aynda gerekleebildi. Yaz aylarnn son fla icraat Trkiye Snai Kalknma Bankasnn kurulmasdr. Austos aynn ilk gnlerinde kurulan bu banka zel giriimi, zel sermayeyi tevik etmek amacn gdecekti.13 1950li yllarda yerel organlara ayr tarihlerde seim yapldndan, 1950 ylnn Austos-Ekim dnemi yerel seimlerle geildi. Seimlerde DP, CHPye kar ezici bir stnlk salad. yle ki, 600 belediyenin 560n DPli adaylar kazand. Babakan Menderes seim zaferinden sonra Trk milleti Halk Partisini 14 Maysta iktidardan tasfiye etmiti, 3 Eyllde de muhalefetten tasfiye etti diyecekti.14 1951 ylnn balarnda hkmet, Krehirdeki Atatrk bstnn tahrip edilmesi olay zerine inklap ve Atatrk aleyhine ilenmekte olan sularn artma eilimi gsterdii kanaatine vard ve Atatrk Aleyhinde lenen Sular Hakknda Kanun tasarsn hazrlayarak TBMMden gemesini salad. Demokrat Partililer 1946-1950 dneminde iktidar partisi CHPyi Atatrkle ilgili birok konuda eletirmilerdi. ncelikle, Antkabirin yapmnn geciktirilerek Atatrkn Etnografya Mzesinde bekletilmesi, ayrca para ve pullardan Atatrkn resminin kaldrlarak nnnn resminin baslmas DPlilerin balca eletiri konularndand. DP, Atatrk Devrimlerine kar olmakla sulanmsa da, uygulamada bu sulama gereklerle rtmez.15 zellikle Celal Bayar mehur Atatrk sevmek milli bir ibadettir szyle Atatrk hayranln dile getirmitir.

YCEL, age, s.85 EROUL, age s.59. Eroul TSYBnin yabanc karlara -zellikle Amerikaya- memleketi amak ve yerli burjuvaziye destek olmak amacyla kurulduunu ifade etmektedir. 14 CUMHURYET Gazetesi, 5 Eyll 1950 (asl kaynak) Alnt yaparak kullanan: EROUL, Cem; Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, kinci Bask; Ankara-1990; s.59 15 DP iktidar dneminde para ve pullara yeniden Atatrkn resminin baslmasna balanrken, 10 Kasm 1953te de Atatrkn naa Antkabire nakledildi.13

12

7

1951 ylnn Mart aynda, DP iktidar henz bir yln doldurmadan, Babakan Menderesle Tarm Bakan Nihat Eriboz arasnda yaanan bir tartma yznden hkmet istifa etti16, yeni hkmet yine Menderes tarafndan kuruldu.17 kinci Menderes Hkmeti de, tpk ilk hkmet gibi zel sektrn gelimesi, Anadoluda ticaret ve sanayi burjuvazisinin domas iin aba gsterdi. te yandan d politikada benimsedii yeni yolda da emin admlarla ilerledi. NATOya girmek iin nn dneminden beri nabz yoklayan Trkiye, Kore Savann salad avantajla ABDnin desteini ald. Ancak, ngiltere ve Fransann muhalefetini kramyordu. 1951 ylnn Mays aynda ngiltere Dileri Bakan Morrison tarihe Morrison Mektubu olarak geen belgeyi Trk hkmetine iletti. Morrison mektupla Trkiyenin Atlantik Paktna alnmasna taraftar olduunu belirtiyor ve dier devletler nezrinde de gerekli giriimleri yapacan taahht ediyordu. Ancak ngiltere bir art ne sryordu: ABD, ngiltere, Fransa ve Trkiye arasnda Orta Dounun savunmasn salamak zere baka bir savunma sisteminin kurulmas. Hkmet Morrison mektubuna verdii cevapta, Trkiye iin NATOnun nemine deinirken, Orta Dou iin nerilen yeni savunma sistemi iin de grmelere hazr olduunu bildirdi. Trkiyenin bu tutumu, Ottowada yaplan Atlantik Konseyinde ele alnd ve 1951 ylnn Eyll aynda Trkiyenin NATOya alnmas kabul edildi. NATOya giri karar DP ve CHPnin oylaryla 18 ubat 1952 gn TBMMde onayland. Trkiyenin NATOya girmesiyle birlikte d politikasnn yan sra i politikasnda da nemli deiikliklerin olaca aikard. DP iktidar, 1952 ylnn ortalarndan itibaren ar sa ve sol akmlar olarak deerlendirdii kurumlarn stne gitmeye balad. Trk Milliyetiler Dernei 9 Temmuz 1953 gn, Millet Partisi de 1953 ylnn Ocak aynda kapatld. Ky Enstitleri, retmen Okullarna dntrld. CHPnin tek parti dneminde haksz yere edindii mallar hazineye devredildi. Trkiyenin NATOya girmesine ok scak bakmad bilinen Hava Kuvvetleri Komutan Muzaffer Gksenin emekli edildi. Trkiyede i ve d politikada hararetli gnler yaanrken ayn zamanda lkenin ehresi de deiiyor, karayollarna verilen nem sayesinde mbadele arac maldan paraya dnyordu! Kylerin kasabalara ya da kentlere olan balants kylnn rnn pazarda sergilemesini salyor, bu da kylnn parayla tanmas sonucunu douruyordu. Para, Smerbanktan pazen alnmas, pabu alnmas, basma alnmas demekti. Para, kaliteli tohum, gbre hatta traktr demekti. Para, baz kyller iin de pavyon demekti, elence demekti.

16 17

NAD, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951. Nadi bu olay pire iin yorgan yakmak olarak deerlendirmitir. TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 9, Cilt 6, s.28

8

Para, kylnn kenti kefetmesi demekti. Nitekim, 1950 ylnda 1 milyar lira olan para arz, 1960 ylnda 5 milyar liraya kmt.18 Demokrat Partinin kuruluundan iktidara gelmesine kadar geen drt yllk dnemde yapt iki kongrenin, parti ve Trk demokrasisi asndan nemi yukarda vurgulanmt. Demokrat Parti, iktidarda bulunduu 1950-1960 aras on yllk dnemde ise sadece iki kongre gerekleti. Partinin en nemli ahsiyeti Celal Bayar artk Cumhurbakan idi. Partiye, -en azndan- aktan mdahale etmiyor, dolaysyla tekilatla ilgilenmiyordu. Toplantlarda, mitinglerde, kongrelerde yapt konumalarla siyaset dersleri veren, birok defa kaybetmek zereyken son anda yapt manevralarla kazanan Bayarn yk artk Menderesin omuzlarndayd. Menderes ise Bayardan farklyd. O, mcadeleyi sevmiyordu. Hitap ettii milyonlarla zdeleebilen, onlarn duygu ve dncelerini okuyan, ruh hallerini zen Menderesin byk bir eksii vard: Yzbinlere hitap ederken o insanlarn tek tek aralarnda ne konuabileceklerini biliyordu, ama hemen yan banda duran 5-10 kiinin ayak oyunlarnn, dalkavukluklarnn neler ifade edeceini bir trl zemiyordu. Belki de zmek istemiyordu. ocukluk yllarnda balayan, zellikle iktidarnn ilk yllarnda ska karlat ihanetler Mendereste gvensizlik duygusunu arttrmt. Bu sebeple Menderes, kongre gibi hesaplama ortamlarn hi bir zaman sevmedi. Hatta kongrelerden korktu. ktidarda bulunduu on yl iinde, biri 1951 dieri 1955 ylnda yaplan iki Byk Kongrede de gereksiz polemiklere, mcadelelere girdi. Menderesin Genel Bakan olduu Demokrat Partide kongre demek bundan sonra atma demekti, blnme demekti.19 Demokrat Partinin 1950-1960 yllar arasnda toplad iki kongreden ilki olan nc Byk Kongre, 15 Ekim 1951de, Ankarada, Byk Sinemada almalarna balad. lk iki kongre gibi uzun sren ve 20 Ekim 1951 akam sona eren kongreye 1160 delege katld. Kongrede, Cumhurbakan Celal Bayar da bulundu. Ancak o, artk sahnede deil, Cumhurbakanl locasndayd. Krsde konuan, hesap veren, savaan artk Adnan Menderesti. Demokrat Parti nc Byk Kongresinde yaanan en ilgin gelime, hi phesiz ileri Bakan Halil zyrk istifaya kadar gtren gazete haberi idi: Ulus gazetesi, bakann eine resmi bir araba tahsis edildiini yazd ve yaynlad resimlerle de bu iddiasn ispat etti.20 Bu haberler zerine Halil zyrk, 17 Ekim 1951 gn bakanlk grevinden istifa etti.

18

Halbuki ayn dnemde toptan eya fiyatlar % 163 orannda artmtr. 1950-1960 dnemi ekonomik gstergeleri iin bkz. DEMRER, Mehmet Arif; Demokrat Parti; DP Yaynlar No: 1; stanbul-1994, s.51 19 YCEL; age; s. 94 20 Ulus gazetesi, 15-16 Ekim 1951

9

3- 1954-1957 Dnemi :DP 1950-1954 arasndaki icraatlar ile millet faktrn siyaset oyununa dahil etmi, zellikle kyl kesimin byk desteini almt. O yllarda ky nfusunun ok fazla olmas, ky oylarn alan partinin seimleri kazanmas sonucunu douruyordu. DPnin 1954 ylnda yaplacak seimlerde ky oylarn alma noktasnda sknt ekmeyecei kesindi. Traktr saysndaki byk art, tarmsal krediler ve hepsinden nemlisi kylnn rnn sataca pazarlara ulamas gibi tarm politikalar kyly ifti yapmt. te yandan limanlar, barajlar, kprler, ky ime sular gibi hizmetler sayesinde Trkiye adeta antiyeye dnmt. 1954 Seimlerinden nce DP, temel olarak kalknmay ve kylye salanan destei vurgulayarak semenlerden oy istedi. CHPliler ise Petrol Kanununun yeni bir kapitlasyon olduunu belirterek, yabanc sermayenin Trkiyeye geliinden duyduklar rahatszl dile getirdiler. CHPnin snk geen seim kampanyasnn aksine DP, 1954 seimlerinden nce son derece renkli ve hareketli bir kampanya yrtt. CHP Genel Merkezinin seim sonras hazrlad rapora gre CHP seimler iin 158 bin lira harcarken DPnin kasasndan 1.5 milyon lira kmt.21 2 Mays 1954 gn yaplan genel seimlerden Demokrat Parti, cumhuriyet tarihinin rekor oranyla galip kt: % 56.6 oy alan Demokrat Parti, 503 milletvekillii kazand. CHP ise % 34.8 oranla parlamentoya ancak 31 milletvekili sokabildi. Yrrlkte olan ounluk sistemi DPye milletvekilliklerinin neredeyse tamamn kazandrmt: % 56.6 oy karlnda milletvekillerinin % 93. 22 DP iktidarnn ikinci dnemi olan 1954-1957 yllar arasndaki 3 yllk sre, Demokrat Partinin en frtnal ve en tartmal dnemi olmutur. 6-7 Eyll Olaylar, spat Hakk, Hrriyet Partisi ve 29 Kasm 1955 DP Grubu toplants gibi, DP iktidarnn bir ok nemli olay bu srede yaanmtr. DP ve Menderes bu dnemde iktidara snm, 1950den itibaren siyaset sahnesini ynlendiren millet, siyasetteki belirleyici roln giderek sermayeye brakmtr. 1950de CHPden milletin eline geen siyaset oyununun ipleri, bu dnemde DP oligarklarna ve glenmeye balayan sermayeye gemi, millet siyasi aktrlkten figranla inmitir. Bu dnem, DPnin 1950-1954 yllar arasndaki 4 yln muhteem mirasn yemeye balad dnemdir.BURAK, Prof.Rfk Salim; On Yln Anlar (1950-1960); Nurol Matbaaclk; Ankara-1998; s.216 14 Aralk 1942 gn kabul edilen cumhuriyet tarihinin ilk seim kanunu, 5 Haziran 1946 tarihinde baz deiikliklere uramtr. llerde en ok oyu alan partinin, o ilin tm milletvekillerini kazanmas anlamna gelen ounluk sistemi antidemokratik olmakla birlikte 27 Mays 1960 Darbesine kadar geerliini korumutur. Ayrntl bilgi iin bkz. YCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler ve Seim (baskda)22 21

10

Nitekim Demokrat Parti seimlerden sonra yeni bir havaya brnd: Parti en kuvvetli olduu bir zamanda hatalar ileyecek ve kendi bnyesine ve gemiine uymayacak bir yola girecek gibi grlyordu.23 Cumhurbakan Celal Bayar bata olmak zere birok DPli, seimlerde CHPye alm memurlarn cezalandrlmas hususunda gr birlii iindeydi. Etem Menderes, bakanlklarn merkez tekilatndan olup da seimlere muhalefet partilerinden girenlerin, bal bulunduklar bakanlklarn kapsndan ieri alnmamas gerektiini yksek sesle telaffuz ederken, Cumhurbakan Bayar memurlar arasnda tasfiyenin kanlmaz olduunu belirtiyor ve Ben buradan ie baladm bile. drt kiiye yol verdim. Sra byklere de gelecek diyordu. DPdeki deiim yalnzca memur kymyla snrl kalmyordu. Krehir, seimlerde Cumhuriyeti Millet Partisine oy verdii iin 30 Haziran 1954de karlan bir kanunla ile yapld. Emekli Sand Kanununda deiiklik yapld, ayrca devlet memurlaryla ilgili kkl deiikliklere gidildi. Bu deiiklikler yaplmadan, bu kanunlarla ilgili Menderesle grmek isteyen CHP Grup Bakanvekilleri randevu bile alamadlar. DP bir anda 1946larn CHPsi gibi olmutu.24 Tek zm, parti ii mekanizmalardan gelecek olan tepki, belki de bakaldr idi! Parti iinde olup da farkl ses verenler, siyaseten prim kazanmak amacyla hareket ettiinden byle bir tepki veya bakaldr Demokrat Partiye hibir zaman gelmedi. Demokrat Parti iktidar bir yandan baskc rejim hazrlklar yaparken, dier yandan Trkiyenin antiye hali devam ediyordu. Ancak iktisadi hayat ilk drt yl gibi yolunda gitmeyecek, 1954-1958 yllar arasnda, Anadoluda 30-35 ylda bir grlen kuraklk yaanacakt. Ayrca, 1952de Kore Harbinin sona ermesi sebebiyle ihra mallarnn fiyat yar yarya decek, ticaret hadleri (Terms of Trade) 1960 yllarnn ortalarna kadar Trkiyenin aleyhine olacakt. Son olarak da 1954 ylndan sonra souk sava artlar her yl btenin % 30unun Milli Savunma giderlerine ayrlmas zorunluluunu douracakt.25 Ekonomideki bu olumsuzluklarn tersine d politikada altn bir dnem balamt. 1950-54 dnemi nasl liberal demokrasi ve iktisadi alanda baarlarla doluysa, 1954-1957 dnemi de Trkiyenin d politikasnn en baarl dnemlerinden biri olmutur. Bu dnemde d politika, Dileri Bakan Fuad Kprl tarafndan deil, Devlet Bakan Fatin Rt Zorlu tarafndan ynlendirilmi, Trkiye yllarca meyvelerini yiyecei atlmlar bu yllarda yapmtr. 1955 yl Nisan aynda Endonezyann Bandung kentinde Asya-Afrika zirvesi topland. Bu konferansa NATO yesi olarak yalnz Trkiye katlyordu.23 24

BURAK, On Yln Anlar, s. 223 YCEL; age; s.108 25 MNKAR; age; s. 16

11

in dnda konferansa katlan dier Asya-Afrika lkeleri ileride Tarafszlar Blokunun yeleri olacaklard. Zorlu Devlet Bakan unvan ile katld bu Konferansa yine kuvvetli bir ekiple gitti, Konferansta etkin rol oynad. Emrivakilere kar kt. Baz yerlemi kanaatleri sarst, hazrlanan oyunlar bozdu. Olay kard. Malup olmad.26 Bandungta Trkiye nam yapt, iyi bir hret kazand. kolay deildi. Konferansa katlanlarn ekseriyeti, eski mstemlekelerdi, istiklallerine yeni kavumulard. Eski mstemlekelerin sahiplerinin ou da NATO yesi idi. Trkiye de NATO yesi idi. Buna ramen, Bandungta Trkiye dinlenildi ve sayld. Mstemlekeciliin savunuculuunu yapmad tabii. Bandung atmosferinde byle bir ey hayal bile edilemezdi.27 Austos 1954te Kbrs sorunu gndeme gelmiti. Yunanistan, aday ilhak iin Birlemi Milletlere bavurmu, ayrca yapt mitinglerle de konuyla ilgili lke iinde kamuoyu oluturmutu. Birlemi Milletler bnyesinde de davasnn desteklenmesi iin, srail yznden ilikilerimizin bir sredir gergin olduu Arap lkelerine yanamt. Trkiye ise Kbrs konusunda ok duyarl idi. Adann Yunanistana terk edilmesine seyirci kalmak mmkn deildi. ngiltere, Kbrs sorununu zme kavuturmak iin bir konferans dzenleyeceini Trkiye ve Yunanistana 1955 Hazirannda bildirdi ve bu lkeleri konferansa davet etti. Trkiyenin Kbrsn gelecei konusunda sz sahibi olmas kukusuz DPnin d politik zaferiydi. Hkmet bu daveti hemen kabul etti ve davada kararlln gstermek iin Yunanistana sert bir nota vererek Kbrs konusundaki kkrtmalarna son vermesini istedi. Trkiye, Yunanistan ve ngiltere arasndaki grmeler 27 Austos 1955te Londrada balad. Dileri Bakanlna vekalet eden Fatin Rt Zorlunun savunduu Trk tezine gre, ada Trkiyeye verilmeliydi. Nitekim Lozan Antlamasyla Kbrs Adasna ayr bir stat tannm, Trkiye, Kbrstaki egemenlik haklarn yalnz ngiltereye devrettiini belirtmiti. Yine Lozan Antlamasyla Adada yaayan halklara iki yl iinde Trk ya da ngiliz uyruklarndan birini seme hakk verilmiti. Ada drtyz yla yakn bir sre Trklerin elinde bulunmuken, tarihin hi bir dneminde Yunanllarn idaresine gememiti. Kbrs, Yunanistana bin mil uzaklktayken, Trkiyeye yalnzca krk mil uzaklktayd. Ayrca adada tapulu topraklarn % 60 Trklere aitti, Birinci Dnya Savana kadar da adada ounluu Trkler oluturmaktayd. Bu nedenle Kbrsta Yunanllar, Trkiyenin muhatab bile deildi. Ayrca ngilizler, Trkiyeden ald bir topra Yunanistana devredemezdi.28

26 27

GNVER, Semih; Fatin Rt Zorlunun yks; Bilgi Yaynevi; Ankara-1985; s.52 GNVER; age; s.52; Asl Kaynak: KUNERALP, Zeki; Sadece Diplomat. 28 GNVER; age; s.66; Emekli Bykeli Mahmut Dikerdemden aktarma.

12

Yunanistan, Trkiyenin sert, kararl ve hukuki mesnetlere dayanan tavr karsnda akna dnd. nk, Trkiyenin bylesi bir tavrna o gne kadar alk deildi. Enosiste direnmek iin geldikleri Lancaster Houseta geri adm atmak zorunda kalan Yunanllar, ilikilerin son derece gergin olduu bir ortamda 5 Eyll 1955 Pazartesi gn Selanikte Atatrkn doduu ev ile Trkiyenin Selanik Konsolosluu arasnda patlatlan bomba kurtard. Bomba haberi zerine, 6 Eyll 1955 Sal gn stanbul Beyolunda toplanan kalabalk, sloganlarla Atatrkn evine yaplan saldry protesto etti. Ancak akam saat 19.00dan itibaren protesto, toplum psikolojisi ve tabii ki baz provokatrler sebebiyle nitelik deitirdi. Daha ok Rum vatandalarn bulunduu blgelerde dkkanlarn vitrinleriyle kepenkleri krld, yine Rumlara ait binalar, kiliseler, elence yerleri, okullar hatta mezarlklar bile tahrip edildi. 7 Eyll aramba sabahna kadar devam eden olaylar sonunda yanm, yklm ya da ar ekilde tahrip edilmi bebin bina vard. Bu binalarn byk ounluu Rumlara; bazlar da binalar tahrip edilen Rumlara komu Trk, Ermeni ve Musevilere aitti. Bu tecavzler, stanbula nazaran ok daha kk lde olmak zere zmirde ve Ankarada da grld. 6 Eyll akam stanbulda bulunan Cumhurbakan Celal Bayar ile Babakan Adnan Menderes saat 20.00 treniyle Ankaraya hareket etmilerdi. zmite vardklarnda olaylar kendilerine haber verildi. Onlar da hemen stanbula geri dndler. Bizzat gstericilerin arasna girip olaylar bastrmak iin aba harcadlar. Ayn akam Babakanlktan yaynlanan bildiri ile stanbul ve zmirde skynetim ilan edildi. 6-7 Eyll Olaylarnn Londra Konferansn olumsuz etkileyecei aikard. Nitekim siyasi grleri Fatin Rt Zorluyla hibir zaman rtmeyen Emekli Bykeli Mahmut Dikerdem de Londradaki Lancaster House Konferansna katlm ve anlarnda Trkiyeye dn yolculuunu u ekilde anlatmtr:29 Lancaster Housetan doruca, Havaalanna gittik. Uamz Belika ve Almanya zerinden stanbula uacakt. Yolda uradmz iki kentte de gazetelerin byk manetlerle 6-7 Eyll olaylarn anlattn grdk. Fatin Bey, yolculuk srasnda ok zgn ve suskundu. Bir aralk yanna giderek, kendisini teselli etmek istedim. Btn abalarmz, Londrada elde ettiimiz baar, bir gecede heba olup gitti dedi.30

GNVER; age; s.70 27 Mays darbesinden sonra Fatin Rt Zorlu, Yassadada 6-7 Eyll olaylarnn tertipilerinden olmakla sulanarak yargland. Kendisine yaplan haksz ve kastl ithamlar karsnda Mahmut Dikerdem, gerekleri arptan tanklklara kar savunma tankl yapmak zere, Zorlunun avukatna bavurdu. Yce Divan bu davada aleyhte 76 tank dinlemiken savunma tanklarnn dinlenmesine gerek grmediini bir ara karar ile bildirdi. Bu karar zerine Zorlu: Savunma tanklarnn dinlenmesine gerek grlmemesini Yksek Mahkemece susuzluuma kanaat getirilmi olmasnn delili sayyorum dedi. Alt yl hapse mahkum edildi. Ayrca bu davann grlmesi srasnda Fuad Kprl ve damad Cokun Krcann Bayar, Menderes ve Zorlu aleyhine verdii ifadeler yznden Yunanistan Trkiyeye nota vererek maddi manevi tazminat istemitir.30

29

13

6-7 Eyll Olaylarnn gerginlii i politikaya da yansd. Olaylardan bir ay sonra, DP IV. Byk Kongre hazrlklarnn younlat gnlerde, DPli 11 milletvekili ispat hakk konusunu gndeme getirdiler. Basna ispat hakk tannmasn, bylelikle yayn organlarnn kolayca sansr edilmesinin nne geilmesini isteyen milletvekilleri baz nemli isimleri de yanlarna ekerek genilediler. Ancak DP, bu milletvekillerinin bir ksmn ihra etti, kalanlar da DPden istifa etti. Ayrlan milletvekilleri 20 Aralk 1955te Hrriyet Partisi isimli bir parti kurdular. Genel Bakanln Fevzi Ltf Karaosmanolunun yapt Hrriyet Partisinde hibir zaman dzenli ve aklc bir alma ortam kurulamad. Partinin bir alma program yoktu. Partinin ileri gelenleri gece yarlarna kadar toplantlar yapyor, ancak bu toplantlarda partinin gelimesiyle ilgili herhangi bir karar alnmyordu. stelik, bu toplantlardaki nemsiz konumalar, ertesi gn DP ve CHP Genel Merkezi koridorlarna oktan ulam oluyordu. Parti kurucular ve Ynetim Kurulu yeleri kendi seim blgeleri dnda baka yerlerle ilgilenmiyor, yurt gezileri dzenlemiyorlard. Hrriyet Partisi milletvekili saysnda bir ara CHPyi geip ana muhalefet partisi olduysa da, muhalefetini meclis dna tayamad.31 Oysa ki 1955 sonbaharnda muhalefet yapmak iin elverili bir ortam vard. 1955 ylnn ilkbaharnda havalarn souk gitmesi tarm rnlerinin fiyatlarnn ar ykselmesine yol amt. Ayrca inaat malzemesi, traktr, yedek para, otomobil lastii, kalay, ivi, mh, ila gibi birok ihtiya maddesi de dviz darl sebebiyle piyasada bulunmuyordu. 1955 Haziran sonunda tekel maddelerine ve Smerbank rnlerine yaplan zamlar halk arasnda memnuniyetsizlii arttrm, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Fatin Rt Zorlunun 300 milyon dolarlk bir kredi temin etmek zere ABDde uzunca bir sre kaldktan sonra Trkiyeye elleri bo olarak dnmesi havay daha da arlatrmt. Btn bu olumsuzluklar iinde Demokrat Parti, tarihinin son Byk Kongresi olan Drdnc Byk Kongreyi toplad. Yaklak 1300 delegenin katld kongrede seimler, ilk kongrenin aksine hemen ikinci gn yapld. 15 Ekim 1955de almalarna balayan kongrede, 16 Ekim gn seimler gerekleti. 17-18 Ekim gnleri delegelerin eletiri ve dileklerini dile getirmeleriyle geildi. Son iki gnn tek nemli olay, 18 Ekim 1955te stanbul delegelerinden 50 imzal nerge verilmesiyle balad. nerge, uzun tartmalara ve kavgalara yol at. nerge ile partiden ayrlan milletvekillerinin milletvekillii sfatnn da kaldrlmasn salamak zere bir kanun karlmas teklif ediliyordu. Menderes yapt konumada bu nergenin1957 seimlerinde Manisa, Burdur ve Ankarada baarl bir seim kampanyas gerekletiren Hrriyet Partisi, seimlerde 350 bin oy ve 4 milletvekili kazanabildi. 24 Kasm 1958 tarihinde toplad kongre ile 5 muhalife kar 175 oyla CHPye katlarak siyasal hayattan ekildi.31

14

lehine szler syledi. Partiden karlan milletvekillerinin DP iindeki kuyruklarnn da kesilmesi gerektiini ifade edince de gerginlik artt. Divan Bakan Tevfik leri ile bizzat Menderese iddetli hcumlar oldu. DP delegesi her kongrede koyduu demokratik tavrn, Drdnc Byk Kongrede son gn gsteriyordu. nerge, mzakere yaplmakszn oya kondu. Grltler ve itirazlar arasnda Divan Bakanl nergenin kabul edildiini aklad. Muhaliflerince, Demokrat Partinin dikta rejimi kurma teebbsnn bir adm olarak nitelenen bu nerge ile getirilmek istenen uygulama, gnmzde de tartma konusu olmaya devam etmektedir. Uygulamann, milletvekillerinin hareket serbestisini ve hrriyetini kstlad; ayrca, Genel Bakanlarn milletvekilleri zerindeki nfuz ve otoritesini, hatta basksn arttrmas anlamna geldii iin eletirilmektedir. Bu tr eletiriyi yapanlar, yasaklarla parti deimenin nne geilemeyeceini, nitekim 1985-1995 yllar arasnda kurulan hlle partilerinin bu tr ihtiyaca cevap verdiini savunmaktadrlar. te yandan baka bir kesim, irkin transfer dedikodular yznden TBMMnin ypratldn savunmakta ve milletvekilinin seildii partiden istifa edip baka bir partiye katlmasnn doru olmayaca grndedir.32 Drdnc Byk Kongreden yaklak 45 gn sonra yaanan nemli bir olay Demokrat Partiyi kartrd ve partinin dnm noktas oldu: 29 Kasm 1955 Sal gn Dr. Burhanettin Onat bakanlnda toplanan DP Meclis Grubunda ktisat ve Ticaret Bakan Stk Yrcal hakkndaki gensoru nergesi grlecekti. Ancak Grup, youn basksyla gensoruyu hkmete yneltti ve arkas arkasna krsye ard bakanlar istifa ettirdi. Bunun zerine krsye gelen Menderes, Bakanlar Kurulundaki bakanlarn toptan ekildiini belirterek, kendisi ile ilgili karar da grubun vermesini kaderimi sizlerin reylerinize terk ediyorum szleriyle istedi. Babakann bu konumas gruptaki havay yumuatt. Gruba bakanlk eden Burhanettin Onat, Adnan Menderes hakkndaki gvenoylamasna geti. Bir-iki milletvekili hari btn grup Menderesin lehinde oy kulland. Menderesin bakanlarn dren grup Menderese ar sevgi ve heyecanla sahip kmt. Bunun zerine Menderes tekrar krsye geldi, gruba teekkr etti ve Aslanlar gibi insanlarsnz; siz isterseniz hilafeti bile getirirsiniz. Size layk olmaya alacam diyerek krsden indi. Birok tarihi, bu grup toplantsnn Menderesin zaferiyle sonuland kanaatini tar ve Menderesin szleri zerinde durur. Byle dnenler, bu szlerle Menderesin laiklik kart, irticac dncelerinin su yzne ktn vurgularlar. Bu satrlarn yazar ise Menderesin bu olayla, kendi bakanlarn

32

YCEL; age; s. 116

15

gzn krpmadan harcam bir babakan olarak tarihe getiini savunmaktadr.33 1954-1957 Dneminin nemli d politika gelimeleri sadece Londra Konferans ve 6-7 Eyll Olaylarnn yanklarndan ibaret deildir. Trkiyenin nclk ettii Badat Pakt Trkiye, Irak, ran, ngiltere ve Pakistan tarafndan imzalanm, ancak Iraktaki darbeden sonra bu pakt yaamamtr. D Politikada bir baka nemli gelime 1956 ylnda srail, ngiltere ve Fransann, Msra saldrmalar sonunda balayan Arap-srail Savadr. Sava srerken Sovyetler Birlii, srail, ngiltere ve Fransay aka tehdit etti ve Ortadouya asker gndereceini aklad. Bunun zerine Amerika devreye girerek sava sona erdirdi. Sava bittiinde ABDnin Arap dnyasndaki itibar olaanst sarslmt. Ortadouda g boluu domu ve bu boluun da SSCB tarafndan doldurulmas ihtimali ykselmiti. ABD, Ortadou lkelerinin ekonomisini glendirmeye yardm ederek bu lkeleri yanna ekmek istiyordu. Sz edilen yardmlar salamak amacyla ortaya atlan Eisenhower Doktrini34, aslnda Ortadoudaki g dengesini ABDnin karlarna ve yararna gre yaratma amacn tayordu. Trkiye, Eisenhower Doktrinine 22 Mart 1957 gn katldn, ayrca doktrini blgede gerekletirebilmek iin hazr olduunu aklad.35 Eisenhower Doktrini, Menderes Hkmeti iin 1947 ylnda Truman Doktrininin aklanmas ile balayan askeri ve ekonomik yardmn, Trkiyenin yan sra dier Ortadou lkelerine de genilemesi olarak deerlendirilebilir. Babakan Adnan Menderes, sz verilen bu askeri ve ekonomik yardm sayesinde lke iinde de prestijini arttrmay mit ediyordu.

4- 1957-1960 Dnemi :1954 Seimlerinden sonra arkas arkasna yaanan krizler, bata Menderes olmak zere Demokrat Partilileri ypratmt. ktidar yorgun dm, Menderes ar derecede sinirli ve evresine kar krc olmaya balamt. te yandan muhalefet partileri, 1958 ylnda yaplacak seimlere tek listeyle girmek iin grmeler yapyordu. Demokrat Parti, muhalefete fazla hazrlanma imkan tanmadan 27 Ekim 1957 gn erken seimlere gitti. Seimlerde muhalefete nceki seimlerde olduu gibi yine CHP nclk etti. O gne kadar meydan mitingleri ve kahve toplantlarndan teye gitmeyen propagandalara 1957 seimleri ile birlikte ev toplantlar da eklendi. 1957

33 Nitekim, 29 Kasm 1955 tarihinden sonra Demokrat Partide dorular sylenmedi, syleyenler harcand. 29 Kasm, Adnan Menderesin dostlarn, yol arkadalarn satan adam olarak deerlendirilmesine yol at ve Menderesin parti ii diktasna kadar gidecek sreci balatt. 34 5 Ocak 1957 35 Ayn gn ABD, Badat Pakt Askeri Komitesine gireceini ilan etti.

16

seimleri, bayrak, afi ve el ilanlarnn o gne kadar grlmedik biimde kullanlmaya baland seim oldu.36 Seimlere katlm oran % 76.6 seviyesinde gerekleti. Demokrat Parti oylarn yzde ellinin altna drd ve % 47.3te kald. Cumhuriyet Halk Partisi 3.753.136 ise % 40.6 orann yakalad. ounluk sistemi yrrlkte olduundan, oy oranlarna gre milletvekili saylarndaki adaletsizlik bu seimlerde de gze arpyordu: DP 408 milletvekili, CHP 173 milletvekili kazand. Demokrat Partinin 1957 seimlerinde ald % 47.3 oranndaki oy genellikle tm tarihiler tarafndan ar yenilgi olarak ifade edilir. Halbuki bu oran 7 yllk iktidar ypranmlna ve etkin muhalefete kar bir baar olarak da deerlendirilebilir. Demokrat Parti, 1950, 1954 ve 1957 seimlerini kazanarak, Trkiyede st ste 3 seim kazanan tek parti olma zelliini de tamaktadr. Bu rekorun uzun yllar krlmas da pek mmkn grlmemektedir. Btn bunlara ramen Demokrat Parti, 1957 seimlerinden, 1954e oranla % 9.3 oy kaybederek kt. ki il hari, oy oranlar her seim evresinde dt. DP, ounluk sisteminin kendisine salad avantaja ramen milletvekili says bakmndan da eski gcnde deildi. Bu dn sebeplerini u ekilde zetleyebiliriz: 1- Milli Korunma Kanununun uygulamasndaki baarszlk dviz skntsn dourmu; cam, lastik, pil, inaat malzemesi, ay, kahve, ila, gzlk cam gibi maddeler karaborsaya dmt. Bu da, milletin Demokrat Parti iktidarn hakl eletirilerine yol ayordu. 2Demokrat Partinin 1946-1950 aras yapt demokrasi mcadelesinden ve syledii szlerden eser yoktu. Ayn szler imdi muhalefet tarafndan syleniyordu. Bu da sayca az, ancak zgl arlk bakmndan fazla olan toplumun nemli kesimlerinin DPye srt evirmesine ve dolaysyla toplumun dier katmanlarnn da etkilenmesine yol amaktayd. 3- Demokrat Parti ispat hakk konusunda son derece inat ve yanl tutum izlemiti. Bu, partinin klmesine, nemli partililerini kaybetmesine ve Hrriyet Partisinin domasna neden olmutu. Muhalefetin hrsza hrsz denilemeyecek szleri hakl bir eletiri olarak grnyordu. 4- Krehir, 1954 Seimlerinde Millet Partisine oy vermesi yznden cezalandrlm ve 30 Haziran 1954te ile yaplmt. Bu durum yl srd ve DP iktidar 12 Haziran 1957 gn TBMMde kabul edilen bir kanun ile Krehirin yeniden il olmasn salad. Ancak Krehirin yeniden il olmas36

1957 seimlerinde DPnin muhalefete iddetli bask uygulad iddia edilmitir. Oysa ki, 1946 seimlerinde halkn alk olmad Hasolarla Memolarn ayana gidilen seim kampanyas gibi, 1957 Seimleri de, bu kez propaganda teknikleri asndan yepyeni bir dnemin balangcyd. zellikle 1980 sonras, her seimden nce yenilenen seim kanunlar ve gnmzde partilerin rakiplerine kar yrttkleri kampanyalar gz nne alndnda, DPnin 1957 seim kampanyasnn sadece propaganda teknikleri bakmndan farkl olduu grlecektir.

17

tasars mecliste grlrken, Osman Blkba, Nevehire balanan Kozakl ve Hacbekta ilelerinin Krehirde kalmas gerektiini vurgulamt. Bu istei kabul edilmeyince de bata Celal Bayar olmak zere Meclise ve Meclis Bakanna ar szlerle saldrmt. Bu szleri Blkbann bana byk iler at. Dokunulmazl kaldrld, tutuklanarak cezaevine girdi. Seimler srasnda da hala hapis yatyordu. Bu durum Demokrat Partinin, muhaliflerini susturmak iin onlar zindanlara tkan bir siyasal teekkl olarak alglanmasna yol at. 5- Aday listelerinin tanziminde yaplan hatalar, yerel unsurlara nem verilmemesi, adaylarn Menderes ve yaknndaki -be kii tarafndan belirlenmesi, 1957 seimlerinde oy kaybnn en nemli sebebi olarak karmza kmaktadr: Demokrat Parti Genel dare Kurulu tarafndan aday tespitinin yapld 28 ilin 14nde tamamen, 3nde de ksmen seimler kaybedilmiti. Adaylarn nseimle belirlendii yani aday tespitinin tekilatlara brakld 39 ilin 33nde seimler kazanlmt. 6- Yeni yzler, yeni szler isteyen semenlerin, yedi yldr srmekte olan Demokrat Parti iktidarndan bkmas da oy kaybnn bir baka sebebidir. Ayrca, baz seim evrelerinde, oralara zg ilenen hatalar da oy kaybna yol amtr. rnek olarak, dounun ilk niversitesi Elaza alacakken, Erzurum Milletvekili Merhum Rfk Salim Burakn Milli Eitim Bakanl yapt dnemde kanun teklifi Atatrk niversitesinin Erzuruma kurulmas ynnde verilmi ve yle de gereklemitir. 1957 seimlerinde de Elaz, elbette DPyi cezalandrmtr.37 Seimlerden sonra kurulan Beinci Menderes hkmeti, 1950-1960 Dneminin son hkmeti olmutur. Bu hkmet greve gelir gelmez yaanan Dokuz Subay Olay 1958 Trkiyesinin nemli gndem maddelerinden biriydi. Kurmay Binba Samet Kuunun ihbaryla dokuz subay 26 Aralk 1957de tutukland. Bu subaylarn askeri bir darbe hazrl iinde olduklar iddia ediliyordu. Fakat byle bir cuntann varl kantlanamad iin, Samet Kuu iftiradan mahkum oldu. 38 DP iktidar 4 Austos 1958 tarihinde Trk Lirasnn 11 yldr sabit tutulan deerini drmek zorunda kald. Hkmet, bor erteleme ve yeni kredi talepleriyle bavuruda bulunduu uluslararas kurululardan, ciddi bir istikrar program uygulanmas ve Trk Lirasnn devale edilmesi gibi nlemler alnmad takdirde hibir destek gremeyecei cevabn alnca istikrar programn hazrlamak zorunda kalmt. stikrar paketinin ilk nemli karar, 8 Austos 1958de Trk Lirasnn Amerikan Dolar karsndaki deerinin 2.82 liradan 9.45 liraya drlmesi oldu.37 38

YCEL; age; s. 128 TUNAY, Mete; Trkiye Tarihi-4 (Siyasal Tarih 1950-1960 balkl makale); Cem Yaynevi; stanbul 1989; s.184-185. 27 Mays 1960 Darbesinden sonra ihbarn doru olduu anlalacakt.

18

1958 istikrar programnn dier unsurlar arasnda ise, ithalat ve ihracat rejimlerinde serbestlemeye ynelinmesi, KTlerin rettii mal ve hizmetlerin fiyatlarna zam yaplmas, zel kesimin rettii mal ve hizmetler zerindeki fiyat denetiminin kaldrlmas, Merkez Bankasnn kamu kesimine at kredilerde ciddi kstlamalar getirilmesi gibi nlemler yer alyordu. Bu nlemlerin alnmasyla birlikte Trkiyenin d borlar konsolide edildi ve demeler dengesi a azald, enflasyon dt. Ancak, byme hz geriledi ve iktisadi durgunluk ba gstermeye balad.39 1959 ylnn banda Kbrs Sorununda zme yaklaldnn ciddi belirtileri ortaya kt: Taraflar, bamsz bir cumhuriyet kurma hususunda ilke anlamasna vardlar. Trk ve Yunan Hkmetlerinin Babakanlar Menderes ile Karamanlis, 11 ubat 1959da Zrihte bu konuda bir antlama imzaladlar. Esas antlamann da, bir hafta sonra Londrada imzalanmasn kararlatrdlar. l Kbrs Konferans ad verilen Londradaki bu imza treni iin Babakan Menderes ve beraberindeki heyeti tayan uak 17 ubat 1959da Londra yaknlarnda dt. Uakta bulunan 35 kiiden 15i ld, ilerinde Menderesin de bulunduu 10 kii yaral kurtuldu. Adnan Menderes, Kbrsla ilgili Londra Antlamalarn 19 ubat 1959da klinikte imzalad. Londra Antlamalar drt antlamay ieriyordu: Kbrstaki ngiltere egemenliinin Kbrs Cumhuriyetine devrine ilikin Kurulu Antlamas, Kbrsn bamszln, toprak btnln ve anayasa dzenini teminat altna alan Garanti Antlamas, Trkiye, Yunanistan ve Kbrs arasnda yaplacak Askeri ttifak Antlamas, Kbrs Cumhuriyeti Anayasasnn temel maddeleri40 Menderes, 26 ubatta stanbula dnd. Menderesin yurda dn, onun halk tarafndan nasl sevildiini gsteriyordu. Yeilky Havaalannda yzbinler Menderesi muazzam bir tezahratla karlad. Yurdun drt kesinde binlerce kurban kesildi. Halkn iinde Menderesin kazadan kurtuluu Allahn sevgili kulu olmasna balanyordu. 27 ubatta Menderes Ankaraya geti. Ankarada da muazzam bir karlama yapld. Karlayanlar arasnda bulunan smet nn, Menderese gemi olsun dileklerini iletti ve el skt.Cumhuriyetin 75 Yl, YKB Yaynlar, 1999 Londra ve Zrih Antlamalar 4 Mart 1959 tarihinde TBMMde grlerek kabul edildi. 16 Austos 1960a kadar sren hazrlk devresinden sonra Kbrs bamsz bir devlet statsn kazand. ngiltereye Londra-Zrih Antlamalar erevesinde adada 99 mil2 tutarnda iki deniz ss verildi, adadaki ngiliz kuvvetleri bu slere nakledildi. Kbrsta cumhuriyetin ilanndan ksa bir sre sonra, Anayasa hkmlerinin uygulanmasna ilikin sorunlar, taraflar arasnda gr ayrlklarna ve toplumlar arasnda gerilimlere yol at. 1962de iki Trk Camiine yaplan bombalama eylemiyle trmanan olaylar, 1963de Makariosun Kbrs Anayasasnda deiiklik yaplmasn nermesiyle atmalara dnt. Zrih ve Londra Antlamalarnn ihlal edilmesi anlamna gelen bu gelimeler sonucunda, 1964de nc Londra Konferans topland. Ancak, 1974 harekatna kadar siyasi irade, DP dnemindeki gibi net tavr ortaya koyamad. Nihayet, 15 Kasm 1983 tarihinde Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi. 2002 ylna gelindiinde Avrupa Birliine girmek iin Kbrstan vazgeelim grn dillendiren ver kurtulcular mevcuttur.40 39

19

Bu, Menderes ile nnnn son tokalamasyd.41 Nitekim, sonu 27 Mays Darbesine kadar gidecek olan sre balamt. Muhalefet partilerinin bir araya gelmesi amacn gden Milli Muhalefet Cephesi iin ilk gelime Cumhuriyeti Millet Partisi ile Trkiye Kyl Partisinin 16 Ekim 1958 tarihinde birleerek Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) adn almas ile yaand. Dier muhalefet partisi olan Hrriyet Partisi de 24 Kasm 1958de CHPye katld. Bu katlmdan baz demokratlar, kendi deyimleri ile adeta irkildi.42 Bu irkilmenin rn olarak Vatan Cephesi dodu. DP iinde Vatan Cephesi kurulmasna kar clz bir ses ykseldiyse de Celal Bayarn da devreye girmesiyle Kasm ay iinde Vatan Cephesine hz verildi. Ancak Demokrat Parti ynetimi Vatan Cephesi Tekilat ile ilgili yeterli tantm ve propaganda yaplamamasndan ikayetiydi. DP, basnn desteini kaybetmiti. Zafer gazetesinin yaynlar da yetersiz bulununca, geriye bir tek Radyonun, Vatan Cephesinin propaganda arac olarak kullanlmaya balanmas kalyordu. Demokratlar bu dncelerini hayata geirerek, her haber saati ncesinde, Vatan Cephesine katlanlarn isimleri ve mensup olduklar illerin listesini radyodan okutmaya baladlar. Ancak, bu durum ylesine abartld ki, vatandalarn ou radyolarn kapatma yoluna gittiler. Dier taraftan muhalefet, radyoda okunan isimlerin hayali kiilerden olutuunu iddia ediyordu. Muhalefete gre Konyadaki demokratlar, Vatan Cephesine katlanlarn listesi hazrlanrken isim uydurmakta glk ekmiler, Konya Mezarlndaki mezar talarndan 1200 ismi yazarak Ankaraya 43 gndermilerdi! Sonuta Vatan Cephesi gereksiz yere havay gerginletiren bir rgt olarak tarihteki yerini ald. Demokrat Parti Vatan Cephesi ile urarken muhalefet, zellikle de CHP, iktidar aleyhine Ankara merkezli kampanyalar yrtyordu. Ancak halk, muhalefete fazla ilgi gstermiyordu. Bunun zerine CHP, muhalefeti halk hareketi haline dntrmeye karar verdi. Bu erevede CHP, Ege illerini kapsayan ve Byk Taarruz olarak adlandrd propaganda seferini 29 Nisan 1959da Uaktan balatt. Grup, DP l Binasnn nnden geerken, iki partinin taraftarlar arasnda karlkl satamalarla balayan kavgada DP l Binas tahrip edildi. CHP kafilesi, ertesi sabah Manisaya hareket etmek zere Uak Garna geldiinde bu kez DPli bir grup kafileye saldrd. Bu arada atlan talardan biri smet nnnn bana isabet etti. Bu olay Manisa konumasnda deerlendiren nn ...benim hayatma kastetmek iin harekete gemilerdir. Muhalefet aleyhine ehli salip isnad ve muhalefeti karnca gibi ezmek tavsiyesi, gece sabaha kadar Ankarada tertiplenerek tatbikataEROUL; age; s. 147 ALBAYRAK, Mustafa; Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960); Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits; Yaymlanmam Doktora Tezi; Ankara-1992; s. 1192 43 YCEL; age; s.13842 41

20

konmutur. Aznlkta olan iktidar, nihayet kaba kuvvetle bir dehet idaresi kurarak, vatandalar insan haklarndan mahrum yaatmaya karar vermi grnyor diyecekti.44 Byk Taarruzun Ege ayan tamamlayan nn 4 Mays 1959da stanbula geti. Yeilky Havaalanna inen nn, oradan arabayla ehre hareket etti. Arabas Topkapya gelince 10-15 kiilik bir grubun saldrsna urad. Araba tekmelendi, camlar taland. Byk Taarruz 7 Maysta bitti. nn Ankaraya dnd. Ankarada da yer yer polisle atmalar oldu.45 Geri kavga eden gruplar hibir yerde ellier kiiyi gemiyordu. Ancak idarenin olaylar nlemekteki beceriksizlii her yerde ortaya kyordu. Kavgalara karan az saydaki insana nlem alnamaynca toplum psikolojisi devreye giriyordu. Meydanlar, toplum psikolojisine terk edildiinde ise provokasyonlarn ard arkas kesilmiyordu. 1959 ylnn yaz aylarnda siyasi hava bir para yumuadysa da, Eyll aynda CHPnin anakkale Gezisi ile olaylar dnemi yeniden balad. 1960 ylnn ubat aynn ilk gnlerinde nnnn Konya gezisinde Konya olaylar yaand. smet nnnn her gittii yerde kavga kmas nn imdi de Kayseri gezisi dndnden- Kayseri Valisi Ahmet Knk tedirgin ediyordu. Vali; siyasi toplantlar yasakladndan dolay nnden Kayseriye gelmemesini istedi. Ancak nn, programn deitirmedi. Kayseride Valinin bu anlamsz tutumu hari bir olay yaanmad. darenin, smet nnye ve CHPlilere yaklam, grld gibi 1959 ylndan itibaren olduka sertlemiti. CHP zaten siyasi havay sertletirmek istiyordu. DP ise CHPnin oyununa gelmi ve 1946-1950 arasnda CHPnin kendisine uygulad basklarn benzerlerini bu kez kendisi, CHPye kar kullanmaya balamt. Halbuki, 27 Mays Darbesine giden yolda idare, demokrasinin asgari kurallarn iletebilseydi, hem DPnin gc ortaya kacakt, hem de CHPnin kamuoyu desteini kaybettii grlecekti. Halbuki DP, ortam daha da germek iin sanki zel aba gsteriyordu: Tahkikat Komisyonu kuruldu. Komisyon, CHPnin yasa d yntemlerle siyasal mcadele yaptn, bir ksm basnn da onu bu yolda destekledii iddialarn inceleyecekti. Tahkikat Komisyonu ilk i olarak siyasi faaliyetleri durdurdu, yayn yasaklar koydu. Komisyon bir ay iinde grevini tamamlad.46 Tahkikat Komisyonuna yetki veren kanunun TBMMde kabul edilmesinden bir gn sonra stanbulda, iki gn sonra da Ankarada binlerce rencinin katld hkmeti protesto gsterileri yapld. stanbuldaki olaylar, 28 NisanEROUL; age; s. 149 Polisin mdahale ettii grup, DPlilere gre taknlk yapan Halklar; CHPlilere gre nnye saldrmaya gelen Demokratlard! 46 25 Maysta almalarn tamamlad Menderes tarafndan sylenen Tahkikat Komisyonu, raporunu hazrlama frsat bulamadan 27 Mays Darbesi yaanmtr.45 44

21

1960 gn saat 9.30da balad ve yaklak 7 saat srd. Polis, gstericilerin nne barikat kurduysa da rencileri durduramad. atma kt.47 Turan Emeksiz isimli renci seken bir kurunla ld. Ayrca 16s polis 40 yaral vard. Olaylar bynce stanbul Valisi Ethem Yetkiner hkmete derhal skynetim ilan edilmesi teklifinde bulundu. Hkmet de bu teklife uyarak saat 15.00den itibaren stanbul ve Ankarada skynetim ilan etti. Skynetimin ilan, olaylarn 29 Nisan 1960 Cuma gn Ankaraya sramasna engel olamad. Ankaradaki daha byk gsteri 555K parolas ile 5 Mays gn saat 5te Kzlayda yapld. Adnan Menderes, skntl gnlerinde kendisini halkn iine atard. Kalabalklar, kendisine gsterilen sevgi, onun ilacyd. Gerginleen siyasal atmosfer Menderesi bunaltyor, o da, bu havadan kurtulmann yolu olarak yine kendini miting alanlarna atmay dnyordu. Demokrat Partili milletvekillerinin bir ksm ise Menderesin geziye kmas ve miting yapmas fikrine scak bakmyordu. Ankara karkt. Gerginleen siyasal hava DPnin aleyhine idi. Darbe sylentileri ayyuka kmt. Ankara ve stanbulda skynetim ilan edilmi, buna ramen olaylar nlenememiti. lgintir ki olaylar yalnzca skynetimin olduu Ankara ve stanbuldayd! Byle bir ortamda Menderesin geziye kmak yerine Ankarada kalp duruma hakim olmas gerekirdi. Ancak Menderes, kendisini yine halkn arasna att. lk olarak, denizyoluyla getii anakkaleli halk Menderese sahip kt. Daha sonra da miting iin geldii zmirde btn Egeli yurttalar. Bergama, Manisa ve Turgutlu mitinglerinin de dierlerinden kalr yan yoktu. 1946-1950 arasndaki coku geri gelmiti. ocuklarna bayramlk elbiselerini giydirip miting alanlarna koan Egeliler, Menderesi barlarna bastlar. Menderes kendisini dinlemeye gelen yzbinlerin duygularn, dncelerini, hasletlerini ve kendisine olan sevgilerini iyi biliyordu. Menderes, kendisini dinlemeye gelen yzbinlerin zlemlerini, taleplerini biliyordu. Hatta aralarnda neler konutuklarn bile tahmin edebilirdi. Ancak, Menderesin bilmedii bir ey vard: Konuma yapt platformun hemen altnda, krsnn yannda bulunan ve kendisine en yakn olarak grnen kiilerden oluan ember! O emberin ayak oyunlar, bakan, milletvekili veya en azndan bir ey olmak iin verdikleri mcadele, siyaset oyunu Menderese ok yabancyd. O, halktan biriydi, siyaset snfndan deil. Mecliste kald yirmidokuz, babakanlk yapt on yllk sre iinde de krsnn altnda neler konuulduunu renemedi. renmek iin aba sarf etmedi. Bedelini de ar dedi.

47

1970li yllarda ska grlecek bu manzara Trkiyenin o gnk artlarna ok yabancyd.

22

Menderes, son gezisi olan Eskiehirde, 25 Maysta Yolumuz, seim yoludur. Serbest seim yoludur szleriyle erken seimin sinyallerini verdi. Ama, 27 Mays 1960 Darbesi Menderes iin sonun balangcyd.

5- 27 Mays Darbesi ve Sonras :27 Mays Darbesi Silahl Kuvvetlere mensup otuzyedi subay tarafndan gerekletirilmiti. Ancak darbe, emir-komuta zinciri iinde yaplmamt. Bu sebeple darbeciler daha ilk gnden cunta grnts vermeye balamt. Darbeciler, kendilerine meruiyet temelleri arama zorunluluu duyuyorlard. Meruiyet sorunu, her frsatta 27 Mays Devrimini yapan Trk Milleti ibaresi kullanlarak zlmeye allacakt. 27 Mayslar darbeden sonra, niversitenin desteini arkalarnda gl bir ekilde hissedebilmek iin biraz devrim, biraz hukuk mantn altrdlar. 27 Mays gerekletiren subaylar (Milli Birlik Komitesi),bu ynde ilk adm 12 Haziran 1960da Geici Anayasay kabul ederek att. Geici Anayasa ile Demokrat Parti mensuplarn yarglamak zere, yeleri Bakanlar Kurulunun teklifi zerine Milli Birlik Komitesi (MBK) tarafndan seilecek olan Yksek Adalet Divan adl bir olaanst mahkeme kurulmas ngrlyordu. Olaanst mahkeme ksa srede oluturulduktan sonra 1950-1960 Dnemi Yassadada yarglanmaya baland. Dnya Hukuk Tarihinin patolojik simgesi Yassada Durumalarnda Celal Bayar, hep eski Kuva-y Milliyeci Bayard. stiklal Savann Galip Hocas, sert, ciddi, metin bir devlet adam grntsnde ve edasnda idi. Adnan Menderes ise ar nazik ve kibar, ayrca mahkeme heyetine abartl ekilde saygl davrand. Dier yarglananlardan tamamna yakn vakurdu. Devlet adam niteliklerini korudular. Yassadada durumalara 14 Ekim 1960ta baland. Kararn akland 15 Eyll 1961e kadar geen 11 ay 1 gn iinde toplam 592 sank hakknda 19 ayr dava ald. Basavc, bu davalarda 228 sank hakknda idam cezas istedi. Toplam 202 oturum yapld, 1000i akn tank dinlendi. Ancak Mahkeme Heyeti, savunma tanklarnn neredeyse tamamn gereksiz grdnden dinlemedi. Tanklarn ou, kendilerine ezberletilen metinleri mahkeme salonunda tekrar etti. Yassada Davalarnn adlar, alma ve karar tarihleri ile verilen kararlar u ekilde zetlenebilir:48 1- Kpek Davas (14 Ekim 1960 - 24 Ekim 1960): Celal Bayar ve Tarm Eski Bakan Nedim kmen, Afganistan Kral tarafndan Bayara hediye edilen48

Cumhuriyetin 75 Yl; Yap Kredi Bankas Yaynlar; s. 484-485

23

bir Afgan tazsn zorla Hayvanat Bahesine satmaktan yarglandlar ve mahkum oldular. 2- 6-7 Eyll Olaylar Davas (20 Ekim 1960 - 5 Ocak 1961): Bu dava 1955te halk stanbulda yaayan Rumlara kar ayaklanmaya azmettirmek ve can ve mala zarar vermek iddiasyla ald. Sanklardan Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve zmir eski Valisi Kemal Hadml mahkum oldu, dier sanklar beraat etti. 3- Bebek Davas (31 Ekim 1960 - 22 Kasm 1960): Adnan Menderes gayri meru ocuunu ldrmeye azmettirmek iddiasyla yargland. Beraat etti. 4- Vinileks irketi Davas (4 Kasm 1960 - 26 Kasm 1960): Hasan Polatkan, kiisel kar karl Vinileks irketine usulsz kredi vermek iddiasyla yargland ve mahkum oldu. 5- Dolandrclk Davas (8 Kasm 1960 - 3 Aralk 1960): Eski bakanlardan Hayrettin Erkmen ve Zeyyat Mandalinci ABDye yaptklar geziden artan dvizleri geri vermemek iddiasyla yargland. Her ikisi de beraat etti. 6- Arsa Davas (11 Kasm 1960 - 26 Kasm 1960): Tarm eski Bakan Nedim kmen, hkmeti, eine ait arsalar fahi fiyattan satn almaya zorlamaktan yargland ve mahkum oldu. 7- Ali par Davas (15 Kasm 1960 - 19 Ocak 1961): Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu, Hasan Polatkan, Medeni Berk ve Hayrettin Erkmen ile par Transport irketinin sahibi armatr Ali par dviz yasasn ihlal etmek iddiasyla yarglandlar ve mahkum oldular. 8- Deirmen Davas (18 Kasm 1960 - 3 Aralk 1960): Ticaret eski Bakan Stk Yrcal yolsuz kredi kullanm suuyla yargland. Zaman amna uradndan dava dt. 9- Barbara Davas (21 Kasm 1960 - 20 Aralk 1960) : Hasan Polatkan ve Refik Koraltan, bir Alman hizmeti getirmek ve kendisine dviz tahsis ederek Dviz Kanununu ihlal etmekten yargland. Her ikisi de mahkum oldu. 10- rtl denek Davas (25 Kasm 1960 - 2 ubat 1961): Adnan Menderes ve Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur, Babakanlk rtl deneini yasalara aykr biimde kullanmaktan yarglandlar ve mahkum oldular. 11- Radyo Davas (29 Kasm 1960 - 26 Aralk 1960): Adnan Menderes ve yedi eski bakan devlet radyosunu, siyasal amalarna alet ederek partizanca kullanmak, muhalefete radyoyu kullanma hakkn tanmamak ve bu suretle anayasay ihlal etmek suuyla yarglandlar ve mahkum oldular. 12- Topkap Olaylar Davas (2 Aralk 1960 - 17 Nisan 1961): Celal Bayar, Adnan Menderes, eski bakanlar ve eski milletvekillerinden oluan toplam 60 sank, 4 Mays 1959da Topkapda smet nnye kar bir suikast dzenlemek amacyla halk kkrttklar gerekesiyle yargland. Aralarnda24

Celal Bayar ve Adnan Menderesin de bulunduu 17 sank mahkum oldu, 43 sank beraat etti. 13- anakkale Olaylar Davas (27 Aralk 1960 - 10 Mart 1961): Adnan Menderes ve eski bakan, CHPli iki milletvekilinin seyahat zgrln engellemek suuyla yarglandlar ve mahkum oldular. 14- Kayseri Olay Davas (9 Ocak 1961 - 20 Nisan 1961): CHP Genel Bakan smet nnnn seyahat zgrln engellemek suuyla yarglanan 13 sanktan 8i beraat etti, ilerinde Celal Bayar ve Adnan Menderesin de bulunduu 5 sank mahkum oldu. 15- Demokrat zmir Davas (12 Ocak 1961 - 5 Mays 1961): 2 Mays 1959 tarihinde halk Demokrat zmir gazetesinin matbaasn tahrip etmeye tevik iddiasyla yarglanan 24 sanktan 8i beraat etti, ilerinde Adnan Menderesin de bulunduu 16 sank mahkum oldu. 16- niversite Olaylar Davas (2 ubat 1961 - 27 Temmuz 1961) : 28 Nisan 1960da stanbulda ve 29 Nisan 1960da Ankarada meydana gelen olaylarla ilgili alan bu davada 118 sank yargland. Demokrat Partili bakanlarn yan sra baz Silahl Kuvvetler mensuplar ile Emniyet grevlileri bu davada sank sandalyesindeydi. Kanunlara aykr olarak niversiteyi basmak, halka ate amak ve yasalara aykr olarak skynetim ilan etmek suuyla yarglanan 118 sanktan 84 mahkum olurken, 34 de beraat etti. 17- stimlak Davas (17 Nisan 1961 - 21 Haziran 1961): Adnan Menderes ve 9 eski devlet memuru, stanbulda birok vatandan mlkn bedelini tam olarak demeden istimlak etmek iddiasyla yargland. Menderes, mahkum oldu. 18- Vatan Cephesi Davas (27 Nisan 1961 - 21 Haziran 1961): Demokrat Partinin nde gelenlerinden 22 kii, Vatan Cephesini kurarak, bu rgt bir snfn baka bir snf zerinde tahakkm iin ara olarak kullanmak sulamasyla yargland. Aralarnda Bayar ve Menderesin de bulunduu 19 sank mahkum olurken, 3 sank beraat etti. 19- Anayasann hlali Davas (11 Mays 1961 - 5 Eyll 1961): Basavc bu davann iddianamesinde, Trk Ceza Kanununun 146. Maddesini ihlal eden 8 su sayd: a-1951 ve 1953 yllarnda CHPnin mallarna el konulmas, b-Krehirin CKMPye oy verdii iin 1954 ylnda ile yaplmas, bylelikle halkn siyasal inanlarndan dolay cezalandrlmas, c-1953 ylnda, hkmete 25 yllk hizmet sresini dolduran yarglar emekliye ayrma hakk tanyan kanunu kartarak yarg bamszlnn ihlal edilmesi, d-1954 ve 1957 yllarnda Seim Kanununun demokrasiye aykr olarak deitirilmesi, e-1956da toplant ve gsterileri kstlayc kanunlarn kartlmas,25

f-1960 ylnda art niyetle Tahkikat Komisyonunun kurulmas, g-Tahkikat Komisyonuna olaanst yetkiler verilmesi, h-Tahkikat Komisyonuna verilen olaanst yetkilerle anayasann fesih ve ilgasna yeltenilmesi. Anayasann hlali Davasnda 400 akn sank yargland ve hemen hemen hepsi mahkum oldu. Sonu olarak, Yksek Adalet Divan, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan oybirlii ile, 11 san da oyokluu ile idam cezasna arptrd. 31 Demokrat Partili sank mr boyu hapis cezasna arptrlrken, 418 sank da, 6 ayla 20 yl arasnda deien eitli hapis cezalar ald. 123 sank beraat ederken, 5 sank hakkndaki dava dt. Milli Birlik Komitesi, Yksek Adalet Divannn kararlarnn aklanmasndan sonra toplanarak Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan hakknda oybirliiyle alnan idam kararlarn onaylad. Celal Bayarn cezas, ya 65 yan gemi olduundan, idama mahkum edilen dier 11 sann cezalar da, haklarndaki kararlar oyokluu ile verildiinden mr boyu hapse dntrld. Fatin Rt Zorlu ile Hasan Polatkan 16 Eyll 1961de mral Adasnda idam edildi. Adnan Menderes ise 15 Eyll gn intihara teebbs etti. ntihar nlendi, 17 Eyll gn 14.30da o da idam edildi.

6- Demokrat Partinin Aklanmas :27 Maysn Hrriyet ve Demokrasi Bayram olarak kutlatlmas, yirmi yl srdkten sonra 12 Eyll 1980 htilaliyle sona erdi. Yine 27 Mayslarn kendilerini lene kadar tabii senatr ilan etmeleri ve lke ynetiminde lene kadar sz sahibi olma arzular 12 Eyllle birlikte sona erdi. Demokrat Parti ve mensuplar, Yassada yarglamalarnda zimmet ve dier mali sulamalardan aklanarak kmlard. Kamuoyu vicdannda ve tarih karsnda aklanp aklanmad konusunda ise unlar sylenebilir: 1- 27 Maystan sonra kurulmu birok siyasi parti, kamuoyunun gr ve eilimlerine uygun olarak DPnin devam hatta kendisi olduklarn, onun hizmet felsefesini, demokrasi tutkusunu, hedef ve misyonunu srdrme azim ve kararnda olduklarn aka ilan etmekte birbirleriyle yarmlardr. 2- 27 Mays zihniyetinin ar basklarna ramen, gerek Meclis gerekse Cumhuriyet Senatosu, DP ile ilgili af kanunlarn birbirinin pei sra karmtr. 3- 27 Maysn hemen ardndan trl trl haksz iktisapla sulanan Demokrat Partili milletvekillerinden hibiri Yassada Mahkemesinde grlen hrszlk ve suiistimal davalarndan mahkumiyet almamlardr.26

4- Caddelere, havaalanlarna, niversitelere ve nemli tesislere Adnan Menderes ve Celal Bayar isimleri verilmitir. 5- Demokrasi ehitleri denilerek Antkabire gmlm olan birka rencinin mezar 12 Eyll 1980 htilalinden sonra Antkabirden tatlmtr. 6- Celal Bayar 1986 ylnda vefat ettiinde cenazesi Harp Okulu rencileri tarafndan tanm, Silahl Kuvvetlerin en st dzeydeki komutanlar (birou 27 Mays 1960da Yzba idi) cenazenin arkasndan sayg yry yapmtr. 7- TBMM, DP mensuplar iin iade-i itibar kanunu karmtr. 8- Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkann mezarlar, idamlarnn 29. ylnda devlet treni ile mraldan stanbuldaki Antmezara tanm, bu trene tahminen bir milyon kii katlmtr. 9- 1914 ylnda Enver, 1953 ylnda Fatih moda isimler olmutu. Btn basklara ve idamlara ramen, 1960 ve 1961 ylnn en yaygn isimlerinin Adnan ve Menderes olmas kamuoyunun DPye bakn gstermesi asndan belki de en nemli gstergedir.

27

B- 1950-1960 Dneminde Trkiye :

gelindiinde 27 milyon 700 bine ulat. 2- Temel Ekonomik Veriler: Trkiyenin Milli Geliri 1950 ylnda cari fiyatlarla 10 milyar 384 milyon TL iken, bu say 1960da 48 milyar 963 milyon TL oldu (Sabit fiyatlarla 29 milyardan 50 milyara ykseldi). Para arz 1 milyar 3 milyon liradan 4 milyar 586 milyona, ihracat 263 milyon dolardan 321 milyona ykselirken ithalat 286 milyon dolardan 468 milyon dolara kt. Kamu yatrmlar 1950de 327 milyon lira iken 1960da 4 milyar 30 milyona ykseldi. zel yatrmlar ise 673 milyon liradan 3 milyar 749 milyon liraya kt. 3- Kanun ve Kararnameler: 1950-54 dneminde, TBMMden 746 kanun, 147 kararname gemiken bu say 1954-57 dneminde 646 kanun, 243 kararname olmutur. 1957-60 dneminde ise, 426 kanun ve 164 kararname kabul edilmitir. 4- Salk: Kamu sektrne ait genel salk kurumlarnda yatak adedi 1950de 11.637 iken bu say 1960 ylnda 42.814e ykseldi. 5- Milli Eitim: 1960 btesinde Milli Eitime ayrlan tahsisat, 1950 ylndan % 470.7 fazladr. Ayrca ilkokul says 12.511den 22.011e, ilkokul retmeni says da 33.844den 53.174e ykseldi. Ortaokullar 343 iken 688, liseler de 59 iken 138e kt. 1950 ylnda 76.931 olan ortaretim retmenlerinin says 1960 ylnda 306.851 idi. te yandan Demokrat Parti, iktidara geldiinde 4 olan mam Hatip Lisesi saysn 16ya karmtr.49 Kuruluundan kapatlmasna kadar 20 bin mezun veren Ky Enstitlerinin retmen Okullarna dntrlmesi 1950-60 Dneminin ok eletirilen49

1- Nfus: 1950de 20 milyon 900 bin olan Trkiye nfusu, 1960 ylna

Bu say 1965te 26ya, 1977de 103e ve 1980de 333e kmtr.

28

icraatlarndan biri olmutur. Kapatlma sebebi olarak farkl gerekeler ileri srlmekle birlikte esas sebebi Demokrat Partinin var olma nedenine balamak yanl olmaz: Kyn kente yry olarak zetlediimiz Demokrat Parti, ky kyde tutup kalknmay kyden balatmak gibi bir dnceye sahip olmamtr. Ky Enstitleri ise kyn ve kylnn kyde kalp orada kalknmas iin dnlmt. Demokrat Parti iktidar ile Ky Enstitleri zaten misyonunu tamamlam oluyordu. Demokrat Partinin misyonuna uygun okullar ise ada misyonerlik okullar idi. Sinanolunun bu okullarla ilgili yaklam yledir: Trk biliminin Trkiyede gelimesine nemli bir engel tekil eden bu okullar, eitim dzenimizin gitgide ve hzla yabanclamasna yol aan ileve sahip olmulardr. 1953 ylna kadar sadece Samsun ve Trabzon St. Joseph gibi, Robert Kolej gibi okullarda byle bir eitim uygulanmakta ve bu okullarn amalar herkese bilinmekteydi. 1930larda kurulan Trk Eitim Derneinin Yeniehir Lisesi, 1953 ylnda ngilizce eitim yapan Ankara Kolejine dntrld. Bu ii rgtleyen ngiliz Mr. Browning, 20 yl sonra ngiliz Kraliesinden madalya ald. nk balayan yabanc oyunu tuttu ve ngilizce eitim yapan Anadolu Liseleri, Kolejler ve daha sonra da niversiteler hzla yayld. ...Trkiye kendi btesinden misyonerlik okullar amaya balad.50 6- Yksek retim: 1950 ylnda Ankara, stanbul ve stanbul Teknik niversiteleri vard. 1950-60 arasnda drt niversite daha kuruldu51. 1950de yksek renimde 24.919 renci varken, renci says 1960 ylnda 56.718e ykseldi. 7- Milli Savunma: 1960 btesine konan tahsisat, 1950 ylndan % 152 fazladr. Ayrca her yl karlk para fonundan Milli Savunmaya liberasyon yolu ile tahsisler yapld. 8- Tarmsal rn: 1950de 14 milyon 542 bin hektar olan ekim alanlar, 1960 ylnda 25 milyon hektara yaklamt. Tarmda modernizasyonla birlikte (traktr says 10 ylda 16.585ten 42.135e ykselirken, gbre kullanm 10 ylda 4 kat artt) Trk tarm altn devrini yaad. Buday retimi 4 milyon tondan 8.5 milyon tona, pancar retimi 850 bin tondan 4.5 milyon tona, pamuk retimi de 120 tondan 180 tona ykseldi. Bu gelime, tahl muhafaza ve onun ihra pazarlarna sevkini kolaylatracak tesislere olan ihtiyac da arttrdndan yeni silolar ve hububat depolar inas programn ortaya kard. DP dneminde 14 betonarme silo, 70 elik silo, 390 elik depo ve kagir ambar ina edilerek hizmete alnd. 9- me Suyu: 1950 ylnda 58 bin 101 ky ve mahallenin 8 bin 809unda ime suyu varken, 1959 ylnda bu say 33 bin 554e ykseldi.SNANOLU, Oktay; Bir Nev-York Ryas Bye-bye Trke; Otopsi Yaynevi, II. Bask; stanbul-2001; s.111-112. Sinanolunun Trk Dili ile ilgili deerlendirmeleri, gnmzde yediyz civarnda seyreden kelime daarcmz ve niversitelere bile konan Trke Dersleriyle -ne yazk ki- dorulanmaktadr. 51 Ege niversitesi-1955, Karadeniz Teknik niversitesi-1955, Ortadou Teknik niversitesi-1957, Atatrk niversitesi-1958.50

29

kurak topraklar nemalandracak ve enerji retecek birer kaynak haline getirildi. DP iktidar 19 byk baraj inasn programa ald ve bunlarn byk bir ksmn gerekletirdi: Saryar, Seyhan, Ayranc, Sille, Kemer, Demirkpr, Samsa ve Hirfanl Barajlar DP iktidar dneminde tamamlanarak faaliyete geti. Mamasun, May, Apa ve Altnapa Barajlarnda 1960 ylnda; Kesikkpr, Almus, Sarmsakl, Selevir, Seyitler ve brala Barajlarnda da 27 Mays Darbesinden birka yl sonra retim balad. 1950de barajlardaki toplanan su hacmi 157 milyon m iken, 1959da kapasite 80 kat artarak 13 milyar m seviyesine ulat. Sulanan arazi de 547 bin dnmden 1 milyon 521 bin dnme kt. 11- Elektrik: Trkiye 1950-60 yllar arasnda elektrik enerjisi retiminde byk hamle yapt. 1950 ylnda 737 milyon kw saat olan enerji retimi, 1960 ylnda 2 milyar 815 milyon kw saate ykseldi. 12- Kmr: Takmr retimi 4 milyon tondan 6 milyon 550 bin tona; linyit retimi de 957 bin tondan 2 milyon 602 bin tona ykseldi. 13- Rafineri: Yllk kapasitesi 300 bin ton olan Batman Rafinerisinin kapasitesi 700 bin tona ykselirken, Mersinde 3 milyon 250 bin ton kapasiteli, zmitte ise 1 milyon ton kapasiteli iki byk rafinerinin temelleri atld. 14- Ar Sanayi: Endstri on ylda 9 kat byd. Ayrca zel sektr tevik edildi. Ynl ve pamuklu sanayide i says 290 bin iken 1958 sonunda bu say 1 milyona ykseldi. Mevcut tezgah says 6.316dan 18.257ye kt. Tekstil sanayiinde retim miktar 250 milyondan 785 milyona ulat. 15- imento Sanayi: DP dneminde yaplan 16 yeni fabrika ve mevcut 4 fabrikann kapasitelerinin geniletilmesi sonucu 1950de 395 bin ton olan imento retimi 1960 ylnda 2 milyon tona; 1962 ylnda da 2 milyon 700 bin tona ulat. 16- eker Sanayi: 11 eker Fabrikas tamamlanarak hizmete alnd, 2 fabrika da 1961 ylnda tamamland. 1950de 137 bin ton olan eker retimi 1959 ylnda 500 bin tona ykseldi. 17- Demir-elik Sanayi: Kok, pik ve pik boru retimleri on yl iinde er kat artt. te yandan elik retimi de % 208 orannda ykseldi. 18- Kat Sanayi: 1949 ylnn 18 bin ton kat retimi 1960a gelindiinde 63 bin tona ulat. 1949da kii bana kat retimi 1 kg iken, bu say 1960a gelindiinde 6 kg oldu. 19- Karayollar: Karayollar zerine 1323 kpr yapld. Bu kprlerin uzunluu 52.647 metredir. 1950-1960 aras asfalt yollar 17 bin 465 kmden 40 bin 800 kmye ykseldi. Ayrca DP iktidar dneminde hedeflenen 150 bin kmlik ky yollar ebekesinin 54.670 kmlik ksm tamamland.30

10- Sulama: DP dneminde o gne kadar bo akan sular deerlendirildi,

Samsun, Giresun ve Trabzon limanlar yaplarak hizmete girdi. 21- D Politika: DP iktidar, NATO, CENTO, Ortak Pazar (Avrupa Birlii) ve Kbrs konularnda etkin ve Trkiye karlarn gzeten admlar att. Komularla zellikle SSCB ile sorunlarda taviz vermeye yanamayan politikalar izledi. Ancak 12 Nisan 1960 tarihinde Adnan Menderes, Temmuz aynda SSCByi ziyaret edeceini aklad (Trk-Sovyet Ortak Bildirisi). SSCB ziyareti, Menderesin ve DP iktidarnn darbenin eiinde ABD politikasn dengeleme bahanesiyle Rusyann gdmne girmekle sulanmasna yol aacakt.52 ABDnin 27 Mays mdahalesine ses kartmaynn nedeni, byk bir olaslkla bununla ilgiliydi.53 22- ABD ile likiler: Dier taraftan DP iktidarnn Trkiyeyi ABDye baml hale getirdii eletirileri yaplmtr. Bu, gerekte DPnin deil, II. Dnya Sava sonras TCnin genel politikas olmu, Trkiye ile ABD arasnda 1947 ile 1960 yllar arasnda toplam 91 adet ikili antlama yaplmtr. Bunlardan bir blm ak, bir blm de gizli antlamadr. Ak antlamalarn 16sn kanunla onaylanan, 12sini harita antlamas mahiyetinde olan, 26sn yardm, 14n NATO ittifakyla ilgili ve 13n de 1954 tarihli Askeri Kolaylklar Antlamasndan g alan antlamalar oluturmaktadr. Amerika Birleik Devletlerine bu antlamalardan elde ettii haklara dayanarak, Trkiyede hava sleri, radar ve haberleme tesisleri kurmas iin 32 milyon metrekarelik alan tahsis edilmitir. ABD ile ilikilerde CHP dier hibir konuda gstermedii yardm DP iktidarna gstermi, birok antlamay destekleyerek lehte oy kullanmtr. 23- Kltr-Sanat Politikalar: Cumhuriyetle birlikte her alanda yurtdndan getirilen uzmanlara kinci Dnya Sava yllarnda Avrupadan kaan bilim adamlaryla sanatlar eklenmi ve DP iktidara geldiinde sanat altyaps gl bir Trkiye devralmt. Ancak DPnin kltr-sanat politikalarna nem verdii, hatta byle bir politikasnn olduu sylenemez. Geri, kltr ve sanatta ilerleme tamamen eitim seviyesi ile ilgilidir.54 Demokrat Parti dneminde kltr ve sanatn ihmal edilmesi sonucu nceki yllarda olduu gibi empozeyle deil, kendi baarlaryla sivrilenler grlmtr. 24- Mzik: lk mezunlarn 1941de veren Devlet Konservatuarna, DP dneminde yenileri eklenememi, buras da 1940l yllardaki altn devrini 1950lerde yaayamamtr. Macaristandan 1930lu yllarda getirilen nl besteci Bela Bartokun abalaryla 1937 ylndan itibaren musiki folklorunuYCEL; age; s.178 TUNAY; agm; s.187 54 Rnesansn Floransadan yaylmas da bu iddiay dorulamaktadr. Mzisyenlerin, ressamlarn, heykeltralarn ve dier sanatlarn eserleri o tarihlerde Avrupann okuma yazma oran en yksek kenti olan Floransada ilgi grm ve bu kent Rnesansn doduu kent olarak tarihe gemitir.53 52

20- Liman ve skeleler: Mersin, skenderun, Haydarpaa, Salpazar,

31

ieren geni aratrmalar yaplmaktayd. Bata Muzaffer Sarszen olmak zere Halil Bedii Ynetken ve Mahmut Ragp Gazimihal tarafndan yrtlen bu derleme almalar sonunda 1952 ylnda bir ariv meydana getirildi. Ancak 1952den sonra Muzaffer Sarszenin kiisel abalaryla derledii trklerden baka musiki folkloruna ilikin ciddi bir alma yaplmamtr.55 Kyden kente gn bir rn olan ve 1970li yllarda doan arabesk mzik iin sosyal alt yap 1950lerden itibaren olumaya balad. te yandan Klasik Trk Mzii yine zirvedeydi. Ankarada Drtyol Aile ay Bahesi ile Samanpazarndaki Esenpark; stanbulda da Tepeba ile Bomonti, halkn rabet ettii her akam fasllaryla mehur mekanlard. stanbulda Selahattin Pnar, Yorgo ve Aleko Bacanos, erif li ve kr Tunar gibi devrin en mehur bestekarlar program yaparken, Ankarada kemani Selahattin nal ve kanuni Nuri enneyli gibi, bestecilikleriyle birlikte yorumculuklaryla da nlenmi sanatlarn programlar hnca hn doluyordu. Klasik Trk Mziinin en byk bestecisi olarak kabul edilen Sadettin Kaynak, mrnn son on ylna rastlayan 1950-60 dneminde hz keserken, Mnir Nurettin Seluk zirvedeydi. 20. yzyln en byk yorumcusu olarak kabul edilen Zeki Mrenin tannmas da 1950-60 dnemine rastlar. Devletin zorlamasyla ayakta duran opera, senfoni orkestras ve bale gibi sanatlara 1950-60 dneminde -toplumsal belirleyicilik asndan- yine ilgi yoktu. 56 25- Resim: 1950-1960 aras, yeni eilimleri gerekletiren resim sanatlarnn dnemidir. Nuri yem, Neet Gnal gibi toplumun eiliminde grlen sanatlarn yan sra Orhan Peker, Nedim Gnsr, Adnan oker kiisel sluplarn baaryla ortaya koyan sanatlardr. Bu sanatlara Eren Eypolu, Aliye Berger gibi resim ilgilerini zgn biimlerde gelitiren ressamlar da kuak farkna ramen katmak gereklidir.57 26- Sinema ve Tiyatro: 1950-1960 yllar arasnda Trk sinemas, sinemay dorudan doruya meslek olarak benimseyen nesil sayesinde ayr bir sanat olarak gelime imkan bulmutur. Trk sinemasnda sinemaclar dnemi olarak adlandrlan bu dnemin ncs mer Ltfi Akad olmutur. 1952 ylnda evrilen Kanun Namna isimli polisiye film ile sinema dili baarl olarak kullanlmtr. Ayrca ekilen filmlerde Anadolu yaam baaryla canlandrlm, folklor malzemesi byk bir gerekilikle filmlerde kullanlmtr. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri de, filmlerin tiyatro unsurlarndan kurtularak, sinema sanatna has nitelikler kazanm olmasdr. lk renkli Trk filmi olan

YCEL, Mehmet; Okullarmzda Mzik Eitimi ve Dndrdkleri; Tercman Gazetesi; 25 Mart 1984 Pazar; s.2 Kltr ve sanat zorla benimsetmek, sevdirmek mmkn deildir. Yaanm mdr bilinmez, Bayburtta kaymakamn zorlamasyla Operaya gidenler kta konuurlar Bayburt Bayburt olal byle zulm grmedi:) 57 TANSU, Sezer; Resim Sanatnn Tarihi; Remzi Kitabevi; s 16356

55

32

Halc Kzn ekimleri, Muhsin Erturul tarafndan bu dnemde gerekletirilmitir.58 1950-1960 yllarnda tiyatroda da nemli atlmlar grlr. zellikle Devlet Tiyatrolar, 1954-1958 aras Muhsin Erturul ynetimi ile daha sonra da Cneyt Gker ile baardan baarya komutur: 1941-1950 aras oynanan piyes toplam 32 de kalrken 1950-1960 dneminde bu say 147ye kmtr.59 Tiyatro yazarl da 1950-1960 dneminde gelimi, Eletirel Dnem olarak tanmlanan bu dnemde Orhan Asena, Turgut zakman, Necati Cumal, etin Altan ve Refik Erduran n yapmlardr. 27- Mimarlk60: 1950-1960 aras mimarlkta en genel zellik nl mimarlarn rnlerini kopya etme abalar olarak deerlendirilebilir. Kitap ve dergi gibi yaynlarn kolaylkla temin ve ska gidilebilen seyahatler sayesinde mimari ufku geniletmitir. Mimari eylemler arasnda byk apta endstri yaplar retilmesi, ehircilik almalar, kampus planlamalar yer almtr. Byk kentlerin merkezlerine yakn, halkn mimarisi olarak tanmlanabilecek gecekondu yerlemeleri ilk kez bu dnemde grlmektedir.61 1950-60 dnemine damgasn vuran balca eserler, Ankarada Ulus han ve ars, Maltepe Camii, ilk gkdelen denemesi olan Emek han, DS Genel Mdrl; stanbulda Hilton, Sheraton ve nar Otelleri, Belediye Saray, Manifaturaclar ars olarak saylabilir. 28- Edebiyat: 1950- 1960 Dnemi Trk Edebiyat kyn kefi ve edebiyatlarn kye yry olarak zetlenebilir. Bir dier deyile Demokrat Parti dneminde ky kente yrrken, Edebiyat da kye doru yrmtr. Ky Enstitl yazarlarla ky yakndan tanyan yazarlar birbiri ard sra rn vermeleri bu dneme rastlamaktadr. Kemal olarak adlandrlan Orhan Kemal, Yaar Kemal ve Kemal Tahirin 1954 ylndan itibaren yaynlanan ky konu alan romanlar ky edebiyatnn ilk rnekleridir.62 Bu akmn dier yazarlar arasnda Reat Deniz, Sami Kocagz, Necati Cumal ve Fakir Baykurt saylabilir. Buna karn bireyi ne alan ve varoluulukla bilin akm tekniinden etkilenen Onat Kutlar, Erdal z, Bilge Karasu bu dnemde zgn eserler vermilerdir.63 iirde de 1940l yllarn Garip hareketine taban taban zt kinci Yeni Akm bu yllarda domutur. Syleyiteki rahatlk yerini iir dilini zorlamaya; anlalrlk yerini anlamca kapalla; somut yerini soyutlamaya brakmtr. Cemal Sreya ve Edip Cansever Marksist58 59

Meydan-Larousse; Trkiye Maddesi, Sinema alt bal; c. 19, s. 513 KATOLU, Murat; Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim, Kltr, Sanat; Trkiye Tarihi-4; Cem Yaynevi; stanbul-1989; s 446 60 Katklarndan dolay Mimar Nedim DKCye teekkrler 61 Menderesin, stanbulda Vatan ve Millet Caddelerini amak iin kentin dokusunu bozduu ne srlmtr. Bu eletiride hakllk pay vardr. Planszlk bir ok kentin bu arada stanbulun tarihi ve kltrel dokusunu bozmu, alnan kararlarda fiili durumlar etkili olmutur. 62 ZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ncelemeleri Yazlar-1; Cem Yaynevi; stanbul-1983; s.142 63 ZKIRIMLI; age; s.149

33

grle gerekstcl sentezlemeye alm, Sezai Karako da yine gerekstc slupla Trk-slam mistizmini ifade eden orijinal iirler yazmtr. lhan Berk, Ece Ayhan, Atilla lhan ve lk Tamer kinci Yeni Akmn dier balca airleridir. 64 1950-60 dneminin nemli iir hareketlerinden biri de Ankarada 1950 ylnda kmaya balayan Hisar Dergisi olmutur. Munis Faik Ozansoy, lhan Geer, Mehmet narl, Gltekin Samanolu gibi airler bu dergide yazdklar iirlerle isimlerinden sz ettirmilerdi. 29- Dnce ve Felsefe: Nurettin Topu, Hilmi Ziya lken, Cahit Okurer, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Osman Turan, Mehmet Kaplan ve 1954 ylnda pheli bir uak kazasnda vefat eden Remzi Ouz Ark (ayn zamanda Trkiye Kyl Partisi Genel Bakanl da yapmt) 1950-60 dneminin dnce dnyasnda ilk akla gelen isimler olarak karmza kmaktadr. Nurettin Topunun 1952 ylnda kaleme ald Din ile Kinin Mcadelesi makalesi ve Hareket Dergisinde yazdklar fikir dnyasnn ne kadar ileri bir noktada olduunun balca gstergesidir. Hareket, Trk Yurdu, Bizim Trkiye, Byk Dou ve stanbul dergilerinin yan sra her ne kadar bir iir dergisi grnmnde olsa da Hisar Dergisi de fikir hayatna nemli katklar salayan dergiler arasnda saylabilir. Tark Bura ve M. Fahri Ouzun hikayeleri ile Cemil Meriin airane denemelerinin bir ksm Hisarda kmtr.65 Yeni slamclk olarak adlandrlabilecek grn Necip Fazl Ksakrekten Sezai Karako, Nuri Pakdil ve Rasim zdenren izgisine doru geliimi de bu yllardan itibaren balamtr.66 30- Mzeler: Cumhuriyetten nce saylar 7 olan mzelere 1923-40 aras 22, 1941-50 aras 7 mze daha eklenmi ve 1950ye gelindiinde toplam mze 36y bulmutur. 1950-60 aras faaliyete geen yeni mze says 13tr. Bunlardan en nemlileri TBMM ve Antkabir Mzeleridir.67 31- Spor: 1950-60 Dnemi sporda bir ka baarnn kazanld, Gre ve Futbol (birazda boks) dnda spor dallarna ilginin olmad yllar olmutur. Greilerin 1948 Olimpiyatlarndaki baarlarndan sonra 1952 Olimpiyatlarnda da benzer baar beklenirken 1952 Helsinki Olimpiyatlarna ok az bir zaman kala Nasuh Akar, Gazanfer Bilge, Celal Atik ve Yaar Dounun profesyonel ilan edilip olimpiyatlara gidememesi uzun sre eletiri konusu oldu. Helsinkide Serbest Grete 52 kiloda Hasan Gemici ile 62 kiloda Bayram it altn madalya aldlar. 1956 Melbourne Olimpiyatlarnda daYardmlarndan dolay Aysun nene ve Abdullah Mutluya teekkrler KABAKLI, Ahmet; Trk Edebiyat (4. Cilt); Trk Edebiyat Vakf Yaynlar; stanbul-1991; s.270 66 Trk Yurdu Dergisi ile Necip Fazl Ksakrekin kard Byk Dou dergisine Demokrat Parti iktidarnn zellikle son yllarnda rtl denekten para aktararak destek olduu bilinmektedir. 67 KATOLU; agm; s.46565 64

34

madalyalar greten geldi. Serbestte 57 kilo greisi Mustafa Dastanl ile ar siklet Hamit Kaplan, Greko-Romende 73 kilo greisi Mithat Bayrak altn madalya kazandlar. 27 Maystan 3 ay sonra yaplan 1960 Roma Olimpiyatlarnda Trk Greiler 7 altn 2 gm madalya kazandlar. Futbolda 1952 ylnda profesyonellik kabul edildi. stanbul Profesyonel ligi kuruldu. 1954de ilk Dnya Kupasna katlan Trk Milli Takm bir varlk gsteremedi. Ancak 1956 ylnda Avrupada frtna gibi esen Macaristan 3-1 yenerek adndan sz ettirdi. Galatasarayl Kadri Aytan 57.500 TL karlnda Karagmrk Kulbne gemesi 1958 ylnn sporda en ok konuulan konusuydu.68 1958 ylnda ulusal lig oluturuldu. 1958-1959 sezonunda Birinci Futbol Liginin ilk ampiyonluunu Fenerbahe kazand.

68

Ortalama transfer cretleri 5-10 bin lira civarndayd.

35

C- Bayar - Menderes

DPnin ilk Genel Bakan Celal Bayar DPnin gerek lideridir. Bayar, kendi ifadesiyle, bir yola ktnda arkasna bakmaz, ka kii benimle geliyor diye dnmezdi. Doru bildii yolda yalnz da olsa yrrd. Demokrat Partinin gerek muhalefet dneminde, gerekse iktidar dneminde itici gc Bayar olmutur. Bayar, birok defa milletin deerleri ile ters dmesine ramen, politik manevralar ve liderlik vasflaryla halkn gvenini yeniden kazanmasn bilmitir. En byk baars Menderesin kefidir. 1950 ylnda babakan olmas beklenen Fuad Kprlnn de, Refik Koraltann da milletle dokularnn uyumayacan sezmi ve Menderesi babakanla getirerek, kendisine de 10 yl sreyle ankaya Kknn kaplarn amtr. Her ne kadar Demokrat Parti ile Menderes isimleri zdelemi olsa da DPnin gerek patronluunu Celal Bayar yapmtr. Bayar, 1950-1960 yllar arasnda siyasetin iplerini ankayada elinde tutmu, perdeye Menderesi kararak, DPnin 3 seim st ste kazanmasna zemin hazrlamtr. Bayar, 20. yzyl Trkiyesinin en nemli komitacsdr. Ayn zamanda en iyi particisidir: Celal Bayar; Jn Trkler, ttihat ve Terakki, Teceddt Frkas, Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Mustafa Kemalin isteiyle Yeil Ordu, yine Mustafa Kemalin isteiyle Komnist Frkas, Halk Frkas ve Demokrat Partide nemli grevler alm, hepsinde siyaset becerisi ve komitaclk ruhu ne kmtr.69 Adnan Menderesin ise hakknda ok farkl deerlendirmeler bulunmaktadr. Bununla birlikte Menderesin, gler yzl, sempatik tavrl, orta boylu, yuvarlak ehreli, zeki, zengin bir toprak aas olduu btn bu deerlendirmelerde karmza kmaktadr. Mtevaz oluu ve ar nazik tavrlar da Menderes hakknda ortak grtr denilebilir.69

YCEL; age; s. 243

36

Ancak Menderes hakknda birbiriyle badamayan tahliller de yaplmtr: Genellikle Menderesten pek holanmayanlar, kendi sonunu kendi hazrlad cmlesini kullanabilmek iin sayfalar dolusu izahatlar yapm, kimi zaman ift kiilikli, kimi zaman ocuk ruhlu, kimi zaman da psikopat Menderesten sz etmilerdir. Bu grte olanlardan bata Cihad Baban ve evket Sreyya Aydemir, Menderesten ok Celal Bayara husumet beslemektedirler ve Menderesi Bayarn kuklas olmakla sulamaktadrlar. Adnan Menderesi bu tr deerlendirenlerin yannda, onu abartan, hatta bir mehdi gibi grenlerin says da az deildir. Ona kar beslenen sevgi ve sempatiyi, idamdan sonra ar hayranla hatta tabulatrmaya kadar gtrenler olmutur. Adnan Menderes politikaya girmeden nce toprak aas idi. Bey zelliklerini hayatnn her aamasnda koruyan Menderes; ekici, sylev verme gc yksek ve rahat, semenlerin houna gitme konusunda endieleri olmayan bir kiilie sahipti. Halk dzeyine inmeyi biliyordu. Kibirli, ar duygulu bir kiilii vard.70 Menderes dzensizdi. Giydii kyafet, yapt konumalar dzgnd ama hayata bak dankt. Randevularndan gizli akna kadar att btn admlarda bir dzensizlik ve vurdumduymazlk gze arpyordu. 1931 ylnda milletvekili olduktan sonra DPnin kurulduu 1946 ylna kadar geen 15 yllk srede Hukuk Fakltesini bitirmi, ngilizcesini gelitirmi ve CHPnin sekinci-laiki sylemleriyle yorulmutur. Gerek muhalefet dneminde, gerekse babakanl dneminde yer yer halka tepeden bakmas ve onlar fazla kaale almamas 1931-1946 dneminin kendisine kazandrd zelliklerdendi. Ancak davranlarnn genelinde gze arpan itenlik genlerinden geliyordu. Konumalarnn bir ksm derin bir tarih ve dil bilgisi gerektiriyordu: Ebucehil gibi kazdklar kuyuya dtler, sinizmin bu derecesi dnyada grlmemitir gibi. te yandan baz konumalar son derece iptidai kalmtr: Odunu koysam seilir gibi. Btn bunlara ramen Adnan Menderes, cumhuriyet tarihinin halk tarafndan en ok sevilen babakan olmutur.71

70 71

HOTHAM, David; Trkler; s.59-60 (asl kaynak); alnt yaparak kullanan: YCEL; age; s.244. YCEL; age; s. 244

37

D-

Sonu

:

DPnin snfsal nitelii ve kimin karlarna hizmet ettii konusu, deerlendirme yapann bak asna gre deien, tartmal bir konudur. DPnin tek parti otokrasisine kar ykselen bir halk hareketi olduu ileri srld gibi, memleketi kapitalist ve emperyalist bloka teslim eden bir egemen snflar koalisyonu olduu da iddia edilmitir.72 Siyasetin ne kadar siyaseti tarafndan yaplr? Acaba siyaset oyununun senaryosunu yazanlarla sahnede oynayanlar ayn m? Ya da sahnede grlenlerle sahne arkasnn hatta sahne arkas arkasnn balantlar nelerdir? Sahnedekilerin ne kadar hem yazdm, hem oynadm szn inanarak syler? Siyasette sz sahibi olan, siyaseti belirleyen, siyasetiyi etkileyen kesimleri Trkiyede 1960lara kadar ana gruba ayrabiliriz. Bunlardan birincisi sivil ve askeri brokrasidir. kinci grup sermaye; nc grup ise millettir.73 Bu snflandrmann ikinci ve nc aya 1923-1950 aras yoktur. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren devlet eliyle zel sektrn kurulmas iin allm, bunda belli llerde de baarl olunmutur. Ancak Kurtulu Sava sonrasnn fakir Trkiyesi, 1929 dnya ekonomik buhranndan etkilenmi, daha sonra da II. Dnya Sava yllarn yaamt. Bu nedenle sivil ve askeri brokrasi 1950ye kadar siyasette belirleyici tek g olmutur. Demokrat Parti iktidar ise, siyasetin evreden merkeze okunmasdr. O gne kadar

TUNAY; agm; s. 178 Bu tasnif 1960a kadar geerlidir. 21. yzyln banda siyaseti etkileyen gler snflandrlmas yaplacak olursa sivil brokrasi ile askeri brokrasiyi birbirinden tamamen ayrmak gerekirken, bunlara medya, tara burjuvazisi ve yarg brokrasisini de eklemek gerekir: Medya ve sermaye ittifa sivil brokrasiyi kullanarak siyasette belirleyici role sahiptir.73

72

38

siyasette figran bile olmasna izin verilmeyen milletin aktr olma mcadelesidir. phesiz ki, Demokrat Parti Cumhuriyet Trkiyesine tepki olarak ortaya km bir parti deildir. DP daha ok siyasal ve ekonomik liberalizm taraftarlarnca kurulmutur. Partiyi destekleyenler ilk bata eraf, tccar ve toprak aalar gibi Anadolu Yerlileridir. Bunlar, yukardaki snflandrmaya gre sermaye olarak adlandrmak salkl deildir. Bu kesimler, nc ayak yani millettir. 1950 ylnda DPyi iktidara getiren g olan milletin iinden kk bir kesim DP politikalar sayesinde sermayeyi oluturmaya balam, 1954 seimlerinden itibaren de sermaye ciddi bir g olarak domu ve 1960a kadar siyaseti etkileyen unsurlar arasnda en nemli yeri almtr.74 DP iktidar dneminde siyaset, sekinler ura olmaktan karak, geni halk kitlelerine ulat. Bylelikle lkemizdeki siyasi kltre olumlu etkide bulunulurken, brokratik-baskc devlet geleneinin yumuamas ve milli bir ticaret-sanayi burjuvazisinin domas saland. Tarm reformu, barajlar ve hidroelektrik santraller, eitim ve ulam hizmetlerinin yaygnlatrlmasnn sonucu olarak siyasi yapnn kat kalplar ykld ve Trkiye tarihinin en nemli deiimini yaad. Kyl, ifti oldu; amele ii. Teba ise vatanda.75 Nitekim Trk burjuvazisinin ekonomik kkenli ve snf bilincine sahip olmayan bir nitelikten kp siyasal taleplerde bulunacak hale gelmesinde en nemli nokta 1950 hareketidir. O yl iktidara gelen DP, yalnz burjuvazinin hem daha yaygn bir snfa dnmesine yol am hem de toplumsal dnmn, asker, mlki brokrasi ve aydnlara dayal sekinci merkezden taraya, yani evreye kaymasna nayak olmutur.76 Demokrat Parti kyn kente yrydr.

74 75

Bu deerlendirmeye gre 1960 darbesi, sivil ve askeri brokrasinin kenara itilmeye kar verdii tepkidir. YCEL, age, s.242 76 KAHRAMAN, M.Blent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devleti burjuvazi devlete kar)

39

Dipnotlarda Geen Kaynaklar :AHMAD, Feroz; Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1947); Bilgi Yaynlar; Ankara-1976. AKN, Sina (Yayn ynetmeni) Trkiye Tarihi-4 (ada Trkiye 1908-1980); Cem Yaynevi; stanbul 1989. (Mete TUNAY ve Murat KATOLUnun makaleleri) ALBAYRAK, Mustafa; Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960); Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits; Yaymlanmam Doktora Tezi; Ankara-1992. BURAK, Prof. Rfk Salim; Trkiyede Demokrasiye Gei 1945-1950; Olga Matbaas; Ankara-1979. BURAK, Prof. Rfk Salim; On Yln Anlar (1950-1960); Nurol Matbaaclk; Ankara-1998. DEMRER, Mehmet Arif; Demokrat Parti; DP Yaynlar No: 1; stanbul-1994. FELEK, Burhan; Milliyet Gazetesi, 15 Ocak 1975 FERSOY,Orhan Cemal; Bir Devre Adn Veren Babakan: Adnan Menderes; Mayta Yaynlar; stanbul- 1971. GNVER, Semih; Fatin Rt Zorlunun yks; Bilgi Yaynevi; Ankara-1985. KAHRAMAN, M.Blent, Radikal Gazetesi, 09.01.2002 (Devleti burjuvazi devlete kar). KARPAT, Prof.Dr.Kemal; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul-1967. MNKAR, Ali Esen; 1950-1960 Yllar Arasnda ktisadi Kalknma ve Gelime; Demokratlar Kulb Yaynlar: 6; Ankara 1992. NAD, Nadir; Cumhuriyet Gazetesi; 11 Mart 1951. ZKIRIMLI, Atilla; Edebiyat ncelemeleri Yazlar-1; Cem Yaynevi; stanbul-1983 SNANOLU, Oktay; Bir Nev-York Ryas Bye-bye Trke; Otopsi Yaynevi, II. Bask; stanbul-2001 TANSU, Sezer; Resim Sanatnn Tarihi; Remzi Kitabevi. YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti Kongreleri, Emek Matbaas; Ankara-1997. YCEL, M. Serhan; Demokrat Parti; lke Kitaplar-10; stanbul 2001. YCEL, M. Serhan-MUTLU, Abdullah; Siyasi Partiler ve Seim (baskda) YCEL, Mehmet; Okullarmzda Mzik Eitimi ve Dndrdkleri; Tercman Gazetesi; 25 Mart 1984 Pazar; s.2 1900 Ylndan 1990a 20. Yzyl Ansiklopedisi (Tercman Gazetesi) Cumhuriyetin 75 Yl (Yap Kredi Bankas) Cumhuriyetin 75. Ylnda Trkiye Ekonomisi (Dnya Gazetesi) Meydan-Larousse

40