mühazirə 1 - web view- standartın İso, bek və digər beynəlxalq təşkilatların...

Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı NazirliyiAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti ( ADAU )

Fakultə: Mühəndislik.

Kafedra: “Maşın mühəndisliyi və standartlaşdırma”

Fənn: Standartlaşdırmanın əsasları

Mühazirəçi : t.e.n. dos. Əmiraslanov İnayət Aslan oğlu

Ədəbiyyat:

1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s.

2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157 s.

3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. - Standartlaşdırmanın əsasları., Təhsil.

- Bakı. , 2007. – 218 s.

4. P.A.Cəfərov , Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiy yətin idarə olunması və

məhsulların qiymətləndirilməsi.Dərs vısaiti. AKTA, -Gəncə. 2003. -219 s.

5. Q.D.Krılova - Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii.–M.: İzd.

Standartov, ÖNİTİ, 1988. -366 c.

Gəncə -2012

Mühazirə 1.

Mövzu: Standartlaşdırmanın qısa inkişaf tarixi, onunməqsədi və mahiyyəti.

Ədəbiyyat:

1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s. 2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157s. 3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. –Standartlaşdırmanın əsasları, Təhsil – Bakı,

2007. -218 s. 4. P.A.Cəfərov, Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiyyətin idarə olunması və

məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii imetroloqii. –M: İzd. Standartov,

ÖNİTİ, 1988. -366 s.

P l a n:

1. Standartlaşdırmanın qısa inkişaf tarixi.

2. Stanlaşdırmada məqsəd.

3. Beynəlxalq (rgional) standartlaşdırma

4 Standatlaşdırman mahiyyəti və məzmunu.

5 Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlər və standartların növləri.

6 Normativ sənədlərin tətbiqi və onların tələblərinin xüsusiyyəti.

1. Standartlaşdırmanın qısa inkişaf tarixi

Standartlaşdırmanın elementlәri o zaman meydana çıxmışdı ki, hәlә bu barödö heç bir

termin yox idi. Buna aşağıdakıları misal göstәrmәk olar. Misirdә faraonlar piradimaların

tikintisindә 410x200x130 mm ölçüyə malik kәrpiçlərdən istifadə etmələri, qәdim Romada su

çarxlarının katapultlarının ( hərbi uçucu

maşın) yaradılması zamanı mütənasip әdәdlәr metodunun tәtbiqi, romalılır tərəfindәn şәhərin su

kәmәrinin tikintisindә müәyyәn diametrlərə malik borulardan istifadә olunması, parçaların

ölçülərinin keyfiyyət köstәrijilәrinin müәyyәnlәşdirilmәsi vә s.insan fәaliyyәtinin elə bir sahəsi

yoxdur ki, standartlar ona toxunmasın. Standartlaşdırma həmişə insanlara yaşamaqda vә işlәmәkdә

kömәk etmişdir.

Standartlaşdırmanın metodik әsaslarının vajib prinsiplərindәn biri olan "nisbi ölçülәr prnnsipi

belə baş parmetrә әsaslanır ki, maşının istәnilәn hissəsinin bütün ölçüləri öz aralarında bir sıra

amillәrdәn irəli gәlәn asıllıqlarla bağlıdır. Bu prinsiplər ilk dәfə 4200 il bundan əvvəl qәdim

Misirdә inşaat texnikasında katapultun hazırlanmasında tәtbiq edilmişdir. Standartlaşdırmaya

әsaslanmış qurulmasını qeyd edirlər. İstifadə edilәn daşlar dәqiq ölçülәrә malik dir vә bunsuz

mühәndis fәaliyyәti sahәsindә tarixçilәr adәtən qəim Misirdә piramidaların piramidaların düzgün

hәndәsi formasını, onların uzun müddət saxlanılmasını təmin etmәk mümkün olmazdı.

Vavilon qüllәsinin hündürlüyü 90m-dir. Onun tikintisindö 85 mln. dәqiq ölçülü bişmiş

kәrpiç istifadә edilmişdir. Piramidalardan fәrqli olaraq burada bağlayıjı kimi asfaltdan istifadә

edilmişdir. hündürlüyü 15 m olan qüllönin yuxarı mәrtәbәsinә köy şirәlәnmiş kәrpijdәn üz

çəkilmişdir ki, bunun da hazırlanması nəinki standart ölçülərin, həm də stabil resepturanın dürüst

gözlənilməsinin nətijəsidir.

Müasir tarix hesabı ölkələrin çoxu üçün standartdır. Bir sıra ölkələrin öz tarix hesabı sistemi

mövjuddur və onlar bu və ya digər ölkə miqyasında standartdır.

Əlverişli qiymətə lazımi keyfiyyətli mal əldə etmək, eləcə də, təhlükəsiz və komfortlu əmək

hüquqlarını təmin edən, yerinə yetiriləsi məcburi və yaxud tövsiyə xarakteri daşıyan tələblərin,

pozulmaların, qaydaların və xassələrin işlənib təyin edil-məsinə yönələn fəaliyyətə

standartlaşdırma deyilir.

2. Standartlaşdırmada məqsəd

Standarlaşdırmanın əsas məqsəd və vəzifəsi eyni məhsullar üçün vahid normanı müəyyən

etməkdir.

Standartlaşdırma elmin, texnikanın vә qabaqçıl tәçrübәnin nətijәlərinə əsaslanaraq nәinki

hazırki, hәmjinin gәlәçәk inkişafın әsasını təyin edir vә

eləjədә elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı olaraq daim inkişaf edir. 0, adәtәn qәbul olunmuş

xarakteristikaların mexaniki yığımı deyil, optimal halların vә nəticələrin

seçilməsi vә işlәn-mәsidir. Standartlaşdırma elmi-texniki vö iqtisadi tərәqqinin sürətlənmәsin təsir

edən möhtəşәm vasitәdir. O, elm vә texnikanın nailiyyәtlörinin istehsalatda geniş tətbiqi-ni təmin

etmәklə, maşın hissәlәrinin qarşılıqlı әvәz olunmasına zәmanöt verir, xammal vә materiallardan

istifadәni yaxşılaşdırır, mәhsulun keyfyyətinin әn yaxşı nümunәlər sәviyyәsində saxlanmasını təmin

edir, istehsalatın xüsusilәşdirilmәsinin inkişafında әsas rol oynayır.

Standartlaşdırmanın nәtiçәsi konkret obyektlәr üzrә normativ-texniki sәnәd olan standartların

yaradılmasıdır. Standartlar standartlaşdırma obyektlәrinə norma, qayda vә tәlәblәr kompleksini

qoyur. Standartlar maddi әşyalar (mәhsul, etalon, maddi nümunәlәr vә s), tәşkilati-metodik və

ümumtexniki xarakterli obyektlәrö dair normalar, qaydalar vә tәlәblәr üçün işlönib hazırlanır.

Standartların müәyyәn olunmuş sahölərdə tətbiqi məjburidir və ona riayət olunmaması qanun

məjəlləsi ilə mühakimə olunur.

İSO1BEK –in rəhbərliyi normativ sənədlərin iki əsas tətbiq üsulunu tövsiyə edir.

- uyğun sahədə bilavasitə istifadəsini (istehsalatda, sınaqlarda, sertifikatlaşdırmada

və s.);

- digər normativ sənədə daxil edilməsi.

Axırıncısı həmin normativ sənədin tam mətninin, yaxud onun bir hissəsinin

digər normativ sənədə daxil olunmasını nəzərdə tutur. Həmin bu ikinci sənədin vasitəsilə o

istehsalatda, təcrübədə və s. tətbiqi mümkün olur, yaxud daha bir normativ sənədə köçürülür.

Məsələn, milli standarta daxil edilən beynəlxalq qayda (norma), bilavasitə müəssisədə tətbiq edilə

bilər, yaxud həmin milli standarta olan qaydalar (normalar) müəssisə standartına daxil edilir.

,,Qəbul etmə” və ,,tətbiq” terminlərini bir- birindən ayırmaq lazımdır. Yuxarıda izah olunan

tətbiqə aiddir. Qəbul etmə isə normativ sənədin müvafiq dövlət orqanı tərəfindən nəşr olunması

nəzərdə tutur. Belə ki, beynəlxalq stan-dartın milli standarta daxil olunmasını milli normativ

sənədin uyğun beynəlxalq standart əsasında nəşr olunması kimi qəbul etmək lazımdır. Beynəlxalq

standartın tətbiqi birbaşa və dolayı ola bilər. Birbaşa tətbiq onun milli standartlaşdırılması

sistemində qüvvədə olan normativ sənəddə qəbul olunması ilə əlaqədar deyil. Bu hal üçün

beynəlxalq standart qəbul olunduğu şəkildə originalın , yaxud uyğun olanın dilində tətbiq edilir və

ya standartınməzmunu təmamilə qorunur, cildində isə beynəlxalq normativ sənədin rekvi-zitləri ilə

yanaşı milli standartın nömrəsi və şifri məcburi olaraq göstərilir.

Beynəlxalq standartın milli normativ sənədin daxilində uyğun sahədə is-tifadə olunması

dolayı hesab edilir. Burada tam və qismən tətbiq variantları ola bilər, yəni başqa normativ sənədə

beynəlxalq standartın məzmununun tam şəkildə, yaxud onun ayrı-ayrı müddəalarının (tələblərinin)

daxil edilməsi ilə .

3. Standartlaşdırmanın mahiyyəti

Beləliklə, standartlaşdırmanın məqsədi real mövcud olan, planlaşdırılan və potensial

məsələlərin həlli üçün təsbit edilmiş qaydaların, tələblərin, normaların geniş və çox-miqyaslı

istifadə olunması vasitəsilə bu və ya digər sahədə qaydaya salınmanın optimal dərəcəsini əldə

etməkdən ibarətdir.

Standartlaşdırmanın məqsədi ümumi və konkret ola bilər.

Normaların, tələblərin və qaydaların işlənməsi ümumi məqsədlərə aiddir:

- məhsulun, işlərin, insanların həyatı və sağlamlığı üçün qulluqların, ətraf mühitin

və əmlakın təhlükəsizliyi ;

- məmulatların uyğunluğu və qarşılıqlı əvəz olunması;

- elmi- texniki tərəqqinin səviyyəsinə müvafiq olaraq məhsulun, işlərin və

qulluqların keyfiyyəti;

- ölçülərin vəhdətini;

- bütün vəsait növlərinə qənaət;

- təsərrüfat obyektləri və fövqaladə halların təhlükəsizliyi;

- ölkənin müdafiə qabiliyyəti və səfərbərliyə hazırlığı.

Stanlartlaşdırmanın konkret məqsədləri – fəaliyyətin müəyyən sahəsinə, malların və

qulluqların istehsal sahələrinə, məhsulun bu və ya digər növünə, müəssə-yə və s. aiddir.

Standartlaşdırma iki anlayışla bağlıdır: - standartlaşdırma obyekti və standartlaşdırma

sahəsi.

Bu və ya digər tələbləri, xarakteristikaları, parametrləri, qaydaları və s. işlənən məhsula,

prosesə və ya qulluğa standartlaşdırma obyekti deyilir. Standartlaşdırma bütövlükdə obyektə, yaxud

onun ayrı- ayrı xarakteristikalarına aid ola bilər.

Qarrşılıqlı əlaqədə olan standartlaşdırma obyektləri toplusuna standartlaşdırma sahəsi

deyilir.

Məsələn: maşınqayırma sənayesi standartlaşdırma sahəsidir, ancaq maşınqayırmada

standartlaşdırma obyektləri, texnoloji proseslər, mühərriklərin növləri, maşınların təhlükəsizliyi və

ekoloji təmizliyi və s. ola bilər.

Standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir və üç növə bölünür:

- beynəlxalq standartlaşdırma, istənilən dövlətin uyğun təşkilatına

standartlaşdırmada iştirak etmək mümkündürsə;

- regional standartlaşdırma, dünyanın bir coğrafi, siyasi və yaxud iqti-sadi

regionuna daxil olan dövlətlərin uyğun təşkilatları üçün mümkün olan fəaliyyətdir.

- milli standartlaşdırma, konkrekt bir dövlətdə aparılan standartlaşdır-madır. Milli

standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə yerinə yetirilə bilər: dövlət səviyyəsində,

sahə səviyyəsində, iqtisadiyyatın bu və ya digər sektorunda (məsələn, nazirliklər

səviyyəsində), assosiasiyalar is-tehsaat firmaları, müəssisələr (fabriklər, zavodlar)

və idarələr).

- inzibati- ərazi standartlaşdırması, inzibati ərazi tərkibində aparılır.

Standartlaşdırma prosesində normləativ sənəd şəklində qanunlaşdırılan normalar, qaydalar,

tələblər, xarakteristikalar işlənir və İSO tərəfindən aşağıdakı normativ sənədlər şəklində tövsiyə

edilir:

Standartda müxtəlif fəaliyyət növlərinə və yaxud onların nəticələrinə aid olan ümumi və

təkrar istifadə olunan prinsiplər, qaydalar, xarakteristikalar müəyyən edilir.

Standart elmi- tədqiqat işlərinin , texniki nəaliyyətlərin və praktiki təcrübələrin

ümumiləşdirilmiş nəailiyyətlərinə əsaslanmalıdır. Yalnız bu zaman onun istifadəsi cəmiyyətə

optimal xeyir gətirə bilər.

İlkin standart – standartlaşdırma üzrə olan təşkilat tərəfindən qəbul edilən və potensial

istehlakçı və onu tətbiq etməyi bacadıranlara çatdıran mü-vəqqəti sənəddir.

Standartlaşdırma 4 kateqoriyaya ayrılır: beynəlxalq, regional, milli və inzibati- ərazi.

Standartların bu kateqoriyaları geniş istehlakçı kütləsi üçün nə-zərdə tutulmuşdur. Standartların

tələbləri elmi- texniki tərəqqinin səviyyəsinə uyğun

gəlməsi üçün standartlaşdırmanın mövcud normalara əsasən onlar periodik olaraq yenidən baxılır

və dəyişiliklər əlavə edilir, yaxud İSO1BEK –in terminologiyasına uyğun olaraq,

standartlar ,,mötəbər texniki qaydalar” rolunu daşımalıdırlar.

Texniki şərtlər sənədi – məhsul, qulluq və s. proseslər üçün texniki tələbləri müəyyən edir.

Ümumiyyətlə, texniki şərtlər sənədində elə üsullar və proseduralar göstərilməlidir ki, onlardan

istifadə etməklə. lazım gələrsə, həmin normativ sənədin tələblərini yoxlamaq mümkün olsun.

Qaydalar toplusu – sərbəst standart, sərbəst sənəd, eləcədə, standartın bir hissəsi ola bilər.

Qaydalar toplusu adətən layihələndirmə, avadanlığın qu-raşdırılması, texniki qulluq, yaxud

obyektlərin istismarı prosesləri üçün işlənib hazırlanır.

Sənəddə olan texniki qaydalar tövsiyə xarakteri daşıyır. Buraya bütün yuxarıda göstərilən normativ

sənədlər daxildir (yalnız reqlament məc-buri xarakter daşıyır).

Reqlament – məcburi hüquqi normalardan ibarət olan sənəddir.

Digər normativ sənədlərdən fərqli olaraq, reqlamenti standatlaşdırma orqanı yox, yalnız

hakimiyyət orqanları qəbul edirlər. Reqlamentlərin bir növü kimi texniki reqlamenti göstərmək olar.

Bu zaman standartlaşdırma obyektinə verilən texniki tələblər göstərilir.

İSO1BEK in rəhbərliyi standartlaşdırma üzrə beynalxalq təcrübələri rəh-bər tutaraq

aşağıdakı standart növlərini müəyyən etmişdir.

Əsas standartlar – müəyyən sahə üçün ümumi, yaxud göstəriş verici müddəalardan ibarət

olan normativ sənəddir. Adətən başqa standatların işlənib hazırlanmasında istifadə olunan standart,

yaxud metodik sənəd kimi istifadə olunur.

Texnoloji standartlarda – standartlaşdırma obyektləri terminlərdən ibarətdir. Bu

standartlarda terminin tərifi, onun tətbiqinə aid misallar və s. göstərilir.

Sınaq üsulları üçün standartlar – müxtəlif sınaqların proseduraları və onlarla əlaqəli olan

hərəkətlərin metodik qaydalarını müəyyən edir (məs. nümunənin seçilməsi).

Məhsul üçün standart – məhsulun öz vzifəsinə uyğun olmadığını təmin

edən tələblərdən ibarətdir. Tam və natamam ola bilər.

Tam standart – yuxarıda göstərilən tələblərlə yanaşı nümunələrin seçil-məsi, sınaqların

aparılması, qablaıdırma, etiketləşdirmə, saxlama və s. üçün qaydalari müəyyən edir.

Natamam standart – məhsula dair tələblərin bir qismindən ibarətdir (yalnız keyfiyyət

parametrlərinə aid , yalnız tədarük qaydalarına aid və s.)

Proses, qulluq üçün standatlar – bu normativ sənədlərdə standartlaşdırma obyektləri kimi

uyğun olaraq proses (məs. istehsal texnologiyası), qulluq (məs. avtoserviz, nəqliyyat, bank

xidmətləri və s.) əks olunurlar.

Uyğunlaşa bilmə üçün standart – bütövlükdə məhsulun və yaxud onun ayrı- ayrı

hissələrinin uyğunlaşa bilməsinə aid tələbləri müəyyən edir. Belə standart bütövlükdə hər hansı bir

sistem üçün işlənib hazırlana bilər (məs. havatəmizləyici sistem üçün, siqnalizasiya sistemi və s.).

Qaydalar - metodiki, yaxud təsviri xarakter daşıya bilərlər.

Metodiki qaydalar - nrmativ sənədin tələblərinə uyğunluğu əldə etmək üçün bu bə

ya digər əməliyyatın həyata keçirilməsindəki metodikadır (üsuldur)

Belə normativ sənədi ,,metodiki standart” adlandırmaq olar.

Təsviri qaydalar - adətən konstruksiyanın (onun hissələrinin), ilkin materialın

tərkibinin, hissələrin ölçülərinin və məmulatların hissələrinin təsviri əks olunur. Bundan başqa,

normativ sənəddə standartlaşdırma obyektindən istifadə döründə ,,davranışını” təsvir edən istismar

qayası da əks oluna bilər.

Mənalari açıq göstərilən standart - Bəzi hallarda bu və ya digər norma-nı istehsalçı,

yaxud istehlakçı müəyyən edir. Bu səbəbdən standartda, müqavilə şərtlərində konkretləşdirilən

xarakteristikalar siyahısı göstərilə bilər.

Az. Respublikasında standartlaşdırma üzrə aşağıda göstərilən normativ sənədlər müəyyən

edilmmişdir: - Müstəqil Az. Respublikasında 1993 –cü ildə Azərbaycan Dövlət Standartlaşdirma

və Mettologiya Mərkəzi (Azərdöv-lətstandart) yaradılmış və Nazirlər Kabinetinin 01.07.1993 tarixli

343 saylı qə-rarı ilə ,,Milli sertifikatlaşdırma sistemi haqqqında əsasnamə” təsdiq olunmuşdur.

Mәhsulun vә xidmәtlәrin keyfiyyәtinin yüksәldilmәsini təmin edәn normativ sәnәdlәr

sistemindә standartlar әsas yerlәrdәn birini tutur. Standartlarda keyfiyyәtin әsas göstәriçilәri vә bu

göstәricilәrin ölülәrinin xarakteristi kası müәyyәnlәşdirilir.

Standartlar elm vә texnikanın son nailiyyәtlәrini özündә çәmlәşdirir. Ona körә dә, onlar

ölkәnin iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynayır. Çünki,

standartlar qabaqçıl tәçrübәnin, mütәrәqqi üsulların geniş yayılması üçün imkan yaradır.

Standartlaşdırma sahәsindә tәtbiq olunan әsas terminlәr standartlaşdırmanın elmi prinsiplörini

öyrәnәn İSO beynәlxalq tәşkilatı tәrәfindәn müәyyәn edilmişdir. Bu terminlәr dünyanın bir çox

ölkəlәri tәrәfindәn qəbul edilmişdir. Onların bir hissәsi Azәrbayjan Respublikasının 8 oktyabr 1996-

jı ildәn qüvvәyә minmiş "Standartlaşdırma haqqında" qanunda öz әksini tapmışdır.

Standartlaşdırma - mәhsullar (işlәr, xidmәtlәr) üçün norma, qayda vә xarakteristikaları

müәyyәnlәşdirәn fәaliyyәt olub, aşağıdakıları təmin etmәk mәqsədi daşıyır.

1) mәhsulların (işlәrin, xidmәtlәrin) insanın həyatı, sağlamlığı, әmlakı vә әtraf mühit üçün

tәhlükәsizliyini;

2) əhsulların texniki, texnoloci və informasiya uyğunluğu

3) texnoloci vә informasiya uyğunluğunu, elәjә dә qarşılıqlı әvәz olunmasını;

4) mәhsulların (işlәrin, xidmәtlәrin) elm, texnika vә texnologiyanın inkişafına uyğunluğunu

vә onların roqabәt qabiliyyәtinin yüksәldilmәsini;

d. ölçmәlәrin dәqiqliyini və vәhdәtini:

e. bütün nov resursların qәnaәtini;

f. tәbii vә texnogen qәzaların və habelә, digər fövqәladә vәziyyətlәrin yaranması

ehtimalları nәzәrö alınmaqla tәsәrrüfat obyektlәrinin tәhlükәsizliyini:

7.) ölkәnin müdafiә qabiliyyәtini vә sәfәrbәrliyә hazırlığını;

8) istehlakçıların mәhsullarının (işlәrin, xidmәtlәrin) nomenklaturası vә keyfiyyәti haqtında

tam vә sәhih informasiyaya malik olmalarını.

Standart - maraqlı tәrәflәrin әksәriyyәtinin razılığı әsasında hazırlanmış vә müvafiq

sәlahiyyәtli tәşkilat vә ya orqanlar tәrәfindәn tәsdiq edilәn kütləvi

istifadә üçün nəzәrdә tutulmuş mәhsulların (işlәrin, xidmötlәrin) keyfiyyәtinә vә tәhlükәsizliyinö

dair tәlәblәri müәyyәnlәşdirәn normativ sənəddir.

Standartlaşdırma üzrə normativ sənәd - müəyyәn növ fәaliyyәtin, yaxud onun nәtijәlәrinin

ümumi olan ijra vә istifadә norma, qayda vә xarakteristikalarını әks etdirәn normativ huquqi aktdır.

Beynəlxalq standartlar - dünya dövlәtlәrinin әksәriyyәtinin qәbul vә istifadә etdiyi

standartlar, norma, qayda vә tövsiyyәlәrdir.

Rekional (hövzə) standartlar - texniki-iqqisadi әmәkdaşlıq edәn bir qrup rekional (hövzә)

dövlәtlәrinin qәbul vә istifadö etdiklәri standartlar, norma, qayda vә tövsiyyәlәrdir.

Devlәtlararası standartlar - iki dövlәtin qarşılıqlı razılıq әsasında qöbul vә bir-biri ilә müvafiq

münasibötlәrdә istifadә etdiyi standartlar, norma, qayda vә tövsiyyәlәrdir.

Milli standartlar - ayrı-ayrı müstәqil dövlәtin әrazisindә müvafiq qaydada hazırlanıb istifadә

edilәn standartlar, norma, qayda vә tövsiyyәlәrdir.

Standartlaşdırma obyektləri - standartlaşdırma üzrә işlәrin predmeti olan vә şәrti

vahidlәrin, işarәlәrin vә anlayışların kömәyi ilә keyfiyyәtjә vә kәmiy-yətjə xarakterizә edilә bilәn

məmulatlar, proseslәr, qaydalar, metodlar vә

istehsal vasitәlәridir. Standartlaşdırma beynәlxalq miqyasda, ölkәdә, iqtisadi rayon, sәnaye sahәlәri,

trest, firma, müәssisә vә hәtta sex daxilindә aparıla bilәr.

Standart köstәriçilәri - şәrti vahidlәr, işarәlәr vә ya anlayışların kömәyi ilә ifadә edilәn

standartlaşdırma obyektlәrinin xarakteristikalarıdır. Ölçü, kimyәvi tәrkib,fiziki xassә, kütlә,

istismar keyfiyyәtlgri, sәmәrәlilik, davamlılıq, e'tibarlılıq vә s. standart köstәriçilәri ola bilәr.

Parametr - məmulatın (prosesin, hadisәnin) hәr hansı xassәsini xarakterizə sdәn qiymətdir.

Parametrlər standartlarda adәtәn parametrik sıralar şәklindә köstәrilir.

Mühazirə 2

Mövzu : Standartların kateqoriyaları və növləri.

Ədəbiyyat:

1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s.2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157s. 3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. –Standartlaşdırmanın əsasları, Təhsil – Bakı,

2007. -218 s.4. P.A.Cəfərov, Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiyyətin idarə olunması və məhsulların

qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov, ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan:

1. Standartların kateqoriyaları

2. Standartlara olan tələblər.

3. Standartların növləri.

4. Standartların təsnifatı.

Standartlaşdırma haqqında Azərbayjan Respublikasının 1996-jı ilin əvvəlində qəbul

olunmuş və 8 oktyabr 1996-jı ildə respublika Prezidentinin fərmanı ilə qüvvəyə minmiş qanuna

əsasən Respublikada standartlaşdırma üzrə aşağıdakı normativ sənədlər hazırlanır və tətbiq edilir:

1. Azərbayjan Respublikasının dövlət standartları.

2. Texniki- iqtisadi və sosial informasiya təsnifatları (TİSİT)

3. Sahə standartları (SST).

4. Beynəlxalq (regional) və dövlətlərarası standartlar, normalar, qaydalar və tövsiyələr

(BDST).

5. Texniki şərtlər (TŞ).

6. Müəssisə standartları (MST).

7. Elmi- texniki və mühəndis jəmiyyətlərinin və digər ijtimai birliklərin standartları

(ETMJST).

Bu qanuna əsasən Respublikada standartlaşdırma sahəsində fəaliyyət göstərən ijra

hakimiyyəti orqanları tərəfindən standartlaşdırma sisteminə daxil olan normativ sənədlərin vahid

dövlət qeydiyyatı və uçotu təmin edilir, onların ümumrespublika və sahə fondları yaradılır.

Standartların yuxarıda göstәrilmiş kateqoriyalara bölünmәsi onların təsir dairәsindәn aslı

olaraq hәyata keçirilir.

Hər bir qrup standartlar üçün onların mütlәq tәtbq olunma sahәsi, standartlaşdırma obyektlәri

vә tәsdiq edilmə qaydaları müәyyәnlәşdirilir.

Dövlәt standartları kütlәvi tәkrar istehsal vә istifadə perspektivinә malik olan mәhsullar

(işlәr, xidmәtlәr) üçün işlәnib hazırlanır. Bu standartlar mәjburi vә tövsyyә olunan tәləbləri nәzәrdә

tutur.

Mәçburi tәlәblәrә aşağıdakılar aiddir:

- mәhsulların (işlәrin, xidmətlәrin) insanın hәyatı sağlamlığı, әmlakı vә әtraf mühit üçün

tәhlükәsizliyi;

- mәhsulların (məmulatların) texniki, texnoloci informasiya uyğunluğu vә onların qarşılıqlı

əvәz olunması;

- məhsulların (işlәrin, xidmәtlәrin) әsas istehlak xüsusiyyәtlöri, onlara nәzarәt metodları,

mәhsulların qablaşdırılması, nişanlanması, daşınması, saxlanması, utillәş- dirilmәsi qaјdaları;

- mәhsulların (işlәrin, xidmәtlәrin) elm, texnika və texnologiyanın inkişafına uyğunluğu;

- məhsulların (işlәrin, xidmәtlәrin) tәhlükәsizlik texnikası vә istehsalat sanitariyası tәlәblәri;

- məhsulların istehsalı, istifadәsi, işlәrin görülmәsi vә xidmәtlәrin göstәrilmәsi zamanı bütün

resurslarda sәmәrәli istifadә, hәmçinin mәhsulların (işlәrin, xidmә lәrin) texniki sәnәdlәşmәsi

qaјdaları;

- standartlahdırma sisteminin dövlәt standartları ilə müәyyәnlәşdirilən digәr tәlәblәr.

Dövlәt standartlarının mәçburi tәləblәrinә müvafiq standartların təsiri şamil edilәn bütün içra

hakimiyyәti orqanları vә tәsәrrüfat subyektlәri tәrәfindәn әmәl edilməlidir. Odur ki, dövlәt

standartlarında nәzərdә tutulan tәlәblәr Respublikanın qanunverijiliyinә zidd olmamalıdır.

Dövlәt standartlarının tövsiyyә olunan tәlәblәri aşağıdakı hallarda şәrtsiz yerinә

yetirilmәlidir:

a) qanunveriçilik aktlarında nәzәrdә tutularsa;

b) mәhsulu hazırlayan (tәdarükçü) tәrәfindәn mәhsulun həmin tәlәblәrә uyğunluğu bәyan

edilmişdirsə.

Dövlət standartlarının əsas obyektləri aşağıdakılardır:

1. ümumtexniki və təşkilatı metodik qaydalar və normalar, xətti ölçülərin normal sıraları,

dişli ötürmələrin dəqiqlik normaları, müsaidələri və oturtmaları, üstün tutulan ədədlər və

s.

2. elmi-texniki terminlər və işarələr.

3. ölçü vahidləri və ölçü vahid etalonları;

4. normativ- texniki, konstruktor, texnoloci, texniki- iqtisadi, istismar və təmir sənədləri

sistemi;

5. sahələrarası tətbiq olunan məmulatların dəqiqlik normaları;

6. sahələrarası tətbiq edilən istehsal- texniki təyinatlı məhsullar (dəzgah-

lar, kənd təsərrüfatı maşınları, xammalı və s.);

7 ölçmə vasitələrinin, maşınların dövlət sınağı;

8 texniki- iqtisadi informasiyaların sinifləşdirilməsi və kodlaşdırılması sistemləri;

9 texniki təhlükəsizlik, əmək mühafizəsi, sənaye və məişət sanitariyası sahəsində qoruyuju

tərtibatlar və digər məmulatlar.

Dövlət standartlarının tələblərinin təmin edilməsi, eləjə də, istehsalın təş-

kili və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə hər müəssisə özü müstəqil olaraq müəssisə

standartı hazırlayır və qəbul edir. Bu standartlar anjaq həmin müəssisədə tətbiq olunan normalar,

qaydalar, tələblər, üsullar, məmulatlar, alətlər və s. obyektlər üçün hazırlanır.

Standartların növləri.

Standartlar məzmun və təyinatlarından aıslı olaraq aşağıdakı növlərə bölünürlər:

1. Texniki şərtlərin standartları (ümumi texniki şərtlər).

2. Parametrlərin (ölçülərin) standartları.

3. Ümumi texniki tələblərin (texniki tələblərin) standartları.

4. Tiplərin, əsas parametrlərin və ölçülçrin standartları.

5. Konstruksiyaların standartları.

6. Markaların standartları.

7. Çeşidlərin standartları.

8 Qəbul qaydalarının standartları.

9 Nəzarət (sınaq, analiz, ölçmələr) metodlarının standartları.

10 Nişanlanma, qablaşdırma, saxlanma və nəqletdirmə (daşınma) qaydalarının

standartları.

11 İstsmar və təmir qaydaları standartları.

12 Tipli texnoloci proseslərin standartları.

13 Ölçü jihazlarının yoxlama metodları və vasitələri üçün standartlar.

Konkrekt məhsula aid olmayan standartlara, o jümlədən ümumtexniki və təşkilatı- metodik

standartlara dövlət standartlaşdırma sistemi növlər müəy-

yən etmir. Bu jür standartlara aiddir: -ümumi normaların standartları; -sinif-ləşdirmə və

sənədləşdirmə sistemləri standartları; -fiziki kəmiyyətlərin vahidlə-rinin standartları; -texniki

təhlükəsizlik tələbləri standartları və s.

Texniki tələblərin standartları - ümumi texniki tələblərin standartların-dan fərqli olaraq

konkrekt məhsul növlərinə tələblər qoyur.

Parametrlərin st unifikasiyasını və qarşılıqlı əvəzolunmasının təmin etmək məqsədi ilə

onların əsas parametrlərini və konstruktiv həllini müəyyənləşdirir.

Markaların standartları - materialların və xammalın markalarının na-menklaturasını,

onların kimyəvi tərkibini, istsmar və ya istehlak xassələrini və nəzarət metodlarını müəyyən edir.

Bunlarda əsas məqsəd markaların sayını lazımi minumuma endirməkdir.

Çeşidlərin standartları – məhsulun həndəsi formalarını və ölçülərini müəyyən edir.

Qəbul qaydalarının standartları - müəyyən qrup və ya növ məhsulların qəbulu zamanı

keyfiyyət və kəmiyyətjə onlara qoyulmuş vahid tələbləri təmin etmək məqsədi ilə məşsulu qəbul

qaydalarını müəyyən edir.

Sınaq metodlarının standartları – müəyyən məhsul qrupunun sınağı üçün nümunələrin

götürülmə qaydalarını, istismar xarakteristikalarının sınaq me-todlarını müəyyən edir.

Sınaq metodları məhsulun növündən aslı olaraq təyin edilir. Standart-larda müxtəlif növ

sınaqlar nəzərdə tutula bilər:

1. Məhsulun keyfiyyətinə nəzarət üçün;

2. Məhsulun ona qoyulmuş tələblərə uyğunluğunu yoxlamaq üçün;

3. İstehsalçı müəssisə tərəfindən aparılan tipli sınaqlar.

Nişanlama, qablaşdırma, saxlanma və daşınma qaydalarının standartları – məhsulun əsas

xarakteristikaları haqqında istehlakçıya informasiya vermək məqsədilə onun nişanlanmasına,

qablaşdırılmasına və daşınmasına tələbləri müəyyən edir.

Ölçü jiüazlarının və ölçülərin yoxlama metodları vasitələri üçün standartlar – onların ən

səmərəli yoxlama metodlarını təyin edir.

İstismar və təmir qaydaları standartları – verilmiş şəraitdə məmulatların işləmə

qabiliyyətini təmin edən və onların istismar xarakteristikalarına zəmanət verən ümumi qaydaları

müəyyən edir.

Tipli texnoloci proseslərin standartları – müəyyən məhsul növünün hazırlanması üzrə

texnoloci əməliyyatların yerinə yetirilməsi ardıjıllığını və bu-nun üçün lazımi texniki vasitələri

müəyyən edir.

Mühazirə 3.

Mövzu : Standartların işlənib hazırlanmasında əsas mərhələlər və məsələlər.

Ədəbiyyat: 1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s. 2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157s. 3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. –Standartlaşdırmanın əsasları, Təhsil –

Bakı, 2007. -218 s. 4. P.A.Cəfərov, Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiyyətin idarə olunması və

məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov,

ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan:

1. Standartların işlənib hazırlanmasında əsas məsələlər

2. Standartlaşdırma üzrə işlərin əsas mərhələləri

3. Texniki tapşırığın layihəsinin işlənməsi.

4 . İşlənmiş standartların realizəsi.

Standartların hazırlanması onu tərtib edənlərdən yüksək ixtisas və əmək sərfi tələb edir. Bu

işi eyni zamanda mürəkkəb xarakterli elmi-tədqiqat işi olduğunu da nəzərə almaq lazımdır. Ona

görə də, bu sahədə çalışan mütəxəs-sislər xüsusi biliyə, bajarığa və hazırlığa malik olmalıdırlar.

Bunu demək kifa-yətdir ki, orta çətinlik səviyyəli bir standartın işlənməsi üçün təqribən 1,5 il vaxt

tələb olunur. Məhz buna görə də, standartların işlənməsi istiqamətində işləri sürətləndirmək

məqsədi ilə QOST 1,0-85 standartında standartların işlə-nib hazırlanmasının vahid təşkilatı sxemi

nəzərdə tutulmuşdur.

Bu standarta görə bütün kateqoriyalı standartların işlənib hazırlanması üçün aşağıdakı

məsələ və mərhələləri nəzərdə tutulmuşdur:

1. Standartın işlənməsinin təşkili və texniki tapşırığın tərtib edilməsi;

2. Standartın layihəsinin hazırlanması (birinji forma işlənməsi) və onun rəyə göndərilməsi;

3. Rəylərin təhlili və standartın layihəsinin son işlənməsinin (ikinji və ilaxir) yekunu.

4. Standartın layihəsinin son variantının müvafiq maraqlı tərəflərlə razı-laşdırılması və

təsdiqlənməyə təqdim edilməsi;

5. Standartın layihəsinin baxılması, təsdiqi və qeydiyyatı;

6. Standartın nəşr edilməsi, geniş yayılması və istifadəyə verilməsi.

Birinji mərhələdə - də təsdiq olunmuş plan əsasında standartın layihəsini

hazırlayan təşkilatın rəhbəri hər mövzu üzrə məsul şəxsləri müəyyən edir, texniki tapşırığın

layihəsinin işlənmə müddətini müddətini və işin mərhələlər üzrə yerinə yetirilmə müddətlərin

müəyyənləşdirir, bunun üçün müvafiq əmr və sərənjamlar verir.

Texniki tapşırığın layiüəsini hazırlamaq üçün standartlaşdırılan obyekt üzrə elm və

texnikanın nəaliyyətlərini əks etdirən materiallar toplamaq, regio-nal, beynəlxalq standartları,

patentləri və digər texniki sənədlər öyrənilməlidir.

Əgər standartlaşdırma obyekti məhsuldursa, onda həmin məhsulu, yaxud ona yaxın

məhsulun istehsal texnologiyası öyrənilməlidir.

Texniki tapşırığın layihəsinin işlənməsi zamanı standaşdırılan obyektin xüsusiyyətini,

standartın kateqoriyasını və növünü nəzərə alaraq aşağıdakılar

göstərilməlidir:

- standartın işlənib hazırlanmasının əsas məqsədi və vəzifələri;

- standartlaşdırılan obyektin qısa xarakteristikası;

- standartın əsas bölmələri və tələblərinin siyahısı;

- standartın İSO, BEK və digər beynəlxalq təşkilatların standartları ilə əlaqəsi;

- standartın layihəsinin işlənib hazırlanması zamanı istifadə ediləjək əsas mənbələr;

- bütün ijraçılar göstərilməklə işin yerinə yetirilmə müddəti və əsas mərhələləri;

- işi ijra edən təşkilatlar, rəhbərlər və məsul ijraçılar;

- rəy və razılaşdırma üçün standartın layihəsi göndəriləjək təşkilatın müəyyən edilməsi.

İkinji mərhələ –də standartın layihəsinin işlənməsi standartlaşdırma üzrə illik plana və

texniki tapşırığa üyğunlaşdırılmalıdır.

Standartın layihəsinin birinji variant işlənmsinin hazırlanması ilə bir vaxtda standartın

vaxtında tətbiq edilməsini təmin edən tədbirlər planının layi-həsi və izahat vərəqi tərtib edilməlidir.

İzahat vərəqində aşağıdakılar verilməli-

dir: - standartın işlənib hazırlanması üçün əsas; - standartın yaradılmasında məqsəd; -standartın

layihəsinin işlənib hazırlanmasının başlanğıjına standart-

laşdırılan obyekt haqqında olan məlumatlar; standartın texniki-iqtisadi səmə-rəliliyi; - standartın

tətbiq edilmə vaxtı və təsir müddəti; digər standartlarla əlaqəsi; -rəyə göndərilmə haqqında

məlumatlar; -razılaşdırma haqında məlumatlar. İzahat vərəqi müəssənin rəhbəri, mövzu rəhbəri və

ijraçı tərəfindən imzalanmalıdır.

Üçünjü mərhələ -də standartın layihəsi və standartın tətbiq edilməsi üzrə əsas tədbirlər

planının layihəsi üçün rəylər iki nüsxədən ibarət işləyiji təşkilata göndərilir. Bu təşkilat rəylərin

məlumat vərəqini tərtib edir. Əgər buna aid iradlar yoxdursa, bunun əsasında standartın layihəsinin

son işlənmə variantı tərtib olunur. Əgər iradlar varsa bunlar müvafiq maraqlı tərəflərlə razılaşdırılır

Dördünjü mərhələ -də standartın son işlənmə variantının layihəsi təsdiq-lənməyə təqdim

edilməmişdən əvvəl işləyiji nazirlik, standartlaşdırılan obyektlərdən asılı olaraq sifarişçi nazirliklər

və zəruri hallarda dövlət nəzarəti orqanları və texniki tapşırıqda göstərilən digər təşkilatlarla

razılaşdırılmalıdır. Standart layihəsi aşağıdakı sənədlərlə birlikdə təsdiq olunmaq üçün Azərdöv-

lətstandarta təqdim olunur:

1. standartın layihəsinə izahat vərəqi;

2. standartı işləmək üçün hazırlanmış texniki tapşırığın surəti;

3. standartın layihəsinin rəyə göndərilmiş nüsxələri;

4. layihənin razılaşdırılmasını təsdiq edən rəy və sənədlərin əsli və ya surəti;

5. layihənin rəyə göndərildiyi təşkilatların siyahısı;

6. layihənin razılaşdırılma üçün göndərilmiş təşkilatların siyahısı;

7. Azərdövlətstandartın metodikası üzrə doldurulmuş pasport;

8. elmi-tədqiqat, konstruktor və eksperimental işlər haqda işlər haqqında hesabat;

9. standartların işlənib hazırlanması zamanı istifadə olunmuş ixtiralar,

10. həmçinin patent təmizliyi;

11. standartın layihəsində verilmiş göstərijilərin xariji (beynəlxalq) standartlarla müqayisəsi;

12. standartın layihəsinin baxılması üzrə müşavirənin protokolu.

12.standartın tәtbiqi üzrә әsas tәdbirlәr planının layihəsi;

5-çi mәrhәlәdә standartların layihәlәri әlaqәdar tәşkilatların nümayәndә-lərinin iştirakı ilә

müzakirə olunur. Müzakirәdən sonra standartların layihәlәri müvafiq tәşkilatların rəhbәrlәrinin

qәrarları, әmrlәri vә јaxud sərənjamları ilə tәsdiq edilir. Standartın layihәsi tәsdiq edildikdәn sonra

onun hәјata keçirilmә müddәti dә müәyyənlәşdirilir. Tәsdiq edilmiş standartlar Azәrdövlәtstandart

tәrәfindən qeydә alınır.

6-çı mәrhәlәdә tәsdiq olunmuş standartlar nәşr edilir vә müvafiq tәşkilatlara köndərilir və

xüsusi mağazalarda satılır.

Bütün tәşkilatlarda vә müәssisәlәrdә dövlәt standarlarının tәtbiqi qaydası QOST 1.20-85,

yoxlanılma, yenidən baxılma, dәyişikliklәr edilmә vә ləğv edilmә qaјdaları QOST 1.15-85 ilә

müәyyən edilir.

Standart tәsdiq edildikdәn sonra müvafiq nazirlik və idarәlәr onun tәtbiqi üzrә tәdbirlәr planı

tәsdiq edirlr: Bu plan әsasında müәssisә vә tәşkilatlar standartın tәtbiqi üzrә tәşkilati-texniki

tәdbirlәr işlәyib hazırlayır və hәyata keçirirlәr. Standart o zaman müәssisәdә tәtbiq edilmiş hesab

olunur ki, onunla müәyyәnlәşdirilmiş normalara tәlәblәr, qaydalar qüvvәdә olan texniki sәnədlәrdә

öz әksini tapsın vә istehsalatda tam tәtbiq edilsin, buraxılan mәhsul standartın tәlәblәrinә tam uyğun

olsun.

Texniki tәrәqqinin təsiri nәtijəsindә xalq tәsәrüffatının bütün sahәlәrindә buraxılan mәhsullar

az bir zaman keçdikdәn sonra köhnәlir, yenilәri ilә әvәz edilir. Tәbiidir ki, belә bir şәraitdә

standartlar yenidәn baxılır, onlarda müәyyәn dәyi şikliklәr edilir.

Mәhsul üçün yaradılmış standartların təsir müddәt adәtәn 5 ildәn çox olmuјr.Bu müddət

keçdikdәn sonra standarlar vә texniki şәrtlәr јoxlanılır, köhnәlmiş köstәrijilәr yenilәri ilә әvәz

etmәk üçün yenidәn. baxılır.Əgər yoxlama nәtijәsindә standartda verilmiş göstərijilər müasir

tәlәblәrә tam uyğunluğu müәyyәn edilmişdirsә, onda bu jür standartların təsir müddәti yenidәn 5 ilә

qədər uzadılır.

Mühazirə 4.

Mövzu : Standartı n işlәnmәsi üçün texniki tapşırıq və şərtlər.

Ədəbiyyat:1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s.2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157s. 3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. –Standartlaşdırmanın əsasları, Təhsil – Bakı,

2007. -218 s. 4. P.A.Cəfərov, Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiyyətin idarə

olunması və məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov,

ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan:

1. Texniki tapşırığın əsas mahiyyəti və məqsədi.

2. Texniki tapşırığın tərtibində maraqlı tərəflər.

3. Texxniki tapşırığın əsas bəndləri.

4. Texniki tapşırığın rəsmi tərtib forması.

5. Texniki şərtlər haqqında məlumatlar.

Texniki tapşırıq standartın işlәnmәsi üçün әn vajib sәnәddir. Burada aşağıdakılar əksini

tapmalıdır:

- standartın işlәnmәsinin әsas mәqsәdi;

- standartlaşdırma obyektinin qısa xarakteristikasü;

- standartın əsas bölmәləri vә әsas təlәblәrin,(göstəriçilәrin, kriterlәrin,normaların və s. )

siyahısı;

- işlənib һazırlanan standartın ölkәnin milli standartları və xariçi ölkә standartları,

һәmçinin BEK və digәr beynәlxalq tәşkilatların standartları ilә qarşılıqlı әlaqəsi;

- standartın layiһәsini һazırlayan zaman istifadә olunan әsas mәnbәlәr;

- bütün әsas vә kömәkçi ijraçılar üçün görüləjәk işlərin әsas mәrһәlәləri (yerinә

yetirilmә müddətlәrini köstərmәklә);

- işi yerinә yetirən ijraçı-tәşkilatları, һәmçinin rәһbәrlәrin vә ijraçıların familiyaları;

- standartın layiһәsinin rəyə vә razılaşdırmaya göndәrilәjәk tәşkilatlar.

Texniki tapşırığın tәsdiq olunmuş standartlaşdırma planına uyğun olaraq standartı yaradan

tәşkilat һazırlayır.

Texniki tapşırıq standartın növündәn və kateqoriyasından asılı olaraq ümumi һalda aşaşdakı

təşkilatla razılaşdırılır:

- sifarişçi tәşkilatla (əsas isteһlakçı);

- müştәrәkçi ijraçılarla;

- standartı tәsdiq edәn orqanla;

- daxili tiçarәt orqanları ilә (xalq isteһlakı malla rına);

- xariçi iqtisadi әlaqәlәr nazirliyi ilә (ixraç üçün mәһsullara);

- lazım gәldikdə müvafiq һәmkarlar tәşkilatı vә dövlәt nәzarәti orqanları ilә;

- digәr maraqlı tәşkilatlarla.

Texniki tapşırıq adətən 9 bәnddən ibarәt olur.

1. Standart nәyә әsasәn işlәnir.

2. Yerinə yetirilmə müddəti (başlanğıj və son)

3. Standartın işlənməsinin əsas məqsədi və vəzifələri.

4. Standartlaşdırılan obyektin xarakteristikası.

5. Standartın bölmələri və onun qoyduğu əsas tələblər.

6. Digər standartlarla əlaqə.

7. Əsas mənbəələr.

8. İşin mərhələləri və onların yerinə yetirilmə müddətləri.

Texniki tapşırığın birinji bəndində standartlaşdırma üzrə plan göstərilir. Məsələn: “19… ilə

dövlət standartlaşma planı, mövzu ………” . Əgər standartın işlənməsi planda nəzərdə

tutulmamışdırsa, onda yuxarı təşkilatın hansı direktiv sənədlərin əsasında standartın işlənməsi

göstərilir.

İkinji bənddə standartlaşdırma planına görə işin başlanğıjı və sonu göstərilir.

Üçünjü bənddə qısaja olaraq standartı yaratmaqda əsas məqsəd göstərmlir.

Dördünjü bənddə standartlaşdırma obyektinin qısa xarakteristikası verilir onun digər

standartlaşdırma obyektləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi və ölkənin xalq təsərrüfatının, әһalisinin,

müdafiәsinin, ixraçının tәlәblәrinә uyğun luğu köstәrilir.

Mәһsul üçün standartlar һazırlayan zaman burada mәһsulun texniki keyfiyyət səviyyə

sini xarakterizә eden kös riçilәrin normativ-texniki sənәdlərdә verilmiş qiymәtlə göstәrilir.

Burada һәmçinin xariji ölkəlәrdә isteһsal olunan әn yaxşı analoci mәһsul növlərinin göstəriçilәrin

qiymәtləri verilməlidir.

Maşın və avadanlıqların layiһәlәndirilmәsi üçün işlənən texniki tapşırıqlar da maddi

resursların әsas istifadə göstәrijilәri öz әksini tapmalıdır:

- məһsulun әsas keyfiyyət göstәrijilərinin vaһidinә düşәn enercinin, yanajağın, materialların

vә xammalın xüsusi məsarifi;

- me'mulatın isteһlak xassәlərini tam xarakterizə edən әsas keyfiyyәt köstərijilәrinin vaһidinə

düşən xüsusi kütlə.

- maddi resursların istifadә әmsalı, yәni sәrfli mәsarifin məһsulun vaһidinin isteһsalına olan

mәsarifin nisbәti.

Beşinji bənddə standartın bölmәlərinin adları işlәnәn standartın hər bəlməsinә daxil edilәn

әsas tәlәblərin siyaһısı göstərilir. Standart məhsula işlәnib һazırlanırsa, onda mәһsulun

keyfiyyәtinin vә texniki səviyysinin yüksәlmәsini təmin edәn әsas tәlәblәr, kəstәrijilər, normalar və

s. göstәrilir.

Əgər texniki tapşırıq standartlar kompleksi üçün işlәnirsә, onda һәmin kompleksə daxil olan

hər bir standart üçün tәlәblərin, göstәrijilәrin, normaların vә s. siyahısı göstәrilir.

Altınjı bənddә işlənәn standartın qüvvədә olan standartlarla (işarәləri köstәrilməklә)

qarşılıqlı әlaqəsi, һəmçinin nisbәtәn yüksәk kateqoriyalı və daһa geniş fəaliyyət sahəsi olan

standartların tәlәblәri verilmişdir, çünki yeni standart bu tәlәblәrlә uzlaşmalıdır (mәs. xammalın,

materialın, komplektləşdiriji məmulatların standartları, İSO standartları və s).

Yeddinji bənddə standartı işləyən zaman istifadə olunajaq materiallar sa-dalanır: elmi-

tədqiqat, təjrübi-konstruktor və xariji ölkənin standartları; patentlər və müəlliflik şəhadətnamələri;

elmi-texniki ədəbiyyat, kataloqlar, sorğu kitabları və s.

Səkkizinji bənddə bütün işin yerinə yetirilmə mərhələləri göstərilməlidir. Axırda işin nə ilə

nətijələnəjəyi verilməlidir. Əgər iş bir neçə təşkilatın köməyil yerinə yetirilirsə, onda 8a bəndindəki

jədvəl doldurulmalıdır.

Burada əgər əsas ijraçı ilə köməkçi təşkilat eyni adlı mərhələni yerinə yeti-rirsə, onda “İşin

məzmunu” qrafasında 8-ji bənddə göstərilən jədvəldəki mərhə-lə nömrəsi yazılmalıdır.

“İşin məzmunu” qrafasında standartın növündən asılı olaraq aşağıdakılar nəzərdə tutula

bilər:

Standartın işlənməsinin təşkili və texniki tapşırığın tərtib olunması;

Mövzu üzrə materialların toplanması və öyrənilməsi.

-texniki tapşırığın razılaşdırılması və təsdiqi;

- standartın layihəsinin birinji redaksiyasının işlənməsi və onun rəyə gön-dərilməsi; elmi-

tədqiqat, təjrübə-konstruktor və eksperimental işlərin aparılması.

Doqquzunju bənddə digər bəndlərdə nəzərdə tutulmamış əlavə tələblər göstərilə bilər. Bu,

sifarişçi və yaxud ijraçı tərəfindən irəli sürülməlidir.

Texniki tapşırığın rəsmi tərtib formacsı aşağıdakı kimidir.

TEXNİKİ TAPŞIRIĞIN BİRİNJİ SƏHİFƏSİRazılaşdırlmışdır: Təsdiq

edilmişdir: ______________________

______________________________ təşkilatın adı, vəzifəsi, A., A., familiyası, təşkilatın adı, vəzifəsi, A.,A., familiyası, tarix

tarix Razılaşdırılmışdır:

_________________________təşkilatın adı, vəzifəsi, A., A., familiyası,

tarix

DÖVLƏT STANDARTININ İŞLƏNMƏSİ ÜÇÜN TEXNİKİ

TAPŞIRIQ

( standartın adı)

mövzu üzrə ____________________________________________________________________

(mövzunun şifri)İjraçı

________________________________________________________________________

(ijraçı təşkilatın adı)Müştərəkçi

____________________________________________________________________ (təşkilatın adı)

TEXNİKİ TAPŞIRIĞIN AXIRINJI SƏHİFƏSİ

9. Əlavə göstərişlər

_________________________________________________

Əlavələr:

1. Standartların layihəsinin rəyə göndəriləjək təşkilatların (müəssisələrin) siyahısı

2. Standartın layihəsinin razılaşdırılması üçün təşkilatların (müəssisələrin) siyahısı.

Rəhbər (və yaxud onun müavini) _______________________________ ________________

__________________ İjraçı təşkilatın adı İmza, tarix

Familiyası, A., A.adıStandartlaşdırma şöbəsinin müdiri _________________

___________________ İmza, tarix

Familiyası, A., A.adıŞöbə müdiri __________________

___________________ İmza, tarix Familiyası, A., A.adı

Mövzunun rəhbəri __________________ __________________

İmza, tarix Familiyası, A., A. adı

Məsul ijraçı __________________ _________________ İmza, tarix Familiyası, A., A. adı

Müştərəkçilər: Rəhbər (və yaxud onun müavini)_________________________________ __________________

___________________ təşkilatın adı İmza, tarix

Familiyası, A., A. adı Şöbə müdiri _________________

__________________ İmza, tarix Familiyası, A., A. adı

Mövzunun rəhbəri _________________ __________________ İmza, tarix Familiyası, A., A. adı

Məsul ijraçı __________________ __________________ İmza, tarix Familiyası, A., A. adı

Texniki şərtlər haqqında məlumatlar

konkret məmulata, materiala və digər məhsullara, onların hazırlanmasına və nəzarətinə kom-

pleks tələbləri müəyyən edən standartlaşdırma üzrə normativ sənəddir. Texniki şәrtlәr DÜİST

2.115-70 standartvna uyğun hazırlanır vә nazirliyin, şirkәtin və müәssisәnin) rəhbərliyi tәrәfindәn

tәsdiq olunur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27.12.2001 tarixli fərmanı ilə

Dövlətstandartlaşdırma və Metrologiya Mərkəzi, Dövlət Elm və Texnika Komitəsinin Patent

Lisenziyalaşdırma İdarəsinin bazasında Azərbaycan Respublikası Standartlaşdirma, Mettologiya və

Patent üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır.

1996- cı il aprelin 16-da ,, Standartlaşdirma haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu”

qəbul olunmuşdur və hənin il oktyabrın 8-də ,,Standartlaşdirma haqqında Azərbaycan Respublikası

Qanunu”- nun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı verilmişdir.

1996-cı il dekabrın 26-da Azərdövlətstandartın 6 saylı sərəncamı ilə Azərbaycan

Respublikası Dövlət Standartlaşdirma sisteminə daxil olan (Az.S 1.0-96...1.6-96) dövlət standartları

təsdiq edilmişdir.

Mühazirə 5.

Mövzu : Standartların işlənməsinin metodoloji ardıcıllığı.

Ədəbiyyat:



məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov, =ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan:

1. Standartlaşdırma obyektlərinin qaydaya salınması

2. Sistemləşdirmə qaydaları.

3 Seleksiya və simplifikasiya.

4. Obyektlərin tipləşdirilməsi

5. Unifikasiya və aqreqatlaşdirma .

İstehsal texnologiyalarmm intensiv olaraq təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq bazarların

qloballaşdınlması, kapitalın konsentrasiyası və istehlak bazarinin inkişafına təsir göstərən digər

amillər əmtəə rəqabətini kəskin surətdə gücləndirir. İstehlakçıların konkret tələblərinə tam cavab

verən əmtəə üstünlük əldə edir. İstehsalçılar dəyişkən bazarda öz məhsullarının rəqabətə

dözümlülüyünü təmin etmək üçün onların növünü, parametrlərini və tip ölçülərini istehlak bazarının

və ya konkret istehlakçılar qruplarınun tələblərinə uyğun olaraq tez-tez dəyişdirilməsinə məcbur

olurlar. Bu prosesi təmin etmək üçün standartlaşdırma obyektlərində işlərin qaydaya salınması üçün

istifadə olunan standartlar müəyyən metodoloji ardıcıllıqla işlənilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, standartlaşdırma eyni zamanda müəssisədə təkrarlanan məsələlərin

optimal həlli və onlarm norma və qayda kimi qanunlaşdırılması üzrə metodlar kompleksidir.

Standartlaşdırma metodu - standartlaşdırma məqsədlərinə nail olmaq üçün üsul və ya üsullar

toplusudur.

Standartlaşdırma aşağıdakı metodlar vasitәsilә hәyata keçirilir: unifikasiya, tiplәşdirmә,

sistemlәşdirmә, simplifikasiјa, aqreqatlaşdırma.

Standartlaşdmna obyektlərinin qaydaya sahnması - məhsulun, proseslərin və xidmətlərin

standartlaşdırılması sahəsində universal metoddur. Növ müxtəlifliyinin idarə olunması qaydaya

salınmaya əsasən müxtəlifliyin azaldılması ilə bağlıdır.

Qaydaya salınma işlərinin nəticəsi kimi hazır məhsulun, dəstləşdirici məmulatların sayının

məhdudlaşdırılmasını göstərmək olar. Qaydaya salınma univer-

sal metod olaraq bir neçə hissədən ibarətdir: sistemləşdirmə, seleksiya, simplifıkasiya, tipləşdirmə

və optimallaşdırma.

Sistemləşdirmə- әşyanın, hadisәnin vә anlayışın müәyyәn ardıjıllıqla düzülmәsindәn

ibarәtdir. Әn sadә sistemlәşdirmә obyektlәrin әlifba sırası ilә düzülmәsidir. Başqa sözlə,

Standartlaşdmna obyektlərinin sistemləşdirilməsi - konkret standartlaşdırma obyektləri

məcmusunun elmi əsaslandırılmış və ardıcıl olaraq əhəmiyyətinə görə təsnifatlaşdırılmasıdır. Bu

jür sistem ensiklopediyalarda, politexnik sorğu kitablarında keniş istifadә olunur.

Təsnifatlaşdırmada bütün əmtəə məhsullarını (əsasən sahələr üzrə) sistemləşdirərək

müxtəlif təsnifat qruplarına bölünür.

Təsnifat sistemləri əşyalan, hadisə və anlayışlan onların ümumi əlamətlərindən asılı olaraq

siniflər, yarımsiniflər və qruplar üzrə yerləşdirilməsi məqsədini güdür. Adətən, təsnifatı onluq

sistemi üzrə aparırlar. Onun əsasında məhsulun ümumrespublika təsnifçisi yaradıla bilər. Universal

onluq təsnifat (UOT, rusca Universalğnaə desətiçnaə klassifikaüiə - UDK) texniki və humanitar

ədəbiyya-tın beynəlxalq indekslərlə fəsillərə bölmə sistemi kimi qəbul edilib.

Standartlaşdırma obyektlərinin seleksiyası - gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılan

konkret obyektlərin təyin olunması və seçilməsi ilə bağlı olan fəaliyyətdir.

Sistemlәşdirmәnin xalq tәsәrrüfatında әn keniş yayılmış novü siniflәşdirmәdir. Burada әşya,

hadisә vә anlayışlar onların ümumi әlamәtlәrindәn asılı olaraq siniflәr, yarımsiniflәr vә dәrәjәlәr

üzrә yerlәşdirilir.

Bunları işarә etmәk üçün UDK beynәlxalq universal onluq sistemindәn istifdә olunur. Bu

beynәlxalq sistem indekslәri ilә birlikdә texniki vә hümanitar ədәbiyyatların siniflәşdirilmәsindә

istifadә olunur. Mәsәlәn, UDK-62-texnika, UDK-621 - ümumi maşınqaјırma vә elektronika; UDK -

621.3 - elektrotexnika vә s.

Qarşılıqaı anlayışlar iki nöqtə ilə işarә olunur Mәsәlәn, әgәr UDK-621.3 elektrotexnikanın,

UDK 389.6, standartlaşdırmanın işarәsidirsә, onda UDK 389.6:621.3 elektrotexnikada

standartlaşdırmanı göstәrir.

Simpliııkasiya - standartlaşdırmanın әn sadә, iqtisadi jәhәtdən daha sərfәli, texniki jәhәtdәn

daha mümkün olan növ müxtәlifliyidir. O, məmulatların tiplәrinin vә ya növ müxtәlifliyinin sayının

texniki vә iqtisadi әsaslandırılmış hər hansı minimuma qәdәr ixtisar edilmәsindәn ibarәtdir.

Simplifikasiya obyektlərində heç bir texniki təkmilləşdirmə işi aparılmır, yә'ni onlar texniki

dәјişikliklərə məruz qalmır. Ona görә də, simplifikasiya zamani məmulatların markalarının və tip

ölçulәrinin rasional kombinə edilmәsi imkanları məhduddur.

Simpliııkasiya gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılmayan konkret obyektlərin təyin

olunması ilə bağh olan fəaliyyətdir. Məsələn, polad istehsah müəssisəsində qəbul olunmuş

standartlara uyğun olaraq müxtəlif bərkliyə və digər xassələrə malik olan U7, U7A, U8, U8Q və

U8QA markalı alət poladı buraxılır. Fərz edək ki, müəssisəyə konkret sifarişçilərdən U8QA markalı

polada uzun müddətdir ki, sifarişlər qəbul olunmur. Bu halda müəssisənin rəhbərliyi konkret U8QA

markalı poladın standartının ləğv olunması haqda milli standartlaşdırma agentliyinə müraciət edərək

onun ləğvinə nail ola bilər. Seleksiya və simplifıkasiya prosesləri paralel olaraq aparılır. Bundan

qabaq obyektlərin əhəmiyyətinə görə təsnifatlaşdırılması aparılır və təhlil edilərək onların gələcək

istehlak tələblərinə uyğun olması perspektivi müəyyən olunur.

Standartlaşdmna obyektlərinin tipləşdirilməsi - obyekt tiplərinin (nümunələrinin)

konstruksiyalarının. texnoloji qaydalarının, sənəd formalanınn yaradılması üzrə fəaliyyətdir.

Seleksiyadan fərqli olaraq, verilən konkret obyektlər, onların keyfıyyətinin və universallığının

yüksəlməsinə yönəlmiş müəyyən texniki dəyişikliklərə məruz qalırlar.

Tipləşdirmə- standartlaşdırmanın az yayılmış, lakin son dәrәjә perspektiv metodlarından

biridir. Yerli әhәmiјјәtә malik olan unifikasiyadan fәrqli olaraq tiplәşdirmә bүtүn bir sahәnin

mәsәlәlәrini hәll edә bilәr. Tiplәşdirmә mövjud avadanlıqların istifadә edilmәsini yaxşılaşdırmaq vә

әmәk mәhsuldarlğını artırmaq mәqsәdi ilә aparılır. Onun әsasını hissәlәrin tәsnifatı vә onların işa-

rәlәnmәsinin vahid sistemi tәşkil edir.

Məmulat konstruksiyalannm tipləşdirilməsi - bir sıra məmulat-lar, onlarm tərkib hissələri

üçün ümumi konstruktiv parametrlər daxil edən birtipli konstruksiyalann işlənib hazırlanması və

müəyyən edilməsini tələb edir.

Tipləşdirilmə zamanı məmulatların mövcud olan tipləri və tip ölçüləri, onların tərkib

hissələrinin təhlili ilə yanaşı elm və texnikanın nailiyyətlərini və sənayenin inkişafını nəzərə alan

yeni perspektivlərini də işləyib hazırlayırlar. Məsələn, 1960-cı illərin başlanğıcında istismarda

televizorların 100-dən çox növ müxtəlifliyi mövcud idi. Özünü doğrult-mayan növ müxtəlifliyini

aradan qaldırmaq məqsədi ilə onların konstruksiyalarını tipləşdirdilər və nəticədə özünü doğrultmuş

konstruktiv sxemlər təkmilləşdirildikdən sonra yeni tip konstruksiyalar (unifıkasiya olunmuş)

istehsal olunmağa başlandı - UNT-35, UNT-47, UNT-59.

Unifikasiya - məmulatların istismarı zamanı onların qarşılıqlı әvәzolunması üçün eyni

funksional tә'yinatlı məmulatların tiplәrinin, növlәrinin, ölçülәrinin vә markalarının sayının rasional

ixtisarıdır. Unifikasiyanın bişlıja fәrqi vә üstünlüyü ondadır ki, növ müxtәlifliyi sayının azalması

məmulatların konstruksiyalarının әsas vә ikinji dәrәjәli ölçülәrinin, markalarının dәyişmәsi ilә

kedir. Bunun nәtijəsindә məmulatların, materialların, xammalın vә komplektlәşdiriji məmulatların

növ müxtәlifliyinin sayı azalır.

Unifikasiya zamanı material vә məmulatların texniki parametrlәri elә dәyişir ki. onların

mәrkәzlәşmiş hazırlanması mümkün olur.

Aqreqatlaşdırma - unifikasiya olunmuş standart aqreqatlardan (avtonom yığım

vahidlərindәn) istifadә edәrәk maşın, avadanlıq, çihaz vә digər məmulatların yaradılması

prinsipidir. Bu aqreqatlar bütün istismar köstәriçilәrinә vә birlәşmә ölçülәrinə görə bir-birini tam

әvəz etmәlidirlәr. Hazırda bu mәqsәd üçün aqreqat-dәzkahlar geniş yayılmışdır. Belә ki, istehsal

obyekti (məmulat) dәyişilәn kimi bu dәzkahları tez söküb, başqa məmulat istehsal etmәk üçun

yenidən quraşdırmaq olar.

Bütün yeni yaradılan maşın vә avadanlıqlar üçün unifikasiya vә aqreqatlaşdırma prinsipinin

tәtbiqi mütlәq lazımdır.

Aqreqatlaşdırma prinsipinә misal olaraq universal-yığma tәrtibatları sistemini göstәrmәk olar.

Bu tәrtibatlar sәnayenin bir çox sahәlәrindә geniş tәtbiq olunurlar. Tәrtibatları dəqiq hazırlanmış,

qarşılıqlı əvәzolunmuş elementlәrdәn yığırlar. Onlar әsas etibarilə tәçrübә zavodlarında, xırda vә

orta seriyalı istehsalatda tәtbiq olunurlar Çünki, bu jür istehsalatlar üçün tez-tez yeni tәrtibatların

layihәlәndirilmәsi vә hazırlanması iqtisadi çәhәtdәn sәmərәli deyildir.

Mühazirə 6

Mövzu : Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartlaşdırma sistemininxarakteristikası.

Ədəbiyyat:



məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov, =ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan :

1. Azərbaycan respublikasının Dövlət standartlaşdırma sisteminin ümumi

xarakteristikası

2. Standartların işlənmə qaydaları.

Azərbaycan respublikasının Dövlət standartlaşdırma sistemi standartlaşdırma-

nın məqsəd və vəzifələrini , standartlaşdırma işlərinin əsas prinsiplərini və təşkilini,

standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərin kataqoriyalarını, standartların növlərini, həmçinin

standartlaşdırma üzrə Azərbaycan respublikasının beynəlxalq əməkdaşlığı-nın , standartların və

texniki şərtlərin tətbiqinin, standartlara riayət olunnmasına döv-lət nəzarətinin əsas müddəalarını

müəyyən edir.

Azərbaycan respublikasında standartlaşdırmanın hüquqi əsasları ,, standartlaş-dırma

haqqında” qanun müəyyən edir. Qanun istehlakçıların və dövlətin maraqlarını dövlət standartlarının

işləməsi zamanı onlara qoyulan tələbləri, qaydaları, normaların müəyyən edilməsi və standartların

istifadə olunması zamanı onların mütləq tələblərinin yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarətinin təşkil

edilməsi yolu ilə Dövlət tədbirlərinin həyata keçirilməsini təmin edir.

,, Standartlaşdırma haqqında” qanun aşağıdakıları reqlamentləşdirir:

Standartlaşdırma üzrə işlərin təşkilini;

Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərin istifadə olunmasını, onların tərkibini və

məzmununu;

Standartlaşdırma üzrə işlərin informasiya təminatını;

Dövlət standartlaşdırmasının məcburi tələblərinə riayət edilməsinə Dövlət nəzarətinin

təşkilini;

Dövlət standartlaşdırmasının , dövlət nəzarətinin və yoxlamaların maliyyə-ləşdirilməsini;

Dövlət standartlaşdırmasının istifaadə olunmasının stimullaşdırılmasını;

,, Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikasında qanunun pozulma-sına görə

məsuliyyəti.

Qanunun hüquqi normaları əsasında Azərbaycan Respublikasında standartlaş-dırmanın

prinsipləri və vəzifələri təyin olunmuşdur. Standartlaşdırmanın prinsipləri aşağıdakılardır:

1. Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərin işlənməsi bütün maraqlı tərəflə-

rin, məhsulun layihəçilərinin, istehsalçılarının, çoxçeşidliliyinin, kefiyyətinin, səmə-rəliliyinin,

tətbiqinin uyğunluğu və qarşılıqlı əvəzolunmasının, insanların həyatı, sağ-lamlığı və əmlakı üçün

təhlükəsizliyinin, ətraf mühitin qorunmasının və başqa qarşı-ilıqlı maraq doğuran məsələlərin idarə

edilməsində tərəflərin hər birinin rəyi nəzərə alınmaqla onlarrın qarşılıqlı istəyinə əsaslanmalıdır.

2. Standartın yaradılmasının məqsədəuyğunluğu onun sosial, texniki və iqtisadi labüdlüyü

və tətbiqinin qənaətbəxşliliyi ilə qiymətləndirilir.

İnsanların həyatı, sağlamlılığı və əmlaakının təhlükəsizliliyini, mühitin qorun-masını,

məhsulun uyğunluğu və qarşılıqlı əvəzolunma qabiliyyətinin təmin edilməsi üzrə standartların

yaradılmasına üstünlük verilir.

Standartları elə işləmək lazımdır ki, onlar beynəlxalq ticarətə mane olmasın.

Standart və texniki şərtlər yaradıldıqda layihələrə diqqət yetirməli və qəbul edilmiş

beynəlxalq və regional standartları, BMT, AYK və başqa beynəlxalq təşkilat-ların qaydaları, eləcə

də lazım gəldikdə, başqa ölkələrin milli standartları nəzərə alın-malıdır.

3. Standartlar hazırlanarkən aşağıdakılar təmin olunmalıdır:

Standartların tələbləri qanunvericilik normalarına, eləcədə dövlət nəzarəti funksiyasını

yerinə yetirən orqanlarrın norma və qaydalarına uyğun olmalı;

Metrroloji təminat da daxil olmaqla qarşılıqlı əlaqəli obyektlərin standartları,

həmin obyektlərə verilən tələblərin razılaşdırılması və standartlaşdırma üzzrə norma-

tiv sənədlərin qüvvəyəminmə müddətlərinin əlaqələndirilməsi yolu ilə kompleks halda olmalı;

Standarta daxil edilən tələblər optimal olmalıdır.

4). Elm və texnikanın müasir nəaliyyətlərinə ölkələrin və xarici qabaqcıl təcrü-

bəsinə uyğunluğunu təmin etmək üçün standartların köhlənmiş tələbləri vaxtında də-yişdirilməli və

standart vaxtaşırı olaraq yeniləşdirilməlidir.

5). Standartlar standartlaşdırılacaq obyektin əsas xassələrinə, insanların həyatı, sağlamlığı və

əmlakının təhlükəssizliyini, eləcə də nişanlama qaydaları və nəzarət üsullarını təmin edən tələblər

daxil edilməklə elə tələblər müəyyən etməlidir ki, onlar obyektiv olaraq yoxlana bilsin.

Məhsul və xidmət standartları standartlaşdırma məqsədləri üçün yararlı olma-lıdır.

Standartların tələbləri birmənalı başa düşülsün deyə o dəqiq və aydın şərh olunmalıdır. Eyni

standartlaşdırma obyektlərinin standartlarıının müxtəlif idarə səviyyələrində təkrar işlənib

hazırlanmasına yol verilməməlidir. Bu proseslər Dövlət standartlaşdırma sisteminin əsasını qoyan

standartlar ilə təyin olunan aşağıdakı məsələlərin yerinə yetirilməsində həyata keçirilir:

1. layihəçi, istehsalçı, satıcı və istehlakçılar arasında qarşılıqlı əlaqənin təmini;

2. istehlakçı, və dövlətin mənafei naminə məhsulun nomenklatura və keyfiyyəti-nə, o

cümlədən insanların həyatı, sağlamlığı və əmlakının təhlükəsizliyini, ətraf mühitin

mühafizəsinin qorunmasını təmin edəcək optimal tələblərin müəyyənləşdirilməsi;

3. məhsulun uyğunluğuna (konstruktiv, elektrik, məlumat, proqram və s.), eləcə də qarşılıqlı

əvəz olunmasına tələblərin təyini;

4. məhsulun göstərici xarakteristikalarının, elementlərinin, dəstləşdirici məmulat-larının,

xammal və materiallarının uyğunlaşdırılması və əlaqələndirilməsi;

5. metroloji normaların, qaaydaların, nizamnamə və tələblərin təyini;

6. nəzarətin (sınaq, analiz, ölcü vəs.) sertifikasiyası və məhsulun keyfiyyətinin

qiymətləndirilməsinin normativ –texniki təminatı;

7. texnoloji proseslər, həmçinin material və əmək sərfinin, enerji tutumunun

azaldılması və tullantılı texnologiyanın tətbiqinin təmin edilməsi üçün tələb-lərin təyini;

8. texniki –iqtisadi məlumatın təsnifləşdirmə və kodlaşdırma sisteminin yaradıl-

ması və aparılması;

9. dövlətlərarası və dövlətin sosial –iqtisadi və elmi texniki proqramlarının ,

layihələlərinin və infrastruktur komplekslərin (nəqliyyat, rabitə, müdafiə, ət-

raf mühitin mühafizəsi, əhalinin təhlükəsizliyi və s.) normativ təminatı;

10. məhsulun nomenklaturası və əsas göstəriciləri haqqında məlumatla təmin

etmək üçün kataloqlaşdırma sisteminin yaradılması;

11. Azərbaycan respublikası qanunvericiliyinin yerinə yetirilməsində standart-

laşdırmanın netod və vasitələrinin köməkliyi.

Dövlət standartlaşdırma sistemi ,, Standartlaşdırma haqqqında” qanuna mü-vafiq olaraq

fəaliyyət göstərir. Onun təşkili və işlənməsinin metodoloji məsələləri Azərbaycan

respublikasının ,,Dövlət standartlaşdırma sistemi” -nin əsasını təşkil edən standartlar kompleksində

şərh edilmişdir. Göstərilən standartlar kompleksinə aşağıdakı sənədlər daxildir:

AzS 1.0 -96 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi. Əsas

müddəaiar”.

AzS 1.2 -96 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi.Dövlət

standartlarının” işlənmə qaydaları”.

AzS 1.3 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi. Texniki şərtlərin

işlənməsi, razılaşdırılması, təsdiqi və qeydiyyatı qaydaları”.

AzS 1.4 -96 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi. Müəssisə

standartları. Ümumi müddəalar”.

AzS 1.5 -96 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi.Standartların

tərkibinə, şərhinə, rəsmiləşdirilməsinə və məzmununa olan ümumi tələblər”.

AzS 1.6 -96 ,. Azərbaycan respublikasının dövlət standartlaşdırma sistemi.Sahə

standartlarının işlənib hazırlanması, razılaşdırılması, təsdiqi və qeydiyyatı qaydaları”

Azərbaycan respublikasının dövlət standartlarının işlənib hazırlanması, adətən layihəçi

müəssisə və ya standartlaşdırma üzrə texniki komitə (TK) tərəfindən Azərbaycan respublikasının

standartlaşdırma plan –tapşırıqları, texniki komitənin proqramları (planları) və standartlarının

işlənib hazırlanması müqavilələrinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Standartlarının işlənməsi zamanı

Azərbaycan Res-publikasının qüvvədə olan qanunları, Azərbaycan Respublikasının dövlət standart-

laşdırma sisteminin standartları və standartlaşdırma üzrə normativ sənədlər, həmçinin

standartlaşdırma üzrə beynəlxalq və regional təşkilatların sənədləri və AzS 1.0 standartı nəzərə

alınmalıdır.

Standartlar işlənərkən müəssisələrin apardığı elmi –tədqiqat, təcrübi -konstruk-nitor, təcrübi

–texnoloji, layihə işlərinin, patent tədqiqatlarının nəticələrindən, həmçinin elm və texnika sahəsində

xarici və ölkə nəaliyyətlərindən istifadə olunur.

Standartlarlar aşağıdakı metodika ilə hazırlanır (AzS 1.2 -96).

1- ci mərhələ: -standartın iılənib hazırlanmasının təşkili;

2- ci mərhələ: -standart layihəsinin (ilk redaksiya) iılənib hazırlanması;

3- cü mərhələ: - standart layihəsinin (son redaksiya) iılənib hazırlanması və təsdiq üçün

təqdim edilməsi;

4- cü mərhələ: - standartın təsdiqi və dövlət qeydiyyatı;

5- ci mərhələ: - standartın nəşri .

Dövlət standartlarının işlənib hazırlanma mərhələlərinin məzmunu aıağıdakı kimidir:

Standartın layihəsinin iılənib hazırlanmasına texniki tapşırığın tərtib edilməsindən

başlanmalıdır.

Standartın texniki tapşırığında hər bir mərhələnin yerinə yetirilmə müddəti, gələcək standartın

struktturunu, məzmununu və standartlaşdırma obyektinə dair tələblərin siyahısı, standartın

marağında olan potensial istehlakçıların siyahısı (dövlət

orqanları, müəssisələr, şirkətlər və s.) müəyyən edilir. Bunun üçün müvafiq texniki komitə təşkilatı

işlər aparmalıdır. Bunların sırasına tapşırıqların işçi qruplara göndə-rilməsi, standart layihəsinə

rəyin alınması üçün məqsədəuyğun təşkilatların təyin edilməsi, Agentliyin ixtisaslaşdırılmış

nəşriyyatında işlənməsi nəzərdə ttutulan normativ sənəd barədə qısa iinformasiyanın yerləşdirilməsi

daxil edilir.

Layihənin işlənməsi iki mərhələdə aparılır.

Birinci mərhələdə: layihənin ilk redaksiyası yaradılır. İlk redaksiyaya verilən tələblər

layihənin Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə , beynəlxalq qayda və normalara uyğun

olması, standartlaşdırma obyektinin patent təmizliyi və s.

Texniki komitənin (TK) işçi qrupu standartın ilk redaksiyasını işləyib hazırlayır və TK –nin

üzvləri xüsusi iclasda standart layihənin onun işlənməsi üzrə müqavilə şərtlərinə uyğunluğunu,

Azərbaycan Respublikasının tələblərinə və Dövlət standartlaşdırma sisteminin müddəalarına

uyğunluğunu təyin edirlər.Bundan sonra rəy almaq üçün layihə standartın müəyyən olunmuş marağı

olan təşkilatlara təsdiqə göndərilir.

İkinci mərhələdə: tərəflərdən alınan rəylər təhlil olunur və normativ sənədin ilkin

redaksiyası işlənib hazırlanır. Texniki komitənin iclasında standart layihəsi nəzərdən keçirilir,

səsvermə aparılır və iclasın qərarı protokullaşdırılır. Texniki komitə standart layihəsini təsdiq etmək

üçün Azərbaycan Respublikasının standartlaşdırma , Metrologiya və patent üzrə Dövlət Agentliyinə

göndərmək haqqında qərar qəbul edir. Agentlik standartı nəzərdən keçirir və onun təsdiqi üçün

qərar qəbul edir. Qəbul olunmuş standart haqqında ,,Azərbaycan Respublikasının Dövlət

standartları’’ adlı məlumat kitabçasında informasiya dərc edilir və sonra müəyyən edilmiş qaydada

standart nəşr edilir və yayılır.

Standartlarrın yeniləşdirməsi onların, əhalinin təlabatına, respublikanın iqtisadiyyatının

tələblərinə və müdafiə qabiliyyətinə uyğun saxlanılması üçün həyata

keçirilir.

Texniki komitələr standartın yeniləşdirilməsi üzrə müəssisələrdən və mütəxəssis-lərdən

həmçinin döblət nəzarət orqanlarından alınan təklifləri ümumiləşdirir , verilən təklifləri nəzərə

alaraq TK standarta ediləcək dəyişiliklər layihəsini və ya standartın ləğv edilməsi təklifini hazırlayır

və Agentliyə göndərir. Azərbaycan Respublikasının standartlaşdırma, Metrologiya və patent üzrə

Dövlət Agentliyini lazımi qərar qəbul edir.

Standartlara dəyişikliklərin edilməsi.

Sdantdartda dəyişiklik edilərkın, eyni zamanda standartlaşdırma üzrə əlaqədar normativ

sənədlərin də dəyişilməsi ücün təkliflər hazırlanır. Sdantdartda edilmiş hər bir dəyişikliyə

Azərbaycan Respublikasının standartlaşdırma üzrə Dövlət Agentlik, Metrologiya və patent

Agentliyi sıra nömrəsi verir və bu dəyişikliyin qüvvəyəminmə tarixini müəyyənləşdirir. Sdantdartda

dəyişiklik haqqında informasiya və dəyişikliyin mətni Agentlik tərəfindən buraxılan ,,Azərbaycan

Respublikasının Dövlət standartları,, məlumat kitabçasında dərc edilir.

Standartlara yenidən baxılması.

Standarta yenidən baxılanda qüvvədə olan standartın əvəzinə yeni standart işlənib hazırlanır.

Bu halda qüvvədə olan standart ləğv edilir və yeni standartda onun hansı standartı əvəz etdiyi

göstərəlir. Yeni standarta köhnə standartın işarəsi verilir və təsdiq olunma ilini göstərən iki axırıncı

rəqəm dəyişdirilir. Standarta yenidən baxıldığı zaman qarşıılıqlı əlaqəli normativ sənədlərin də ləğvi

və ya yeniləşməci üçün təkliflər hazırlanır.

Standartın ləğvi.

Texniki komitə standartın ləğv edilmə təklifi ilə razılaşdıqda, müəssisə rəhbərliyi-nin və ya TK

sədrinin imzzası ilə bir nüsxədə aşağıdakı sənədləri məktubla birlikdə Agentliyə göndərir:

Standartın ləğv edilməsi barədə TK iclasının protokulunu;

Qabaqlar standartın razılaşdırıldığı və TK- nin üzvü olmayan dövlət nəzarət

orqanlarının standartının ləğvinin mümkünlüyü ilə razılığı təsdiq edən sənədlərin əslini. Agentlik

standartın ləğvi haqqındakı sənədi qeydiyyata alır və bu məlumatı kitabçasında, adətən standartın

ləğvi tarixindən üç aydan gec olmayaraq nəşr etdirir.

Mühazirə 7

Mövzu: Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartlaşdırma sistemi

Ədəbiyyat:

1. N.R.Məmmədov –Standartlaşdırmanın əsasları, Çaşoğlu., Bakı. 2003. -386 s.2. A.R.Qafarov -Standartlaşdırmanın əsasları , Çaşoğlu., Bakı. 2004. -157s.3. N.H.Fərzanə,V.Ə.Bayramov və b. –Standartlaşdırmanın əsasları, Təhsil – Bakı, 2007. -218 s.4. P.A.Cəfərov, Ş.İ.Həsənov - Standartlaşdırma, keyfiyyətin idarə olunması və məhsulların qiymətləndirilməsi. Dərs vəsaiti., Gəncə, 2003. – 219 s. 5. Q.D.Krılova -Osnovı standartizaüii, sertifikaüii i metroloqii. –M: İzd. Standartov, =ÖNİTİ, 1988. -366 s.

Plan:

1. Standartların məcburi tələblərinə riayət edilməsinə Dövlət nəzarəti.

2. Dövlət nəzarətinin hüquqi əsasları,vəzifələri və təşkili.

3. Dövlət müfəttişliyinin hüquqları və vəzifələri.

Dövlət standartlarının məcburi tələblərinin gözlənilməsinə Dövlət nəzaəti Azərbaycan

Respublikasının ,,Standartlaıdırma haqqında” qanunu əsasında həyata keçirilir və Dövlət

Standartlaıdırma sisteminin bir hissəsini təşkil edir.

Müasir dövrdə Dövlət nəzarəti sosial- iqtisadi istiqamətləndirmə olaraq bü-tün təsərrüfat

obyektlərinin istehlakçıların maraqlarını və hüquqlarını təmin edən, yaşayış mühitini, insanların

əmlakını və sağlamlığını qoruyan məcburi norma və qaydaların ciddi gözlənilməsinin

yoxlanılmasından ibarətdir.

Dövlət nəzarətinin əsas vəzifələrinə aşağıdakıları aid etmək olar:

Dövlət standartlarının məcburi tələblərinin pozulmasının qarşısının alın-ması;

Bütün təsərrüfat fəaliyyəti obyektlərinin məcburi sertifikatlaşdırma qay-dalarının

və ,,Ölçmə vəhdətliyi haqqında” qanunun müddəalarına riayət etməmələrinin

qarşısının alınması;

Aparılan yoxlamaların nəticələri barədə idarəetmə orqanlarının və ictimai

təşkilatların informasiya ilə təmin edilməsi.

Dövlət nəzarətinin obyektlərinə isə aşağıdakılar daxildir:

1. Standartlaıdırma üzrə normativ və texniki sənədlər;

2. məhsul, proses və xidmətlər;

3. dövlət nəzarəti üzrə qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun başqa obyekt-lər.

Dövlət nəzarəti prosesində yoxlamalara məhsul (onun bütün həyat dövrü mərhə-

lələrində) məruz qalır, o cümlədən məcburi sertifikatlaşdırılan və idxal edilən; əhaliyə göstərilən

xidmətlər; məcburi sertifikasiyaya uğradılan iç növləri məhsulun texniki sənədləri; sınaq

mərkəzlərinin, laboratoriyalarının və sertifikasiya orqanlarının fəaliyyəti.

Təsərrüfat fəaliyyəti subyektləri dövlət nəzarəti proseduralarını təşkil edən bütün

fəaliyyətlərdə Dövlət müfəttişliyinə maneələr yaratmamalı və onlara hərtərəfli kömək

etməlidirlər; xidməti istehsal zonalarına sərbəst daxil olmanı, müəssisə mütəxəssislərinin işə cəlb

olunmasını təmin etməlidirlər. Yoxlamanı müfəttiş, ya da ki, onun iştirakı ilə yaradılmış komissiya

apara bilər.

Dövlət nəzarətinin və yoxlamaların əsas formasını seçmə yoxlamalar təşkil edir. Yoxlamalar

prosesində nəticələrin obyektivliyini və düzgünlüyünü təmin etmək üçün sınaqlar, ölçmələrə

nəzarətləşdirmə və digər, texniki müayinə etmə, eyniləşdirmə və digər tədbirlər aparılır.

Agentlik dövlət nəzarətinin prioritet istiqamətlərini təyin edərək onu plan-laşdırma prosesində

nəzərə alır. Yoxlamaların planlaşdırılması mütləq hazırlıq mərhələsini daxil etməlidir ki, bundan

qabaq aparılmış yoxlamaların nəticələrini təhlil edərək nəzərdə tutulan yoxlamaların istiqaməti

müəyyən edilsin. Nəzarətdə konkrekt məhsulun standartında göstərilən metodikaya uyğun olaraq

nümunələr seçilir və onların nəzarəti aparılır.

Məhsulun eyniləıdirilməsini və texniki nəzarəti, müəssisənin mütəxəssislərini cəlb etməklə

dövlət müfəttişi aparır.

Nümunələrin sınağını yoxlanılan təsərrüfat subyektinin əməkdaşları dövlət müfəttişinin

nəzarəti altında aparırlar. Müfəttişlərin sınaq nəticələri bütün məhsul partiyasına şamil olunur.

Yoxlanılan müəssisənin sınaq bazası olmadığı təqdirdə sınaqlar akkreditasiya olunmuş sınaq

laboratoriyalarinda aparılmalıdır.

Əgər nəzarət məcburi sertifikatlaşdırmaya məruz qalan məhsula aiddirsə , dövlət müfəttişi

bundan qabaq verilmiş uyğunluq sertifikatının olmasını və doğruluğunu yoxlamalıdır. Agentlik

dövlət nəzarəti orqanları və başqa dövlət idarə etmə orqanları öz səlahiyyətləri daxilində

fəaliyyyətlərini həyata keçirdikdə idarəetmə orqanları və istehlakçıların ictimai təşkilatları sığorta

cəmiyyətləri (assossasiyaları), hüquq mühafizə orqanları ilə qarşılıqlı əlaqədə olur, həvalə olunmuş

vəzifələrin yerinə yetirilməsinə köməklik göstərirlər. Agentliyin dövlət nəzarəti orqanları və başqa

dövlət idarəetmə orqanları öz səlahiyyətlərinə uyğun olaraq idarəetmə orqanlarına və ictimaiyyətinə

məhsulun keyfiyyəti haqqında məlumat verir

Dövlət müfəttişlərinin hüquqları və vəzifələri ,,Standartlaşdırma haqqında,, qanunda müəyyən

edilir. Onlar dövlət idarəetmə orqanlarının nümayəndələri kimi kifayət qədər geniış hüquqlara

malikdirlər və ona görə də dövlətin himayə-sindədir.

Dıvlət müfəttişi aşağıdakı hüquqlara malikdir:

1. yoxlanılan müəssisənin (təşkilatın) istehsal və xidmət sahələrinə sərbəst daxil olmaq,

lazım olan sənədlərdən istifadə etmək, nümunələri seçmək, aşkar olunan çatışmazlıqlar

üzrə təlimat vermək, məhsulun tədarükünü (realizasiyasını) dayandırmaq və ya

qadağan etmək (əgər məhsul dövlət standartının məcburi tələblərinə uyğun deyilsə və

ya məhsulu yoxlanmaya təqdim etmək tələbinə rədd cavabı alınarsa);

2. yoxlamalar nəticəsi əsasında standartların məcburi tələblərini pozanlar, məhsulun

realizasiyasına qadağan qoyulduğu halda onun satışını davam edənlər barədə cəza

tədbiri görmək, məhsulun (xidmətin) Azərbaycan Respublikasının normativ

sənədlərinin məcburi tələblərinə uyğun olmadı-ğı halda onun realizasiyasına qadağan

qoyulması (həmçinin xarici mallara);

3. təqdim edilmiş qərarlar və təlimatlar müəssisə tərəfindən yerinə yetirilməzsə, lazım

olan materialları arbitraj məhkəməsinə və prokurorluq orqanlarına göndərmək.

Dövlət müəssisələrinə geniş hüquqlar verilmişdir və əgər müfəttiş öz vəzifəsini yerinə

yetirmirsə və ya işinə lazımi səviyyədə yanaşmırsa, dövlət və kommersiya sirlərinin açılmasında

ifşa olunmuşdursa, qanunla təyin olun-muş qaydada məsuliyyət daşıuır.

Dövlət nəzarəti və yoxlamalarının müasir konsepciyası beynəlxalq təcrübəyə arxalanaraq

mütəşəkkil təşkilati struktura malik olmaqla, vəzifəli şəxslərin hüquqi və sosial müdafiəsinin forma

üsullarını yaratmq üçün əsasları göstərməlidir.

Mühazirə 8.

Mövzu : Azərbaycan Respublikasında standartlaşdırma və sertifikatlaşdırmanın hüquqi əsasları

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Standartlaşdırma haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu.

2. Məhsulun (iılərin, xidmətlərin) sertifkasiyası haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin qərarı.

Standartlaşdırma haqqında qanunda göstərilib ki, bu qanun Azərbaycan Respubli-kasında

butün icra hakimiyyəti orqanları, müəssisələr, təıkilatlar (təsərrüfat subyekt-ləri), habelə ictimai

birliklər üçün məburi hesab olunan standartlaşdırmanın hüquqi və iqtisadi əsaslarını

müəyyənləşdirir.

İstehlakçıların, dövlətin və təsərrüfat subyeklərinin maraqlarının dövlət müdafiəsi bu qanunda

və buna müvafiq hazırlanıb tətbiq edilən standartlaşdırma üzrə digər nor-mativ sənədlərlə

tənzimllənir.

1. Birinci maddədə: əsas anlayışlar və standartlaşdırmanın əsas məqsədi müəy-

yənləşdirilmişdir. Qanunda standartlaşdırma üçün belə tərif verilib: - Standartlaşdırma

məhsullar (işlər, xidmətlər) üçün norma, qayda və xarakteristikalar müəyyənləşdirən

fəaliyyətdir.

Standart – maraqlı tərəflərin razılığı əsasında hazırlanmış və müvafiq səlahiyyətli təşkilat və

orqanlar tərəfindən təsdiq edilən kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların(işlərin,

xidmətlərin) keyfiyyətinə və təhlükəsizli-yinə dair tələblər müəyyənləşdirən normativ sənəddir.

2. İkinci maddədə: Azərbaycan Respublikasının standartlaşdırma haqqında qanunvericiliyi

müəyyənləşdirmişdir. Burada qeyd edilir ki, standartlaşdırma haqqında qanunvericilik bu

qanundan və bu qanuna uyğun qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının digər

qanunvericilik aktlarından ibarətdir. Burada

bildirilir ki, tikintiyə, ərzaq məhsullarına əhali üçün nəzərdə tutulan digər məh-sullara və digər

zəruri mallara (işlərə, xidmətlərə) standart tələblərin əsasları Azərbaycan Respublikası qanunları ilə

müəyyən edilir. Məsələn, ,,Yeyinti məh-sulları haqqında”

Azərbaycan Respublikasının icra hakimiyyəti orqanlarının, habelə təsərrüfat subyektlərinin

və ictimai birliklərin standartlaşdırmanın təşkili və idarə edilməsi sahəsindəki fəaliyyətlərinin

əlaqələndirilməsi Standartlaşdırma Metrologiya və patent üzrə Dövlət Agentliyinə həvalə

edilmişdir. Bu ,,Standart-laşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun tətbiq edilməsi

barədə Azərbaycan Respublikası prezidentinin 8 oktyabr 1996- cı il tarixli fərmanı ilə

müəyyənləşdirilmişdir. ,,Standart laşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun 4- cü

maddəsinin 3- cü hissəsinin birinci abzasında, 5- ci maddəsinin 2- ci hissəsində, 6- cı maddəsinin

5- ci hissəsinin 2- ci abzasında, 7 və 9- cu hissə-sində, 7- ci maddəsinin 5- ci hissəsində, 9- cu

maddəsinin 2 və 4- cü hissəsində, 10- cu maddəsinin 2- ci hissəsində göstərilmiş standartlaşdırma

üzrə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının səlahiyyətlərini , Standartlaşdırma Metrologiya və patent

üzrə Dövlət Agentliyi həyata keçirir.

Standartlaşdırma üzrə işlərin təşkili və idarə edilməsi, standartlaşdırma üzrə normativ

sənədlərin hazırlanması və tətbiqini, istehlakçıların bu haqda tam və səhih informasiya təminatını,

standartlaşdırma sisteminin işlənməsini, beynəlxaiq standartların tətbiq edilməsi qaydalarını,

standartların sahə xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirilməsini, onlara əməl edilməsi ilə bağlı müvafiq

nəzarət tədbbirlərinin həyata keçirilməsini, standartlaşdırma sahəsində kadrların haazırlanması və

ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsini, göstərilən işlərin maliyyələşdirilməsini və digər işlərini əhatə

edir.

Standartlaşdırma sahəsində işləri təşkil etmək və əlaqələndirmək məqsədilə dövlət

standartlaşdırma sistemi tətbiq edilir. Bu sistemin dövlət standartlarında standartlaşdırma üzrə

aparılan işlərin ümumi təşkilatı- texniki qaydaları, təsərrüfat subyektlərinin bir- biri ilə, həmçinin

icra hakimiyyəti orqanları ilə standartlaşdırma sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin forma və metodları

müəyyənləşdirilir.

Qanunun ikinci fəsli standartlaşdirma üzrə normativ sənədlərə və onların tətbiqinə həsr

olunur.Qanunun beşinci maddəsində normativ sənədlərin aşağıda göstərilən kateqoriyaları

müəyənləşdirilmişdir:

- Azərbaycan Respublikasının Dövlət standartları AzS ;

- Texniki –iqtisadi və sosial informasiya təsnifatları ;

- Sahə standartları ;

- Müəyyən qaydada tətbiq olunan Beynəlxalq (regional) və Dövlətlər-arası

standartlar, normalar, qaydalar və tövsiyələr;

- Texniki şzrtlər (TŞ Az.) ;

- Müəssisə standartları – MS ;

- Elmi –texniki və mühəndis cəmiyyətlərinin digər ictimai birliklərin

standartları ETMCS,

Qanunun 6- cı maddəsi dövlət standartlarına , texniki- iqtisadi və sosial- infor-

masiya təsnifatlarına həsr olunmuşdur. Burada qeyd edilmişdir ki, dövlət stan-dartları kütləvi təkrar

istehsal və istifadə perspektinə malik olan məhsullar (işlər, xidmətlər) üçün işlənib hazırlanır.

Standartda məcburi və tövsiyə olunan tələblər nəzərdə tutulur. Məcburi tələblər qanunun 6- cı

maddəsinin 2-ci hissəsində göstərilmişdir. Bu tələblərə müvafiq standartların təsiri şamil edilən

butun icra hakimiyyəti orqanları və təsərrüfat subyektləri tərəindən əməl edilməlidir. Yerli

məhsulların rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək məqsədilə standartlarda qabaqlayıcı tələblərin

qoyulmasına qanun icazə verir.

Qanunun 5- ci maddəsində bildirilir ki, məhsullarin (işlərin, xidmətlərin) döv-

lət standartlarının tələblərinə uyğunluğu sertifikasiya haqqında müvafiq qanunverici-

liklə müəyyənləşdirilmiş qaydada, yaxud da onların nişanlanması yolu təsdiqlənə bilər.

Standartlaşdırma üzrə tələbləri təmin etmək üçün öz səlahiyyətləri daxilində təş-

kiatı- hüquqi mülkiyyət formalarından aslı olmayaraq eyni istehlak və ya funksion təyinatlı

müəyyən növ məhsul istehsal edən (iş görən,xidmət göstərən) təsərrüfat subyektləri üçün sahə

standartları və texniki şərrtlər hazırlana və qəbul edilə bilər.

Dövlət standartlarının tələblərinin təmin edilməsi, eləcədə istehsalın təşkili və idarə

edilməcini təkmilləşdirmək məqsədilə hər bir müəssisə müstəqil olaraq müvafiq standartlar

hazırlayıb təsdiq edə bilər.

Müxtəlif bilik və ictimai –kütləvi fəaliyyət sahəsində aparılan tədqiqatların, təcrübələrdən,

istifadə etmək və onları yaymaq üçün müvafiq elmi- texniki və mühəndis cəmiyyətləri və digər

ictimai birliklər öz standartlarını qəbul edə bilər.

Qanunda müyyən edilmişdir ki, dövlət standartları. sahə standartlarını, texniki şərtlər,

müəssisə standartları, elmi- texniki və müəssisə cəmiyyətlərinin və digər ictimai birliklərin

standartları müvafiq qaydada qeydiyata alınmalı və hər bir aydan gec olmayaraq müvafiq dövlət

informasiya bankına göndərilməlidir.

Qanunun 3- cü fəsli standartların tələblərinə riayət edilməsinə, dövlət nəzarəti-nə həsr

olunmuşdur. 1-ci hissədə qeyd olunur ki, dövlət nəzarətinin məqsədi, istehlakçıların, dövlətin və

təsərrüfat subyektlərinin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hüquq və mənafelərinin qorunmasından

ibarətdir. Dövlət nəzarətinin kon-krekt qaydaları Standartlaşdırma ,Metrologiya və Patent üzrə

Dövlət Agentliyinin əsasnaməsi ilə müəyyən olunur.

Qanunda standartlaşdırma üzrə dövlət nəzarəti orqanlarının hüquqları (maddə-ləri) və

standartlaşdırma üzrə qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət (maddə 12) məsələləridə həll

edilmişdir.

Standartlaşdırma üzrə dövlət nəzarəti orqanlarının hüquqları aşağıdakılardır:

1. – təsərrüfat subyektlərinin xidmət və istehsalk sahələrinə sərbəst daxil olmaq;

2. - məhsulların, standartların tələblərinə uyğunluğunu təyin etmək üçün nümunələri seçib

götürə bilmək;

3. - təsərrüfat subyektlərindən zəruri məlumat və sənədləri almaq;

4. - aşikar olunmuş nöqsanların aradan qaldırılması üçün müvafiq təsərrüfat subyektlərinə

rəsmi iradnamə vermək;

5. - insanın həyatı, sağlamlığı və əmkaklna, habelə ətraf mühitə zərər vura bilən məhsulların

(işlərin, xidmətlərin) standartların tələblərinə tam uyğun olmadığı hallarda onların

istehsalının yerinə yetirilməsinin və ya istifadəsinin dayandı-

rılması,qadağan edilməsi, dövriyədən (satışdan) çıxarılması, istifadəsinin

dayandırılması və ya istehlakçılardan geri qaytarılmasının təmin edilməsi ;

6. – irad və tələbnamələri yerin yetirməyən təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının qadağan

edilməsi haqqqında qərar qəbul etmək;

7. - dövlət qeydiyatından keçməyən və dövlət standartlarının tələlərinə cavab verməyən,

insanın həyatı, sağlamlığı və həyatına, habelə ətraf mühitə zərər vura bilən xarici məhsul və

xidmətlərin istifadə edilməsini qadağan etmək;

8. - dövlət standartlarının tələlərini pozanlara qanunveericijikdə müəyyən edilmiş qaydada

sanksiyalar tətbiq etmək;

9. - verilən iradnamələr, tələbnamələr və qərarların yerinə yetirilməcində müəy-yən edilmiş

tədbirlər görmək üçün materialları iqtisad məhkəməsinə, məhkə-məyə və ya hüquq

mühafizə orqanlarına göndərmək.

Nəzarət orqanları yazılı tələbnamələri və qərarları yerinə yetirməyən tısırrüfat subyektlərini

qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada cərimə edə bilər. Qanun müəyyən etmişdir ki, dövlət nəzarətini

həyata keçirən orqanlar, onlara həvalə edilmiş vəzifələrin yerinə yetirilməsində və ya kommersiya

sirlərinin açılmasına , əsassız yoxlama və müdaxilələrə yol verildikdə və bunların nəticəsində

vurulan ziyana, habelə standartlaşdırma haqqında qanunun tələblərinin pozulmasına görə inzibati,

mülki- hüquqi və cinayət məsuliyyəti daşıyırlar. Qanunda göstərilir ki, icra zamanı yaranan

mübahisələrə məhkəmə yolu ilə baxılmalıdır.

Qanunun 4- cü fəsli dövlət standartlaşdırma və dövlət nəzarəti üzrə iılərin ma-

liyyələşdirilməsinə həsr olunub.

Büdcədən maliyyələşdirilən işlər aşağıdakılardır:

Təhlükəsizliyi təmin edən dövlət standartlarının və digər normayiv sənədlərin

hazırlanması, nəşri, yayılması və istifadəçilərə çatdırılması;

Beynəlxalq (regional) və dövlətlərarası standartların, normaların, qayda və tövsiyələrin

hazırlanmasında iştirak etmək;

Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq (regional) və dövlətlərarası təşkilatların işində iştirak

etmək;

Normativ- hüquqi layihələrin hazırlanması, təşkilatı –metodik və ümumi- texniki

standartlar sisteminin hazırlanması və idarə olunması;

Standartlaşdırma sahəsində elmi- tədqiqat işlərinin aparılması;

Dölət nəzarətinin təşkili;

Normativ sənədlər fondunun xüsusi dövlət reyestrinin və kataloqlarının yaradılması,

saxlanması və aparilması;

Qanunda maliyyələşdirmənin digər mənbələri də müəyyənləşdirilmişdir, məsələn,

standartlaşdırma xidmətlərindən əldə edilən vəsait , ayrı –ayrı dövlət proqram və layihələri üçün

nəzərdə tutulan vəsait, tətbiq edilən sanksiyaların və cərimələrin qanunvericilikdə müəyyən edilmiş

hissəsi, könüllü ianə və ayırmaları göstərmək olar.

Xüsusi iqtisadi əlaqələrin genişlənməci və hökumətlərarası ticarətdə iqtisadi sifarişlərin yerinə

yetirilməsi məhsulların (işlərin, xidmətlərin) keyfiyyətinin beynəlxalq qaydalar əsasında təmin

edilməsini ilk növbədə onların sertifi-katlaıdırılmasını tələb edir. Müstəqil dövlətlər birliyi

ölkələrində də sertifikasi-ya işlərinin tətbiq edilməsini, malların idxalı və ixracında yarana biləcək

iqtisadi itgilərin qarşısını almaq, həm də milli sertifikasiya sisteminin yaradıl-masını sürətləndirmək

məqsədilə Nazirlər kabineti 1 iyul 1993- cü il tarixli 343 saylı qərar qəbul edilmiıdir. Qərarda qeyd

edilir ki, 1994- cü il yanvarın 1-dən etibarən Respublikada məhsulların (işlərin, xidmətlərin)

vətəndaşların sağlamlığı, həyatı, əmlakı, ətraf mühitin təmizliyi üçün təhlükısizlik göstərici-ləri

üzrə mərhələlərlə sertifikasiyası tətbiq edilsin.

Bu qərarda milli sertifikasiya sistemi haqqında əsasnamə və təhlükəsizliyi təmin ediləcək

məhsulların siyahısı təsdiq edilmişdir. Qərarda Agentliyə tapşırılır ki, bu sahədə işlərin

əlaqələndirilməsi və həyata keçirilməsi məqsədilə əlaqədar Nazirlik, idarə və təşkilatlarla

razılaşdırılmış tədbirlər kompleksi hazır-lanır və iclasa nəzarət edir.

Əsasnamə sertifikasiyanın əsaslarını, bu sahədə dövlət idarəemə orqanla-rının, sahibkarlığın və

sertifikasiya işləri üzrə digər iştirakçıların hüquq, vəzifə və məsuliyyəti müəyyənləşdirilir.

Əsasnamə əsas müddəalar, ümumi müddəaları sertifikatlaşdırna üzrə fəaliyyətə ümumi

tələblər məhsulların (proseslərin, xidmətlərin) təhlükəsizlik tələblərinə uyğunluğu üzrə məcburi

sertifikasiya və akkreditasiya olunmuş or-qanların, sınaq laboratoriyalarının (mərkəzlərinin),

həmçinin istehlakçıların (icraçıların), satıcıların məcburi sertifikasiya qaydalarının pozulmasına

görə məsuliyyət dərəcəsindən ibarətdir. ,,Əsas müddəalarda,, İSO1BEK 2 rəhbərlik sənədinə və

İSO 8402 – 86 Beynəlxaiq standartına uyğun olan 25 termin və onların tərifi verilmiıdir.

Sertifikasiyanın məqsədləri və bu sahədə beynəlxalq müqavilələr haqqında məlumatlar ümumi

müddəalar bölməsində verilmişdir. Sertifikasiya üzrə fəaliyyətə ümumi tələblər bölməsində

sertifikasiya sisteminin obyektləri və şərtləri, AzS Milli sertifikasiya sisteminin strukturu,

sertifikasiya üzrə səlahiyyət verilmiş orqanlar, sertifikat və uyğunluq nişanı məsələlərinə olan

tələblər müəyyənləşdirilir.

Əsasnamədə göstərilir ki, sertifikasiya üzrə işlər sertifikat sistemləri yaratmaq yolu ilə həyata

keçirilir . Hüquqi və fiziki şəxslər özlərinin xüsusi sertifikasiya sistemləırini yaratmaq.yaxud

fəaliyyətdə olan sistemlərə qoşul-maq haqqında qərar qəbul etmək hüququna malikdirlər.

Sertifikasiya məhsul-ları ilə yanaşı proqramlı və digər elmi- texniki məhsullar, həmçinin tlşkilatı-

texniki və informasiya sistemləri də təqdim oluna bilər.

AzS milli sertifikasiya sisteminin təşkilatı strukturuna sertifikasiya üzrə milli orqan, oxşar

məhsulların sertifikasiyası üzrə akkreditasiya olunmuş orqanlar, akkreditasiya olunmuş sınaq

laboratoriyaları (mərkəzləri), keyfiyyət

sistemlərinin və istehsalın serrtifikasiyası üzrə akkreditasiya olunmuş orqanlar daxildir.

Əsasnamədə sertifikasiyası üzrə milli orqanın vəzifələri müəyyənləşdirilir.

Bunlar aşağıdakılardır:

1. müvafiq qanunverici və icraedici orqanlar ilə qarşılıqlı əlaqə əsasında respublikada

sertifikasiyasiyanın tətbiqi, inkişafı və təkmilləşdirilməsi üzrə ümumi siyasətin

işlənib hazırlanması;

2. respublikada sertifikasiyasiyanı təmin edən işlərin təşkili və koordinasi-yası;

3. sertifikasiyasıya məsələləri üzrə başqa ölkələrin beynəlxalq təşkilatları-nın

səlahiyyətli orqanları ilə müəyyən olunmuş qaydada qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək,

lazımi hallarda bu təşkılatların işində respublikanın iştirakını təmin etmək;

Sertifikasiyasıya üzrə Milli orqanın yerinə yetirəcəyi əsas işlər bunlardır:

bütün sistemlər üçün ümumi qurulma və fəaliyyət prinsipləri, AzS Milli sertifikasiya

sisteminin strukturu, sertifikatını, uyğunluq nişanını və onların tətbiq qaydalarını

müəyyən edir;

bütün əlaqədar tərəflərin nümayəndələrindən ibarət komissiyalarla serti-fikasiya üzrə

orqanların və sınaq laboratoriyalarının (mərkəzlərinin) akkreditasiyasını, həmçinin

ekspert –auditorların attestasiyasını və onların fəaliyyətinə inspksiya nəzarətini

həyata keçirir;

AzS Milli sertifikasiya sisteminin Dövlət reyestri aparır;

Akkreditasiya, attestasiya və sertifikasiya üzrə qiymət tariflərini müəyyənləşdirir;

Sertifikasiya və akkreditasiyanın nəticələri üzrə appelyasiyalara baxır;

Verilmiş konkrekt məhsul (proses, xidmət) növü üçün sertifikasiya orqanı

olmadıqda, həmin orqann funksiyalarını həyata keçirir;

Bütün əlaqədar tərəflər üçün sertifikasiya üzrə informasiyanın şəffaflığı-nı təmin

edir;

Sistemin qaydalarına riayət olunmasına inspeksiya nəzarətini həyata keçirir;

Öz funksiyalarını xüsusi səlahiyyət verilmiş orqanlara həvalə etmək hüququna

malikdir.

Əsasnamədə göstərilən AzS Milli sertifikasiya sisteminin qaydalarına uyğun

vasitələrə və sənədləşdirilmiş prosedurlara malik olan təşkilat və müəssisələr, o

cümlədən (ETİ və Agentliyin Ərazi təşkılatları daxil olmaqla) səhmdar cəmiyyətləri,

assosasiyalar sertifikasiya orqanları kimi akkreditasiya oluna bilərlər.

AzS Milli sertifikasiya sisteminin akkreditasiya olunmaq iddiasında olan təşkilat və

laboratoriyalar (mərkəzlər) hüquqi şəxs statusuna malik olmalıdırlar.

Təşkilatların müstəqilliyi o dərəcədə olmalıdır ki, sifarişçi, yaxud digər əlaqədar tərəflər onun

apardığı sertifikasiya sınaqlarına təsir edə bilməsinlər.

Əsasnamədə sertifikasiya üzrə səlahiyyət verilmiş orqanların vəzifələri də

müəyyənləşdirilmişdir. Sertifikasiya sistemlərinə rəhbırliyi həyata keçirən dövlət idarəetmə

orqanları sertifikasiya üzrə səlahiyyət verilmiş orqan hesab edilir. Bu orqan öz səlahiyyəti daxilində

aşağıda göstərilən işləri yerinə yetirir:

- təhkim olunmuş məhsul (proses, xidmət) növləri üzrə resrublika ərazisində

sertifikasiyanın ümumi prinsipləri müəyyənləşdirir;

- beynəlxalq və regional sertifikasiya sistemlərinə qoşulmaq haqqqında qərarlar

qəbul edir, həmçiin sertifikasiyanın nəticələrinin qarşılıqlı tanınması haqqında

sazişlərə bağlayır;

- xarici orqanlarla qarşılıqlı əlaqələrdə və beynəlxalq təsnifatlarda, serti-fikasiya

məsələləri üzrə işlərdə Azərbaycan Respublikasını təmsil edir.

- Qərarda sertifikat və uyğunluq nişanı haqqında tələblər müəyyənləşdi-rilib. Qeyd

edilir ki, məhsullar (proseslər, xidmətlər) sertifikasiyalaş-dırılarkən sertifikasiya

üzrə orqan müsbət qərar qəbul edirsə, sifarişçi-lərə həmin məhsulların (proseslərin,

xidmətlərin) uyğunluq nişanı ilə nizamlamaq hüququ verən sertifikat verilir.

AzS Milli sertifikasiya sistemində istifadə olunan uyğunluq sertifikatı müəyyənləşdirilmiş

qaydada qeydiyyatdan keçirilir.

AzS Milli sertifikasiya sistemində istifadə olunan uyğunluq nişanı qanunla müdafiə olunur və

bu nişandan qanunsuz istifadə olunmasına yol verilmir. Qərarın bir bölməsi məhsulların

(proseslərin, xidmətlərin) təhlü-kəsizlik tələblərinə uyğunluğu üzrə məcburi sertifikasiyaya həsr

olunub.

Burada qeyd olunub ki, vətəndaşlrın sağlamlığı, həyatı, əmlakı və ekoloji təmizliyi üçün

təhlükısizlik göstəriciləri üzrə məhsulların (proseslərin, xidmətlərin) məcburi sertifikasiyasından

keçməlidir. Məhsulların normativ sənədlərində təhlükəsizlik tələbləri olmadıqda, lakin bunların

istifadəsi, saxlan-ması, və daşınması zamanı təhlükə ehtimalı olduqda göstərilən tələbləri daxil

etmək məqsədilə sənədə yenidən baxılmalıdır. Məcburi sertifikasiya bütün hallarda məhsulun

göstəricilərini təyin etmək üçün sınaqlar keçirmək və sonrakı istehsal proseslərində onların təmin

olunmasına inspeksiya nəzarəti daxildir.

Məcburi sertifikasiya sınaqları müvafiq sertifikasiya sistemində akkreditasiya olunmuş sınaq

laboratoriyasında (mərkəzində) texnikii tələblər üzrə normativ sənədlərdə müəyyən olunmuş

metodlarla, onlar olmadıqda isə sertifikasiya üzrə orqanların müəyyən etdiyi üsullarla aparılmalıdır.

Məcburi sertifikasiyaya aid məhsulların siyahısı Nazirlər kabineti tərəfindən təsdiq olu-nur və ona

ildə bir dəfədən az olmayaraq yenidən baxılır. Sertifikasiya üzrə milli orqan və səlahiyyət verilmiş

orqanlar təhlükəsizlik göstəriciləri üzrə xammallın, materialların komplektləşdirici məmulatların

məcburi sertifikasiyasını tətbiq etmək hüququna malikdirlər. Qərarda qeyd edilir ki, sahibkar

respublikadan kənara sertifikasiya olunmamış məhsul çıxara bilər, lakin buna ixrac edən öikınin

qanunvericiliyi yol verməlidir. Bu halda vətəndaşların həyatına, sağlamlığına, əmlakına, ətraf

mühitə ziuan vurulmasına yol verilməməlidir. Qərarda oxşar məhsulların sertifikasiya orqanlarının

huquqları və onların məsuliyyəti də müəyyənləşdirilmişdir.

Oxşar məhsulların sertifikasiya orqanlarının hüquqları aşağıdakılardır:

Uyğunluq sertifikatı və məhsulun uyğunluq nişamı ilə nişanlanmasına lisenziya

vermək;

Təmin olunmuş məhsul növlərinin sertifikasiya qaydalarına və üsulları-na riayət

olunmasına inspeksiya nəzarətini həyata keçirmək;

Uyğunluq sertifikatının və lisenziyasının qüvvədə olmasını ləğv etmək, yaxud

dayandırmaq;

Oxşar məhsulların sertifikasiya orqanları sertifikatının nəticələrinin ob-yektivliyinə görə,

alınan informasiyanın məxfiliyinin açıqlanmasına görə, sifarişçilərə qarşı hüquqi bərabərliyi pozan

hərəkətlərə görə məsuliyyət daşıyır.

AzS Milli sertifikasiya sistemində akkreditrüasiya olunmuş sınaq labora

toriyasının (mərkəzin) akkreditasiya sahəsində sınaqların keyfiyyətli aparılma-sını və onların

nəticələrinin doğruluğunu, labarotoriyanın akkreditasiya tələblərinə uyğun olmasının yoxlanmasını

və sınağın nəticələri haqqında informasi-yanın məxfiliyini təmin etməlidir.

AzS Milli sertifikasiya sistemində fəaliyyət göstərən ekspert- auditorlar müəyyən olunmuş

qaydada attestasiya olunmalı və qeydiyyatdan keçməlidirlər.

Qərarda məcburi sertifikasiya zamanı istehsalçıların (tədarükçülərin, ticarət təşkılatlarının)

vəzifələri göstərilib. Burada qeyd olunur ki, istehsalçılar məhsulun məcburi sertifikasiyasını həyata

krçirən orqanların öz fəaliyyətləri-nin maneəsiz yerinə yetirilməsini təmin etməli, sertifikasiya

olunmamış məh-sulların realizə olunmasını dayandırmalı, məhsulun texniki sənədlərdə və tex-noloji

prosesdəki dəyişiliklər haqqında orqanına xəbər verməlidir.

Idxal olunan məhsulların sertifikasiyası prosesində təyinatı üzrə birbaşa istifadə ediləcək

məhsulun idxalına dair müqavilələr (kontraktlar) bağlanarkən onların sənədləridə məhsulun

sertifikasiyalaşdırılmasını göstərən və Milli sertifikasiya orqanı tərəfindən tanınan sertifikatın

olması nəzərdə tutulur.

Məcburi sertifikasiya üzrə işlərin xərcinin ödənilməsi sifarişçi tərəfindən Milli sertifikasiya

sisteminin müəyyən etdiyi qaydalarla yerinə yetirilir

Qərarın 4- cü bölməsi məcburi sertifikasiya qaydalarının pozulmasına görə nəzərdə tutulan

məsuliyyətə həsr olunub. Akkreditasiya olunmuş sertifikasiya orqanları və sınaq laboratoriyaları

(mərkəzləri) əsassız olaraq uyğunluq sertifikatı verməyinə görə, məhsul sınağının yalnız nəticələrini

təqdim etdiyinə görə məsuliyyət daşıyır. İstehsalçılar sertifikasiya olunmuş (yaxud sertifikat vaxtı

qurtarmış) məhsulu realizə etdiyinə görə, qadağan olunmuş məhsulun realizasiya olunma-sına görə

məsuliyyət daşıyır.

Mühazirə 9.

Mövzu : Azərbaycan Respublikasında standartlaşdırma və sertifikasiyanın hüquqi əsasları

Ədəbiyyat:


Plan:

1. ,,Yeyinti məhsullarının keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

sahəsində standartlara və tələblərə əməl olunmasına dövlət nəzarəti-nin həyata

keçirilməsi qaydajarı,, haqqında ,, Azərbaycan Respublikası Nazirlər kabintinin

qərarları.

2. ,,İstifadəyə yararsız yeyinti məhsullarının götürülməsi, zərərsizləşdiril-məci və ya

məhv edilməsi qaydaları haqqında,, Azərbaycan Respublikası Pzezidentinin Fərmanı.

3. Beynəlxalq (regional) və dövlətlərarası standartların, normaların, qay-daların və

tövsiyələrin tanınması və tətbiq edilməsi qaydaları haqqında Azərbaycan Respublikası

Pzezidentinin Fərmanı.

Yeyinti məhsullarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və onların təhlükə-sizliyinin təmin

edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti 16 avqust 2005-ci il tarixli 154 saylı

qərar qəbul etmişdir.

Bu qərar ,,Yeyinti məhsulları haqqında,, Azərbaycan Respublikasının Qanunun tətbiq edilməsi

ilə bağlı əlavə tədbirlər barədə Azərbaycan Respublikası Pzezidentinin 23 oktyabr 2003-cü il

tarixli , 369 saylı Fərmanın 2-ci bəndinin icrasını təmin etmək məqsədilə verilmişdir.

Qərar ,,Yeyinti məhsullarının keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində

standartlara və tələblərə əməl olunmasına dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydajarını,, təsdiq

etmişdir.

Qərar aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: - ümumi müddəalar, dövlət nəzarətinin aparılması

qaydaları və tətbiq edilən hüquqi tədbir bölməsi.

ümumi müddəalar bölməsində göstərilir ki, bu qaydalar,,Yeyinti məhsulları haqqında,,

Azərbaycan Respublikasının Qanunun tətbiq edilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər barədə Azərbaycan

Respublikası Pzezidentinin 23 oktyabr 2003-cü il tarixli , 369 saylı Fərmanına və qüvvədə olan

digər qanunvericilik aktlarına əsasən hazırlanmışdır və yeyinti məhsullarının keyfiyyə-tinin və

təhlükəsizliyinin təmin edilməsi barədə standartlara və tələblərə əməl olunmasına dövlət nəzarətinin

həyata keşirilməsi qaydalarını müəyyən edir. Dövlət nəzarətinin məqsədi istehlakçıların

qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hüquq və mənafelərinin qorunması, insanların həyatı, sağlamlığı,

əmlakı və ətraf mühit üçün təhlükə barədə biləcək yeyinti məhaullarının istehsalının, idxalının və bu

sahədə Respublikada keyfiyyətli məhsul istehsalına və idxalına şərait yaratmaqdır. Yeyinti

məhsullarının keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində standartlara və tələblərə

əməl olunmasına dövlət nəzarətini həyata keşirən dövlət nəzarəti orqanları (öz səlahiyyətləri

daxilində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Na-zirliyi, Səhiyyə, Ekologiya və Təbii

sərvətlər və Kənd Təsərrüfatı Nazirliklə-ri, Dövlət Gömrük Komitəsi, Standartlaşdırma,

Meteologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyi) həyata keçirir..

Dövlət nəzarəti yeyinti məhsulları sahəsində fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslər

tərəfindən məhsulların keyfiyyət və təhlükəsizliyinə dair tələblərə, onların istehsal daşınma,

salaxlanma,qablaşdırma, etiketləşdirmə və satış şərtlərini müəyyən edən texniki, ekoloji, sanitariya,

baytarliq və fito-sanitariya standartlarrına norma, qayda və tələblər (bundan sonra standartlara və

tələblərə) riaayət edilməsinə yönəlmişdir. Yeyinti məhsullarının keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinin

təmin edilməsi sahəsində standartlara və tələblərə əməl olunmasına dövlət nəzarəti funksiyasının

həyata keçirilməsində digər orqanların iştirakına yol verilmir.

Dövlət nəzarəti zamanı aşağıda göstərilənlər yoxlanmalıdır:

1. Yeyinti məhsullarının insanın həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf mühi-tin

təhlükəsizliyinin qorunmasını təmin edəcək tələbləri;

2. Yeyinti məhsullarının qablaşdırılmasına, etiketləşdirilməsinə, daşınma və

saxlanmasına olan normativ sənədlərin tələbləri;

3. Müvafiq norma və qaydalara istinad etməklə təhlükəsizlik texnikası və əmək

gigiyenasının tələbləri;

4. Ölçmələrin vəhdətini və dəqiqliyini təmin edən metroloji qayda və normaların

tələblərini;

5. Səlahiyyətli orqan tərəfindən verilmiş və ya tanınmış qüvvədə olan sertifikat və

səlahiyyətnamələrin mövcudluğu;

6. uyğunluq nişanının ,,müalicəvi, pəhriz, ekoloji təmiz,, yazılarının qanunvericiliyə

uyğun tətbiqi;

7. sertifikat və şəhədətnamə verilmiş məhsulun normativ sənədlərinə və ya istehsalın

texnoloji proseslərinə edilmiş dəyişiliklər barədə sertifikat və şəhədətnamə verən

səlahiyyətli orqana vaxtlı- vaxtında məlumatın verilməsi;

8. Yeyinti məhsulları istehsal edən obyektlərə istehsalçının zəruri olan norma

sənədlərdə təminatı;

9. istehsal edilən məhsulların sınaqlarının dövri olaraq müvafiq səlahiyyətli orqan

tərəfindən akkreditasiya olunmuş laboratoriyalarda (mərkəzlərdə) aparılması;

10. Yeyinti məhsulları istehsal edən obyektlərdə istehsal texnologiyası prosesləri

sahəsində ixtisaslı mütəxəssislərin olmasını.

İstehlak üçün idxal (sərbəst dövriyyə üçün buraxılmış) edilmiş məhsulla-rın standartlara və

tələblərə uyğunluğu araşdırılarkən aşağıdakılar tələb olunur:

Istehsalçı ölkənin müvafiq orqanları tərəfindən verilmiş məhsulun mənşə-yini,

keyfiyyətini və təhlükəsizliyini xarakterizə edən sertifikatların rəsmi tərcüməsi ;

Məhsulun respublikaya daxil edilməsi üçün kontraktın (müqavilənin) surəti;

Bu məhsulun standartlara və tələblərə uyğun olması barədə əlamətlər müəyyən edildikdə

məhsul nümunələrinin sınaqları (müayinəsi) aparılır.

İstehsalçı ölkənin verdiyi uyğunluq sertifikatı dövlətlərarası müqavilələrə uyğun

olaraq tanınmadan keçməli, belə müqavilə olmadıqda. məhsulların Azərbaycan Respublikasında

qüvvədə olan normativ sənədlərə uyğunluğunu təsdiq edən sertifikat alınmalıdır.

Üçüncü bölmə Dövlət nəzarətinin aparılmasına həsr olunub. Yeyinti məhsullarının

keyfiyyətinin və təhlükəsizliyinə nəzarəti dövlət nəzarət orqan-larının müfəttiışləri və

mütəxəssisləri həyata keçirirlər.

Döblət nəzarətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətləri aşağıdakı şəxsi hüquqlara malikdir:

1. zəruri hallarda təsərrüfat subyektlərinin rəhbərliyini məlumatlandır-maqla istehsal,

saxlanma və satış sahəsinə sərbəst daxil olmaq;

2. zəruri məlumat və sənədləri almaq;

3. təsərrüfat subyektlərinin mütəxəssislərindən və maddi- texniki vasitələ-rindən

əvəzsiz istifadə etmək;

4. məhsulun standartlara və tələblərə uyğunluğunu təmin etmək məqsədilə sınaq

nümunələri seçib götürmək;

5. tələblərin pozulduğu aşkar edildikdə iradnamələrə tələbnamələr vermək, inzibati

sanksiyalar tətbiq edilməsi üçün sertifikat və şəhadətnamələrin ləğv edilməsi barədə

qərar qəbul edilməsi üçün vısadət qaldırmaq.

Dövlət nəzarətinin nəticələri akt ilə (arayış və ya inzibati protokol) rəsm-ləşdirilir, aktda

aşağıdskı məlumatlar verilməlidir:

hüquqi və fiziki şəxslər haqqında məlumatlar (müəssisənin ünva-nı, müəssisə

rəhbərinin soyadı, adı və atasının adı), nəzarət aparan səla-hiyyətli şəxslər haqqında məlumatlar

(soyadı, adı və atasının adı);

nəzarətin aparılmasının səbəbləri və müddəti;

araşdırma haqqında məlumatlar, sınaq üçün götürülən nümunələr və məhsul

partiyası haqqında məlumatlar və sınaq protokolu;

araşdırmanın nəticələri.

Araşdırma aktının bir nüsxəsi təsərrüfat subyektinin rəhbəriənə təqdim edilir. Təsərrüfat

subyektinin rəhbəri aktı imzalayarkən öz rəyini əlavə etmək hüququna malikdir.

Dövlət nəzarət aktı, arayış, inzibati protokol, iradnamələr, tələbnamələr və göstərişlər inzibati

qərarların qəbul edilməsi üçün əsas hüquqi sənəddir.

Qaydaların 4-cü bölməsində tətbiq olunan hüquqi tədbirlər göstərilmiş-dir. Aşağıda göstərilən

hallarda istehlak üçün idxalın (sərbəst dövriyyə üçün buraxılış), istehsalının, ixracının və satışının

qadağan edilməsi barədə göstəriş və tələbnamə verir:

1. yoxlanılan məhsullar standartlara və tələblərə uyğun gəlmədikdə və ya məhsulun

müvafiq keyfiyyətinə, sabit istehsalına şərait olmadıqda;

2. normativ sənədsiz, yaxud qüvvədə olma müddəti bitmiş normativ sənəd-lə və ya

müəyyən olunmuş qaydada tanınmamış sənədlə məhsul hazırlandıqda;

3. yeyinti məhsulları gizlədildikdə;

4. sertifikasiya qaydaları pozulduqda, ,,müalicəvi, ,,pəhriz,, ,,ekoloji təmiz,, adlarından,

uyğunluq nişanından qeyri- qanuni istifadə edildikdə;

5. saxta və ya başqasının əmtəə nişanı ilə icazəsiz məhsullar istehsal və realizə etdikdə;

6. buraxılması və satılması qadağan olunmuş mallar satıldıqda;

7. məhsulların saxlanması və ya satışı zamanı qonşuluq qaydaları pozul-duqda;

8. sertifikat və şəhadətnamə alınmadan yeyinti məhsulları istehsal olun-duqda və

satıldıqda;

9. yeyinti məhsullarının ticarət qaydaları pozulduqda;

10. qeyri- qanuni şəraitdə istehsal edilmiş yeyinti məhsulları satıldıqda;

Sertifikat və şəhadətnamə almış yeyinti məhsulları normativ sənədlərin tələblərinə cavab

vermədikdə sertifikat və şəhadətnamənin fəaliyyəti dayanır.

Verilmiış qərar və tələblər icra edilmədikdə mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq icraçılar

məsuliyyət daşıyırlar. Dövlət nəzarətini həyata keçirən dövlət orqanlarının vəzifəli şəxsləri

hərəkətlərinə və qəbul etdikləri qərarlara görə mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq fəaliyyəti

dayandırırlar. Dövlət nəzarətini həyata keçirən orqanların qəbul etdiyi qərarlardan vəzifəli şəxslərin

hərəkətlə-rindən müəyyən edilmiş qaydada məhkəməyə şikayət edilə bilər.

,,Yeyinti məhsulları haqqında,, qanunun tətbiq edilməsi haqqında əlavə tədbirlər barədə

Respublika Prezidentinin 2003- cü il 23 oktyabr tarixli, 969 saylı Fərmanının 2-ci bəndinin beşinci

abzasının icrasını tımin etmək məqsədilə Nazirlər Kabineti 12 fevral 2009-cu il tarixli, 27 saylı

qərar qəbul etmişdir. Bu qərarda ,,İstifadəyə yararsız yeyinti məhsullarının götürülməsi,

zərərsizləşdiril-məsi və ya məhv edilməsini müəyyən edir. Belə məhsullar haqqında qərar dövlət

nəzarəti funksiyalarını yerinə yetirən orqanlar tərəfindən məhsulun müvafiq müainəsi və

ekspertizasından sonra verilə bilər.

Dövlət nəzarəti orqanları tərəfindən yeyinti məhsullarının müainəsi və ekspertizası aşağıdakı

hallarda aparılır:

dövlət orqanlarının hüquqi və fiziki şəxslərin əsaslandırılmış müraciətinə əsasən;

əhali arasında qida zəhərlənməsi və ya müxtəlif infeksiyalar baş verdikdə;

Dövlət nəzarəti orqanlarının nəzarəti zamanı seçilmiş nümunələrin müayi-nə və ekspertizası

dövlət orqanlarının akkreditasiya olunmuş müvafiq laboratoriyalarında aparılır. Bu zaman yeyinti

məhsullarının istehsalını, saxlanmasını, daşınmasını və satış şəraitini reqlamentləşdirən standartlar

və tələblər rəhbər tutulur. Yeyinti məhsullarının müayinə və ekspertizasının nəticə-ləri dövlət

nəzarəti orqanları tərəfindən sənədləşdirilir.

Müayinə və ekspertiza zamanı yeyinti məhsullarının aşağıdakı vəziyyətləri təyin edilir:

1. insanların qidalanması üçün yararlılığı;

2. şərti yararlıq, insanların qidası ücün bilavasitə istifadəyə yararsız olan məhsullar

müəyyən müəssisələrdə xammal kimi təkrarən emala göndərilə bilər;

3. insanların qidalanması üçün yararsızlığı; bu məhsullar məhv olunur, yaxud

heyvanların yemlənməsi üçün istifadə oluna bilər.

Müayinə və ekspertizanın nəticəsinə görə istifadəyə yararsız və şərti yararsız məhsullar

dövlət nəzarət orqanlarının qərarına əsasən dövriyyədən çıxarılaraq götürülür və ayrıca saxlanılır.

Bu məhsulların saxlanmasına və istifadəsinə görə məsuliyyət məhsul sahibinin üzərinə düşür.

Götürülmüş yeyinti məhsullarının təkrar emala göndərilməsi və ya heyvanların yemlənməsi

üçün müvafiq dövlət orqanlarının razılığı və sifarişi ilə məhsul sahibləri və ya onların müqavilələri

ilə vəkil etdiyi hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən həyata keçirilir. Götürülmüş malın sonrakı aqibəti

barədə sənəd, məhsul sahibi tərəfindən qərar çıxarmış dövlət nəzarət orqanına təqdim edilir.

Məhsulların təkrar eləmək mümkün olmazsa və heyvanların yemkınməsi üçün istifadə olunarsa,

onlar məhv edilir.

Gömrük nəzarətində olan və yararsız sayılan yeyinti məhsullarının və xammalın məhv

edilməsi gömrük qanunvericiliyinin tələblərinə əsasən göm-rük orqanlarının razılığı və nəzarəti

altında müəyyən olunmuş qaydalara uyğun həyata keçirilir.

Yeyinti məhsullarının məhv edilməsi barədə qəbul olunmuş qərardan 5 gün ərzində şikayət

verilərsə, məhsul və ya xammal sanitariya- epidiminoloji və enizotoloji cəhətdən təhlükə törətmirsə,

onların nəhv edilməsi dayandı-rılır. Şikayətə baxılması qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada

həyata keçirilir.

Məhsulun məhv edilməsi (yandırılma, basdırıldılma) məhv edilmə barədə qərar qəbul etmiş

dövlət nəzarəti orqanları mütəxəssislərinin iştirakı ilə məhsul sahibi və ya onun təyin etdiyi digər

şəxs tərəfindən həyata keçirilərək aktlaşdırılır. Istifadəyə yararsız yeyinti məhsullarının

götürülməsi, məhv edilməsi, sax-lanması və daşınması ilə bağlı çəkilən xərclər qanunvericilikdə

başqa hallar nəzərdə tutulmamışsa, məhsul sahibinin hesabına ödənilir.

Beynəlxalq (regional) və dövlətlərarası standartların, normaların, qaydaların və tövsiyələrin

Azərbaycan Respublikası ərazisində tanınması və tətbiq edilməsi Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 22 avqust 1998-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiıdir. Qaydalar .. Standartlaşdırma

haqqında,, Azərbaycan Respublikası qanunun tələblərinə müvafiq olaraq hazırlanmışdır və

Beynəlxxaiq (regional) və dövlətlərarası standartların, normaların, qaydaların və tövsiyələrin

tanınması və tətbiqini tənzimləyir.

Beynəlxalq standartların tələbləri respublika iqtisadiyyatının və istehlakçıların mənafeyinə,

məhsulun keyfiyyətinə aid olan tələblərə uyğun gəlirsə onların Azərbaycan Respublikasının

standartı kimi birbaşa tətbiqi standartlaşdırma və sertifikasiya sahəsində saziş və müqavilələr

əsasında həyata keçirilir.

Standartlaşdırma və sertifikasiya sahəsində digər dövlət və təşkilatların respublikamızın

ərazisində fəaliyyəti standartlaşdırma, metrologiya, və patent üzrə Dövlət Agentliyi ilə

razılaşdırılmalıdır. Beynəlxalq standartın birbaşa tətbiqi onun Azərbaycan dilində olan mətnini

Azərbaycan Respublikasının müvafiq standartı kimi qəbul edilməlidir.

Azərbaycan Respublikasının standartları vasitəsilə Beynəlxalq standartla-rın birbaşa tətbiqi üç

üsulla həyata keçirilir:

iqtisadiyyatın tələblərinə cavab verən beynəlxalq standartların birbaşa tətbiq

edilməsi;

iqtisadiyyatın tələblərini əks etdirən əlavə tələbləri olan beynəlxalq standartların

birbaşa tətbiq edilməsi;

Azərbaycan Respublikasının standartlarına əlavə kimi beynəlxalq standartların

birbaşa tətbiq edilməsi;

Hər üç üsul beynəlxalq standartların mətnində dəyişiklik edilmədən onla-rın əsillərinin

autentik tərcüməsi kimi verilməlidir.Belə standartlar işarə edildikdə həmin

beynəlxalq standartların işarəsi AsS işarəsindən sonra mötəri-zədə göstərilməlidir. Mzsələn, əgər

İSO İ001- 2000 Azərbaycan Respublikasında 2006-cı ildə ölkənin Milli standartı kimi qəbul

edilibsə, o zaman belə icazə olunmalıdır: AzS (İSO İ001)- 2006.

Əlavə tələbləri olan beynəlxalq standart tətbiq edilərkən həmin standartın əslinin autentik

tərcüməsinə uyğun olan standart hazırlanır, əlavə tələblər xüsusi qriflə yazılır.

Standartın ,,giriş,, hisssəsində hansı beynəlxalq standarta əsasən hazırlan-ması göstərilir.

Beynəlxalq standartı müvafiq standartın bölmələri kimi tətbiq edərkən beynəlxalq standartın

mətninin autentik tərcüməsi Azərbaycan Respublikası-nın qüvvədə olan standartına aşağıdakı

əlavələr olunur:

1. standartın müvafiq bölmələri əvəzinə onun əsas mətnindəki müddəalara istinad;

2. beynəlxalq standartın əslinin autentik tərcüməsinin standarta əlavəsi;

3. standartın müvafiq bölmələrində beynəlxalq standartın birbaşa tərcümə-sini əks

etdirən informasiya məlumatları.

Beynəlxalq standartın birbaşa tətbiqi üzrə iş respublika standartlaşdırma planına daxil

edlməlidir.

Standartın layihəsini hazırlayan təşkilat beynəlxalq standartın autentik tərcüməsini təmin

edir və buna görə məsuliyyət daşıyır.

Standartın layihəsinin təsdiq edilməsi mərhələsində AzS 1,2 -96-ya əsasən sənədlər

aşağıdakı əlavələrlə təqdim edilir:

beynəlxalq standartın surəti və əslinin autentik tərcüməsi;

standartın əlaqədar təşkilatlarla razılaşdığını təsdiq edən sənədlərin əsli.

Beynəlxalq standartlar ölkənin qanunvericiliyinə uyğundursa, onlar Azərbaycan

Respublikasının standartı kimi qəbul edilmədən tətbiq oluna bilər.

Mühazirə 10.

Möbzu : Standartlaşdırma fəaliyyətinin əsasını təşkil edən texnikiq a n u n v e r i c l i k

Ədəbiyyat:


Plan :

1. Texniki qanunvericilik və texniki reqlamentlər sahəsində asas anlayışlar.

2. Texniki reqlamentin işlənməsi zərurəti haqqında qərarın qəbul edilməsinin

prinsipial əsasları.

3. Texniki reqlamentin strukturu.

4. Texniki reqlamentin işlənmə qaydası.

5. Texniki reqlamentin istifadə olunması.

Texniki qanunvericilik – texniki obyektlərə (məhsula, onun həyat dövründəki proseslərə,

işlərə, xidmətlərə və müəyyən olunmuş tələblərə riayət edilməsinə nəzarətə) tələbləri

reqlamentləşdirən hüquqi normalar toplusudur.

Texniki qanunvericilik –iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən nizamlanması sahəsi olaraq texniki

nizamlama üzrə fəaliyyyət nəticələrindən biridir. Effektiv işləyən qlobal bazar elə iqtisadi məkandır

ki, burada dövlətlər sərhəddindən (əmtəələr, kapitallar, işçi resursları, informasiya), sərbəst keçən

və burada onlar ücün daha əlverişli şərait yaranır. Dövlətlər tarif və qeyri- tarif maneələrin aradan

qaldırılması üçün tədbirlər görərsə, belə bazarların tanınması mümkündür.

Texniki maneələr dedikdə milli və beynəlxalq (xarici) standartlar arasındakı başa düşülür.

Belə fərqlər ticarət praktikasında əlavə xərclərə və əmtəələrin müvafiq bazara çatdırılması üçün

vaxtın itirilməsinə gətirib çıxarır.

,,Texniki,, maneələri təbii və süni surətdə yaradılan maneələrə ayırmaq olar. Təbii texniki

maneələr əsasən istehsalçının xəbəri olmadan onun məhsulunun nəzərə alınmayan keyfiyyət

göstəricilərinin idxalçı dövlətdə sınaqlar zamanı aşkar olunaraq tələblərə uyğun olmaması ilə bağlı

olur. Süni surətdə yaranan texniki maneələr idxallçı dövlətdə eyni növ və keyfiyyətə malik olan və

digər dövlətlərdə istehsal olunan məhsula dair fərqli (yəni birinə daha sərt tələblər irəli sürülür)

tələblərin irəli sürülməsi ilə bağlıdır.

Xarici dövlətlərdə olduğu kimi respublikamızda da ticarətdə texniki tələblərin aradan

qaldırılması məqsədilə proqramlar işlənib hazırlanmalıdır. Bu proqramların həyata keçirilməsi

böyük iqtisadi səmərənin əldə olunmasının əsasını təşkil edir.

Nizamlama anlayışı altında dövlətin bazarda təsərrüfatçılıqla məşğul olan subyektlərin

davranışını təşkil edən fəaliyyəti başa düşülür.

Texniki nizamlama obyektləri kimi məhsulları, məhsulun həyat dövrü proses-lərini, işləri və

xidmətləri göstərmək olar.

Ümumi halda texniki nizamlama - göstərilən texniki obyektlərə dair tələblərin (məcburi və

tövsiyyə olunan) müəyyən edilməsi və tətbiqi sahəsində və müəyyən olunmuş tələblərə

uyğunluğunun qiymətləndirilməsi sahəsində münasibətlərin hüquqi nizamlanmasıdır.

Texniki nizamlama subyektləri aşağıdakılardır:

hakimiyyət orqanları;

texniki qanunvericiliyin tələblərinə riayət olunmasına dövlət nəzarəti orqanları;

sertifikatlaşdırma orqanları, akkreditasiya olunmuş sınaq laboratoriyaları;

təsərrüffat fəaliyyəti subyektləri;

texniki qanunların və standartların işləyiciləri;

təhlükəsizlik – texniki nizamlama sisteminin əsas aspekti və məcburi tələbidir.

Texniki nizamlama – məhsula, istehsal proseslərinə, istismara, saxlanmaya, daşınmaya,

satılmağa və tullantılardan istifadə olunmasına dair tələblərin müəyyən olunması, istifadə olünması

sahəsində münasibətlərin hüquqi nizamlanmasıdır.

Göstərilən tərifdə texniki nizamlamanın əsas elementləri qeyd olunmuşdur:

1. məhsula və məhsulun həyat dövrü proseslərinə dair məcuri tələblərin müyyən edilməsi,

həyata keçirilməsi və istifadə olunması;

2. könüllülük əsasında məhsula, məhsulun həyat dövrü proseslərinə dair tələblərin müəyyən

edilməsi və tətbiqi;

3. uyğunluğun qiymətləndirilməsi sahəsində hüquqi nizamlama.

Birinci element məhsula və metrologiya qaydalarına texniki reqlamentlərin tətbiqi yolu ilə

həyata keçirilir; ikinci – standartlaşdırma vasitəsilə; üçüncü –uyğunluğun qiymətləndirilməsi yolu

ilə.

Texniki reqlament – özünə məcburi tələbləri cəmləşdirən sənəddir.

Texniki nizamlanma bir sıra prinsiplər əsasında həyata keçirilir:

akkreditasiya və sertifikasiya orqanlarının istehsalçılardan və istehlakçılardan asılı

olmaması;

dövlət nəzarət və sertifikasiya orqanlarının vəzifələrinin üst- üstə düşməsinin yol

verilməzliyi;

bir orqanla akkreditasiya və sertifikasiya vəzifələrinin yerinə yetirilməsinin yol

verilməməzliyi;

texniki reqlamentlərə riayət olunması üzrə dövlət nəzarətinin büdcədən kənar

maliyyələşdirilməsinin yolverilməməzliyi;

məhsula, istehsal proseslərinə, istismara, saxlanmaya, daşınmaya, satılmaya və

tullantılardan istifadə olunmasına, işlərin yerinə yetirilməsinə və xidmətlərin

göstərilməsinə dair vahid tələblərin müəyyən edilmə qaydalarının tətbiq edilməsi;

vahid akkreditasiya sistemi və qaydaları;

uyğunluğun məcburi qiymətləndirilməsi prosedurasının aparilması zamanı tədqiqatlar

(sınaqlar) və ölçmələr metodlarının və qaydalarının vəhdəti;

bağlanan müqavilələrin növündən və xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq istifadə olunan

texniki reqlamentlərin tətbiq edilməsinin vəhdəti;

texniki nizamlamanın milli iqtisadiyyatın, maddi- texniki bazanın inkiıaf səviyyəsinə,

həmçinin elmi- texniki inkişaf səviyyəsinə uyğunluğu;

akkreditasiya və sertifikasiyanın həyata keçirilməsi zamanı rəqabətin

məhdudlaşdırılmasının yolverilməməzliliyi.

Texniki nizamlamanın əsas məqsədi – texniki reqlamentlərin qəbul olunmasıdır. Texniki

reqlament aşağıdakı məqsədlər üçün qəbul olunur:

1. vətəndaşların həyatının, yaxud sağlamlığının, fiziki yaxud hüquqi şəxslərin

əmlakının, dövlət yaxud bələdiyyə əmlakının mühafizəsi;

2. bitgilərin və heyvanların həyatının və sağlamlığının, ətraf mühitin qorunması;

3. alıcılarda yalnız fikir yaratmaq fəaliyyətinin qarşısını almaq;

4. barələrində texniki reqlament tələbləri müəyyən edilən məhsulun və həyat dövrü

proseslərinin təyin olunan (istehsal, istismar, saxlanma, daşınma, satılma) siyahısı;

5. texniki nizamlanma obyektinin eyniləşdirmə qaydaları;

6. məhsulun və həyat dövrü proseslərinin təhlükəsizliyini təmin edən minimal lazımi

tələblər.

Reqlament- hakimiyyət orqanı tərəfindən qəbul olunan və tərkibində məcburi hüquqi

normaları olan rəsmi sənəddir.

Texniki reqlamentin (TR) qəbul olunması məqsədilə tərkibinə aşağıdakılar əlavə oluna bilər:

Riskin dərəcəsini nəzərə almaqla təyin olunan uyğunluğun qiymətləndirilmə forma

və qaydaları;

Hər bir texniki nizamlanmaya məruz qalan obyektə qarşı uyğunluğun

qiymətləndirilməsinin məhdudlaşdırılmış müddətləri;

Terminologiya, qablaşdirma, markalaşdırmaya irəli sürülən tələblər və etiketlərin

məhsulun üzərinə vurulma qaydaları.

TR- lərdə məhsul və proseslərə zərər vurma riskin nəzərə alınması xüsusi tələblərdə göstərilə

bilər. Bu tələblər bəzi kateqoriya vətəndaşların müdafiəsini nəzərdə tutur (əlillər, hamilə qadınlar

vəs).

TR- ləri döblətlərarası və regionlardan daxil olunan məhsullara qarşı minimal lazım olan

baytarlıq –sanitar və fitosanitar tədbirlərin həyata keçirilməsini təyin edər.

Qeyd olunan tədbirlər məhsulun idxalina istifadə olunmasına, saxlanmasına, realizə olunub

tullanmasına bioloji təhlükəsizliyi təmin edən məhdudiyyətlərin həyata keçirilməsini təyin edə bilər.

TR -lər ümumi halda iki növ ola bilər: ümumi texniki reqlament (ÜTR) və xüsusi texniki

reqlament (XTR).

ÜTR- in tələblərinin tətbiqi və gözlənilməsi hər növ məhsul və həyat dövrü prosesləri üçün

məcburidir. ÜTR- lər aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

- bina, tikililər, qurğuların və onların ətrafında olan sahələrin təhlükəsiz istis-mar olunması;

- yanğına qarşı təhlüükəsizlik;

- bioloji təhlüükəsizlik;

- elektromaqnit təhlüükəsizlik;

- ekoloji təhlüükəsizlik;

- nüvə və radiasiya təhlüükəsizliyi;

XTR-in tələbləri əsasən ayrı –ayrı növ məhsulların və həyat dövrü proses-lərin texnoloji və

digər xüsusiyyətlərini nəzərə alır. XTR- in tələbləri yalnız elə ayrı- ayrı məhsul növünə şamil

olunur ki, onların zərər vermə riskinin dərəcəsi ümumi texniki reqjamentlə nəzərdə tutulan risk

dərəcəsindən böyükdür.

Texniki reqlamentin işlənməsi zərurəti haqqında qərarın qəbul edilməsi aşağıda göstərilən

prinsipial əsaslara uyğun olaraq həyata keçirilir:

1. problemin eyniləşdirilməsi (o cümlədən, onun tələblərini və əhəmiyyətini);

2. problemə bütün yanaşmaların nəzərdən keçirilməsi;

3. başqa variantlara nisbətən texniki reqlamentə üstünlük verildiyi halda onun

ticarətdə qeyri –tarif maneələr yaratmasının mümkün olan təsirini öyrənmək;

4. sərəncamverici standartların qəbulu əvəzinə (məsələn, istismar

xarakteristikaları) son məhsula standartların prioritet qəbul olunması mümkün-lüyünün öyrənilməsi;

5. beynəlxalq və regional reqlamentlər və standartlarla harmoniya dərəcəsinin

öyrənilməsi;

6. uyğunluğun qiymətləndirilmə mexanizminin nəzərdən keçirilməsi

7. texniki reqlamentə nəzarət və onun yenidən baxılma mümkünlü-yünün

öyrənilməsi;

8. lazımi məsləhətlərin aparılmasının təmin olunması;

9. texniki reqlamentlərin işlənmə və qəbul qaydalarına riayət olunması.

Müvafiq prinsiplərin həyata keçirilməsi zamanı texniki reqlamentlərin hazırlanması,

qəbul olunması və yenidən baxılması üzrə hakim nəzarət sualları aşağıda verilmişdir:

problemin eyniləşdirilməsi zamanı: -hökumət hansı məqsədləri güdür? Problemin

mahiyyəti nədən ibarətdir? Problemi bazar özü nə üçün həll edə bilmir? Hökumətin bu

problemə müdaxilə etməsi nə üçün tələb olunur? O kimin mənafeinə toxunur? ;

problrmin həlli vaiantları üzrə hakim suallar: -bütün yanaşmaların nəzərdən keçirilməsi;

problemi həll etmək üçün texniki reqlamentlərə alternativlər varmı? Digər yanaşmalarla

müqayisədə texniki reqlamentin qəbul olunması ictimaiyyət üçün maksimum gəliri yaxud

min. xərcləri təmin edirmi? ;

texniki reqlamentin işlənməsi və istifadə olunması üzrə hakim suallar: -tex-niki

reqlament firmaların bazara daxil olunması və bazardan çıxması prosesində məhdudiyyətləri

minimuma endirirmi?

beynəlxalq standartlara baxılması zamanı hakim suallar: - texniki reqlament beynəlxalq

standartlarla uzlaşırmı? ;

uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə hakim suallar: -zərərvurma riski məcburi

uyğunluğun üçüncü tərəflə razılaşdırılmasını həyata keçirdikdə çəkilən xərclər ödənirmi? ;

texniki reqlamentlərin yenidən baxılması və nəzarəti zamanı hakim suallar? - texniki

reqlamentin (yenidən) qəbul edilməsi məsələləri və şəraitləri o dərəcədə dəyişmişdir ki,

qərara yenidən baxılsın? texniki reqlamentin tətbiq edilmə məqsədlərinə nail olunubmu?

texniki reqlamentdən səmərə nə qədərdir?

məsləhətlər üzrə hakim suallar: -bütün maraqlı tərəflər nəzərə alınıbmı?.

Texniki reqlamentə aıağıdakı məsələləri əhatə edən struktur elementlər daxil olunmalıdır:

1. texniki nizamlanma obyektləri;

2. terminologiya;

3. bazarda yerləşdirilməsi üçün ümumi müddəalar;

4. təhlükəsizlik tələbləri;

5. sərbəst daşınma (nəqletmə) barədə müddəalar;

6. uyğunluğun təsdiq edilməsi;

7. uyğunluğun qiymətləndirilməsi ;

8. standartlar siyahısının idarə olunması;

9. bazarda nəzarət və yoxlamalar;

10. texniki reqlamentin yerinə yetirilməsinə məsul olan icra hakimiyyəti orqanın təyini;

11. keçid dövr.

Texniki reqlamentin işlənmə qaydası

Texniki reqlament təyin olunmuş qaydada respublika qanunun müddəaları əsasında qəbul

olunur. Texniki reqlamentlər üzrə məlumatlar müvafiq çap orqanlarında nəşr olunmalıdır. Nəşr

olunma tarixindən texniki reqlamentin layihəsi ilə maraqlı tərəflərin tanış olmaları təmin

olunmalıdır. Texniki reqlamentin işlənməsinə əsas kimi bütövlükdə və ya qismən beynəlxalq və

milli standartların müddəaları istifadə oluna bilər. Yazılı formada qeyd olunan təklifləri düzəlişləri

nəzərə alaraq texniki reqlamentləri işlədən tərəf onun ictimai müzakirələrini təşkil edir. İşlənmiş

layihə ekspertlər komissiyasını keçəndən sonra Respublika Milli məclisində təsdiqlənir.

Xüsusi hallarda, yəni əgər insanların sağlamlığına və həyatına və ətraf mühitə təhlükə

yaranarsa, Azərbaycan Respublikasının Prezidentit texniki reqla-mentin açıq müzakirəsi olmamış

nəşr etmək haqqında qərar qəbul etmək hüququna malikdir.

Texniki reqlament müəyyən edilmiş qaydada olunmamış Beynəlxalq müqa-vilə əsasında

qəbul oluna bilər.

Texniki reqlament məhsulun istehsal olunduğu yerdən və dövlətindən aslı olmayaraq eyni

formada və eyni dərəcədə istifadə olunur. Alıcını məhsulun TR- in tələblərinə uyğunluğu üzrə

məlumatlandırmaq məqsədilə bazarda tədavül nişanından istifadə olunmalıdır. Nişanlama sifarişçi

tərəfindən (məcburi təsdiqlənməni həyata keçirən şəxs tərəfindən) müstəqil olaraq ona rahat olan

istənilən üsullarla aparıla bilər.

Hər dövlət müvafiq formada və qanunvericiliklə təsdiq olunmuş ,,texniki reqlamentə

uyğunluq niıanı,, işləyib qeydiyyatdan keçirilməlidir.

Texniki reqlament Respublika qanunu və ya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə bu nişan qəbul

olunur və onun mətbuatda rəsmi olaraq çap olunduğu tarixdən ən azı altı aydan sonra qüvvəyə

minir.

Bu nişan texniki nişanlanmanın əsas məqsədlərini (vətəndaşların təhlükəsiz-liyinin təmin

olunmasını) göstərməlidir.

Texniki reqlamentin tətbiq olunması üçün tədqiqatların (sınaqların) və ölçmələrin metodları

və qaydaları, həmçinin onların aparılması üçün nümunələrin seçilmə qaydaları respublika icra

hakimiyyəti orqanları tərəfindən onların səlahiyyətləri haqqında texniki reqlamentlərin rəsmi nəşr

olunma tarixindən 6 ay ərzində işlənir.

Texniki reqlamentlərin milli iqtisadiyyatın texniki səviyyəsinə, maddi- texiki bazanın inkişafı

səviyyəsinə, elmi- texniki inkişaf səviyyəsinə, həmçinin beynəlxalq norma və qaydalarına

uyğunluğunu təmin etmək məqsədələ TR- in proqramı işlənib hazırlanır və hər il dəqiqləşdirilir və

nəşr olunur.

Texniki reqlamentin tələlərinə riayət olunmaması nəticəsində vətəndaşların sağlamlığına və

həyatına, hüquqi şəxslərin əmlakına, dövlət və bələdiyyə orqanlarının əmlakına, ətraf mühitə,

heyvanların həyatına və bitgilərə vurulan zərər halları respublika hökuməti tərəfindən daima təhlil

və qeyd olunmalıdır. Toplanan materiallar əsasında alıcılar, isthsalçılar və satıcılar texniki

reqlamentlərin tələblərinin gözlənilməsi sahəsində olan vəziyətlə məlumatlandırılmalıdırlar.

Mühazirə 11.

Mövzu : Standartlaşdırma üzrә orqanlar vә xidmәti tәşkilatlar

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Standartlaşdırma üzrə işlərə məsuliyyətli orqanlar.

2. Standartlaşdırma üzrə işləri koordinasiya edən qrumlar.

3 Standartlaşdırma üzrə işlərə məsul təşkilatlar

4.Standartlaşdırma üzrə işlərdə metroloci təminat

Respublikada standartlaşdırmanı idarə etmәk üçün Azәrbayjan Dövlәt Standartlaşdırma vә

Metrologiya mərkəzi (Azәrdövlәtstandart) fәaliyyәt köstәrir. Bu tәşkilat Hәmçinin metrologiya

sahәsini dә idarә edir. Azərdövlәtstandart standartlaşdırmanın vә sahәlәrarası unifikasiyanın tәşkili,

onların vәziyyәti vә optimal inkişaf etdirilmәsi, elmi- texniki tərәqqinin sürәtlәndirilməsindә

standartlaşdırmanın rolunun güjlәndirilmәsi, ijtimai istehsalın sәmәrəliliyinin artırılması vә

mәhsulun keyfiyyәtinin yaxşılaşdırılması, tәsdiq edilәn dövlәt standartlarının texnik- iqtisadi

әsaslandırılması üzrә işlərә rəhbәrlik edir.

Azərdövlətstandart Respublikada standartlaşdırma və metrologiya sahəsində aparılan işlərə

bilavasitə özü və ya onun yaratmış olduğu orqanlar vasitəsilə rəhbərlik edir. Bu təşkilata onun ərazi

orqanları – standartlaşdırma,metroloqiya mərkəzləri, standartlaşdırma vә ölçü texnikasına dövlət

nəzarəti laboratoriyaları daxildir.

Standartlaşdırma vә metrologiya mәrkәzlәri, standartlara və ölçü texnikasına nәzarәt

laboratoriyaları onlara təhkim olmuş әrazidә yerlәşәn müәssisә və tәşkilatlarda öz əsasnamələri

çәrçivәsindә Azәrdövlәtstandartın vәzifәləri funksiyalarını vә hüquqlarını hәyata keçirir vә

təşkilatlarda standartlaşdırma vә metrologiyanın vәziyyәti və inkişafı üçün mәs'uliyyət daşıyırlar.

Orqanlar vә xidmәti tәşkilatlar arasında nazirliklərin, dövlət şirkətlərininstandartlaşdırma

şöbələri vajib yer tutur.Bu şö'bәlәr nazirlik sistemindә olan standartlaşdırma üzrә xidmәti

tәşkilatların fәaliyyәtinә tәşkilatı-metodik rəhbərliyi hәyata keçirir vә nazirliyә tәhkim olunmuş

məsul qrupları . yaxud fәaliyyәt sahәlәri üzrә standartlaşdırma işlәrini koordinasiya edir. Bu

şö'bәlәrin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarvtdir:

Standartlaşdırma vә unifikasiya üzrә işlәrin sәmәrəliliyinin yüksәlmәsini təmin etmәk; sahə

standartlaşdırlmasının inkişafnın əsas istiqamətlərini təyin etmәk; sənaye mәhsullarının kompleks

standartlaşdırılması üzrə aparılan işlәrin tәşkili ;standartların tәtbiqinin tәşkili vә onlara riayәt

edilməsinə nəzarәt və standartlaşdırma üzrə baş vә baza tәşkilatları yaradılır.

Baş tәşkilatın vәzifәlәri.

Sahәdә standartlaşdırma üzrә aparılan işlәrә elmi-texniki və təşkilatı-metodik rәhbәrlik

edir,hәmçinin özünün ixtisaslaşmasına görә standartlaşdırma üzrә ayrı-ayrı ən vajib işləri yerinә

yetirir; - sahədә standartlaşdırma vә unifikasiya üzrә işlәrin səviyyəsinin və sәmәrәliliyinin

yüksәlməsini təmin edir;

- sahə standartlaşdırması unifikasiyasının əsas inkişaf istiqamәtlәrini işlәyir;

- standartları vә standartlaşdırma üzrә digәr sәnәdləri işlәyib hazırlayır;

- standartlarda vә standartlaşdırma üzrә digәr sәnədlərdә verilmş göstәrijilәrin vә normaların

elmi-texni tәrəqqinin tәlәblәrinә, qüvvәdә olan qanunverijiliyә uyğun olmasını təmin edir;

- standartların layihәlәrinin ekspertizasını aparır;

- sәnaye mәhsullarının yeni nümunәlәrinin layihәlərindә standartlaşdırma vә unifikasiya

sәviyyәsinin optimal qiymətlәrinin təmin edilmәsi üçün tәdbirlәr görür;

- sahәdә standartların vә standartlaşdırma üzrә digər sәnvdlərin tәtbiqinә vә onlara riayәt

edilmәsinә nəzarәti təşkil edir.

Standartlaşdırma üzrə baza tәşkilatı funksiyaları elmi-tədqiqat institutlarına, layihә-

konstruktor tәşkilatlarına və müəssisәlərә həvalә olunur.

Standartlaşdırma üzrә baza tәşkilatlarının vәzi fәlәri

-baza təşkilatına tәhkim olunmuş müәssisәlәrin, elmi-tәdqiqat institutlarının, layihə,konstruktor tәşkilatlarının müәyyәn qrup mәhsul üzrә apardıqları standartlaşdırma vә unifikasiya işlәrinin koordinasiyası;

- tәhkim olunmuş mәhsul qrupu üzrә standartlaşdımanın әsas inkişaf istiqamәtlәrinin işlәnmәsi;

- sәnaye məhsullarının kompleks standartlaşdırılma vә xammalın, materialın, komplektlәşdiriji məmulatların vә alәtlәrin qabaqlayan standartlaşdırılması üzrә işlərin təşkili; qabaqlayan standartlaşdırma obyektlәrinin keyfiyyti sənaye məmulatlarının texniki-iqtisadi xarakteristikarına, e'tibarlılığına vә uzun ömürlülüyünә hәllediçi təsir göstәrir;

- tәhkim olunmuş mәhsul qrupu üzrә standartların və digәr sәnәdlәrin işlәnib hazırlanması;- tәlәblәrinә vә qüvvәdә olan qanunverijiliyә uyğun olmasının təmin edilmәsi;- layihəlәrindә standartlaşdırma unifikasiya sәviyyәsinin optimal qiymәtlәrinin təmin edil

mәsi üçün müvafiq işlәrin aparılması;-təhkim olunmuş mәhsul qrupu üzrә standartların tətbiqi, onlara riayәt edilmәsinә

nәzarәtin təmin edilmәsi. Dövlәt tikinti komitәsinin nomenklaturasına daxil olan məhsullar üçün tikintidә

standartlaşdırma üzrә baza təşkilat1arı bu komitә tәrәfindәn təyin edilir.Müəssələrdə, birliklәrdә, tәşkilatlarda standart1aşdırma üzrə aparılan elmi-texniki vә

tәşkilatı-metodik rəhbərliyi həmçinin bilavasitә standartlaşdırma üzrә aparılan işləri standartlaşdırma şöbәlәri (laboratoriyaları ) , hәyata

keçirir. Onların əsas vәzifәlәri aşağıdakılardır:-müəssisәdә istehsal olunan mәhsul üçün standartların və standartlaşdırma üzrә digәr

sәnәdlәrin işlәnmәsinin təşkili.— mәhsulun vә texnoloci tәrtibatların unifikasiyası standartlaşdırlması üzrә işlәrin

aparılması;- müəssisә tәrәfindәn işlәnmiş texniki sənәdlörin norma nəzarətinin həyata keçirilmәsi; - müәssisәdә standartların vә standartlaşdırma üzrə digər sәnədlәrin tәtbiqinin təmin

olunması. Standartlaşdırma üzrә aparılan işlər әsas iş növünə aiddir. Bu işlәrin aparılması üçün

müәssisәnin, təşkilatın bilavasitә rәhbәrləri vә standartlaşdırma şöbələri (laboratoriyaları) mәsuliyyәt daşıyırlar. Azərdövlәtstandart özünün әrazi orqanları ilә birlikdә aşağıdakı funksiyaları yerinә yetirir:

1) standartlaşdırmanın elmi-metodik vә texniki-iqtisadi əsaslarının işlәnmәsini təmin etmәk və onun əsas inkişaf istiqamәtlәrini müәyyәnlәşdirmək;

2) standartlaşdırma vә metrologiya sisteminin tәkmilləşdirilməsi, xalq tәsәrrüfatının bütün sahәlәrində mәhsulun texniki sәviyyәsinin vә keyfiyyәtinin yüksәldilmәsindә standartlaşdırma vә metrologiyanın istifadә miqyasının genişlәndirilmәsi;

3) respublikada sәnaye məmulatlarının unifikasiyasının inkişafı. Bu, istehsalın ixtisaslaşdırılması, istehsal proseslərinin kompleks mexaniklәşdirilməsi

vә avtomatlaşdırılması, qarşılıqlı әvәzolunmanın, məmulatların istismarının vә təmirinin effektivlik sәviyyәsinin yüksәldilməsi üçün әsas şәrtdir;

4) respublikada ölçmәlәrin eyniliyinin vә dәqiqliyinin təmin olunması, dövlәt metrologiya xidmәtinin әrazi orqanlarının möhkәmlәnmәsi vә inkişafı,

5) onların etalon baza-larının genişlәndirilmәsi, respublikada istehsal olunan materialların vә maddәlәrin standart nümunәlәrinin attestasiyası üzrә işlәrin tәşkili, müәssisәlәrdә buraxılmış ölçmә vasitәlәrinin dövlәt sınağının aparılması;

6) sәnaye məhsullarının dövlәt sınağı vә sertifikasiyası üzrә işlәrin tәşkili;7) standartların vә texniki şәrtlәrin tәtbiq olunmasına vә onlara riayәt edilmәsinә, ölçmә

texnikasının vәziyyәtinә vә tәtbiq olunmasına dövlәt nәzarәtinin tәşkili;8) respublikada buraxılan mәhsulun dövlәt vә sahә standartlaşdırma obyektlәrinә aidiyyatı

haqda tәkliflәrin hazırlanması;9) qoyulmuş qaydada normativ-texniki sənәdlәrin uçotunun vә dövlәt qeydiyyatını hәyata

keçirir, standartların vә texniki şәrtlәrin yenidәn baxılması işlәrinә metodik rәh-bәrlik edir.Respublikada standartlaşdırma üzrә işlәrә tәşkilatı-metodik rәhbәrliyi iqtisadiyyat nazirliyinin

keyfiyyәt, standartlar vә texniki şәrtlәr şöbәsi hәyata keçirir. Bu şöbәnin əsas vözifәlәri aşağıdakıladardır:

1) respublikada standartlaşdırmanın әsas inkişaf istiqamәtlәrini tә'yin etmәk (kompleks vә qabaqlayan standartlaşdırmanın tәtbiq olunması);

2) qüvvәdә olan standartlarda vә texniki şәrtlәrdә verilmiş göstәrijilәrin elmin vә texnikanın nailiyyәtlәrinә, hәmçinin istehlakçıların tәlәblәrinә uyğunluğunu təmin etmәk;

3) dövlәt vә sahә standartlarının layihәlәrinin hazırlanmasının tәşkili vә onların vaxtında tәsdiq olunmasına nәzarәt;

4) standartların tәtbiq olunmasını təmin etmәk vә onlara riayәt edilmәsinә nәzarәt;5) respublikada standartlaşdırma üzrә illik vә perspektiv planların işlәnmәsi (tәrtib

olunması);6) nazirliklәrin, şirkətlәrin standartlaşdırma şöbәlәrinә metodik rәhbәrlik vә onların işinin

koordinasiyası;7) standatlaşdırma üzrə baza təşkilatlarının siyahısının hazırlanması və onun Azərdövlətstandartla razılaşdırılması.

8) dövlət və sahə standartlarının işlənməsi üçün texniki tapşırıqların baxılması və razılaşdırılması, layihələrin ekspertizasının, onların qoyulmuş qaydada baxılması və təsdiqi üçün hazırlanmasının təşkili.

9) Standartlaşdırılma məsələləri üzrə respublikada müşavirələrin, seminarların və konfransların təşkili.

10)Standartlaşdırma sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması və onların kvalikiasiyalarının artırılmasının jari və perspektiv planlarının tərtib olunması.

11)Standartlarda verilmiş norma və göstərijilərin beynəlxalq standartlara, əhalinin və xalq təsərrüfatının tələblərinə uyğunluğunu təmin etmək üçün hər beşillik ərzində normativ-texniki sənədlərin sistematik qaydaya salınmasının və yenidən baxılmasının təşkili.

Mühazirə 12.

Mövzu : Standartlara dövlət nəzarəti və o nların tələblərinin pozulmasına görə

sanksiyalar.

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Dövlət nəzarətinin başlıja vəzifələri.

2. Dövlət nəzarətinin əsas prinsipləri.

3. Pozuntulara görə dövlət sanksiyaları

Azərbaycan Dövlət Standartlaşdırıma və Metrologiya Mərkəzinin (Azərdövlətstandart) və

ələlxüsus onun ərazi orqanlarının əsas fəaloyyət sahələrindən biri standartların, texniki şərtlərin

tətbiq edilməsinə, və onların tələblərinə riayət olunmasına, metroloji təmin və sənaye məhsullarının

keyfiyyətinə dövlət nəzaərtindən ibarətdir. Dövlət nəzarətinin məqsədi standartlaşdırma sahəsində

yol verilmiş bütün pozuntulara görə xəbərdarlıq etmək, tədbirlər görmək, bu pozuntuları aradan

qaldırmaq və bununla da həm dövlətin, həm təsərrüfat subyektlərinin, həm də istehlakçının hüquq

və mənafelərini qorumaqdır.

Dövlət nəzarətinin başlıca vəzifələri standartların, texniki şərtlərin və ölçmə vasitələrinin elmi

səviyyəsini ekspertiza etmək və onların işlənib hazırlanmasında elmin və texnikanın nailiyyətlərinin

daha səmərəli istifadəsinə kömək etməkdən ibarətdir. Dövlət nəzaərtinin səmərəliliyi üç prinsipin

riayət olunması ilə təmin olunur:

1) Yoxlamaların qeyri - asılılığı (inzibati və bir sıra hallarda texniki);

2) Yoxlamaların kompleksliliyi;

3) Yoxlamaların planlı olması pronsipi.

Dövlət nəzaərtini Azərdövlətstandartın yerlərdə fəaliyyət göstərən standartlaravə ölçmə

vasitələrinə nəzaərt üzrə dövlət müfəttişləri həyata keçirirlər.

Yoxlamalara Azərdövlətstandartın dövlət nəzaərtçisi attestasiya olunmuş və bu işə xüsusi

tapşırığı olan vəzifəli şəxs rəhbərlik edir. Yoxlamalara nazirliklərin və şirkətlərin nümayəndələri,

məhsulu istehsal edən və istehlakçı müəssisələrin mütəxəssisləri, keyfiyyət üzrə inspeksiyaların,

elmi – tədqiqat institutlarının kostruktor bürolarının, alı təhsil müəssisələrinin nümayəndələri cəlb

edilə bilər.

Aşağıdakı müəssisə və təşkilatlarda dövlət nəzarəti aparılır:

- məhsul istehsal edən müəssisələr;

- məhsulu istehlak edən müəssisə və təşkilatlar;

- təmir müəsissələri;

- nəqliyyat müəssisə və təşkilatları;

- ticarət təşkilatları və ixrac təşkilatlarının bazaları;

- ali və orta ixtisas təhsil müəssisələri və texniki peşə məktəbləri (bu, Azərdövlətstandartın

xüsusi tapşırığı əsasında aparılır) .

Yoxlamanın aparılmasını asanlaşdırmaq bütün yoxlamaların eyni olması (yəni yoxlanılan

sualların sayı və baxılma dəqiqliyi) üçün ayrıca təlimat və tipli yoxlama formaları tətbiq edilir.

Yoxlamalar ilkin (kompleks) və təkrar yoxlamalara bölünür. Kopleks yoxlama zamanı hər bir

yoxlama obyekti üçün yoxlamanın əsas məzmunu müəyyənləşdirilir və eyni zamanda əlavə

yoxlama momentləri sadalanır. Aktda bütün yoxlanılan məsələlələr (suallar) üzrə həqiqi vəziyyət

əks olunur və aşkar olunan pozuntuların səbəbləri açıqlanır.

Standartlaşdırma sahəsində hər bir pozuntuya görə müqəssir şəxslər üçün cəza tədbirləri

(sanksiyalar) nəzərdə tutulur.

Əgər dövlət nəzarəti nəticəsində standartlar (texniki şərtlərin) tələblərinə cavab verməyən

aşağı keyfiyyətli məhsul istehsalı aşkar edilmişdirsə, onda bu məhsulun satılması tamam qadağan

edilir, yaxud aşağıdakı pozuntular aradan qaldırılana və ikinci yoxlama aparılıb qurtarana qədər

məhsul müəssisədə saxlanılır. Əgər həmin müəssisədə istehsalın təşkili və standartın tələblərinə

uyğun keyfiyyətdə məhsul istehsal imkan vermirsə, onda müəyyən tarixdən aktda göstərilən bütün

məhsulun satışı qadağan olunmalıdır.

Azərdövlətstandart aşağıdakı pozuntulara görə sanksiyalar tətbiq edir:

1. İstehsalçılara (icraçılara, satıcılara) aşağıdakılara görə:

- Normativ sənədlərin tələblərinə cavab verməyən məhsulların istehsalına, satılmasına,

işlərin yerinə yetirilməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə görə - istehsal olunmuş satılmış

malların, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin 25 faizi miqdarında;

- lazımi xəbərdarlıq nişanı olmayan, həmçinin təhlükəli istifadə qaydaları və şəraiti barədə

məlumat vərəqəsi satılan təhlükəli mallarınsatılmasına görə satılmış malların qiymətinin 50 faizi

arasında;

- insanların həyatının, sağlamlığının, əmlakının və mühitin təhlükəsizliyinə dair

Azərbaycan Respublikasında qüvvədə olan standartların, digər normativ sənədlərin tələblərinə

uyğun olmayan xaricdən gətirilmiş malların respublika ərazisində satılmasına görə - satılmış

malların qiymətinin 50 faizi miqdarında;

- standartların və digər normativ sənədlərin tələblərinin pozulması nəticəsində insanların

həyatı, sağlamlığın əmlakı və ətraf mühit üçün təhlükəli məhsul buraxılmasına və satılmasına işlərin

görülməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə - istehsal olunmuş və satılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş

işlərin və göstərilmiş xidmətlərin qiymətlərinin 100 faizi miqdarında;

- buraxılması və satılması qadağan olunmuş malların satılması və işlərin yerinə yetirilməsi

və xidmətlərin göstərilməsinə - satılmış malların, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin

qiymətinin 100 faizi miqdarında;

- məcburi sertifikatlaşdırılmalı, lakin sertifikatlaşdırılmamış məhsullların satılmasına,

işlərin yerinə yetirilməsinə, xidmətlərin göstərilməsinə görə - satılmış məhsulun, yerinə yetirilmiş

işlərin, göstərilmiş xidmətlərin qiymətləinin 25 faizi miqdarında;

- malların sertifikatlaşdırılması qaydalarının isthsalçı tərəfindən pozulmasına görə -

sertifikatlaşdırılma qaydaları satılmış malların qiyməti miqdarında.

2. Sertifikatlaşdırılma qaydalarının sertifikatlardırılma üzrə orqanlar və sınaq laboratoriyaları

tərəfindən pozulmasına görə - sertifikatlaşdırılma üzrə işlərin qiymətinin iki misli miqdarında.

Sanksiyanın məbləği 10 milyon manatdan yuxarı olarsa onun tətbiq olunması haqqında

sərəncam Azərbaycan Respublikasının standartlara və ölçmə vasitələrinə nəzarəti üzrə baş dövlət

müfəttişi tərəfindən verilir.

Standartların və digər normativ sənədlərin tələblərinin pozulmasına görə təsərrüfat

subyektlərinin rəhbərləri üçün inzibati məsuliyyət müəyyən edilmişdir.

Üç misli miqdarında cərimə müəıyyənləşdirilmişdir:

- Normativ sənədlərin tələblərinə cavab verməyən məhsul istehsalı və satışı, işlərin yerinə

yetirilməsi və xidmətlərin göstərilməsi;

- Məcburi sertifikatlaşdırılmalı, lakin sertifikatlaşdırılmamış məhsulun satılması nəticəsində

xidmətlərin göstərilməsi;

- Standartların və digər normativ sənədlərin tələblərinin pozulması insanların həyatı, əmlakı

və ətraf mühit üçün təhlükəli məhsulun istehsalı və satışı;

- İstehlakçıların həyatı, sağlamlığı, əmlakı və bərqərar mühit üçün təhlükəsizlik üzrə

Azərbaycan Respublikası qüvvədə olan standartların və digər normativ tələblərinə uyğun olmayan

xaricdən gətirilmiş məhsulun satılması;

- Lazımi xəbərdarlıq nişanı olmayan, həmçinin təhlükəsiz istfadə qaydaları və şəraiti barədə

məlum olmayan təhlükəli məhsulun satılması.

3. Məhsulların satılmasının, tədarükünün, göndərilməsinin, işlərinin yerinə yetirilməsinin

dayandırılması və ya qadağana edilməsi haqqında sərəncamların pozulmasına görə minimum əmək

haqqı məbləğinin iyirmi misli miqdarında cərimə müəyyən edilir.

4. Dövlət standartlarının tələblərinə riayət edilməsinə dövlət nəzarətini həyata keçirən

orqanların, vəzifəli şəxslərin müvafiq qaydada onlara həvalə edilmiş vəzifələri yerinə yetirməməyə,

səlahiyyətlərini aşmağa, dövlət və ya kommersiya sirrlərini açmağa, əsassız yoxlama və

müdaxilələrə yol verməyə, habelə standarlaşdırma haqqında qanunvericiliyi pozmağa görə

minimum əmək haqqı məbləğinin 30 misli cərimə olunur.

Azərdövlətstandartın yüksək vəzifəli şəxslərin və yaxud rayon Prokuroruna cərimə barədə

sərəncam daxil olduqdan sonra bir ay ərzində şikayət etmək olar. Bu haqda şikayətin sürəti həmin

müddətdə cərimə barədə sərəncam vermiş Azərdövlətstandartın ərazi orqanına göndərilir. Onlar da

öz növbəsində təsərrüfat

subyektinin iş üzrə bütün materialları tələb olunan yerə təqdim etməlidirlər. Bu şikayətə daxil

olduqdan 15 gündən gec olmayaraq baxılır. Şikayət baxıldıqdan sonra aşağıdakı qərarlardan biri

qəbul edilir:

a) Cərimə barədə qərar olduğu kimi saxlanılır, şikayət qəbul edilmir;

b) Qərar ləvğ olunur.

Mühazirə 13.

Mövzu : Standartlaşdırma üzrə işlәrin planlaşdırılması

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Standartlaşdırma üzrə işlərin planlaşdırılmasında məqsəd.

2. Planlaşdırmanın növləri.

3. Planlaşdırma üzrə işlərin ardıjıllığı.

Standartlaşdırma üzrә işlәrin planlaşdırılması dövlәt planlaşdırma sisteminin tәrkib hissәsidir

vә o, elmii-tәdqiqat, tәçrübi-konstruktor vә eksperimental işlәrin aparılması planlarına uyğun

olmalıdır. Standartlaşdırma işlərinin planlaşdırılması ölkәnin standartlaşdırma məsələlәlәri ilә

mәşğul olan bütün tәşkilatların fәaliyyətini koordinasiya etmәk üçün, hәmçinin standartlaşdırmanın

kompleksliliyini vә yüksәk sәmәrəliliyini hәyata keçirmәk üçün vacib iqtisadi amildir.

Standartlaşdırma üzrә perspektiv (10... 15 il) və illik planlar işlәyib hazırlayır vә tәsdiq

edirlər. Planlara adətәn o obyektlәr daxil edilir ki, onların standartlaşdırılmasının

mәqsәdәuyğunluğu tәdqiqatlar nәtiçәsindә müәy-

yənlәşdirilmişdir. Bu tәdqaqatlar adәtәn obyektlәrin işlәnib hazırlanması, istehsalı vә istismarı

prosesindә aparılır. Burada hәmçinin maraqlı tәşkilatların tәkliflәri də nəzərə alınır.

Standartlaşdırma üzrә perspektiv vә illik

planların işlәnmә qaydalarını DÜİST 1,0 -85 müәyyәn edir.

Elmi-tәdqiqat vә tәcrübi-konsturktor işləri, həmçinin dövlәt vә sahә stan-

dartlaşdırmasının perspektv və illik planlarının hәyata keçirilmәsi ilә әlaqәdar digər işlər nazirliklәr

vә şirkətlər tәrәfindәn ölkәnin xalq təsərrufatının inkişaf planlarının müvafiq bölmәlərinə daxil

edilmәlidir. Standartlaşdırma planları-nın işlənib hazırlanmasına metodiki rәhbәrliyi

Azәrdövlətstandart həyata keçirir. Sahә. stahhrtlaşdırılması uzrә illik planların müәssisә

standartlaşdırılması planlarının işlənməsinin təşkilini, qaydalarını vә müddәtlәrini standartlaş-

dırılan mәhsul üzrə müvafiq nazirlik , şirkət, müəssisə və təşkilatlar müəyyən edirlər.

Dövlət vә sahə perspektiv standartlaşdırma planlarını, hәmçinin müәssisә standartlaşdırması

üzrə işlərin planlarını ölkәnin xalq tәsәrrüfatının əsas inkişaf istiqamәtlәri әsasında işlәyib

hazırlayırlar. Vaçib məhsul növləri üçün dövlәt standartlaşdırmasının perspektiv planları

aşağıdakıları özündə birlәşdirir:

-sahәlərarası xarakterli .ümumtexniki vә təşkilatı- metodik standartların işlәnib

hazırlanması üçün tapşırıqlar;

-vacib mәhsul növlәrinin standartlaşdırılması üzrə tapşırıqlar;

-maşınqayırma, çihazqayırma vә xalq tәsәrrüfatının dikәr sahәlәrinin məmulatlarının

unifikasiyası və ümumi maşınqayırmada tәtbiq olunan aqreqatların, qovşaqların və detalların

standartlaşdırılması üzrә tapşırıqlar

-xadq tәsәrrüfatının metroloci minatı üzrə tapşırıqlar;

Dövlәt standartlaşdırmasının perspektiv planları nazirliklәrin, şirkәtlә-rin və Elm vә texnika

komitəsinin təklifləri әsasında Azәrdövlәtstandart tərәfindən hazırlanır. Bu planların işlәnmәsi

zamanı hәmkarlar təşkilatlarının, elmi-texniki cәmiyyәtlәrin vә digәr ijtimai təşkilatların tәkliflәri

nәzәrә alınr. Bu planlar Azərbayjan Respublikası Nazirlәr Kabinetinin qərarı ilə təsdiq edilir.

Sahә standartlaşdırmasının perspektiv planları Azərdövlәtstandartın razılığı ilә nazirlik

tәrәfindәn təsdiq edilir.

Müəssisə standartlaşdırmasının perspektiv planları müvafiq nazirliyin müəssisəyə verdiyi

standartlaşdırma planı əsasında işlәnib hazırlanır. Bu plan-lar müәssisә tәrәfindən təsdiq edilir.

Müəssisələr, elmi-tәdqiqat vә layihә-konstruktor tәşkilatları standart-laşdırma üzrә

tapşırıqlara әsasәn illik dövlət standartlaşdırma planlarına tәk-liflər işlәyib hazırlayir vә onları

standartlaşdırma üzrә baza tәşkilatlarına təq-

dim edirlәr. Bu baza tәşkilatları onlara tәhkim olunmuş mәhsul növlәri üzrә il-lik dövlәt

standartlaşdırma planına ümumilәşmiş təkliflәr hazırlayır vә onları muvafiq nazirliyə tәqdim

etmәk üçün standartlaşdırma üzrә baş təşkilata göndәrir. Baş tәşkilat olmadıqda dövlәt

standartlaşdırma planının layihəsinə ümumilәşdirilmiş təklifləri nazirliyә baza tәşkilatları birbaşa

tәqaim edirlәr.

Dövlәt standartlaşdırılması uzrә illik planlar Azərdövlətstandart tәrәfin-dən tәsdiq edilir. Bu

planlarda aşağıdakılar nәzәrdә tutulur:

1.Yeni dövlәt standartlarının işlәnib hazırlanması, qüvvədə olan dövlәt

standartlarının yenidәn baxılması, vaçib məhsul növlәrinin texniki sәviyyəsin- nin və əsas

keyfiyyәt göstərijilərinin yüksәldilmәsi.

2. Maşınqayırma, cihazqayırma vә xalq tәsәrrüfatının digər sahəlәrinin

məmulatlarının unifikasiya sәviyyәsinin yüksəldilmәsi üzrә tapşırıqlar, ümumi maşınqayırmada

tәtbiq olunan aqreqatların, qovşaqların vә detalların stan-dartlaşdırılması.

3. Sәnaye mәhsullarının dövlәt attestasiyası.

4. Standartların vә texniki şәrtlәrin tәtbiqinә vә onların tәlәblәrinә riayәt olunmasına, ölçmә

vasitәlәrinə dövlәt nәzarәti.

5. Xalq tәsәrrüfatının metroloci təminatı üzrә tapşırıqlar.

Azәrdövlәtstandart tәsdiq olunmuş standartlaşdırma p l an l arını müva-fiq qaydada

nazirliklәrә, şirkәtlərә vә idarəlәrә köndәrir, onlar isә hәmin plan

ları vaxtında özlərinin tabeçiliyindә olan müәssisә vә tәşkilatların, standart-laşdırma üzrə

baza vә baş tәşkilatların planlarına daxil edirlər.

Sahə standartlaşdırması üzrә planların layihələrinin verilmiş məhsul nö-vünün istehsalı

üzrә aparıçi nazirliklər vә idarәlәr tәrtib edirlәr.

Dövlәt, sahә vә müәssisә standartlaşdırma planlarının yerinә yetirilmәsinə nәzarәti

Azәrdövlәtstandart, nazprliklər vә idarәlәr, standartlaşdırma üzrә ba-za və baş təşkilatlar hәyata

keçirirlәr. Azәrdövlәtstandart nazirliklər vә idarәlәr tәrәfindәn tәqdim edilmiş məlumatlara

əsasən illik dövlət standartlaşdırma

planplarının yerinə yetirilməsi haqqtında Azәrbayçan Respublikası Nazirlər Kabinetinə məruzə edir.

Sahə _vә müәssisә standartlaşdırma planlarının yerinә yetirilmәsi hattında tәqdim edilən

məruzələrin dövriliyini vә qaydasını müvafiq olaraq nazirliklər (idarәlәr) vә müәssisə vә tәşkilatlar

tə'yin edirlər.

Mühazirə 14.

Mövzu : Sahələrarası standartlaşdırma sistemləri.

Ədəbiyyat:


Plan :

1. Məhsul keyfiyyətini təmin edən standartlar.

2. İdarəetmə və informasiya üzrə standartlar sistemi.

3. Sosial sahənin standartlar sistemi.

Sahələrarası standartlaşdırma sistemlərinə bir çox milli və dövlətlərarası standartlar daxildir.

Gələcək perspektivdə ümümtexniki sistemlər rolunu həyata keçirən sahələrarası standartlaşdırma

sistemləri texniki nizamlamanın ümumtexniki sistemlərinə transformasiya olunaraq tərkibinə milli

standartları və hətta texniki reqlamentləri daxil etməlidirlər.

Sahələrarası standartları şərti olaraq aşağıdakı üç istiqamətə bölmək olar:

1. məhsul, işlər və xidmətlərin keyfiyyətini təmin edən standartlar;

2. idarəetmə və informasiya standartları;

3. sosial sahə standartları.

Yuxarıda ğöstərilən hər bir istiqamətdə təqdim olunan standartlar kompleksinin

xarakteristikalarına nəzər yetirək.

Birinci istiqamətin standartlarını aşağıdakı qruplarda təsvir etmək olar:

istehsalın texniki hazırlanması standartları

istismar mərhələsində keyfiyyətini təmin edən standartlar;

keyfiyyət sistemləri üzrə standartlar;

məhsulun ayrı –ayrı xassələrinə tələblər təyin edən standartlar.

1. Maşınqayırma və cihazqayırma məmulatlarının istehsalının texniki hazırlığının əsasını

konstruktor və texnoloji hazırlanma təıkil edir. Elmi- tədqiqat işləri ilə birgə konstruktor və

texnoloji hazırlıq məmulatın yaradılması mərhələsi olaraq məhsulun keyfiyyətini formalaşdıran

mərhələdir. Bu mərhələdə sifariıçi layihələndiricinin istehsal və istehlaka olan maraqlarının rasional

uzlaşmasını təmin edir. Bu məsələnin ən vacibi yüksək texniki səviyyyə malik olan məmulatın

yaradıl-

ması, eyni zamanda yeni texnikanın mənimsənilməsi və işlənməsi əmək həcminin azaldıllması və

istehsalın çevikliyinin yüksəlməsidir. Hal- hazırda bizim respublikada qüvvədə olan sahələrarası

standartlaşdırma sistemi işlənmişdir.

2. İstismar mərhələsində keyfiyyəti təmin edən standart sisteminə istismar sənədlərinin

(İS) standartları daxildir (istismar üzrə rəhbərliklər, pasportlar, etiketlər) . Siravi alıcılar üçün onlar

əmtəəni müşayət edən sənədlərdir. Bu istiqamətin əsası: QOST 2.6 01 standartı sayılır. Standartda

mürəkkəb texniki məmulatların istismar sənədlərinin strukturuna və tərkibinə tələblər təyin olunur.

O cümlədən, standart istismar sənədinin ,, təhlükəsizlik texnikası üzrə göstərici-lər,, bölməsini

ayrıca göstərmək və bölmədə ayrı- ayrı istismar qaydalarının ,,qadağandır,, yadda saxlayan,, növ

xəbərdaredici göstəricilər hesabına yerinə yetirilməsini istehlakçıların nəzərinə çatdırmağı

istehalçılardan tələb edir.

İstehlakçının effektiv olaraq əmtəənin keyfiyyətinin idarə olunmasına qoşulması istismar

şəraitinin savadlı yazılmasından aslıdır.

Məlumdur ki, istismar şəraitində məişət texnikasının 20%-nin vaxtından əvvəl dayanması

istismar qaydalarının pozylması ilə ələqədardır. Göstərilən standart istehsalat təyinatlı məhsullara

və həmçinin xalq tələbatı əmtələrə şamil olunur.

3. Keyfiyyət sisteminə tələblər ilk dəfə 1987-ci ildə standartlaşdırma üzrə beynəlxalq

təşkilatın İSO 9000 seriyalı dörd standartında (İSO 9000- İSO 9004) müəyyən olunmuşdur. 1994-cü

ildə dəyişiliklər edildikdən sonra standartların ikinci versiyası təsdiq olundu: İSO

9000:2000 ,,Keyfiyyyət menecmenti sistem-ləri,, əsas müddəalar və lüğət,, , İSO

9001:2000 ,,Keyfiyyət menecmenti sistemləri. Tələblər,, , İSO 9004:2000 ,,Keyfiyyət menecmenti

sistemləri. Fəaliyyətin yaxşılaşdırılması üzrə tövsiyələr,, .

Təsdiq olynmağa İSO 19011 ,, Keyfiyyət menecmenti sistemlərinin və ətraf mühitin

mühafizəsinin yoxlanması üzrə rəhbəredici göstəricilər,, hazırlanmışdır. Əsasını təşkil edən İSO

9001 və İSO 9004 standatları 3-cü versiyada özləri arasında tam harmasiya olunmuşdur. İSO 9004

standatının hər bölməsində İSO 9001 standatının müvafiq bölməsinin mətni göstərilmişdir. Belə

uyğunlaşmaya baxmaya-raq standatların təminatları müxtəlifdir: İSO 9004 keyfiyyət menecmenti

sistemlərinə tələbləri təyin edərək sertifikasiya məqsədləri üçün istifadə olunur; İSO 9004

Keyfiyyət menecmenti sistemidə təşkilatın bütövlükdə fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə

metodiki kömək göstərir.

İSO 9001 və İSO 9004 standatlarının digər standatlar sistemləri ilə uyğunlaşması

planlaşdırılıb, o cümlədən İSO 14001 və İSO 14004 (ətraf mühitin idarə olunmasını

reqlamentləşdirən standatlar).

İSO 9001 beynəlxalq standartın tələbləri buraxılan məhsulun və ya göstərilən xidmətin

növündən, ölçülərindən aslı olmayaraq bütün təşkilat üçün ümumi sayılır. Əgər İSO 9001

standartının hansısa tələbləri təşkilatın və buraxılan məhsulun xüsusiyyətindən istifadə oluna

bilməzsə, onları ixtisara salmaq olar. Nəzərə alınmalıdır ki, əgər ,,Məhsulun həyat tsikli prosesləri,,

bölməsində göstərilən tələblər təşkilatın, istehlakçıların tələblərinə və müvafiq reqlamentlərə uyğun

olan məhsulu istehsal etmək imkanlarına təsir etmirsə, bu bölməni ixtisar etmək olar.

İnformasiya və idarəetmə bir- biri ilə sıx bağlıdır və ona görə də vaxtında əldə olunan

dolğun iinformasiya, idarəetmədə qərarın qəbul olunmasının vacib şərtidir. Bu istiqamətin

standartlarının vacib vəzifəsi idarəetmə proseslərində və informasiya texnologiyalarında istifadə

olunan sənədlərin uifikasiyasıdır.

Idarəetmə sənədlərinin standartları - İdarəetmə qərarlarının qeyd olunması hər bir

idarəetmə aparatında mövcuddur - ən yüksək səviyyədə olan ali dövlət orqanlarından kiçik

kommersiya təşkilatına qədər. Dövlətin təsərrüfatının və ictimai həyatının inkişafı ilə ağlı

informasiya həcminin böyüməsi idarəetmə sənədlərinin sayının mütəmadi olaraq artmasına gətirib

çıxarır. Sənədlərin yara-dılması və işlənməsinə getdikcə daha çox xərclər sərf olunur. Avropa

firmalarının məlumatına görə başdansovma tərtib olunmuş işgüzar məktublar səbəbindən

kompaniyalar hər həftə bir neçə milyard dollar zərər çəkirlər.

Idarəeymə sənədlərinin yaradılması ilə bağlı xərclərin azaldılması yollarından biri çoxlu

miqdarda informasiyanın azaldılması, sənədləirn qurulma-sının ümumi modelinin yaradılması,

vahid terminologiyanın istifadə olunması, mətnlərin tipləşdirilməsi hesabına onların

standartlaşdırılması və unifikasiyasının aparılmasıdır.

Idarəeymə sənədlərinə təşkilatı sərəncam verən, xarici ticarət, hesabat- statistik, mühasibat-

maliyyə, hesabat- pul və digər sənəd növlərini daxil etmək olar.

Təşkilati- sərəncam verən sənədlərə tələbləri QOST 6.38 standartı müəyyən edir. Bu standart

aşağıdakı sənədləirn işlənməsini reqlamentləşdirir: əmrlər, sərəncamlar, aktlar, xidməti məktublar,

anketlər, tədqiqatlar, qərarlar, qətnamələr, təlimatlar, stat cədvəli, göstəricilər, nizamnamələr. Xarici

ticarət sənədləri milli və beynəlxalq standartlaşdırma obyektidir. Gələcəkdə Azərbaycan

Respublikası Beynəlxalq ticarət təşkilatına daxil olarsa, o zaman ticarət üzrə milli standartların İSO

standartları ilə harmonizasiyası olunması aktual məsələyə çevriləcək. Xarici ticarət əməliyyatlarının

səmərəliliyinin artmasında, idarəetmə, ticarətdə və nəqliyyatda məlumatların elektron mübadiləsinin

beynəlxalq sisteminin böyük rolu vardır (Elektronic Data interchangefor for Administration,

Commerce and Transport- EDİFACT).

Xarici ticarət əlaqələrinin aparılması proseslərində böyük həcmdə məlumat-lar istifadə olunur

və onları ötürmək, qəbul və qeyd etmək lazımdır. Xarici tica-rət müqavilələrinin və

sənədləşdirilməsinin payına əmtəə dövriyyəsi xərclərinin 1,5 %-i düşür. Əlavə olaraq xarici ticarət

informasiya axınının mürəkkəb struktu-ralarında və bu prosesdə böyük miqdarda təşkilatların iştirak

edilməsində məlumatların doğruluğu və ötürmə operativliyi aşağı düşür. Ticatət prosedurala-rının

xeyli səmərələşdirilməsi iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərdə informasiya mübadiləsinin

kağızsız texnologiyasına (məlumatların elektron ötürülməsi və işlənməsi) keçməklə mümkün oldu.

EDİFACT standartları istifadə olunan rabitə vasitələrindən, EHM növündən, sistemlərin tətbiqindən

(kommersiya, nəqqliyat, idarəetmə və s.) asılı olmayaraq məlumat mübadiləsinin universal dili

sayılır.

Informasiya texnologiyalarının standartları - İnformasiya texnologiyası cəmiyyəti bütün

lazım olan informasiya ilə təmin etmək imkanı yaradan vasitə və üsullar toplusu olur.

Müasir informasiya texnologiyası bir tərəfdən hesablama texnikası, informasiya və

kommunikasiya sistemləri, digər tərəfdən informasiyanın işlənməsi, ötürülməsi, saxlanması və

istifadə olunması vasitələrinin birliyidir. Hal-hazırda informasiya texnologiyalarının kompleks

standartları formalaşma və içlənmə mərhələsindədirlər.

Informasiya texnologiyaları sahəsində İSO1BEK beynəlxalq təşkilatları tərəfindən işlənmiş

kompleks proqram 8 istiqamətdə standartların işlənməsini nəzərdə tutur:

Açıq sistenlərin qarşılıqlı əlaqəsi;

Proqramlaşdırma dilləri və sistemləri;

Texniki vasitələr;

Məlumat elementləri və informasiyanın kodlaşdırılması;

Informasiya daşıyıcıları;

Informasiyanın qorunmasının metodları və vasitələri;

Mikroprosessor sistemləri;

Sənədlərin və əkslərin yazılması, aparılması və istifadə olunması üçün mik-roqrafiya və

optik yaddaş.

Sosial sahənin standartlar sistemi təhlükəsizlik qaydalarını reqlamentləşdirir. Onları 3 qrupa

bölmək olar:

1. Fövqaladə vəziyyətlərdə təhlükəsizlik standartlar sistemi (kompleksi)

2. ,,Əmək təhlükəsizliyi standartlar sistemi,, kompleksi;

3. tədbirlərin qorunması üzrə standartlar kompleksi.

.. Fövqaladə vəziyyətlərdə təhlükəsizlik,, - standartlar kompleksinin hər bir dövlətdə

yaradılması standartlaşdırma sahəsinin aktual məsələsinə çevrilmişdir. Texnogen və təbii qərarlar

nəticələrinin aradan qaldırma təcrübəsi idarəetmə orqanlarının və əhalinin qəza vəziyyətlərində

fəaliyyətə hazırlığının aşağı səviy-yədə olduğunu və bu məsələləri reqlamentləşdirən normativ

sənədlərin olmaması və yaxud qeyri- mükəmməl olmalarını göstərdi. Məsələn, Çernobıl qəzasının

nəticələrini aradan qaldırmaq üçün Belarusun büdcəsinin 20, Ukraynanın 12, Rusiyanın 1 %-i sərf

olundu.

Müasir sənaye müəssisələri gələcəkdə mümkün olan qəza vəziyyətlərinin qarşısını almaq

məqsədilə böyük maliyyə xərcləri sərf edirlər. Məsələn, bir sıra sənaye müəssisələrində bu göstərici

ümumi kapital qoyuluşunun 20- 25%-ni təşkil edir.

Yuxarıda göstərilənlərlə ələqədar olaraq qəza vəziyyətlərində sənaye və sosial təyinatlı

obyektlərin və əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə dövlət standartlar kompleksinin

iılənməsi zərurəti yaranmışdır.

,Əmək təhlükəsizliyi standartlar sistemi,, -standartlar kompleksi öz obyekti kimi ,,insan –

maşın –mühit,, sistemini nəzərə alaraq istehsalatda və məişətdə insanların sağlamlığının

qorunmasını təmin etmək məqsədilə qəzalardan və bədbəxt hadisələrdən gözlənilməsi kimi məsul-

vacib sosial funksiyanı yerinə yetirirlər.

Standartlar kompleksinə 350-dən çox standart daxildir və bu standartlar kompleksin əsasını

QOST 12. 0.001 təşkil edir. Göstərilən standart sisteminin tə-yinatını, strukturunu, məzmunuu təyin

edir, bina və qurğulara, işçilərin mühazirə vasitələrinə, istehsal proseslərinə, istehsalat avadanlığa

təhlükəsizlik tələblərini müəyyən edir. Əmək təhlükəsizliyi standartları bir sıra məhsul növlərinin

və xidmətlərin məcburi sertifikasiyasının normativ bazasının əsasını təşkil edir.

,,Təbiətin mühafizəsi və təbii sərvətlərin istifadəsinin yaxşılaşdırılması ,,standartlar

kompleksinə ..30-dan çox standart daxildir.

Göstərilən standartlar kompleksi bütün istehsal sahələrini əhatə edəcək bir təbii resursların

istismarı ilə digərlərinə zərər vurmaqla istifadə edilməsinin qarşısının alınmasına istiqamətləndirilib

və təsərrüfatın bütün sahələrində fəaliyyət göstərən müəssisələrin ətraf mühitə mənfi təsir

göstərməsinin qarşısını alır.

Təbii mühitin qorunmasına kompleks yanaşmanın təmin edilməsi məqsədilə QOST

17.0.0.01 ,,Təbiətin mühafizəsi və təbii sərvətlərin istifadəsinin yaxşılaşdırılması. Əsas müddəalar,,

əsasverici standartı ilə sistemdəki aşağıdakı standartlar kompleksinin iılənməsi nəzərdə

tutulur: ,,Təbiətin qorunması. Hidrosfer,,

,,Təiətin mühafizəsi. Atmosfer,, ,, Təiətin mühafizəsi. Flora,, ,, Təiətin mühafizəsi. Fauna,,

və s. Hır bir standartlar kompleksi terminlər və təyinatları, kompleksin obyektlərinin təsnifatını və

vəziyyətinin göstəricilərini müəyyən edir. ,,Təbiətin mühafizəsi fəaliyyətinin normativ təminatının

geniş və zəngin olmasına görə Avropa dövlətləri arasında Almaniyanı xüsusi qeyd etmək olar.

Almaniyanın qanunvericiliyində ətraf mühitin qorunması sahəsində 2000-dən çox akt qəbul

olunmuıdur. Sosial sahənin standartlar kompleksi həddindən artıq dolmuş əmtəə bazarlarında sərt

rəqabətin böyüməsi əmtəə ilə xidmət istehsalçılarının yeni- yeni rəqabət üstünlüklərinin axtarılması

zərurətini təyin edir. Təşkilatın idarə olunması prosesində insan hüquqlarının gözlənilməsi və sosial

loyallığı cəmiyyət qarşısında öz sosial – etik məsuliyyətini tətbiq etmək üçün geniş istifadə olundu.

Müəssələr tərəfindən sosial –etik problemlərinə birmənalı yanaşılması üçün sosial –etik loyallıq

meyyarları işlənib təyin olunması və normativ sənədlərin yaradılması zırurıti yaranmıışdır. ABŞ və

İngiltərə firmalarının təşəbbüsü və bəzi beynəlxalq təşkilatların mütəxəssislərini cəlb etməklə

maraqlı tərəflərin səyi nəticəsində konsensus əsasında SA 8000 (Sosial Accounta-bility 8000)

standartı qəbul olunmuşdur. SA 8000 standartı insan hüquqlarının ümumdünya deklarassiyası, uşaq

hüquqları üzrə BMT-nin konvensiyası və beynəlxalq əmək təşkilatların konvensiyalarına və

tövsiyyələrinə əsaslanır.

SA 8000 standartın uyğunluğunu sertifikatlaşdıran təşkilatlar və müəssisələr –rəqibllər

qarşısında tenderlərin aparılmasında, məhsulun potensial sifariıçilərinin axtarılmasında üstünlüklər

əldə edirllər. Əksinə olaraq sosial və etik normalara riayət etməyən müəssisələr mütəxəssislərin

diqqətinə ümid etməməlidirlər.

Mühazirə 15

Mövzu : Dövlətlər arası standartlaşdırma sistemi

Ədəbiyyat:


Plan:

1. MDB dövlətlərində standartlaşdırma sistemi.

2. Standartlaşdırma üzrə dövlətlərarası texniki komitələr.

3. Avropa və MDB dövlətləri ilə standartlaşdırma sistemi.

13 mart 1992-ci ildə keçmiş SSSR-yə daxil olan dövlətlərin nümayəndələri tərəfindən

standartlaşdırma sahəsində uzlaşan siyasətin aparılması üzrə Razılaşma qəbul olunmuşdur.

Göstərilən sənəd dövlətlərarası standartlaşdırma sisteminin əsasın qoymuşdur. Sənədə əsasən

aşağıdakılar qəbul olunmuşdur:

- qüvvədə olan QOST- lar dövlətlərarası standartlar kimi tanınsın;

- keçmiş SSSR- nin etalon bazası birgə əmlak kimi tanınsın;

- metrologiya, standartlaşdırma və sertifikasiya sisteminin qarşılıqlı tanınması üçün

ikitərəfli razılaşmaların əldə olunması zəruri sayılsın.

Dövlətlərarası səviyyədə standartlaşdırma, metrologiya və sertifikasiya üzrə Dövlətlərarası

şura yaradılmışdır. Onun əsas funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:

- standartlaşdırma sahəsində fəaliyyyətin prioritet istiqamətlərinin işlənməsi;

- dövlətlərarası standartların layihələrinin təsdiqlənməsi və standart kimi qəbul

olunmasına təqdim olunması;

Şura tərəfindən qəbul olunmuş qərarlar Şuraya daxil olan bütün dövlətlər üçün məcburi

sayılır, 1992-ci ilə qədər QOST abreviaturası keçmiş SSSR-nin dövlət standartı kimi qəbul

olunmuşdur və MDB dövlətlərinin nümayəndələri yeni qəbul olunan dövlətlərarası standartlar üçün

bu abreviaturanı saxlamaq qərarına gəlmişlər.

Dövlətlərarası standartlaşdırma sisteminin əsas işçi orqanı Belarusiyanın Minsk şəhərində

yerləşən standartlaşdırma, metrologiya və sertifikasiya üzrə bürodur

Qəbul olunmuş ənənəyə görə Büronun iclasları ardıcıl olaraq Razılaşmada iştirak edən

dövlətlərdə aparılır.

Dövlətlərarası standartlaşdırma sisteminin (DSS) fəaliyyəti nəticəsində SSSR-də mövcud

olan normativ sənədlərin fondları və etalon bazası saxlanııııııl-mışdır. (25 min dövlət, 35 min

texniki- iqtisadi informasiyanın təsnifçiləri, 140 fiziki kəmiyyət vahidlərinin metroloji etalonları).

Hal- hazırda MDB dövlətlərinin milli sertifikasiya sistemlərinin qarşılıqlı tanınması prosesi tam

başa çatmışdır.

Standartlaşdırma üzrə dövlətlərarası texniki komitələr DSS-nin işçi orqanları olaraq

dövlətlərarası standartların iılənməsi və dövlətlərarası standartlaşdırma sahəsində digər konkrekt

işlərin aparılması üçün yaradılmışdır. 200- dən artıq texniki komitələrin fəaliyyəti qəbul olunmuş

illik plana uyğun olaraq QOST- ların iılənməsinə yönəlmiıdir. Dövlətlərarası standartlar və onlarda

dəyiıiliklər DSS- nin qərarı ilə qəbul olunur. QOST-un layihəsi kimi razılaşmanın iştirakçəsə olan

hər hansı bir dövlətin standartlaşdırma orqanı özünün qüvvədə olan milli standartlarını təklif edə

bilər. MDB ərazis çərçivəsində DSS təşkilatının apardığı böyük işləri nəzərə alaraq standartlaşdırma

üzrə beynəlxajq təşkilat (İSO) Dövlətlərarası standartlaşdırma sistemini standartlaşdırma üzrə

beynəlxalq regional təıkilat kimi tanımışdır. DSS-in yeni adı standartlaşdırma, metrologiya və

sertifikasiya üzrə Avrasiya şurası (SSAS) kimi qəbul olunmuıdur. Dövlətlərarası standartlaşdırma

sisteminin fəliyyətində ən mürəkkəb problem uyğunluğun təsdiqlənməsinin regional sisteminin

iılənməsi sayılır. Bu günə qədər hər bir dövlət milli sertifikasiya sisteminin uyğunluq nişanı və

qəbul olunmuş qaydaları ilə fəaliyyət göstərir. Vahid qaydalara və uyğunluq nnişanlarına keşilməsi

prosesi dövlətlərin səlahiyyətli nümayəndələrinin müssbət rəylərinə baxmayaraq mürəkkəb və

göründüyü kimi uzunmüddətli olmamaqdır. Ukrayna dövlətinin xüsusi fikrinə görə regional

sistemin yaradılmasını məqsədəuyğun saymaq olmaz.

SSAS-da MDB dövlətləri üçün beynəlxalq Avropa standartlarının birbaşa istifadə olunması

haqqında məsələyə baxılmışdır və qeyd olunmuşdur ki, Avropa standartlarının MDB dövlətlərarası

sdandatrtı kimi istifadə olunması üçün aşağıdakı qaydalara riayət olunmalıdır:

Sdandartın titul vərəqəsində MDB standartının hansı Avropa standartına uyğun olduğu

göstərilməlidir;

Çıxış məlumatlaında göstərmək lazımdır ki, sənədin hər bir vasitə ilə təkrarlanması

Standartlaşdırma üzrə Avropa komitəsinin (SAK) icasəsi ilə aparıla bilər;

Avronormalara zidd olan MDB dövlətlərinin bütün milli standartları dövriyyədən

çıxarılmalıdır;

Avronormaların birbaşa istifadə olunmalı olan standartlarının nüsxələrini mütləq

Standartlaşdırma üzrə Avropa komitəsinə göndərilməlidir;

Dövlətlərarası standartlaşdırma sistemi və Standartlaşdırma üzrə Avropa komitəsi

təşkilatları arasındakı razılaçdırma çərçivəsində birbaşa istifadə olunması üçün

Dövlətlərarası Şuraya standartlar təmənnasız verilir.

Dövlətlərarası standartlaşdırmanın aktual problrmi Dövlətlərarası standartların beynəlxalq

standartlarla harmonizasiya olunmasıdır.

Standartların harmonizasiya prosesində İSO1BEK 21:1999 ,,Beynəlxalq standartların

regional və ya milli standart kimi qəbul olunması,, sənədinin prinsipial müddəaları mütləq nəzərə

alınmalıdır.

Beynəlxalq qaydalara uyğun olaraq dövlətlərarası standart beynəlxalq standartlarla

eyniləşdirilmiş və ya modifikasiya olunmuş şəkildə qəbul oluna bilər. Eyniləşdirilmiş standart

beynəlxalq standartdan məzmunu və tərkibinə görə fərqlənmir.

Dövlətlərarası standartın şəkildəyişməsi aşağıdakı istiqamətlərdə aparıla bilər:

- qeydlərin, çıxarışların, əlavələrin və biblioqrafiyanın istisna olması;

- ayrı- ayrı xarakteristikaların, göstəricilərin və s. dəyişdirilməsi;

- standartın strukturunun dəyişdirilməsi;

Dövlətlərarası standartlaşdırma sisteminin perspektiv məsələləri sırasında standartlaşdırma,

sertifikasiya və metrologiya sahəsində İSO1BEK, SAK və digər beynəlxalq və regional təşkilatlarla

əməkdaşlığın inkişaf edilməsi, DSS-i çərçivəsində

sınaq laboratoriyalarının akkreditasiyası üzrə Avro- Asiya regional təşkilatın yaradılması,

standartlaşdırma, sertifikasiya və metrologiya üzrə gələcək mütəxəssislərə tədris olunan fənlərin

unifikasiya probleminin həlli və s. məsələlər də vardır.

Mühazirə 16.

Mövzu : Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq və regional təşkilatlarlar

Ədəbiyyat:


Plan :

1. Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlar.

2. Standartlaşdırma üzrə regional təşkilatlar.

3. Standartlaşdırma üzrə skandinaviyaarası təşşşkilatlar (İNSTA)

4. Standartlaşdırma üzrə Panamerika komitəsi (KORANT)

Beynəlxalq standartlaşdırma – standartlaşdırma üzrə təşkilatlar və onların fəaliyyət

məhsullarının məcmuudur: yəni, standartlar, tövsiyyələr, texniki hesabatlar və digər elmi- texniki

məhsullar.

Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilat İSO 1947-ci ildən fəaliyyət göstərir. Onun

fəaliyyət dairəsi BEK- in kompetensiyasına aid olan elektronika və elektrotexnikanı istisna etməklə

bütün sahələr üzrə standartlaşdırmanı əhatə edir. 2003-cü ilin məlumatına görə İSO təşkilatında 146

dövlət iştirak edir. İSO-nun maliyyə fondu dövlətlər tərəfindən ödəmələrdən, standartların və digər

nəşrlərin satışından formalaşır. İSO-nun orqanları Baş assambleya, İSO şurası, şura komitələri,

texniki komitələr və mərkəzi katibliklərdir. İSO-nun ali orqanı – Baş assambleyadır (şəkil 1).

Baş assambleyanın sesiyalararası mərhələlərində təşkilatın işinə standartlaşdırma üzrə milli

təşkilatın nümayəndələri daxil olunan şura rəhbərlik edir. Şura nəzdində İSO-nun texniki

komitələrinə rəhbərlik edən icra bürosu yaranmışdır.

Beynəlxalq standartların layihələrini texniki komitələr çərçivəsində fəaliyyət göstərən işçi

qruplar işləyirlər. Texniki komitələr (TK) ümumitexniki komitələrə və texnikanın konkrekt

sahəsində işləyən komitələrə bölünürlər. Ümumitexniki komitələr (İSO təşkilatında onların sayı 26-

dır) ümumitexniki və sahələrarası məsələləri həll edirlər. Məsələn, onlara aşağıdakıları aid etmək

olar:

TK 12 ,,Ölçü vahidləri,, TK 19 ,,Üstün tutulan ədədlər,, TK 37 ,,Terminologiya,, Digər

texniki komitələr (onların sayı 140-dır) texnikanın konkrekt sahələrində fəaliyyət göstərirlər.

Məsələn: TK 22 ,,Avtomobillər,, TK 39 ,,Dəzgahlar,,

Əgər texniki komitənin fəaliyyəti tam bir sahəni əhatə edirsə, onun tərkibində əlavə olaraq

yarımkomitələr və işçi qrupları fəaliyyət göstərir.

İSO təşkilatının hər bir üzvü maraq dərəcəsindən aslı olaraq texniki komitələrin (TK) işində

iştirak etməsinin statusunu təyin edir. İSO təşkilatına üzvlük aktiv və müşahidəçi kimi ola bilər.

Bxeynəlalq standart layihəsi o zaman qəbul olunmuş sayılır ki, TK-nin aktiv üzzvlərinin 75%-i

lehinə səs vermiş olsun

2000-ci məlumatına görə hal – hazırda İSO-nun 14 mindən artıq beynəlxalq standartı

fəliyyətdədir. Onların 75%-i əsas və sınaq metodlarına aid olan standartlardır. Beynəlxalq

standartlaşdırma praktikasında məhsula dair standartların iılənməsində məhsulun vahid sınaq

metodlarının təyin olunmasına, markalandırma tələblərinə, terminologiyaya xüsusi nəzər yetirilir.

Onlarsız istehsalçı və istehlakçı arasında qarşılıqlı anlaşma mümkün deyil. Əlavə olaraq Beynəlxalq

standartlar insanların həyatı və sağlamlığı, ətraf mühitin təhlükəsizliyi qarşılıqlı əvəzolunmasını və

texniki uyğunluğa olan tələbləri təyin edir.

Ümumtexniki və sahələrarası TK –in fəaliyyəti nəticələrinə nəzər yetirərkən burada ölçü

vahidlərinin beynəlxalq sisteminin işlənməsi, yivlərin met-rik sisteminin, bütün növ nəqliyyatla

yüklərin daşınması üçün konveyerlərin stan-dart ölçü və konstruksiyaların qəbul olunmasını qeyd

etmək olar. Hal- hazırda 1979-cu ildə yaradılmış Tk 176 ,,Keyfiyyət sistemlərinin təmin olunması,,

xüsusi olaraq nəzəri cəlb edir.

Texniki

Büro

İSO şurası

prinsiplərinin öyrənilməsi üzrə komitə (STAKO)

(PLAKO)

rilməsi üzrə

komitə

(KASKO)

Üzrə komitə

(İNFKO)

kömək üzrə

komitə

(DEVKO)

müdafiəsi

üzrə komitə

(korobko)

Üzrə komitə

(REMKO)

İşçi bürosu

Mərkəzi

katiblik

Texniki

komitələr

Yarım komitələr

İşçi qruplar

Şəkil 1. İSO-nun strukturu

Şəkildən göründüyü kimi İSO şurasının digər orqanlarına texniki büro və altı komitə

daxildir. Məhsulun standartlara uyğunluğunun qiymətləndirilməsi üzrə komitə (KASKO) 1970-ci

ildə bütün dövlətlərdə sertifikasiyanın dinamik inkişafı ilə bağlı yaradılmışdır. Bu orqana bütün

dövlətlər üçün sertifikasiyanın bütün aspektləri üzrə beynəlxalq tövsiyələrin işlənməsi həvalə

olunmuşdur.

KOROLKO –nun fəaliyyətinə aşağıdakı məsələlər daxildir:

Məhsulun standartlaşdırılmasından istehlakçıların max. effekt əldə etmək üçün kömək

yollarının öyrənilməsi;

Istehlakçıları informasiya ilə təmin etmək, maraqları qorumaq, standartlaş-dırma

məsələləri üzrə təhsil proqramları ilə təmin etmək üçün standart tövsiyələri işləmək;

İNFKO –nun məsələlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

1. İSO-nun informasiya şəbəkəsinin fəaliyyətinə rəhbərlik (İSO NET) ;

2. İnformasiya xidmətləri sahəsində təşkilat üzvlərinin fəaliyyətinin koordinasiyası;

Hal- hazırda İSO təşkilatında işlər 200 texniki komitələr çərçivəsində aparılır

İSO-nun beynəlxalq standartları məcburi sayılmır və hər bir dövlət onu bütövlükdə hətta

ayrı- ayrı bölmələrini istifadə edə bilər və ya standartı istifadə etməyə də bilər.

Xarici mütəxəssislərinin qiymətləndirilməsinə görə sənaye cəhətdən inkiıaf etmiış dövlətlər

İSO standartlar fondunun 80%-dən istifadə edirlər.

Beynəlxalq elektrotexnika komissiyası BEK, elektrotexnika, radiotexnika və rabitə

sahəsində standartları işləyir. Bu təşkilat 1906-cı ildə yaranmışdır. İstənilən məsələlərin

ümumiliyini və ayrı- ayrı texniki orqanlarının fəaliyyətinin təkrarlanma ehtimallını nəzərə alaraq bu

təşkilatlar arasında müqavilə bağlanmış-dır. Müqavilənin şərtləri bir tərəfdən fəaliyyət dairəsini

fərqləndirir və digər tərəf-dən texniki fəaliyyəti koordinasiya edir. BEK təşşkilatının tərkibində 56

üzv işti-rak edir. BEK –in ali rəhbəredici orqanının tərkibində bütün milli komitələr təmsil olunan

şura fəaliyyət göstərir. BEK-in büdcəsi bu təşkilatın üzvü olan dövlətlərin vergilərindən və

beynəlxalq standartların satışından gələn gəlirlərin hesabına əsasən formalaşır. BEK-in texniki

orqanları İSO təşkkilatında olduğu kimi texniki komitələr, yarımkomitələr və işçi qruplarından

ibarətdir. BEK-in daxilində 80 texniki komitə fəaliyyət göstərir. Hal- hazırda BEK tərəfindən 45

min standart, texniki hesabat və tövsiyələr işlənib.

Mütəxəssislərin fikrincə gələcəkdə İSO və BEK təşkilatlarının fəaliyyəti daima

yaxınlaşacaq: birinci mərhələdə beynəlxalq standartların vahid hazırlanma qaydalarının işlənməsi,

birgə texniki komitələrin yaradılması, ikinci mərhələdə iki təşkilatın birləşdirilməsi (hər bir dövlət

İSO və BEK təşkilatlarında eyni milli beynəlxalq standartlaşdırma orqanları ilə təmsil olunacaqdır).

İSO və BEK təşkilatlarının beynəlxalq standartların işlənmə müddətlərinin qısaldılması

aktual məsələyə çevriləcəkdir (hal- hazıda onların işlənməsinə orta hesabla 4- 5 il sərf olunur).

Beynəlxalq bazarın qlabolaşdırılması insanların, əmtəələrin, kapitalın və informasiyanın

səəərbəst hərəkəti yolunda sərhədlərin silinməsi ilə xarakterizə olunur və dövlətlərin vahid

standartlara keçməsini tələb edir.

Hələ ki, İSO üzvü dövlətlərinin milli standartlar daxilində beynəlxalq standartların istifadə

olunmasının orta göstəricisi 22%-dir. Daha inkişaf etmiş dölətlərdə bu göstərici 40%-ə çatır.

Elektrorabitə üzrə beynəlxalq şura (İTU) – (İnternational Telekommunikation Union) dövlət

təşkilatlarının və kommerssiya kompaniyalarının elektrorabitə xidmətlərinin və şəbəkələrinin

inkişafı üzrə fəaliyyətləri koordinasiya edən beynəlxalq təşkilatdır. İTU –nun yaranmasının kökü

X1X əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. İTU- nun ən böyük nəaliyyətlərindən biri 1999-cu ildə qəbul

olunmuş ,,Yüksək dəqiqliyə malik olan televiziya sistemi üzrə tövsiyələr,, adlı sənədin qəbul

olunmasıdır. Bu sənəddə XX1 əsrin televiziyasının əsas baza parametrləri qeyd olunmuşdur

(sətrlərin sayı, kadr formatı, açılma sistemi).

BMT- nin Avropa iqtisadi komissiyası (AİKBMT) – mexaniki nəqliyyat vasitələrinin

təhlükəsizliyi üzrə tələblərin standartlaşdırılmaısı, məlumatların elektron mübadiləsi üzrə universal

qaydalarının hazırlanmasında iştirakı (İSO ilə birlikdə) ilə tanınmışdır.

Əlavə olaraq bu təşkilat mal və donuz ətinə standartların işlənməsini həyata keçirib.

AİK BMT –nin prioritet istiqamətlərindən biri- avtomobillərin ətraf mühitin zərərli

tullantılarla çirkləndirilməsinə tələblərin mərhələlər üzrə yüksəəldilmə-sinin işlənməsi olmuşdur.

Texniki ictimaiyyətə Avro- 1, Avro -2, Avro- 3, Avro-4, Avro- 5 ,,ekoloji pilləkəni təşkil

edən normalar məlumdur.

Beynəlxalq ticarət palatası (BTP) ticarət sənədlərinin unufikasiyası üzrə işləri ilə

tanınmışdır. Xarici ticarət üzrə mütəxəssislərin ,,İNKOTERMS,, məcmuu ,,stolüstü kitaba,,

çevrilmişdir.

Standartlaşdırma üzrə Avropa komitəsi 1961-ci ildə yaradılmışdır (SEM) 17 Avropa

dövlətlərinin standartlaşdırma üzrə milli təşkilatları SEN-in üzvləridir: Avstriya, Belçika, Böyük

Britaniya, Yunanıstan, Danimarka, Almaniya, İslandiya,

İtaliya, Lüksemburq, Norveç, Niderland, Portuqaliya, Finlandiya, Fransa, İsveç, İsveçrə.

SEN üçün Avropa cəmiyyətində standartlaşdırma prosesi maraqlı tərəflərin konsensusu

əsasında standartın planlaşdırılmasını, işlənməsini və qəbul olunmasını daxil edir.

SEN –in əsas məqsədi – avropa standartlarının avronormaların (AN) işlənməsi yolu ilə

regionda standartlaşdırma sahəsində fəaliyyət göstərən bütün təşkilatlarla əməkdaşlıq etmık yolu ilə

onlara avropa standartlarına uyğunluğun sertifikatlaşdırılması xidmətinin göstərilməsi yolu ilə

əmtəə və xidmətlər ticarətinin inkişafına kömək etməkdir.

Məhsula, xidmətlərə və proseslərə standartların işlənməsindən başqa SEN təşkilatı məhsulun

keyfiyyət sisteminin sınaq metodunun və sınaq laboratoriyalarının akkreditasiya standartlarının

işlənməsini təşkil edir.

Bu normativ sənədlər kompleksinə beş Avropa standartı daxildir.

EN 29000 ,,Keyfiyyətə ümumi rəhbərlik və keyfiyyətin təmn olunması standartları seçilmə

və istifadə olunma üzrə rəbəredici göstəricilər,,

EN 29001 ,,Keyfiyyət sistemləri. Layihələndirmə və (ya) işlənmə, istehsal etmə, quraıdırma

və xidmət etmədə keyfiyyətin təmin olunması modeli,,

EN 29002 ,,Keyfiyyət sistemləri . İstehsalda və quraşdırmada keyfiyyətin təmin olunması

modeli,,

EN 29003 ,,Keyfiyyət sistemləri. Yekun nəzarət və sınaqlarda keyfiyyətin təmin olunması

modeli,,

EN 29004 ,,Keyfiyyətə ümumi rəhbərlik və keyfiyyət sisteminin elementləri. Rəhbəredici

göstəricilər,,

Sınaqlar, sertifikasiya və akkkreditasiya sahəsində yeddi əsas avropa standatlarından ibarət

normativ sənədlər kompleksi qəbul edilmişdir. 45000 (EN 45000) seriyalı avronormalar: EN 45001

–EN 45083, EN 450011- 450014

Standartlaşdırma üzrə skandivaniya arası təşkilat 1952- ci ildə yaranmışdır. Bu təşkilatın

(İNSTA) üzvləri öz dövlətlərinin standartlaşdırma üzrə milli təşkilatları ilə təmsil olunan –

Danimarka, Norveç, Finlandiya, İsveç; həmçinin bu ölkələrdə standartlaşdırma məsələləri ilə

məşğul olan 10 təşkilatdır. Bu təşkilat regional skandinaviya standartları işləəuib hazırlayır və

istehsal olunan məhsulla-rın əsas həcmi beynəlxalq standartlara uyğun olaraq buraxılır. Məsələn,

Danimarka hələ 70-ci illərin əvvəlləriində milli standartların işlənməsindən tam imtina edərək

istehsal olunan məhsulları beynəlxalq və regional standartlara uyğun istehsal etməyə başlamışdır.

İNSTA öz əsas məqsədini skandinaviya döv-lətlərinin uzlaşdırılmış milli standartlarının

yaradılmasında, milli normativ sənədlərin texniki tələblərinin unifikasiyasında , standartlaşdırma

işlərində təkrarlanmanın qarşısını almaq üçün standartlaşdırma sahəsində informasiya

mübadiləsinin təşkilində , İSO1BEK, SEN və digər təsərrüfatlarda üzv olan dövlətləri standartların

yaradılması təcrübəsinin yayılması və uzlaıdırılmış mövqelərinin təyin olunmasında görür.

Panamerika standartlaşdırma komitəsi 1961-ci ildə yaranmışdır və Argentina, Boliviya,

Baziliya, Çili, Kolumbiya, Kosto- Rika, Ekvador, Dominikan Res-publikası, Meksika, Panama,

Paraqvay, Peru və s. milli təşkilatlarını və Kosta- Rika, Salvador, Qvatemala, Honduras,

Nikaraquanın regional təşkilatlarını birləşdirir. Təşkilatın əsas məqsədi -regional ticarətdə texniki

məsələləri aradan qaldırmaqdır. Bu məqsədə nail olmaq yolunu KORANT təşkilata üzv olan ölkələr

arasında regional təşkilatların işlənib hazırlanması və tətbiq edilməsi, elmi- texniki tərəqqinin

nəaliyyətlərinin hyata keçirilməsi vasitəsi kimi standartlaşdırmanın tətbiq edilməsi, latınamerika

ölkələrinin İSO və BEK təşkilatlarının işində fəallaşdırılması, regional normativ sənədlərin

beynəlxalq təşkilatların tələbləri ilə mümkün qədər max.

harmonizasiyası üzrə əməkdaşlığın inkişafında KORANT təşkilatı strukturu digər beynəlalq və

regional təşkilatların stukturuna oxşardır. KORANT-ın ali orqanı Baş assambleyadır. İşçi orqanları

texniki komitələrdir. Onların fəaliyyətini xüsusi komissiya koordinasiya edir.

Mühazirə 17.

Mövzu: Xidmətlərin standartlaşdırması

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Xidmət anlayışı.

2. Xidmət istehlakçısı.

3. Xidmət icraççısı.

4. Xidmətlər sahəsində standartlaşdırma.

Böyük Sovet ensiklopediyasında xidmətin tərifi belədir: ,,Xidmət –faydalı effektiv əmək

formasında mövcud olan müəyyən məqsədəuyğun fəaliyyətdir,,

BEK 501191- 90 ,,Xidmətlərin etibarlığı və keyfiyyəti. Terminlər və təriflər,, standartında

xidməti ,,təşkilat istehlakçıya təklif etdiyi funksiyalar top-lusu,, kimi ifadə olunur.

Xidmət adətən müsbət nəticə ilə bağlıdır. O mənfi də ola bilər. Xidmətin nəticəsi istehlakçı

tərəfindən qiymətləndirilir. İcraçı öz işini tam yerinə yetirə və müəyyən nəticə ala bilər, lakin

istehlakçı onu mənfi qiymətləndirərək işi qəbul etməyə bilər. Məsələn, atelyedə istehlakçının

materialından kostyum tikilərsə və xoşa gəlməzsə, müqavilə pozula bilər və kostyumdan istifadə

dndurular. Beləliklə, xidmət baş tutmamış hesab edilməlidir.

Ona görə İSO 9004. 2: 1991 ,,Keyfiyyətə ümumi rəhbərlik və keyfiyyət sistemlərinin

elementləri. Xidmətlər üzrə rəhbəredici göstəricilər,, beynəlxalq standartında xidmətin tərifində

nəticə birinci yerdədir.

Xidmət- icraçının və istehlakçının bilavasitə qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir, həmçinin

istehlakçının tələbatlarının ödənilməsi üzrə icraçının öz fəaliyyətidir. Anlayışların qarşılıqlı əlaqəsi

şəkil 1-də veerilmişdir.

Xidmət istehlakçısı aşğıdakılar ola bilər:

Cəmiyyət (ictimai qaydanın mühafizəsi, radio və teiekommunikikasiya) xidmətləri;

əhali (yaşayış – kommunal, yol –tikinti işləri və s.);

müəssisə (, idman və mühafizə zallarının və s. icazəsi);

fərdi sifarişlə xidmət sifariş edən vətəndaş (evin tikilməsi, mənzilin interyeri-nin

tərtibattı və s.).

İstehlakçının statusu xidməətin xarakterində özünü əks etdirir: ,,kollektiv, ailə, şəxs,,

Tələbatlar istehlakçının şəxsiyyəti və onun mülkiyyəti ilə bağlıdır. Tələbatlar iki yerə bölünə bilər: -

qeyri- maddi, insanın sağlamlığı, onun təhsili, informasiya, mədəniyyət, mənəvi dəyərlər və b. Bu

halda xidmətin nəticəsi –insanın özünün vəziyyətinin dəyişməsidir. Bu xidmətlərin istehlakçısı –

insandır: klinikanın pnaasiyenti; restorana, hovuza, hamama, bərbərxanaya gələn,oxuyan tələbə və

s. Xidmətləri tələbatların xarakterinə uyğun olaraq avadanlıqlar, qeyri-maddi xidmətləri bəzən

məhsul adjandırırlar, estetik (muzey xidmətləri), intellek-tual (elm və təhsil xidmətləri, sağlamlıq

(səhiyyə və bədən tərbiyəsi xidmətləri), maliyyə (bankların, auditor şirkətlərinin xidmətləri) və s.

maddi –pulu və qiymətli kağızları daxil etməklə əşya şəklində əmlak; tiililər, torpaq, daşınmaz

əmlak, ev heyvanları və başqa mülkiyyət.

Xidmət icraçısı –təşkilati hüquq formasından asılı olmayaraq təşkilat.

Həyatda biz biri- birimizə xidmət göstərməkdə daimi qarşılıqlı təsirə məruz qalaraq və

xidmət icaçısı oluruq.

Icraçının öz fəaliyyətini –xidmətin göstərilməsi zamanı müxtəlif proseslər toplusudur. Ən

xarakterik xidmət- qulluq prosesidir. Məhsulun yaradılması və marketinq, maddi təminat,

istehsalata sərmayə qoymaq, işçilərin hazırlanması, keyfiyyət menecmenti xidmətlərinin

göstərilməsi üçün başqa proseslər ümumidir.

Qarşılıqlı təsir (yaxud qulluq etmə) –aşağıdakılar baş verərkən xidmətin göstərilmə

prosesidir:

- istehlakşının (sifarişçinin) xidmət icraşısı ilə bilavasitə təmasda olur (sifarişin

qəbulu və verilməsi, restoranda, hamamda, mağazada, nəqliyyatda və s.)

- texniki ünsiyyət vasitəsilə istehlakşının (sifarişçinin) icrası ilə (telefon

danışıqları, yaxud internetdə informasiya mübadiləsi, biletlərin satışı, ekspeditor

xidmətləri və s.).

Xidmətin nəticəsi –xidmət obyektinin dəyişdirilmiş vəziyyəti, yaxud ehtiyacların

ödənilməsidir. Məsələn, texniki xidmətin nəticəsi tikilmiş evdir, təmir xidmətinin –təmir olunmuş

əşya, reklam xidməti –reklam, sığorta xidməti – sığortalanmış həyat, səhiyyə xidməti –

yaxşılaşdırılmış səhhət və s.

Beynəəlxalq ticarətdə xidmətlərin payı 29%-dən çoxdur və ekspertlərin proqnozlarına görə

2005-ci ilə qədər xidmətlələ ticarətin həcmi əmtəə ticarəti-nin həcmindən çox olmalı idi. Bunu

aşağıdakılardan görmək olar:

səaye cəhətdən inkişaf etmiş ölələrdə daxili istehsal həcminin və əhalnin

məşğulluğunun 65%-i xidmətlərin payına düşür:

mütəxəssislərin proqnozuna görə ölkələrin daxili bazarında, həmçinin beynəəlxalq

bazarda xidmətlər ticarətinin hcmi müvafiq əmtəə ticarətinin həcmi üstələyəcək;

xidmətlər sahəsində məığul olan ölkənin işləyən əhalisinin payı 30%-dən çox

olacaq və bu göstəricinin srtma ehtimalı çoxdur.

Xidmətlər sahəsində standartlaşdırma – insanların həyatı, sağlamlığı və ekologiya üçün

təhlükəsizlik aspektlərində istehlakçıların maraqlarının müdafi-əsinin təmin edilmə üsuludur.

Standartlaşdırma obyekti kimi xidməətlər müəyyən çətinliklər törədir, çünki onun bütün

xassələri miqdarca ifadə oluna bilmir.

Bu standartlaşdırma sahəsində əldə olunmuş dünya təcrübısi onun beynəlxalq

standartlaşdırma bazası olması üçün kifayət edir.

Bir sıra beynəlxalq təşkilatlar xifmətlərin standartlaşdırma sahəsində yeni standartların

işlənməsi və beynəlxalq standart kimi qəbul olunması üçün geniş tədqiqatlar aplır. Bununla bağlı

olaraq İSO-nun Avropa avtoturizm təşkilatının, Beynəl-xalq dəmir yolları ittifaqının, beynəlxalq

turizm təşkilatının, Beynəəlxalq elektrorabitə ittiaqının və digər təşkilatlarının fəaliyyətini qeyd

etmək olar.

Yaponiya mütəxəssisləri xidmətləri üç səviyyəyə bölürlər:

xidmətin özü (bu xidmətin göstərilməsi üçün yaradılmış şirkət);

əlavə xidmətlər (müştəriyə əlavə rahatlıq və komfort yaradan xidmətlər. Məsələn,

xidmətlərin evdə göstərilməsi və s.);

spesifik xidmətlər (yəni xidmətin keyfiyyətini və qiymətini dəyişmədən

istehlakçıların mal almaları zamnı uşaqlar üçün əyləncə meydançalarını təklif

etmək və s.).

Keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üzrə Yaponiya mütəxəssisləri istehlakçılar üçün məna

daşıyan beş kateqoriyaya bölüürlər:

1. ,,daxili,, keyfiyyət, istehlakçı üçün görünməz olan (texniki xidmət);

2. ,,maddi,, keyfiyyət, istehlakçı üçün görünən olan (restoran xörəklərinin

keyfiyyyəti, mehmanxanada otaqların dizaynı və s.);

3. ,,qeyri- maddi,, keyfiyyət, istehlakçı üçün görünən olan (reklamın doğru- luğu,

sənədlərdə səhvlərin olmaması və s.);

4. xidmətin göstərilmə müddəti;

5. ,,psixoloji keyfiyyət (qonaqpərvərlik, nəzakətlilik və s.)

Xidmətlərin bu formada kateqoriyalara bölünməsi xidmətlər sahəsində standartlaşdırma

prosesində məsələlərin daha operativ həll olunmasına imkan yaradır.

Beləliklə, xidmətlərin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün vahid meyar-ların işlənməsi

zərurəti yaranmışdır.Ona görə də İSO 9004- 2, 1991 ,,Xidmətlər üzrə rəhbəredici göstəricilər,,

beynəlxalq standartın işlənməsi, hazırlanması aktual olmuşdur. Digər tərəfdən müxtəlif növ

xidmətlərə milli standartların işlənib hazırlanması və qəbul olunması günün vacib və aktual

məsələləridir. Xidmətlərin standartlaşdırmasının əsas aspektləri bunlardır : - təsnifatlaşdırma,

terminologiya, şərti işarələr, ümumtexniki norma və tələblər.

Standartların xidmətlər üzrə beynəlxalq norma və qaydaları ilə harmoni-zasiyası, zəruriyyəti

ilə əlaqədar olaraq, yeni standartların yaradılması, yaxud əvvəllər qəbul olunmuşların

yeniləşdirilməsi ən əvvəl İSO 9004. 2. ,,Keyfiyyət üzrə ümumi rəhbərlik və keyfiyyət sisteminin

elementləri. Hissə 2: Xidmətlər üzrə rəhbəredici göstəricilər,, beynəlxalq standartına

əsaslanmalıdır. Standart xidmətlərin keyfiyyət xarakteristikalarının iki qrupunu müəyyən edir:

kəmiyyət və keyfiyyət.

Xidmətlərin keyfiyyətində qulluq göstərmə keyfiyyəti xüsusi yer tutur, çünki hər bir xidmət

kimi icraçının istehlakçı ilə ünsiyyət mərhələlərini daxil edir. Bu göstəriciləri ümumi şəkildə

aşağıdakılardan ibarət xidmət mədəniyyəti adlandırmaq olar:

Xidmət göstərilməsi zamanı ekolojilik və təhlükəsizlik;

Xidmətin göstərilən yerinin interyerinin estetikası;

Gözləmə və xidmət göstərmə yerlərinin erqonomikası;

Otlaqların, avadanlığın və mebelin rahatlığı;

Sifarişlərin qəbul olunması yerlərinin sanitar- gigienik vəziyyəti;

Ünsiyyət etikası.

Xidmətlər sahəsində beynəlxalq standartlarla harmonizasiya olunan milli terminologiya

işlənib hazırlanmalıdır.

Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilat xidmətlərin standartlaşdırılmasına xüsusi diqqət

yetirərək 1998-ci ildən başlayaraq beynəlxalq seminarlar təşkil edir.

Mühazirə 18.

Mövzu : Standartlaşdırma və marketinq tədqiqatları.

Ədəbiyyat:


Plan :

1. Marketinq tədqiqatlarının praktiki əhəmiyyəti.

2. Marketinq hadisəsisinin şərhi.

3. Marketinq və əmtəə keyfiyyətinin idarə edilməsi.

4. Əmtəənin rəqabət imkanı.

5. Rəqabət strategiyasının qiymətləndirilməsi.

6. Bazar seqmentasiyası.

7. Bazarın kompleks öyrənilməsi.

8. Keyfiyyətin sistemli idarə olunması.

9. Standartlaşdırmanın əmtəənin həyat dövrü ilə uyğunlaşdırılması.

10. Marketinqdə standartlaşdırma.

Marketinq tədqiqatları məhsulun keyfiyyyətinin təmin olunmasının tərkib hissəsidir,

standartlaşdırma isə keyfiyyətin idarə edilməsinin bir hissəsidir. Ona görə də keyfiyyətin idarə

edilməsinə və marketinqə standartlaşdırmadan ayrılıqda baxmaq olmaz.

Xarici şirkətlərin praktikası onu göstərir ki, hətta ən yüksək texniki səviyyəyə və keyfiyyətə

malik olan məhsul bəzi hallarda aşağı rəqabət imkanlarına malik olur.

Yeni məhsulun istehsal konsepsiyası ,,dünyada ən yaxşı,, məmulat yox, istehlakçılar üçün

lazım olan əmtəələrin yaradılmasına əsaslanmalıdır. Bir çox inkişaf etmiş qərb şirkətləri hesab

edirlər ki, yeni məhsul ideyası konstruktor şöbələrində vəya elmi idarələrdə deyil, məhsulunun

keyfiyyətinə və əmtəənin realizasiya üsullarına tələblər işləyib hazırlayan marketinq şöbəsində

formalaşdırılır.

Beləliklə, deyilənləri yekunlaşdıraraq demək olar ki, keyfiyyətli məhsul texniki səviyyəyə

görə dünya nümunələrindən üstün olan deyil, istehlakçı tələblərinə və onların real imkanlarına

uyğun olan məhsuldur.

Marketinq –mürəkkəb hadisədir və bu günə qədər onun birmənalı şərhi yoxdur. Marketinq

istehsalın idarə eedilməsinin bazar konsepsiyası və məhsu-lun satışı, istehsal- satış

fəaliyyətinin təşkili və idarə edilməsi nəzəriyyəsi və praktikası,

idarəetmə nəzəriyyyəsinin yeni nəaliyyətlərinin istifadə edilməsi, riyazi statistika, proqramlaşdırma

kimi prosesləri özündə cəmləçdirib . Marketinq əmtəənin satılması problemi gərginləşən zaman

rəqiblərlə mübarizə üsuludur və bir çox hallarda istehlakçıların maraqlarına zidd olaraq müəssisə

gəlirini yüksəltmək üçün vasitədir. Bazarı öyrənmədən əmtəənin ,,bazar yeniliyini,, öyrənmək

mümkün deyil və bu öz növbəsində yüksək texniki səviyyəyə və keyfiyyətə malik olan

standartlaşdırılmış əmtəənin yaradılmasından az vacib deyil.

Marketinq mövqeyindən əmtəə keyfiyyətinin idarə edilməsinin prinsipial xüsusiyyəti ondan

ibarətdir ki, keyfiyyətin formalaşması əmtəənin birinci alışına təsirinə v verilən şirkətin buraxdığı

məmulatlara dair istehlakçıların diqqətinin daim təmin olunma zərurətinə əsaslanmalıdır. Nəzərə

alsaq ki, istrhlakçı əmtəəni ,,gözü,, ilə alır, istehlakçı keyfiyyətin estetik amillərinə -staylingə (rəngi,

qablaşdırılması, dizaynı) xüsusi fikir verilməlidir. Keyfiyyətin erqonomik göstəriciləri və

məmulatların istismar təlimatlarının olması da vacib sayılır. Buna görə də, yeni əmtəənin

standartlaşdırılması onun ilk iki həyat dövründə məqsədəuyğun deyil.

Əmtəənin öyrənilməsi onun rəqabət imkanının təhlilini daxil edir və bunun tədqiqi konkrekt

bazarlara bağlı olmalıdır. Məlumdur ki, əgər əmtəə daxili bazarda yüksək tələbata malikdirsə,

xarici bazarda o aşağı rəqabət imkanına malik ola bilər. Əmtəənin rəqabət qabiliyyətinintəhlili onun

bütün amillərini nəzərə almalıdır: -texniki, texniki- iqtisadi, təşkilati –kommersiya və s. Əgər əmtəə

qabaqcadan yaradılmış standarta uyğun olaraq istehsal olunursa, göstərilən amilləri nəzərə almaq

mümkün olmalıdır. Əmtəənin bazarda öyrənilməsi, qiymət siyasətinin iqtisadi əsas-

landırılması satışın və reklamların stimullaıdırılması üsullarının işlənib hazırlanması üçün lazımdır.

Qeyri- qiymət rəqabətin arsenalına rəqiblərdən daha yüksək keyfiyyət və etibarlılıq

göstəriciləri, daha yaxşı dizayn, daha aşağı istehlak qiyməti, rəqib əmtəədən daha üstün olan texniki

–iqtisadi və ekoloji göstəricilər, məmulata işləmə təhlükəsizliyi daxildir.

Öz fəaliyyətinin təfsilatı ilə öyrənilməsi ona görə lazımdır ki, onun zəif tərəflərini bilərək

onlardan rəqabət mübarizəsinin strategiyasının qurulmasın-da istifadə etsinlər, onun güclü

tərəflərini bilərək onları öz təcrubəsində tətbiq etməyi öyrənsinlər. Rəqibin maliyyə vəziyyətini,

onun istehsal və texniki siyasətini istehsal xərclərinin səviyyəsini, bazar strategiyasını, satış və

realizə üsullarını, qiymət siyahısını və s. bilmək lazımdır.

Rəqəmlərin strategiyasını qiymətləndirərkən onların alıcılara göstərdiyi servis strategiyasını,

onların əmtəələrinin ticarət markasını, əmtəənin hərəkət praktikasını, reklamı öyrənmək lazımdır.

Rəqəmlər haqqında biliklər nə qədər dolğun olarsa, bazarda iş strategiyası və taktikası bir o qədər

əsaslandddırıl-mış və effektiv olar. Əgər verilən bazar üçün yaradılmış əmtəənin keyfiyyətti və

rəqabət imkanları istehsalçının qiymətləndirilməsinə görə istehlakçıların tələblərinə uyğundursa,

onlarla ünsiyyət yaratmaq lazımdır. Ona görə də, potensial alıcılara müxtəlif təsir üsulları nəzərdə

tutulur (müraciət üsulu –reklam, təbliğat üsulu -əmtəə nişanı, sponsorluq və s.)

Bazar seqmentasiyası olmadan bazarın öyrənilməsi tam olmazdı, əmtə-ənin

standartlaşdırmanın məqsədəuyğunluğu haqqında məsələnin həll edilmə süçün informasiyanın

öyrənilməsi zərurəti belə aydın olmazdı. Məhz bazarın seqmentasiyası vasitəsilə şirkətlər təcrübədə

istehlakçıların tələblərinə cavab verən əmtəənin istehsal prinsipini və əmtəənin diferensiasiyası

həyata keçirir.

İstehlak əmtəələri bazarında istehlakçılar seqmentləri (qrupları) coğrafi, demoqrafik sosial -

psixoloji və davranış amilləri əsasında təyin oluna bilər. Hər əmtəə növü bu və ya digər amillərin

istifadə edilmə zərurətini təyin edir. Məsələn, alkaqolsuz içgilər bazarının seqmentasiyasını coğrafi

amillər, avtomobillərinkini isə əhalinin gəlirləri səviyyəsi əsasında aparmaq mümkündür.

Beləliklə, bazarın kompleks öyrənilməsi effektiv keyfiyyət proqramını işləyib hazırlamağa,

məhsulun keyfiyyətini idarə etmə sistmin isə istehsalşıların deyil, istehlakşıların probləmlərinin həll

edilməsinə yönəltməyə imkan verir. Keyfiyyətin idarə etmə sistemi qabaqcadan qəbul olunmş

standartın tələblərinin gözlənilməsi məqsədini güdməməlidir.

Keyfiyyətin sistemli idarə olunması çevik olmalı, əmtəə tələbatına və istehlakçıların

təlabatlarının dəyişməsinə tezliklə münasibət göstərməlidir. Bunun zərurəti ,,Əmtəənin həyat

dövrü,, konsepsiyası ilə də diktə olunur, yəni bazarda ən kefiyyətli və rəqabət imkanlı əmtəə

müəyyən vaxtdan sonra yeni əmtəə ilə sıxışdırılıb çıxarırlar.

Standartlaşdırmanı əmtəənin həyat dövrü ilə uyğunlaşdırsaq şəkil 1-də göründüyü kimi alına

bilər.

Satışların artması mərhələlərində istehlakçı əmtəəni qəbul edir, bu onu göstərir ki, keyfiyyət

bazarın seşilmiş seqmentinə uyğundur. Bu mərhələdə variantları təsadüfi olmayan seqmentasiya

təhlili və alıcıların istəklərinin əsaslı surətdə öyrənilməsindən irəli gələn məmulatın yeni

modellərini təklif edirlər. Bu mərhələdə standartın yaradılması tezdir, didər tərəfdən baza modelinin

əsas parametrləri müəyyən olunur və bu baza modeli gələcəkdə standartlaşdırıla bilər.

Satışların artması mərhələlərindən sonra yetginlik mərhələsi gəlir və bu istehsalçının

məmulatın standartlaşdırılması barədə qərar qəbul etməsinə təsir göstərə bilər. Bu mərhələdə satış

həcmlərinin tədricən stabilləşdirilməsi müşahidə olunur.

Yetginlik mərhələsi standartlaşdırılmış əmtəənin meydana çısması ilə xarakterizə olunur. Bu

mərhələdə satış səviyyəsi əsasən məmulatların təkrarən

alınması vasitəsilə saxlanılır. Azalma mərhələsi onu göstərir ki, istehlakçı nöqteyi –nəzərincə əmtəə

köhnəlmişdir. Bu zaman məmulatın keyfiyyət xarakteristikalarına və ya digər dəyişiklikləri etmək

məqsədəuyğun deyil və məhsulun istehsalının dayandırılması, bazardan çıxarılması və onun yeni

əmtəə ilə əvəz edilməsi haqda qərar qəbul edilməsi haqda qərar qəbul edilməsi lazım gəlir.

Belə də ola bilər ki. oxşar mallara başqa bazarlarda ehtiyac duyulur və burada onun satışını

təklif etmək olar. Ona görə də, əmtəənin rəqabət imkanları səviyyəsi konkrekt bazarla bağlı

olmamalıdır.

Marketoloqların fikrincə, bazarda köhnəlmiş əmtəə ilə qalmaq ən əvvəl şirkətin nüfuzunu

aşağı salmaq deməkdir. Böyük şirkətlərin təcrübəsində bazardan çıxma praktiki olaraq yetginlik

mərhələsinin axırında müşahidə olunur. Beləliklə, yeni bazarda ,,köhnə əmtəə -yeni bazar,,

strategiyası işləməzsə, standartlaşdırılmış əmtəə sıxışdırılıb çıxarılacaq.

Beynəlxalq bazarda analaqu olmayan, yəni ixtiralar və kəşflər əsasında istehsal olunan

yüksək texnoloji əmtəələrin standartlaşdırılması yuxarıda göstərilən amillərdən daha az səviyyədə

aslıdır. Onları istehsal edən şirkətin standartında göstərilən keyfiyyət göstəriciləri bir qayda olaraq

texnologiyanın yüksık yenilik səviyyəsini əks etdirir və bu isə rəqiblər üçün əlçatmazdır. Firmanın

qeyri- diferensiasiyalı və qlobal marketinq strategiyasinın seçilməsindən sonra standartlaşdırılmış

əmtəə ilə bazara girmək olar. Belə vəziyyətdə standartlaşdırılmadan alınan iqtisadi gəlir məlumdur.

Bunun səbəbi əmtəənin müxtəlif bazar seqmentinin tələbləriə uyğunlaşdırmaq məqsədilə onun

diferensiasiyasına sərf olan xərclər yoxdur, reklama çəkilən xərclər isə azalır.

Marketinqdə standartlaşdırılma təkcə əmtəələrə deyil, həm də marketinq fəaliyyətinin özünə

də aid edilə bilər –marketinq tədqiqatları üsullarına və əməliyyat marketinqinə.

Marketinq tədqiqatları üsullarının standartlaşdırılmasın məqsədi –prosedurların unifikasiyası

və bazarın öyrənilməsi üsullarının optimallaşdırıl-masıdır. Mütəxəssislər müəyyən etmişlər ki,

bazar tədqiqatlarının effektivliyi (Eb.t) üsulların unifikasiya səviyyəsi ilə düz mütənasibdir.- bazar

tədqiqatları-nın üsullarının unifikasiya əmsalı artdıqca onların effektivliyi də artır, yəni:

Eb.t = HTC kimidir.

burada, H – unifikasiya olunmuş üsulların ümumi sayıdır;

T - bir tədqiqat prosedurunun emalına sərf olunan orta vaxtdır

(adam- saatla) ;

C - proseduru işləyib hazırlayan mütəxəssisin orta saatlıq maaşı.

Mühazirə 19.

Mövzu : Standartlaşdırma və ekologiya

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Əlverişsiz ekoloji halların yaranmasının əsas səbəbləri.

2. Ekologiya sahəsində qəbul olunmuş direktivlər.

3. ,,Ekoloji idarəetmə,, texniki komitəsi

4. Ekololi effektivlik.

Təsərrüfat fəaliyyətində dövlətin iştiraketmə xarakterinin dəyişməsi, dövlət əmlak pauının

azalması yüksək iş aktivliyi üçün iqtisadi şərait yaratmışdır. Bu halda ətraf mühitin və ekoloji

təhlükəsizliyinin saxlanılması, təbiətin qorunması sahəsində dövlətin idarəetmə və nəzarət

sistemlərinin fəal işləməsinin qarantı olan dövlətin məsuliyyəti çox böyükdür. Bazar mexanizmləri

ilə dövlət nizamlama tədbirləri təsərrüfat fəaliyyəti subyektlərinin ətraf mühitə və təbii resurslara

ehtiyatla yanaşmaq üçün iqtisadi stimullar formalaşdırmalıdır.

Dövlətdə əlverişsiz ekoloji halların yaranmasının əsas səbəbləri aşağıdakılar ola bilər:

Iqtisadiyyatın effektiv inkişafı (xammalın böyük həcmində hasili, çox-

komponentli xammal növləri resurslarının emal sistemlərinin olmaması, istehsal

və məişət tullantılarının emalı, zərərsizləşdirmə və məhv olunma sistemlərinin

işlənməməsi) ;

Xalq təsərrüfatının deformasiya olunmuş strukturu (ekosistemləri həddindən

artıq yükləyən, təbiəti istismar edən istehsalatçılar);

Texniki sistemlərin qeyri- etibarlılığı (zamanın tələblərinə cavab verməməyi),

yüksək ekoloji risklə işləyən müəssisələrdə ixtisaslı kadr-ların çatışmamağı);

Təbiəti qoruyan avadanlığın qeyri- effektiv və köhnə olması;

Sənaye rayonlarında və şəhərlərdə ,,çirkli,, istehsal konsepsiyasının

mövcudluğu;

Ekoloji məsələləri tam şəkildə nəzərə almayan istehsal effektivliyini

qiymtləndirən sistemin mükəmməl olmaması;

Təbiəti qoruma fəaliyyətinin ekoloji nizamlama sisteminin olmaması;

Ekoloji təhsil sisteminin inkişaf etməməsi.

Ekoloji standartlaşdırma beynəlxalq və milli standartlaşdırma təşkilatla-rının fəaliyyyətində

getdikcə daha mühüm rol oynayır.

Standartlar təbiətin qorunması və ehtiyatların istifadə olunmasında müna-sibətlərin

tənzimləmə vasitəsi kimi daha çox istifadə olunur.

Standartlar -ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə edilməsi vasitəsidir.

Beynəlxalq ictimaiyyət ətraf mühitin qorunması sahəsində böyük işlər görür. Məsələn,

Avropa Şurasında ekologiya sahəsində 90-dan çox direktivlər qəbul edilmişdir. Avropa Şurasının

ekologiya sahəsindəki direktivləri bu təşki-latın ətraf mühitin qorunması üzrə baş siyasəti – suyun

keyfiyyəti, havanın keyfiyyəti, istehsal riskləri və biotexnologiya, tullantılar, səslərdir.

Avropa şurasının baş siyasətinə aid direktivlər sənayedə çirklənmələrə nə-zarətin

qiymətləndirilməsi, ətraf mühitin qorunması üzrə Avropa Agentliyinin yaradılması, nəzarət və

informasiya təminatı şəbəkələrinə istiqamətləndirilmiş-dir. Su haqqında direktivlər çayların ,

direktivlərin və digər su hövzələrinin mühafizəsi problemlərini, içməli suyun keyfiyyəti məsələləri,

su hövzəsində bəzi təhlükəli maddələrin artması, şirin suyun keyfiyyəti və digər problemləri əhatə

edir.

Havanın mühafizəsi və sənaye riskləri üzrə direktivlər bəzi təhlükəli maddələrin istifadə

olunmasına, təhlükəli kimyəvi maddələrin idxal- ixracına, havada bəzi təhlükəli maddələrin (asbest,

qurğuşun və s.) olmasına məhdudiyyətlər müəyyən edir.

Tullantılara aid problemlər üzrə direktivlər şəhər şəraitində tullantı suları-nın

təmizlənməsinə, zibil yandırma qurğularından çıxan çirklərdən hava mühitinin qorunmasına,

təhlükəli maddələrin nəqlinə nəzarətə dair tələbləri müəyyən edir.

Səslərin məhdudlaşdırılması üzrə direktivlər müxtəlif avadanlıq, sənaye qurğuları, məişət

cihazları, təyyarələr, avvtonəqliyyat tərəfindən yaranan səslə-rin səviyyəsini normallaşdırır.

Ekoloji standartlaşdırmanın vacib aspektlərindən biri də sənaye və istehlak tullantılarının

istifadə edilməsi, zərərsizləşdirilməsi və ya təkrar emaldır. Mütə-xəssislərin hesablamalarına görə

bəşəriyyət tarixində xammalın təyinatına görə istifadə olunması 5%-dən çox olmamışdır. Onun

20%-ə yaxın hissəsini sənaye tullantıları və 70%-dən çoxunu digər tullantılar təşkil edir.

Tullantılarının istifadə edilməsi problemlərinin həllinə dünyada böyük həcmli işlərin

aparılması ,,ikinci geologiyanın yaranmasına təkan verdi, çünki tullantıların bir hissəsi resurs

tərkibli sayılır. 10- 20% resinklingin (yəni təkrar emal və istifadə olunmanın) payına düşür. Poliqon

anbarlarında yığılma və məhv olunmaya 80% düşür. Ona görə də bu sahədə mövcud olan bir çox

məsələlərin dazilində tullantılarının istifadə edilməsinin strateji proqramının normativ bazasının

yaradılması üçün standartlar işlənməlidir.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə direktivlərə, milli standartlara. zərəsizləşdirmə və

məhv edilməyə, basdırma və tullantıların emalına yönələn konkrekt tədbirlərə əsaslanan dövlət

proqramları həyata keçirilir. Qannunlar və qanunverici müddəalar ətraf mühiti tullantılarla

çirkləndirən istehsalçılara hüquqi məsuliyyət müəyyən edir. Tullantıların utilizasiyası üzrə normativ

sənədlərin yaradılması təhlükəli tullantıların aşkar olunması üçün xxüsusi olaraq vacib sayılır.

Ekostandartlaşdırmada İSO təşkilatının xüsusi rolu vardır. 1953-cü ildə təşkilatın strukturunda

,,Ekoloji idarəetmə adlı texniki komitə yaranmışdır –İSO TK 207 (,,Ətraf mühitin keyfiyyətinin

idarə edilməsi,,). Komitələr fəaliyyətinə aşağıdakı aspektləri daxil etmək olar:

Ekoloji idarəetmə sisteminin yaradılması;

Ekoloji audit;

Ekoloji markalama;

Ekolojilik xarakteristikalarının qiymətləndirilməsi.

Texniki komitənin işinin nəticəsi olaraq 14000 seriyalı beynəlxalq standartların qəbul

olunmasını göstərmək olar. İSO 14000 seriyalı standartların əsasını İSO 1401 ,,Ətraf mühitin

qorunması sahəsində idarəetmə sistemi. İstifadə olunma üzrə rəhbərlik,, standartı və İSO

14004 ,,Ətraf mühitin qorunması sahə-sində idarəetmə sistemi. Prinsiplər, sistemlər və əlaqədar

texnologiyalar üzrə ümumi rəhbərlik,, standartı təşkil edir. Normativ standartlar ətraf mühitin

qorunması üzrə tədbirlərin idarəetmə sistemlərinə tələbləri müəyyən edir.

Standartlar universal olaraq iqtisadiyyatın dövlət və xüsusi sektorlarda istehsal və xidmətlər

sahəsində istifadə oluna bilər. Standartlarda göstərilən ətraf mühitin qorunmasının idarə edilməsi

üsulları sərt reqlamentləşdirilməyib və şəraitdən aslı olaraq müəyyən qədər fərqli ola bilər.

Ətraf mühitin idarə olunmasına yönəlmiş standartlar təşkilatları (müəssisə-ləri) ətraf mühitin

idarə edilmə sisteminin effektiv elementləri ilə təchiz etmək üçün yaradılmışdır və bunlar inzibati

idarəetmənin digər elementləri ilə birləş-dirilərək təşkilatın ekoloji və iqtisadi məqsədlərinə nail

olmalarına köməklik göstərirlər.

Təşkilatın ekoloji effektivliliyinin anlanılması, həyata keçirilməsi və yük-səldilməsi ilə ətraf

mühitə daha çox təsir göstərən fəaliyyət, məhsul və xidmət elementlərinin effektiv idarə olunmasına

zəmin yarada bilər.

Ekoloji effektivliyin qiymətləndirilməsi təşkilatın daxili idarəetmə prosesi olaraq onun

keçmiş və hal- hazırki ekoloji effektivlik göstəricilərini seçilmiş ekoloji effektivlik meyarları ilə

müqayisə etməklə həyata keçirilir.

Öz növbəsində ekoloji effektivlik göstəricilərini iki kateqoriyaya ayırmaq olar:

Ekoloji effektivlik göstəriciləri;

ətraf mühitin vəziyyətinin göstəriciləri;

Ekoloji effektivlik göstəricilərini isə öz növbəsində iki yerə bölmək olar:

1. idarəetmə effektivliyinin göstəriciləri (ekoloji effektivliyə təsir göstərmək

məqsədilə təşkilatın rəhbərliyi tərəfindən göstərilən cəhətlər haqqında informasiyanı

təmin edən);

2. fəaliyyət effektivliyi göstəriciləri (təşkilatın fəaliyyətinin ekoloji effektiv-liyi üzrə

informasiyanı təmin edən);

İdarəetmə effektivliyinə isə aşağıdakı göstəriciləri daxil etmək olar:

həyata keçirilmiş məqsəd və plan göstəricilərinin sayı;

çirklənmələrin qarşısını alan həyata keçirilmiş tədbirlərin sayı;

ekoloji proqramlarda iştirak edən işçilərin sayı;

ekoloji effektivliyin yaxşılaşdırılması üzrə konkrekt proqramla hazırlanmış

məmulatların sayı v s.

Fəaliyyət effektivliyi göstəricilərindən isə aşağıdakıları göstərmək olar:

- məhsul vahidinə istifadə olunan materialların miqdarı;

- yenidən emal olunan, resiklləndirilən və təkrarən istifadə olunan

xammalın miqdarı;

- təkrar istifadə olunan suyun miqdarı;

Ətraf mühitin vəziyyətinin göstəricilərinə isə aşağıdakıları göstərmək olar:

1. konkrekt çirkləndiricilərin atmosfer havasında qıtlığı;

2. yeraltı və yerüstü suların tərkibindəki çirkləndiricilərin qıtlığı;

3. işçilərin və əhalinin arasında yayılan spesifik xəstəliklərin sayı və s.

Şirkətlər ekoloji idarəetmə ilə sosial məsuliyyətli marketinq konsepsiyası arasındakı əlaqəyə

xüsusi diqqət yetirilməlidir. Cəmiyyətdə ətraf mühitin qorun-ması və ekoloji təmiz mallara ehtiyac

artdıqca, onun uzuzmüddətli rifahına yönələn fəaliyyət də güclənir.

Mühazirə 20.

Mövzu : Texniki- iqtisadi və sosial – məlumatın təsnifatı və kodlan- masının vahid sistemi

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin təsnifatlaşdırma sistemləri.

2. İllik çoxluğun bölünmə prosesi.

3. Kodun qurulması.

Elmi- texniki tərəqqi məlumatın arasıkəsilmədən toplanması ilə müşayət edilir ki, bununda

həcminin artma tempi onun işləmə üsullarını və imkanlarını ötqb keçir. Hər 8...10 ildən bir

toplanmış məlumatın miqdarı ikiqat artır.

Xalq təsərrüfatının yqksək dinamikkiyi şəraitində onun planlaşdırılmasının və idarə

edilməsinin optimal təşkili üçün texniki- iqtisadi məlumatın böyük həcminin operativ işlənilməsi

tələb olunur. Bu isə yalnız müasir hesablayıcı texnika vasitələrinin tətbiqi və onların əsasında

müəssisələrin, , sahələrin və bütövlükdə sənayenin planlaşdırılmasının, hesabatının və fəaliyyətinin

idarə edilməsinin avtomatlaşdırma sisteminin qurulması nəticəsində əldə edilə bilər.

İstənilən avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin əsas hissəsi, müəyyən idarəedici həllərin

qəbul edilməsi üçün texniki- iqtisadi məlumatın yığılmasını, toplanmasını və ötürülməsini təmin

edən məlumat sistemidir.

Böyqk həcmdə texniki- iqtisadi məlumatın işlənmə sisteminin yaradılmasında, məlumatın

təsnifatı və kodlanması, məlumat daşıyıcılarının və onların işlənmə üsullarının standatlaşdırılması

əsasında məlumat selinin nizamlanması mühüm yer tutur.

Texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin təsnifatlaşdırma sistemi anlayışı altın-da verilmiş

növ obyektlərə məxsus olan və onları başqa obyektlərdən fərqləndirən ümumi əlamətlər əsasında,

obyektlərin siniflərə (təsnifat qruplarına) paylanmasını müəyyən edən qaydalar məcmuusu başa

düşülür.

Əlamətlərin məntiqi ardıcıllığı əsasında aparılan təsnifatlaşdırma nəticəsində kodlaşma

prosesi sadələşir, yəni kodlanma təsnifatlaşdırma sisteminə uyğun olaraq həyata keçir.

Bundan əlavə, texniki- iqtisadi məlumatın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaş-dırılması bir

sıra əməliyyatların, böyük miqdarda obyektlərdən ümumi əlamətlərlə birləşən əşyalar məcmuusuna

və ya tələb olunan vahidlərin seçilmı və axtarma proseslərinin yerinə yetirilməsilə bağlıdır.

Texniki- iqtisadi məlumatın təsnifatlaşdırma sistemi əsasında yaradılan kodlan-manın başqa

mühüm üstünlüyü ondan ibarətdir ki, bilavasitə obyektin kodu üzrə onun xüsusiyyətləri haqqında

fikir söyləmək imkanı yaranır. Bu halda məlumatın avtomatlaşdırılmış işlənməsi alqoritmləri

əhəmiyyətli dərəcədə sadələşir. Hesablama vasitələrinin istifadə edilməsinin səmərəliliyi artır.

Texniki- iqtisadi məlumatların təsnifatlaşdırma obyektləri aşağıdakıkardır:

- sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları; - binalar və qurğular; - təbii və əmək resursları; - maddi

və əmək normativləri; - layihələndirmə, planlaşdırma, istehsalda, maddi- texniki təchizatda və xalq

təsərrüfatının istismar sahəsində istifadə edilən ölçü vahidləri və başqa texniki- iqtisadi göstəricilər.

Texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin çoxnövlülüyü, xalq təsərrüfatının idarə edilməsinin bütün

manqalarda və sahələrində həll edilən məsələlərin sayının çoxluğu ölkədə texniki- iqtisadi məlumat

obyektlərinin dövlət təsnifatlaşdırma və kodlanma sisteminin yaradılmasını tələb edir (MDTKS).

Ümumdövlət təsnifçilər kompleksinə daxil olan MDTKS qarşılıqlı əlaqə nəticəsində hər bir

obyektə vahid kod verməklə bütün obyektlərin texniki və iqtisadi xarakteristikalarına görə dürüst

sistemləşdirilməsini təmin edir.

Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində obyektlərin birmənalı kodlanması, müəs-sisələrin,

sahələrin və bütövlükdə ölkənin xalq təsərrüfatının avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin

fəaliyyəti üçün lazımi şərait yaradır. Texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin birmənalı kodlanması

nəticəsində məlumatın yenidən mürəkkəb şəkildə kodlanması zərurəti aradan qalxır, sənədlərin

həcmi azalır və onun yenidən tərtib olunma zərurəti azalır. Təcrübələr göstərir ki, birmənalı

kodlanma hesabına sifarişlərin tərtib edilməsinin operativliyi 2...3 dəfə artır. Bundan başqa,

materialların sahələrarası tədarükü, habelə ayrş- ayrı konstruktor büroları və müəssisələrarasında

cizgilərin və texnokoji sənədlərin alınması sadələşir.

Texniki- iqtisadi məlumatın və onun standartlaşdırma obyektlərinin MDTKS –i tərəfindən

unifikasiya və aqreqatlaşdırılması üçün lazşm olan zəmin yaradılacaq, istehsalın

ixtisaslaşdırılmasının inkişafına imkan yaradacaq, istehsal olunan sənaye məmulatlarının

nomenklaturasının xeyli azalmasına və saxlanılan ehtiyat hissələrinin kəskin azalmasına, maddi-

texniki təchizat sisteminin sadələşdirilməsinə xeyli imkan yaradacaq.

Təsnifatlaşdırma və kodlanma sistemlərinə və texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin

təsnifilə standartların işlənib hazırlanması MDTK- in yaradılması üzrə işlərin mühüm

istiqamətlərindəndir.

Təsnifçilərin standartlaşdırılması üzrə işlər, vəzifələrin nazirliklər arasında bölünməsinə və

təhkim edilməsinə, təsnifatlaşma və kodlanma işlərinin koordinasiya-sına, kod işarələrinin vəhdətini

müəyyən etməyə imkan yaradır və sənədlərin, məlumat xəritələrinin və məlumatın maşın

daşıyıcılarının standartlaşdırılması üçün şərait yaradır.

Texniki- iqtisadi məlumatın işlənməsinin sadələşdirilməsi üçün obyektlərin ilkin çoxluğu

müəyyən, qabaqcadan təyin edilmiş əlamətlərə görə daha kiçik yarımçoxluqlara –təsnifat qruplarına

təsnifatlaşdırılmalıdır. Eyni vaxtda hər yarım-çoxluq nizamlanmalıdır və adlandırılmalıdır.

İlkin çoxluğun bölünmə prosesi pillələrlə aparılır ki, bunun nəticəsində mürək-kəb icraçıya

quruluşu əmələ gəlir. Təsnifatlaşmanın birinci səviyyəsində obyektlər çoxluğu M müəyyən

təsnifatlaşma əlamətinə görə n yarımçoxluğuna (m , m ... m n ), ikinci səviyyədə əvvəlki

səviyyənin təsnifatlaşma qrupunu m , ikinci bölmə səviyyə-sinin təsnifatlaşma qrupunu təşkil edən

n yarımçoxluğuna bölünür (m , m ... m n ), Daha sonra bu proses davam etdirilir.

Bölmənin əsasına qoyulmuş əlamətlərin seçilməsi yarımçoxluqların kəsişməyi-

ni və bütün bölmə obyektlərinin tam əhatə edilməsini təmin etməlidir. Bu o deməkdir ki, çoxluğun

hər obyekti verilmiş səviyyənin yalnız bir yarımçoxluğuna yerləşdirilə bilər və hər bölmə

səviyyəsində M çoxluğunun bütün obyektləri verilmiş səviyyənin yarımçoxluğuna daxil

edilməlidir.

Bu şərtlərin yerinə yetirilməsi üçün bütün obyektlər verilmiş təsnifatlaşmada qəbul olunmuş

əlamət bölmələrinə uyğun olan xassə yığımı ilə xarakterizə edilməlidir və qrupları daha kiçiklərə

böləndə yalnız bir əlamət istifadə edilməlidir.

Təsnifatlaşmanın əlamət məcmuusuna birgə tabe olan və birgə tabe olmayan əlamətlər

daxildir. Birinci halda onların təsnifatlaşma səviyyəsində ardıcıl istifadə edilməsi qəti surətdə

müəyyəndir, ona görə ki, onlar daha çox obyektləri müxtəlif tərəflərdən xarakterizə edir.

Məlumatın sonrakı işlənilməsi, saxlanılması və ötürülməsi üçün ( hesablama texnikası

vasitələrinin, məlumatların avtomatlaıdırılmış ötürülmə vasitələrinin istifadə edilməsi ilə )

təsnifatlaşma qruplarına və təsnifatlaşdırılan obyektlərə birmənalı kodlar vermək lazımdır.

Kodlanma üçün əsasən daha çox ədədi kodlardan istifadə edilir.

Texniki- iqtisadi məlumat obyektlərinin kodlanması işlənməsində daha çox təsnifatlaşma

sistemində bölmə əsasına uyğun olan onluq əsası istifadə edilir. Eyni zamanda kodlaşmış

məlumatın EHM –da işlənməsi və rabitə kanalları ilə ötürülməsi üçün iki əsaslı kodlanma istifadə

edilir. Bununla əlaqədar olaraq məlumatın yenidən kodlanması zərurəti yaranır.

Adətən kodun pozisiyası təsnifatlaşma səviyyəsinə, əlifba isə bölmə əsasına uyğun olur.

Əgər onluq kod istifadə edilirsə, onda bölmə əsası 10- dan çox, lakin 100- dən azdırsa, onda

verilmiş səviyyənin təsnifatlaşma qruplarının kodlanması üçün iki pozisiya kifayətdir və s. Kodun

quruluşunu hər düyünündən budaqlar çıxan kod ağacı şəklində təsvir etmək münasibdir; onların

sayı kodun əsasına münasibdir.

Kodlanma sisteminin elmi əsaslandırılmış vahidlərinin işlənməsinə ehtiyac, müəssələrdə

müxtəlif adlarda materialların, hissələrin, dəstləşdirici məmulatların, alətlərin, avadanlığın və s.

miqdarının hədsiz artması nəticəsində daim 500...600 min adlı əşya dövr etməsidir.

Rusiyanın ZİL avtomobil zavodunda isə yalnız alətlərin adı 60 mindən çoxdur. Buna görə

unifikasiya, təchizat, hesablama və anbar təsərrüfatının təşkilinin yaxşılaş-dırılması məsələlərinin

həlli, müəssədə olan əşyalar çoxluğunun vahid təsnifatlaşma, nizamlanma sistemi olmadan mümkün

deyil ( xaricdə hesab edilir ki, əmtəə- maddi sərvətlərin ehtiyatı düzgün təsnifatlaşma nəticəsində

20% -ə qədər azaldıla bilər ki, bu da vəsaitlərə böyük qənaətdir).

Standart sisteminin əsası kimi məhsulun və onun elementlərinin onluq (desimil) təsnifatı

qəbul oluna bilər. Bu təsnifatın mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

- təsərrqfatın bütün məhsulu 100 sinifə bölünür. Hər sinif -10 yarımsinifə, yarımsinif -10

qrupa, qrup -10 yarımqrupa, hər yarımqrup isə öz növbəsində -10 növə bölünür. İlk 6 ədəd

məhsulun xüsusiyyətini xarakterizə edir (yüksək təsnifat qrupları). Sonuncu 4 ədəd məmulatların

konkrekt markalarını təyin edir.

Belə təsnifatın ümumi sxemi aşağıdakı kimidir.

XX X X X X X X X X

Sinif Yarım sinif Qrup Yarım qrup Məhsulunnövü

Qeydə alınmanın sıranömrəsi (məhsulun konkret markasını, modelini və tip ölçüsü-nü təyin edən növdaxili səciyyə

Mühazirə 21.

Mövzu : Əmtəə üzrə informasiyanın kodlaşdırılması sistemi.

Ədəbiyyat:


Plan :

1. Ştrixli kodlaşdırmanın yaranma tarixi.

2. Ştrixli kodların oxunması

3. Ştrixli kodun strukturu

4. Ştrixli kodların növləri

5. Azərbaycan Respublikasında ştrixli kodlaşdırma.

6. Sənaye müəssisələri üçün ştrixli kodlaşdırman yaratdığı imkanlar.

Ştrixli kodlaşdırma ideyası XX-ci əsrin 30-cu illərində ABŞ-ın Harvard biznes məktəbində

yaranmıçdır və kodun praktiki olaraq istifadə olunmasına 60-cı illərdən başlanmışdır. Əmtəələrin

ştrixli kodlaşdırmasının geniş istifadə olunması 70-ci illərdə mikroprosessor texnikasının inkişafı ilə

bağlıdır. Universal əmtəə kodu (İPC) 1973-cü ildə ABŞ-da qəbul olunmuşdur və 1977-ci ildə

Avropa kodlaşdırma sistemi yaranmışdır. EAN (Europan Artikle Numberinq). Hal- hazırüzvləri

tərəfindən verilir. da təşkilat GS1 (qlobal Standart 1) beynəlxalq assosiasiya adlanır.

GS 1 beynəlxalq assosiasiyanın ştrixli kodlarının rəmzləri rəqəmlər kombinasiyasının

ştrixlər və aralar şəklində qrafiki təsviri deməkdir. Rəqəmlər kombinasiyası GS 1 beynəlxalq

assosiasiyanın üzvləri tərəfindən verilir, ştrixli kodlar isə ştrixlər və məsafələr şəklində rəqəmlərin

təsvfiri qaydasına uyğun olaraq istehsalçılar tərəfindən məhsulun üzərinə köçürülür. Ştrixli kodlar

yalnız aşağıda, ştrixlərin altında təsvir edilən rəqəmlərdən təşkil oluna bilər.

Ştrixli kodlar skanerin lazer şuaları ilə oxunur. Bu zaman kodun uğurlu oxunuşu üçün lazer

şualarının bütün ştrix nişanlarını köndələn istiqamətdə kəsməsinə nail olmaq lazımdır. Oxunmuş

məlumatlara əsasən skanerə daxil edilmiş proqram bütün rəqəmlərin, məsələn EAN -13 nömrəsinin

bütün rəqəm lərini və ilk 12 dərəcə

üzrə 13-cü nəzarət dərəcəsini hesablayır və nəticəni verir. Əgər hesablanan nəzarət dərəcəsinin

qiyməti kodun 13-cü dərəcəsi ilə qiymətcə üst-üstə düşərsə, o zaman skaner uğurlu hesablama

haqqında səsli siqnal verir.

Ştrixli kod müxtəlif qalınlığa malik olan tünd və açıq sahələrin ardıcıllığın-dan ibarətdir.

Məlumatı tünd və açıq sahələrin nisbi eni və onların birləşməsi daşıyır və buna görə də bu xətlər

reqlamentləşdirilmiş şəkildə müəyyənləşdiri-lib. Tünd sahə -ştrixlər, açıq sahə isə açıqlar adlanır.

EAN -13 əmtəə kodunun rəqəmləri dörd qrupa bölünür:

Birinci qrup -3 rəqəmdən (prefiksdən) ibarətdir və malın istehsalçısını qeydiyatdan

keçirən və GS1 –in üzvü olan Milli təşkilatın nömrəsidir.

İkinci qrup – 5 rəqəmdən ibarətdir və malı istrhsal edən müəssənin Milli GS1

Təşkilatında qeydiyyat nömrəsini göstərir.

Üçüncü qrup – kodlaşdırılan malın nomenklatur nömrəsini göstərən 5 rəqəmdən

ibarətdir. 5 rəqəm məhsulun kodudur. Müəssisədə istehsal olunan hər bir mal digərlərindən heç

olmazsa bir az fərqlənirsə, onda onun öz unikal nömrəsi olmalıdır. Məsələn, müəssisə xama istehsal

edir və onu 200 və 500 qr. Qablara doldurur. Belə halda qabların EAN kod nömrələri müxtəlif

olmalıdır. Müxtəlif mallar üçün eyni nömrədən istifadə etmək yol verilməzdir.

Dördüncü qrup – 1 rəqəmdən ibarətdir və nəzarət rəqəmi adlanır. Bu nəzarət rəqəmi

kompyüterə daxil olaraq məlumatın zəmanətlə etibarlılığını təmin edir. Bu rəqəmin hesablanması

kodun əvvəlki 12 rəqəmi üzrə xüsusi qayda ilə aparılır. Kodun oxunması zamanı kompyüterə onun

13 rəqəmi daxil edilir. Sonra birinci 12 rəqəm əsasında nəzarət rəqəmi hesablanır və o, oxunmuş

13-cü rəqəmlə müqayisə olunur. Bu rəqəmlərin üst- üstə düşməsi baş verərsə, kod kompyüterin

bazasına ,,baxılır,, üst- üstə düşmə baş verməzsə - ,,buraxılmır,, əmri verilir. Bununla oxunan

məlumatın etibarlılığının zəmanəti təmin edilir. Rəqəmli sıra skanerdə oxunmaq və istehsalçı üçün

irəlicədən təyin edilmişdir. Yekun istehlakçı üçün nəzarətdə tutulan informasiya yalnız istehsalşı

dövlətin göstərilməsi ilə məhdudlaşdırılır. Ştrixli kod ticarət təşkilatları üçün malın istehsalçısının

rekvizitlərini daxil edərək onun keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə olan iddalarını təqdim etməyə

imkan yaradır.

EAN əmtəə nömrələnməsinin beynəlxalq sistemi ştrixli kodların aşağıdakı növlərini təqdim

edir:

EAN -13 standart kodu;

2-ci dərəcəli kod əlavə olmaqla EAN -13 standart kod;

5-ci dərəcəli kod əlavə olmaqla EAN -13 standart kod;

EAN -8 qısa kod;

İTF nəqliyyat qablaşdırıcı kodu;

EAN -128 kodu.

Xarici dövlətlərdə malların qablaşdırılmasında ştrixli kodun olması məcburi tələb sayılır və

bu tələbin yerinə yetirilmədiyi halda ticarət təşkilatı maldan imtina edə bilər.

Beynəlxalq ticarətdə malların ən azı 85% ştrixli kodlarla təchiz olunmuşdur. Mallarin

kodlaşdırılması sifarişlərin yığılması və formalaşdırılması, malların daxil olması, boşaldılması,

sənədləşdirilməsi və mühasibat qeydiyyatı, malların anbarlara yığılması və satışı prosesini

tezləşdirir və bazarda müəyyən qayda yaradır.

Azərbaycan Respublikasında ştrixli kodlaşdırma məsələləri ilə ,,GSİ Azərbaycan,,

Cəmiyyəti məşğul olur. Bu təşkilatın məqsədi sənaye, kənd təsər-rüfatı , ticarət, nəqliyyat və digər

müəssisələrə malların ştrixli kodlaşdırılması və avtomatik indeksasiyası sistemlərinin tətbiqində

köməklik etməkdən ibarətdir.

,,GSİ Azərbaycan,, Cəmiyyəti Azərbaycan Respublikasınşn maraqlarını GSİ beynəlxalq

assosiyasında təmsil edir və respublikamızın müəssələrində

EAN sistemində eəqəmli kodların işlənməsini həəyata keçirir və özünün məlumat bankına

daxil edir.

Sənaye müəssisələri üçün ştrixli kodlaşdırma aşağıdakı imkanları yaradır:

Avtomatlaşdırılmış idarə sistemlərinin mənimsənilməsini yüngülləşdirmək;

Istehsal anbardarlıq və satış sahəsində hesabat əməliyyatlarının fffektiv-liliyini

yüksəltmək.

Mühazirə 22.

Mövzu : Standartlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyi

Ədəbiyyat:


Plan:

1. Standatlaşdırmanın səmərəliliyi barədə bəzi əsas mülahizələr.

2. Standatlaşdırmanın səmərəliliyinə aid praktiki misallar.

3. Standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyinin vəzifələri (məqsədləri).

4. Standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyinin əks olunduğu növlər.

5. İqtisadi səmərənin növləri.

Amerika şirkətlərindən birinin prezidenti R.Karpenter standartların dəyərini və

səmərəliliyini çox dəqiq ifadə etmişdir: ,, standartların məzmununun zənginliyi, özündə on və

yüzlərlə illər ərziində bu səədlərə qoyulmuş milyonlarla insan- saatları cəmləşdirir. Bu nəhəng

informasiya həcmi qiymətli intellektual mülkiyyətdir ki, bu da lazımınca qiymətləndirilməli və

mühafizə olunmalıdır,, Buradan aydın olur ki, qabaqcıl təcrübə daşıyıcısı kimi mütərəqqi standartın

tətbiq edilməsi nəzərə çarpacaq sımırə verməyə bilməz.

Standatlaşdırmanın səmərəliliyi özünü onda biruzə verir ki, standartlar nisbətən aşağı

qiymətə malik olmaqla tətbiq ediləndə fəaliyyyəti, məhsulu, xidmətləri yaxşılaşdırmağa və müvafiq

olaraq gəlirin əldə edilməsinə imkan yaradır. Gəlirin miqdarıı bəzən biq neçə tərtib satın alınmış

standartın qiymətindən çoxdur.

Standatlaşdırmanın səmərəliliyinə aid misallardan görmək olar ki, standarın tələblərinin

gözlənilməməsi şirkət üçün külli itgilərlə nəticələnir. Bunun bir çox səbəbləri ola bilər, o cümlədən

məhsulun konkrekt standarta uyğunluğuna sertifikatlaşdırılması, ixrac ölkələrində standartların

tələblərinə uyğun olmadan hazırlanmış məhsulun yenidən hazırlanması üçün şirkətin xərcləri və s.

Şirkətlərin bazar maraqlarının qlabollaşdırılması standartlara olan tələbatı artırır.

Ümumdünya bankının qiymətləndirilməsinə görə Afrika beynəlxalq standartların işlənib

hazırlanmasında iştirak etsə və onların tələblərini yerinə yetirsə

qozun, quru meyvələrin və başqa kənd təsərrüfatı mallarının ixracının artırılmasından ildə 1 milyard

dollardan çox gəlir əldə edə bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyi müxtəlif mülkiyyət

formalı konkrekt təsərrüfat subyektlərinin həm fəaliyyət pro-sesində, həm də fəaliyyət nəticələrində

özünü biruzə verir, məsələn, elmi- tədqiqat və təcrübə- konstruktor işlərində, məhsulun istehsalında,

tədavülündə, istismarında və təkrar emal olunmasında.

İşlərin səmərəliliyi anlayışı altında standatlaşdırma üzrə işlərin nəticələrinin xalq

təsərrüfatında tətbiq edilməsinin ictimai səmərəsinin onların tətbiqi ilə bağlı olan xərclərin nisbəti

başa düşülür.

Standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyi aşağııdakı məqsədlər üçün aparılır:

Standatlaşdırma üzrə konkrekt işlərin (yeni standatların işlənb hazırlanma-sı,

yenidən baxılması, yaxud dəyişikliklərin daxil edilməsi) dövlət və dövlətərarası

standatlaşdırma planlarına daxil edilməsinin məqsədəuyğunluğu-nun

əsaslandırılması;

Standarta daxil edilən tələblərin daha optiimal variantlarının seçilməsi;

Standatlaşdırma sahəsində fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsi;

Standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyi onun aşağıdakı növlərində əks olunur:

1. iqtisadi

2. texniki və ya informasiya

3. sosial

İşlərin iqtisadi göstəriciləri kimi aşağıdakılardan istifadə edirlər:

- qənaət (Q) –konkrekt standartın (standartlar qrupunun) tətbiqi ilə əlaqədar olaraq xalq

təsərrüfatında standatlaşdırılan məhsul (xidmət) vahidinə düşən cəmi xərclərin azalma

qiymətidir;

- xərclər (X) -konkrekt standartın (standartlar qrupunun) tətbiqi ilə əlaqədar olaraq xalq

təsərrüfatında standatlaşdırılan məhsul (xidmət) vahidinə düşən xərc-lərin cəm artırma

qiymətidir;

- məhsul (xidmət) vahidinə dqşən iqtisadi səmərə - standatlaşdırılan məhsul (xidmət)

vahidinin istehsalı, tədavülü, tətbiqi (istismarı) və təkrar istismar edil-məsi xərclərinin cəm

azalma qiymətidir və qənaət (Q) xərclərin (X) fərqi kimi təyin olunur.

Standatlaşdırma üzrə işlərin səmərəliliyi - konkrekt standartın (standartlar qrupunun) tətbiqi

ilə əlaqədar xalq təsərrüfatındakı iqtisadi səmərə ilə xərclərin nisbətidir.

Iqtisadi səmərəliliyin təyini aşağıdakı standart növlərinin işlənib hazırlanması və tətbiqi

zamanı aparılır:

1. texniki tələblər, yaxud texniki şərtlər müəyyən edən məhsul və xidmət standartının;

2. işlər (proseslər) standartının .

Texniki və (yaxud) sosial səmərəliliyin təyin edilməsi əsasverici (təşkilati –texniki və

ümumtexniki) standartlar üçün aparmaq tövsiyə olunur.

Standatlaşdırma üzrə işlərin texniki səmərəliliyi standartın tətbiqi nəticəsində alınan texniki

səmərənin nisbi göstəriciləri ilə ifadə oluna bilər, məsələn təhlükə-sizlik səviyyəsinin artırılması,

zərərli təsirlərin və tullantıların azaldılması, isteh-salatın, yaxud istismarın material, yaxud enerji

tutumunun azaldılması, resursun etibarlılığının aartırılması və s.

Standatlaşdırma üzrə işlərin informasiya səmərəliliyi cəmiyyət üçün lazım olan qarşılıqlı

anlaşmanı, informasiyanın təqdim olunma və qəbul olunma vəhdətini

(terminlər və təriflər standartları və s.), o cümlədən təsərrüfat fəaliyyəti sub-yektlərinin öz

aralarında razılaşma hüquq münasibətlərində və dövlət idarəetmə

orqanlarının beynəlxalq elmi- texniki və ticarət- iqtisadi münasibətlərində.

Sosial səmərəlilik ondan ibarətdir ki, məhsula dair məcburi tələblərin prakti-kada həyata

keçirilməsi əhalinin sağlamlığında və həyat səviyyəsində müsbət əks olunur. O istehsalat

travmatizmi, xəstələnmə səviyyəsi, uzunömürlülük, sosial- psixoloji rejimin yaxşılaşdırılması

göstəricilərində öz əksini tapır. Bir qayda olaraq standatlaşdırmanın sosial səmərəsi birbaşa

hesablana bilmir. Bəzən standartlar kompleksinin (məs. uşaq yeməyində) işlənib hazırjanması və

tətbiqi nəinki maddi vəsaitə qənaət etmir, hətta əlavə xərclər tələb edir. Lakin standatlaşdırma üzrə

işlər nəticəsində uşaqların sağlamlığının yaxşılaşması effekti böyük sosial nəaliyyətdir.

Iqtisadi səmərə aşağıdakı istiqamətlərdə əldə edilir:

1. layihələndirmə mərhələsində: konstruktor işlərinin yaxşılaıdırılması; standart texniki

sənədlərin təkrarən istifadə olunması;

2. Standart çərti qrafiki təsvirlərin tətbiq edilməsi; standart hesablama üsullarının

istifadə edilməsi; texniki arxivlərdə saxlanılan sənədlərin həcminin kiçilmə-si;

3. İstehsalat mərhələsində: material tutumunun kiçildilməsi; işlərin zəhmətliliyinin

azaldılması; məmulatların, alətlərin və tərtibatın unifikasiyası; elektrik enerjisinin və yanacağın

xüsusi sərfinin azaldılması;

3. Tədavül və istismar (tətbiq mərhələsində); məmulatların nəql edilmə və saxlanma

xərclərinin azaldılması; məmulatların texniki səviyyəsi və keyfiyyəti-nin yüksəldilməsi;

məmulatların xidmət müddətinin və etibarlılığıın yüksəldilmə-si; xüsusi enerji tutumunun, yanacaq,

su və köməkçi materialların tətbiqinin azal-dılması; xidmətçi işçilərin sayının azaldılması və s. Bir

çox hallarda standatlaşdırmanın iqtisadi səmərəsini kapital qoyuluşundan alınan iqtisadi səmərənin

hesablanması prinsipi əsasında qurulur.

İllik iqtisadi səmərəni aşağıdakı kimi təyin etmək olar.

S= ( Δ M - EnΔ K ) A ,

burada, Δ M – məhsulun maya dəyərinin kiçildilməsi, man;

En - kapital qoyuluşların səmərəliliklərinin normativ əmsalıdır,

En = 0,15;

Δ K - standatlaşdırma üzrə işlərə sərf olunan xərcləri daxil edən xüsusi kapital

qoyuluşlarının artırılması, man;

A - məhsulun illik buraxılış həcmidir, natural vahidlərlə.

mühazirə 1 - web view- standartın İso, bek və digər beynəlxalq təşkilatların...

Documents