napoleon 1

NAPOLEON BONAPARTE (quyïín 1) 1

http://ebooks. vdcmedia. com

MUÅC LUÅC

THÚÂI NIÏN THIÏËU CUÃA NAPOLEON BONAPART E ..........................................................2

CHIÏËN DÕCH NÛÚÁC YÁ 1796-1797 ......................................................................................28

CUÖÅC XÊM CHIÏËM AI CÊÅP VAÂ CHIÏËN DÕCH XI-RI 1798-1799 ........................................52

NGAÂY 18 THAÁNG SÛÚNG MUÂ 1799 ..................................................................................68

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÊÌU CUÃA NHAÂ ÀÖÅC TAÂI 1799 - 1800.......................................................87

TRÊÅN MA-REN-GÖ-SÛÅ CUÃNG CÖË NÏÌN ÀÖÅC TAÂI-PHAÁP CHÏË CUÃA TÖÍNG TAÂI THÛÁ NHÊËT

1800-1803.......................................................................................................................... 105

E. Tac Le 2


THÚÂI NIÏN THIÏËU CUÃA NAPOLEON BONAPARTE

Ngaây 15 thaáng 8 nùm 1769, taåi thaânh phöë A-giùæc-xi-nö thuöåc

àaão Cooác, Lï-ti-ti-a Bö-na-paác, 19 tuöíi, vúå möåt ngûúâi quyá töåc àõa phûúng laâm nghïì luêåt sû, àang ài ngoaâi phöë böîng thêëy àau àeã, vöåi raão bûúác vïì nhaâ thò sinh àûúåc möåt àûáa con trai. Luác bêëy giúâ, quanh Lï-ti-ti-a khöng coá ai nïn àûáa beá àaä bõ àeã rúi. Thïë laâ gia àònh cuãa Saác Bö-na-paác, möåt luêåt sû ngheâo úã thaânh phöë A-giùæc-xi-ö, thïm möåt ngûúâi. Saác Bö-na-paác quyïët àõnh cho con mònh hêëp thuå nïìn giaáo duåc Phaáp chûá khöng phaãi nïìn giaáo duåc Cooác. Khi àûáa beá lúán lïn, gia àònh àöng ngûúâi êëy khöng coá àuã tiïìn cho con ùn hoåc, Saác Bö-na-paác àaä xin àûúåc hoåc böíng cho con vaâo theo hoåc úã möåt trûúâng voä bõ Phaáp.

Àaão Cooác, sau nhiïìu nùm thuöåc vïì nûúác Cöång hoaâ Giïn, àaä nöíi dêåy dûúái sûå laänh àaåo cuãa möåt àõa chuã àõa phûúng tïn laâ Pao-li, vaâ, nùm 1755, àaä àuöíi àûúåc ngûúâi Giïn ra khoãi àaão. Leä dô nhiïn, àoá laâ möåt cuöåc khúãi nghôa cuãa têìng lúáp tiïíu quyá töåc nöng thön vaâ cuãa nöng dên àûúåc nhûäng ngûúâi sùn bùæn, nhûäng ngûúâi chùn cûâu úã trïn nuái vaâ dên ngheâo úã möåt vaâi thaânh thõ uãng höå. Toám laåi, àoá laâ cuöåc khúãi nghôa cuãa möåt dên töåc muöën thoaát ra khoãi aách boác löåt haâ khùæc vïì thuïë khoaá vaâ cai trõ cuãa möåt nûúác cöång hoaâ buön baán. Cuöåc khúãi nghôa thu àûúåc thùæng lúåi, vaâ tûâ nùm 1755, àaão Cooác söëng àöåc lêåp dûúái sûå laänh àaåo cuãa Pao-li. Nhûäng taân dû cuãa xaä höåi töåc trûúãng vêîn coân maånh (àùåc biïåt úã trong nöåi àõa àaão). Thónh thoaãng, caác thõ töåc laåi giao tranh aác liïåt vaâ dai dùèng. Tïå tuåc "thuâ truyïìn kiïëp" rêët phöí biïën, thûúâng àûúåc kïët thuác bùçng nhûäng trêån chiïën àêëu khuãng khiïëp.

Nùm 1868, nûúác Cöång hoaâ Giïn àaä baán laåi cho vua nûúác Phaáp Lu-i XV "quyïìn haânh cuãa mònh" úã Cooác-thûåc tïë quyïìn haânh êëy àaä bõ thuã tiïu-vaâ muâa xuên nùm 1869, quên àöåi Phaáp àaä àaánh



baåi quên cuãa Pao-li (viïåc naây xaãy ra vaâo thaáng 5 nùm 1869, ba thaáng trûúác khi Na-pö-lï-öng ra àúâi). Àaão Cooác trúã thaânh àêët àai thuöåc Phaáp.

Nhû vêåy, Na-pö-lï-öng àaä söëng nhûäng ngaây thú êëu trong möåt thúâi maâ loâng dên àaão Cooác coân luyïën tiïëc nïìn àöåc lêåp chñnh trõ àaä mêët ài möåt caách quaá àöåt ngöåt, coân nhû möåt böå phêån cuãa giai cêëp àõa chuã vaâ tû saãn thaânh thõ thò tûå nhuã rùçng töët hún hïët laâ haäy trúã thaânh nhûäng thêìn dên trung thaânh vaâ tûå nguyïån cuãa nûúác Phaáp. Böë Na-pö-lï-öng, Saác Bö-na-paác, thuöåc phaái "thên ngûúâi” baão vïå àaão Cooác àaä bõ àûa ài àaây, vaâ cùm gheát nhûäng ngûúâi xêm lùng.

Ngay tûâ höìi coân nhoã, Na-pö-lï-öng àaä toã ra khöng nhêîn naåi vaâ nön noáng. Sau naây, khi ön laåi nhûäng kyã niïåm thúâi êëu thú cuãa mònh, Na-pö-lï-öng noái rùçng: khöng ai bùæt naåt àûúåc mònh, hay gêy göí, hay àaánh àûáa naây, choåc àûáa khaác vaâ moåi àûáa beá àïìu súå cêåu ta. Àùåc biïåt laâ Giö-deáp, anh Na-pö-lï-öng, àaä phaãi chõu àûång chuyïån êëy nhiïìu.

Na-pö-lï-öng àaánh anh, cùæn anh, nhûng chñnh Giö-deáp laåi bõ quúã mùæng, vò sau cuöåc êíu àaã, Giö-deáp chûa kõp hoaân höìn thò Na-pö-lï-öng àaä ài maách meå. Na-pö-lï-öng kïí thïm: mûu meåo àaä giuáp töi nhû vêåy àêëy, nïëu khöng meå töi àaä phaåt töi vïì töåi hay caäi nhau vaâ khöng bao giúâ tha thûá nhûäng haânh àöång gêy göí cuãa töi.

Na-pö-lï-öng laâ möåt àûáa treã lêìm lò vaâ noáng tñnh. Tuy baâ meå yïu con, nhûng daåy döî Na-pö-lï-öng cuäng nghiïm khùæc nhû àöëi vúái anh em cuãa Na-pö-lï-öng. Gia àònh sinh hoaåt tùçn tiïån nhûng khöng tuáng bêën. Tröng bïì ngoaâi, öng böë laâ möåt ngûúâi àaân öng töët vaâ baâ Lï-ti-ti-a, ngûúâi chuã thêåt sûå cuãa gia àònh, möåt ngûúâi àaân baâ quaã quyïët, nghiïm khùæc vaâ cêìn cuâ. Na-pö-lï-öng thûâa hûúãng cuãa meå tinh thêìn ham laâm viïåc vaâ nïëp söëng trêåt tûå nghiïm ngùåt.

Àaão Cooác úã xa luåc àõa, nhên dên coân man rúå söëng trong nuái rûâng, nhûäng cuöåc xung àöåt keáo daâi giûäa caác thõ töåc, tïå naån "thuâ truyïìn kiïëp", möëi aác caãm rêët kheáo che giêëu nhûng sêu sùæc, dai dùèng cuãa dên àaão àöëi vúái boån xêm lûúåc Phaáp, têët caã nhûäng àùåc àiïím àoá àaä aãnh hûúãng maånh meä àïën nhûäng caãm giaác àêìu tiïn cuãa cêåu beá Na-pö-lï-öng.

E. Tac Le 4


Nùm 1779, sau bao lêìn chaåy choåt, Saác Bö-na-paác múái gûãi àûúåc hai àûáa con lúán laâ Giö-deáp vaâ Na-pö-lï-öng sang Phaáp theo hoåc úã trûúâng trung hoåc Ö-toong; muâa xuên nùm êëy, Na-pö-lï-öng àûúåc nhaâ trûúâng nûúác Phaáp cêëp hoåc böíng vaâ chuyïín sang hoåc úã trûúâng voä bõ Briïn, möåt thõ trêën nhoã úã miïìn àöng nûúác Phaáp. Luác naây, Na-pö-lï-öng 10 tuöíi.

ÚÃ Briïn, Na-pö-lï-öng laâ möåt àûáa beá êu sêìu, kñn àaáo, caáu kónh vaâ hay giêån dûä lêu, khöng gêìn guäi ai, khöng coi ai ra gò, khöng baån beâ, caãm tònh vúái ai, rêët tûå tin mùåc dêìu têìm voác nhoã beá vaâ coân ñt tuöíi. Ngûúâi ta àaä thûã só nhuåc, trïu choåc, chïë giïîu gioång noái àõa phûúng cuãa Na-pö-lï-öng. Cêåu Bö-na-paác àaä giêån dûä êíu àaã, coá khi àûúåc coá khi thua, nhûng cuäng àaä laâm cho baån beâ cuãa cêåu hiïíu rùçng nhûäng cuöåc xung àöåt nhû vêåy khöng phaãi laâ khöng nguy hiïím. Na-pö-lï-öng hoåc gioãi laå luâng, nghiïn cûáu àïën núi àïën chöën sûã Hy Laåp vaâ sûã La Maä, cuäng rêët say mï toaán hoåc vaâ àõa lyá. Caác giaáo sû cuãa trûúâng voä bõ úã caái tónh nhoã àoá khöng gioãi lùæm vïì caác mön khoa hoåc maâ hoå giaãng daåy nïn cêåu Na-pö-lï-öng phaãi böìi böí thïm kiïën thûác cuãa mònh bùçng caách àoåc saách. Na-pö-lï-öng àoåc saách trong nhûäng nùm coân ñt tuöíi vaâ sau naây coân àoåc rêët nhiïìu vaâ àoåc rêët nhanh. Loâng yïu quï hûúng àaão Cooác cuãa Na-pö-lï-öng àaä laâm cho baån beâ ngûúâi Phaáp ngaåc nhiïn vaâ xa laánh Na-pö-lï-öng: luác bêëy giúâ Na-pö-lï-öng coân coi nûúác Phaáp nhû möåt chuãng töåc xa laå, laâ nhûäng keã xêm lûúåc hoân àaão quï hûúng cuãa mònh. Na-pö-lï-öng chó liïn laåc àûúåc vúái töí quöëc xa xöi cuãa mònh bùçng thû tûâ cuãa böë meå, anh em, vò gia àònh khöng àuã tiïìn cho Na-pö-lï-öng vïì nhaâ nghó heâ.

Nùm 1784, 15 tuöíi àaä hoåc xong vaâ töët nghiïåp, Na-pö-lï-öng àûúåc gûãi ài hoåc úã trûúâng voä bõ Pa-ri, núi àaâo taåo sô quan cuãa quên àöåi luác bêëy giúâ. Trûúâng naây coá nhiïìu giaáo sû rêët gioãi, trong söë àoá coá nhaâ toaán hoåc Möng-giú vaâ nhaâ thiïn vùn hoåc La-plaát. Na-pö-lï-öng say sûa hoåc vaâ àoåc saách. ÚÃ àoá, Na-pö-lï-öng coá saách, coá thêìy àïí hoåc. Nhûäng ngaây trong nùm àêìu, Na-pö-lï-öng àaä gùåp möåt àiïìu khöng may: vaâo hoåc úã trûúâng voä bõ tûâ cuöëi thaáng 10 nùm 1784 thò àïën thaáng 2 nùm 1785, böë Na-pö-lï-öng chïët vò bïånh ung thû daå daây cuäng nhû sau naây chñnh Na-pö-lï-öng àaä bõ. Hêìu nhû gia àònh



khöng coân caách söëng. Khöng thïí tröng mong àûúåc mêëy vaâo ngûúâi anh caã Giö-deáp, möåt ngûúâi bêët lûåc vaâ lûúâi biïëng, cêåu hoåc sinh sô quan 16 tuöíi phaãi àûáng ra chùm soác meå vaâ caác em trai, em gaái cuãa mònh. Sau möåt nùm hoåc úã trûúâng voä bõ Pa-ri, ngaây 30 thaáng 10 nùm 1785, Na-pö-lï-öng nhêåp nguä, mang cêëp hiïåu thiïëu uyá vaâ nhêån cöng taác úã möåt trung àoaân àoáng úã Va-lùng-xú.

ÚÃ Va-lùng-xú, viïn sô quan treã tuöíi êëy söëng möåt cuöåc söëng khoá khùn. Haâng thaáng, Na-pö-lï-öng gûãi vïì cho meå gêìn hïët söë lûúng chó giûä laåi àuã àïí traã tiïìn nhûäng bûäa ùn àaåm baåc cuãa mònh vaâ khöng vui chúi giaãi trñ gò. Trong ngöi nhaâ Na-pö-lï-öng thuï àûúåc möåt cùn buöìng, coá möåt cûãa haâng nhoã baán saách cuä. Na-pö-lï-öng àaä daânh têët caã thúâi gian röîi raäi cuãa mònh vaâo viïåc àoåc saách do ngûúâi chuã hiïåu cho mûúån. Na-pö-lï-öng khöng thñch giao du, vaã laåi Na-pö-lï-öng ùn mùåc quaá töìi taân àïën nöîi khöng muöën vaâ cuäng khöng thïí coá möåt cuöåc söëng xaä giao töëi thiïíu. Na-pö-lï-öng say mï àoåc saách chûa tûâng thêëy, khi àoåc öng ghi cheáp vaâ viïët nhûäng yá kiïën phên tñch cuãa mònh daây àùåc caã söí tay.

Trûúác hïët, Na-pö-lï-öng thñch àoåc caác taác phêím lõch sûã quên sûå, saách toaán hoåc, àõa lyá vaâ caác saách taã cuöåc du lõch. Na-pö-lï-öng cuäng àoåc caã saách triïët hoåc. Chñnh vaâo thúâi kyâ naây Na-pö-lï-öng bùæt àêìu nghiïn cûáu nhûäng taác giaã cöí àiïín cuãa Thïë kyã aánh saáng: Von-te 3, Ruát-xö , Àa-lùm-be, Ma-bú-li vaâ Ray-nan.

Thêåt khoá maâ xaác àõnh àûúåc vaâo thúâi kyâ naâo thò xuêët hiïån úã Na-pö-lï-öng nhûäng dêëu hiïåu àêìu tiïn cuãa loâng cùm gheát àöëi vúái nhûäng nhaâ tû tûúãng cuãa cuöåc caách maång tû saãn vaâ thûá triïët hoåc rêët àùåc biïåt cuãa Na-pö-lï-öng. Duâ sao, luác naây, ngûúâi trung uyá phoá 16 tuöíi vêîn hoåc nhiïìu hún laâ phï phaán. Vaâ àêy nûäa cuäng laâ möåt àiïím cú baãn cuãa tinh thêìn Na-pö-lï-öng: thúâi thanh niïn, khi àoåc saách cuäng nhû khi tiïëp xuác vúái ngûúâi múái quen biïët, Na-pö-lï-öng àïìu khao khaát vaâ noáng loâng muöën àûúåc hêëp thuå nhanh choáng vaâ àêìy àuã nhûäng àiïìu maâ mònh chûa biïët túái, nhûäng àiïìu coá thïí goáp phêìn böìi dûúäng tinh thêìn cho baãn thên mònh.

Na-pö-lï-öng cuäng àoåc caác taác phêím vùn hoåc bùçng vùn xuöi, vùn vêìn; say mï cuöën tiïíu thuyïët Veác-te vaâ möåt vaâi taác phêím khaác

E. Tac Le 6


cuãa Gúát: àoåc caã taác phêím cuãa Ra-xin, Cooác-nêy, Mö-li-e , caác baâi thú lûâng danh möåt thúâi bõ gaán laâ cuãa öët-xi-ùng, möåt thi sô haát rong ngûúâi ï-cöët thúâi trung cöí (thûåc tïë chó laâ möåt sûå lûâa nghõch trong vùn hoåc). Àoåc nhûäng loaåi saách êëy xong, Na-pö-lï-öng laåi lao vaâo saách toaán hoåc vaâ caác taác phêím coá liïn quan àïën caác vêën àïì quên sûå, àùåc biïåt laâ phaáo binh.

Thaáng 9 nùm 1786, Na-pö-lï-öng xin pheáp nghó daâi haån vïì quï úã A-giùæc-xi-ö àïí thu xïëp sûå sinh söëng cuãa gia àònh. Khi chïët, böë Na-pö-lï-öng coá àïí laåi möåt ñt taâi saãn vaâ möåt söë cöng viïåc khaá rùæc röëi. Na-pö-lï-öng àaä giaãi quyïët nhûäng cöng viïåc àoá möåt caách tñch cûåc vaâ coá kïët quaã. Na-pö-lï-öng àûúåc pheáp nghó thïm àïën giûäa nùm 1788, khöng àûúåc hûúãng lûúng nhûng kïët quaã hoaåt àöång cuãa Na-pö-lï-öng àïí öín àõnh cöng viïåc gia àònh àaä buâ àùæp laåi.

Trúã vïì Phaáp vaâo thaáng 6 nùm 1788, Na-pö-lï-öng ài theo trung àoaân lïn àoáng úã ÖËc-xon vaâ, lêìn naây, Na-pö-lï-öng úã trong traåi, khöng úã nhaâ riïng nûäa. Na-pö-lï-öng vêîn mï maãi àoåc têët caã caác loaåi saách àaä coá trong tay vaâ àùåc biïåt laâ caác taác phêím baân vïì nhûäng vêën àïì quên sûå àaä laâm say mï caác chuyïn gia úã thïë kyã thûá XVIII. Möåt lêìn, bõ phaåt khöng àûúåc ài laåi, Na-pö-lï-öng àaä tòm àûúåc úã núi nhöët mònh möåt cuöën saách cuä noái vïì phaáp luêåt àúâi cöí La Maä, viïët theo lïånh cuãa Hoaâng àïë Giu-xti-niïng. Na-pö-lï-öng khöng nhûäng àaä àoåc hïët cuöën àoá, maâ gêìn 15 nùm sau, trong khi biïn soaån böå dên luêåt, Na-pö-lï-öng coân àoåc thuöåc loâng caã böå tuyïín têåp phaáp luêåt La Maä. Viïåc naây àaä laâm cho caác nhaâ luêåt hoåc löîi laåc nhêët úã Phaáp ngaåc nhiïn. Na-pö-lï-öng quaã coá möåt trñ nhúá phi thûúâng.

Khaã nùng laâm viïåc bùçng trñ oác möåt caách cùng thùèng cuäng nhû khaã nùng têåp trung cao àöå vaâ lêu daâi sûác suy nghô cuãa Na-pö-lï-öng àaä thêëy löå roä tûâ thúâi kyâ naây. Sau naây, nhiïìu lêìn Na-pö-lï-öng noái rùçng: nïëu ngûúâi ta thêëy töi luön luön sùén saâng àöëi phoá vúái moåi tònh huöëng thò àiïìu àoá coá thïí giaãi thñch nhû thïë naây: trûúác khi laâm bêët cûá viïåc gò, töi àaä suy nghô kyä trûúác khaá lêu vaâ dûå kiïën hïët nhûäng gò coá thïí xaãy ra. Chùèng phaãi laâ àaä coá möåt võ thêìn thaánh naâo thònh lònh hiïån ra àïí gaâ cho Na-pö-lï-öng nhûäng tònh huöëng dûúâng nhû bêët ngúâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi khaác, Na-pö-lï-öng noái thïm rùçng



"... Luác naâo töi cuäng laâm viïåc, laâm viïåc trong khi ùn, úã raåp haát, ban àïm...". Khi noái àïën thiïn taâi cuãa mònh thò lúâi leä cuãa Na-pö-lï-öng thûúâng àûúåm veã chêm biïëm hoùåc giïîu cúåt vaâ röìi bao giúâ Na-pö-lï-öng cuäng nhêën maånh vaâ rêët nghiïm tuác àïën tinh thêìn laâm viïåc cuãa mònh. Na-pö-lï-öng lêëy laâm tûå haâo vïì khaã nùng laâm viïåc vö têån cuãa mònh hún bêët cûá nùng khiïëu naâo khaác maâ taåo hoaá àaä ban cho möåt caách vö cuâng röång lûúång.

ÚÃ ÖËc-xon, Na-pö-lï-öng viïët möåt cuöën saách nhoã noái vïì thuêåt bùæn (vïì caách phoáng àaån). Binh chuãng phaáo binh thêåt sûå trúã thaânh súã trûúâng cuãa Na-pö-lï-öng. Trong taâi liïåu cuãa Na-pö-lï-öng úã thúâi kyâ naây, ngûúâi ta coân tòm thêëy möåt vaâi baãn thaão taác phêím vùn hoåc, nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu coá tñnh chêët triïët hoåc vaâ chñnh trõ, v.v. Tû tûúãng cuãa Na-pö-lï-öng thûúâng thêëy àûúåm ñt nhiïìu maâu sùæc cuãa chuã nghôa tûå do vaâ àöi khi coân lùæp laåi y nguyïn möåt söë tû tûúãng cuãa Ruát-xö, mùåc dêìu, noái chung, ngûúâi ta khöng thïí naâo coi Na-pö-lï-öng nhû möåt tñn àöì cuãa taác phêím Khïë ûúác xaä höåi.

Trong nhûäng nùm naây, coá möåt àiïím nöíi bêåt: yá chñ vaâ lyá trñ cuãa Na-pö-lï-öng àaä hoaân toaân khöëng chïë àûúåc nhûäng ham mï vïì duåc voång. Na-pö-lï-öng khöng bao giúâ ùn thñch khêíu, thûúâng xa laánh chöî àöng ngûúâi, xa laánh giúái phuå nûä, khûúác tûâ moåi cuöåc vui chúi giaãi trñ, laâm viïåc khöng mïåt moãi, daânh têët caã thúâi giúâ nhaân röîi vaâo viïåc àoåc saách. Liïåu Na-pö-lï-öng coá cam chõu maäi maäi vúái söë phêån cuãa mònh, söë phêån cuãa möåt viïn sô quan ngheâo tónh nhoã, xuêët thên trong gia àònh quyá töåc ngheâo ngûúâi Cooác, luön luön bõ luä baån beâ quyïìn quyá vaâ boån cêëp trïn quyïìn quyá nhòn bùçng con mùæt khinh bó khöng?

Trûúác khi Na-pö-lï-öng coá thúâi gian àïí tòm àûúåc cêu traã lúâi roä raâng cho cêu hoãi êëy vaâ cuäng chûa coá caã thúâi gian àïí xêy dûång kïë hoaåch cuå thïí cho tûúng lai thò caái sên khêëu maâ Na-pö-lï-öng àang chuêín bõ vai troâ àïí bûúác lïn hoaåt àöång àaä bùæt àêìu lung lay, röìi cuöëi cuâng tan vúä vaâ suåp àöí: Caách maång Phaáp buâng nöí.

Biïët bao nhiïu nhaâ cheáp tiïíu sûã vaâ viïët tiïíu sûã cuãa Na-pö-lï-

öng coá khuynh hûúáng gaán cho nhên vêåt cuãa hoå coá àûác khön ngoan

E. Tac Le 8


siïu phaâm, coá bêím nùng tiïn àoaán viïåc àúâi, coá loâng tin vaâo thiïn chûác cuãa mònh, muöën tòm xem trong viïn trung uyá phaáo binh múái 20 tuöíi àoáng úã ÖËc-xon naây coá tiïn caãm gò vïì nhûäng lúåi ñch maâ cuöåc caách maång nöí ra nùm 1789 ùæt phaãi àem laåi cho chaâng ta.

Thûåc tïë, moåi viïåc àaä xaãy ra möåt caách giaãn àún vaâ tûå nhiïn hún nhiïìu. Do võ trñ xaä höåi cuãa mònh, Na-pö-lï-öng chó coá lúåi trong cuöåc chiïën thùæng cuãa giai cêëp tû saãn àöëi vúái chïë àöå phong kiïën chuyïn chïë. ÚÃ Cooác, ngay caã dûúái thúâi thöëng trõ cuãa Giïn, boån quyá töåc (àùåc biïåt laâ têìng lúáp quyá töåc àõa chuã nhoã) khöng bao giúâ àûúåc hûúãng nhûäng àùåc quyïìn, àùåc lúåi maâ boån quyá töåc Phaáp rêët quyá troång. Dêîu sao chaâng quyá töåc nhoã naây, göëc gaác úã möåt hoân àaão YÁ keám vùn minh, vûâa múái bõ ngûúâi Phaáp xêm chiïëm, cuäng khöng thïí mong coá àûúåc bûúác àûúâng cöng danh raång rúä vaâ nhanh choáng úã trong quên àöåi. Trong cuöåc caách maång 1789, nïëu coá caái gò coá thïí caám döî àûúåc chaâng ta, thò chñnh laâ tûâ nay trúã ài chó riïng coá nhûäng khaã nùng cuãa caá nhên laâ coá thïí giuáp cho con ngûúâi leo lïn nhûäng bêåc thang xaä höåi. Àïí nhaãy vaâo cuöåc, viïn trung uyá phaáo binh Bö-na-paác khöng cêìn gò khaác nûäa.

Nhûäng suy tñnh thûåc tiïîn àaä thu huát têm trñ Na-pö-lï-öng. Lúåi ñch to lúán nhêët maâ Na-pö-lï-öng coá thïí thu àûúåc úã caách maång laâ caái gò? Vaâ úã àêu coá àiïìu kiïån töët nhêët? Coá hai cêu traã lúâi: möåt laâ úã Cooác, hai laâ úã Phaáp. Luác naây, khöng nïn àaánh giaá quaá cao phaåm vi vaâ mûác àöå yïu àaão Cooác cuãa Na-pö-lï-öng. Vaâo nùm 1789, chaâng trung uyá Bö-na-paác chùèng coân nhúá túái chuá soái con 10 tuöíi àaä tûâng àaánh nhau rêët hùng úã trong sên trûúâng Briïn, möîi khi baån beâ chïë giïîu goång Cooác cuãa mònh.

Bêy giúâ chaâng ta àaä biïët thïë naâo laâ nûúác Phaáp vaâ thïë naâo laâ àaão Cooác, àaä coá thïí so saánh àûúåc hai nûúác naây vïì mùåt diïån tñch, vaâ têët nhiïn àaä nhêån ra àûúåc hai nûúác naây khöng giöëng nhau àïën mûác àöå naâo. Nhûng vêën àïì àùåt ra ngay caã vaâo nùm 1789, Na-pö-lï-öng cuäng khöng thïí hy voång chiïëm àûúåc úã nûúác Phaáp caái àõa võ maâ öng coá thïí coá àûúåc úã Cooác, nhêët laâ nay caách maång àaä bùæt àêìu buâng nöí, mùåc dêìu úã Cooác, Na-pö-lï-öng coá rêët ñt àiïìu kiïån thuêån lúåi. Hai thaáng rûúäi sau khi nguåc Ba-xtil bõ phaá, Na-pö-lï-öng xin pheáp nghó vaâ trúã vïì Cooác.



Trong söë rêët nhiïìu taác phêím àõnh viïët, àuáng vaâo nùm 1789, Na-pö-lï-öng àaä viïët xong möåt baãn tiïíu luêån noái vïì lõch sûã àaão Cooác vaâ trao baãn àoá cho Ray-nan àïí xin yá kiïën, vaâ Na-pö-lï-öng rêët lêëy laâm thñch thuá vïì lúâi àaánh giaá têng böëc cuãa nhaâ vùn àang nöíi tiïëng êëy. Chuã àïì êëy àuã àïí chûáng minh rùçng Na-pö-lï-öng rêët quan têm àïën hoân àaão quï hûúng cuãa mònh, ngay caã khi Na-pö-lï-öng coân chûa coá khaã nùng àïí chuyïn têm hoaåt àöång chñnh trõ úã àoá. Vïì túái nhaâ meå, Na-pö-lï-öng lêåp tûác tuyïn böë taán thaânh Pao-li (Pao-li àaä trúã vïì sau möåt thúâi gian daâi bõ àaây) nhûng Pao-li àaä tiïëp viïn trung uyá treã tuöíi rêët laånh nhaåt, vaâ, chùèng bao lêu, quaã nhiïn laâ möîi ngûúâi ài möåt con àûúâng khaác. Pao-li mú tûúãng àïën viïåc giaãi phoáng hoaân toaân àaão Cooác khoãi aách àö höå cuãa ngûúâi Phaáp, coân Bö-na-paác thò cho rùçng cuöåc caách maång múã ra nhûäng con àûúâng múái cho sûå tiïën böå cuãa àaão Cooác vaâ coá thïí - àiïìu naây múái chñnh - cho sûå nghiïåp cuãa baãn thên.

Sau mêëy thaáng úã nhaâ khöng àaåt àûúåc kïët quaã gò, Na-pö-lï-öng trúã laåi àún võ, mang theo àûáa em trai laâ Lu-i àïí giaãm búát möåt phêìn chi tiïu cho meå. Hai anh em úã Va-lùng-xú, núi trung àoaân cuãa Na-pö-lï-öng trúã laåi àoáng quên. Tûâ nay trúã ài, trung uyá Bö-na-paác phaãi söëng vúái em vaâ nuöi nêëng cho em ùn hoåc bùçng àöìng lûúng quaá ñt oãi cuãa mònh. Coá bûäa ùn trûa chó coá möîi möåt miïëng baánh. Na-pö-lï-öng tiïëp tuåc phuåc vuå quên àöåi möåt caách hùng haái vaâ say mï àoåc nhûäng taác phêím vïì lõch sûã quên sûå.

Thaáng 9 nùm 1791, ngûúâi ta laåi thêëy Na-pö-lï-öng úã Cooác, do Na-pö-lï-öng àaä tòm caách àïí àûúåc thuyïn chuyïín vïì. Lêìn naây, Na-pö-lï-öng vônh viïîn cùæt àûát quan hïå vúái Pao-li àaä cöng khai hoaåt àöång taách àaão Cooác ra khoãi nûúác Phaáp, àiïìu maâ Na-pö-lï-öng khöng muöën chuát naâo. Thaáng 4 nùm 1791, khi xaãy ra cuöåc xung àöåt giûäa boån giaáo sô phaãn caách maång, uãng höå triïåt àïí chuã trûúng taách àaão Cooác cuãa Pao-li vúái nhûäng àaåi diïån cuãa chñnh quyïìn caách maång, Bö-na-pac àaä ra lïånh bùæn caã vaâo nhûäng àaám àöng baåo àöång xöng vaâo àaánh quên àöåi àùåt dûúái quyïìn chó huy cuãa mònh. Cuöëi cuâng, bõ chñnh quyïìn cöång hoaâ tònh nghi vò êm mûu àaánh chiïëm möåt phaáo àaâi (khöng coá lïånh cêëp trïn), Na-pö-lï-öng laåi sang Phaáp vaâ lêåp tûác phaãi àïën trònh diïån trûúác Böå Chiïën tranh úã Pa-ri àïí xaác

E. Tac Le 10


minh thaái àöå coá phêìn naâo múâ aám cuãa mònh úã Cooác. Àïën thuã àö nûúác Phaáp vaâo cuöëi thaáng 5 nùm 1792, Na-pö-lï-öng chûáng kiïën nhiïìu biïën cöë söi nöíi cuãa caách maång xaãy ra vaâo nùm àoá.

Chuáng töi coá nhûäng bùçng cúá chñnh xaác cho pheáp xeát àoaán sûå phaãn ûáng cuãa viïn sô quan 23 tuöíi àoá trûúác hai biïën cöë troång àaåi xaãy ra: Cuöåc àaánh chiïëm cung àiïån Tuy-lú-ri cuãa quêìn chuáng nhên dên vaâo ngaây 20 thaáng 6 vaâ cuöåc lêåt àöí chïë àöå quên chuã ngaây 10 thaáng 8 nùm 1792. Tham gia nhûäng biïën cöë êëy bùçng caách àûáng ngoaâi voâng chûáng kiïën möåt caách bêët ngúâ nïn hai lêìn êëy laâ dõp àïí Bö-na-paác biïíu löå tû tûúãng cuãa mònh trong möåt nhoám baån thên. Vúái hoå, Bö-na-paác coá thïí tûå do böåc löå nhûäng yá nghô thêåt vaâ têët caã baãn chêët cuãa mònh. Vaâ nhûäng lúâi öng ta noái thêåt roä raâng, khöng chuát gò uáp múã: "Chuáng ta haäy ài theo boån vö laåi naây", Na-pö-lï-öng àaä noái nhû vêåy vúái Bu-riïn luác cuâng ài vúái nhau trong phöë, khi thêëy quêìn chuáng tiïën vïì phña cung àiïån nhaâ vua ngaây 20 thaáng 6. Khi thêëy vua Lu-i XVI, höët hoaãng trûúác cuöåc biïíu tònh àêìy uy thïë, phaãi ra chaâo quêìn chuáng úã bao lún, àêìu àöåi muä àoã Phri-giïng, Na-pö-lï-öng liïìn khinh bó núái: "Thùçng heân! Thïë maâ laåi àïí cho boån vö laåi naây vaâo àûúåc! Àaáng leä phaãi duâng phaáo queát ài àöå böën, nùm trùm thùçng laâ nhûäng thùçng khaác seä chaåy daâi!". Töi àaä giaãm nheå hònh dung tûâ maâ Na-pö-lï-öng duâng cho Lu-i XVI, vò tiïëng êëy khöng thïí naâo in lïn saách àûúåc. Ngaây 10 thaáng 8 (ngaây dên chuáng tiïën cöng vaâo cung àiïån Tuy-lú-ri, vaâ ngaây Lu-i XVI bõ lêåt àöí), Na-pö-lï-öng vêîn lang thang ngoaâi phöë vaâ laåi vêîn duâng hònh dung tûâ trïn àïí chó Lu-i XVI, àöìng thúâi goåi nhûäng ngûúâi nöíi lïn laâm caách maång laâ "luä dên àen ghï túãm nhêët".

Àûúng nhiïn, Na-pö-lï-öng khöng thïí biïët àûúåc rùçng ngaây 10 thaáng 8 nùm 1792, trong khi öng ta àang àûáng giûäa àaám àöng chûáng kiïën cuöåc tiïën cöng vaâo cung àiïån Tuy-lú-ri vaâ töëng cöí Lu-i XVI ra khoãi ngai vaâng thò chñnh sûå viïåc êëy laåi laâ vò lúåi ñch cuãa baãn thên öng ta, Bö-na-paác; cuäng nhû quêìn chuáng àang àûáng vêy quanh öng ta hên hoan chaâo mûâng nïìn cöång hoaâ ra àúâi àêu coá thïí ngúâ àûúåc rùçng viïn sô quan treã tuöíi êëy, thên hònh beá nhoã, gêìy goâ, xoaâng xônh trong chiïëc aáo daå daâi súân raách, chòm biïën trong àaám àöng quêìn chuáng, laåi chñnh laâ ngûúâi sau naây seä boáp ngheåt nïìn



cöång hoaâ àoá àïí trúã thaânh hoaâng àïë àöåc taâi. Coá möåt àiïìu àaáng chuá yá laâ, ngay úã àêy, ta àaä thêëy baãn chêët Na-pö-lï-öng laâ thñch duâng suáng àaån, coi noá laâ phûúng tiïån thñch húåp nhêët àïí traã lúâi nhûäng cuöåc nöíi dêåy cuãa nhên dên.

Na-pö-lï-öng coân quay laåi àaão Cooác lêìn nûäa vaâ àùåt chên lïn àêët naây vaâo àuáng luác Pao-li trúã thaânh ngûúâi quyïët têm taách àaão Cooác khoãi nûúác Phaáp vaâ àaä dêng mònh cho ngûúâi Anh. Traãi qua bao gian khöí vaâ nguy khöën, Na-pö-lï-öng múái àûa àûúåc meå vaâ gia àònh thoaát khoãi àaão Cooác, trûúác khi quên Anh túái chiïëm àaão. Viïåc xaãy ra höìi thaáng 6 nùm 1793. Vûâa tröën thoaát thò nhaâ cûãa cuãa Na-pö-lï-öng liïìn bõ àöìng àaãng cuãa Pao-li, nhûäng ngûúâi chuã trûúng chia cùæt, cûúáp phaá.

Tiïëp àoá laâ nhûäng nùm thaáng àêìy cuâng cûåc. Caái gia àònh àöng ngûúâi àoá àaä hoaân toaân bõ phaá saãn vaâ viïn àaåi uyá treã tuöíi phaãi caáng àaáng nuöi caã meå lêîn baãy anh em (Na-pö-lï-öng múái àûúåc thùng àaåi uyá trûúác àoá ñt lêu). Luác àêìu, Na-pö-lï-öng àïí gia àònh söëng qua ngaây úã Tu-löng, sau chuyïín àïën Maác-xêy. Cuöåc söëng khoá khùn tuáng thiïëu cuãa hoå tröi ài thaáng naây qua thaáng khaác, khöng möåt tia hy voång, thò böîng àêu nïëp söëng quen thuöåc cuä kyä êëy bõ giaán àoaån möåt caách quaá bêët ngúâ.

ÚÃ miïìn nam nûúác Phaáp àaä xaãy ra möåt cuöåc baåo àöång phaãn caách maång. Nùm 1792, boån baão hoaâng úã Tu-löng nöíi lïn àaánh àuöíi vaâ taân saát caác àaåi biïíu cuãa chñnh quyïìn caách maång vaâ cêìu cûáu haåm àöåi Anh àang tuêìn tiïîu úã phña têy Àõa Trung Haãi. Quên àöåi caách maång vêy thaânh Tu-löng úã trïn böå.

Dûúái sûå chó huy cuãa Caác-tö, cuöåc vêy thaânh àaä tiïën haânh yïëu úát vaâ khöng thu àûúåc thùæng lúåi. Xa-li-xeát-ti, uyã viïn quên sûå, ngûúâi àaä trêën aáp cuöåc baåo àöång cuãa boån baão hoaâng úã miïìn nam, laâ ngûúâi Cooác, quen Bö-na-paác vaâ àaä cuâng Bö-na-paác chöëng laåi boån Pao-li. Bö-na-paác àïën thùm baån àöìng hûúng cuãa mònh úã doanh traåi trûúác thaânh Tu-löng vaâ chó veä cho Xa-li-xeát-ti caách duy nhêët àaánh chiïëm thaânh vaâ àuöíi haåm àöåi Anh. Xa-li-xeát-ti beân cûã viïn àaåi uyá treã tuöíi êëy laâm chó huy phoá lûåc lûúång phaáo binh haäm thaânh.

E. Tac Le 12


Cuöåc tiïën cöng trong nhûäng ngaây àêìu thaáng 10 bõ thêët baåi, vò Àon-nï, ngûúâi chó huy àaánh thaânh höm àoá, àaä ra lïånh ruát lui vaâ luác quyïët àõnh chiïën trûúâng, traái vúái yá àõnh vaâ loâng mong muöën cuãa Bö-na-paác. Bö-na-paác tin chùæc rùçng nïëu khöng coá khuyïët àiïím têìm thûúâng êëy thò thùæng lúåi àaä vïì tay ngûúâi Phaáp. Baãn thên Bö-na-paác cuäng àaä bõ thûúng trong khi dêîn àêìu quên xung phong. Sau möåt thúâi gian daâi cûå tuyïåt vaâ nhiïìu phen lêìn lûäa cuãa nhûäng ngûúâi chó huy cêëp trïn - vò hoå khöng tin lùæm vaâo Na-pö-lï-öng, ngûúâi sô quan treã tuöíi vö danh vaâ àöåt nhiïn xuêët hiïån úã doanh traåi-ngûúâi chó huy múái laâ Àu-gö-mi-ï àaä cho pheáp Bö-na-paác thûåc hiïån kïë hoaåch. Sau khi àaä böë trñ phaáo theo yá àaä àõnh sùén tûâ lêu vaâ sau möåt trêån phaáo hoãa kinh khuãng, Bö-na-paác liïìu maång dêîn àêìu binh sô xung phong àaánh chiïëm àiïím cao E-ghi-eát àïí baão vïå cûãa biïín vaâ bùæt àêìu múã àúåt bùæn phaá haåm àöåi Anh.

Sau hai ngaây phaáo kñch aác liïåt, ngaây 17 thaáng 12, 7.000 quên cöång hoaâ xung phong àaánh chiïëm caác phaáo àaâi, nhûng àaä bõ àaánh lui sau möåt trêån kõch chiïën. Nhûng Bö-na-paác àaä kõp thúâi àïën tiïëp ûáng cuâng vúái möåt àöåi quên dûå bõ vaâ nhúâ vêåy àaä quyïët àõnh thùæng lúåi. Ngaây höm sau, têët caã nhûäng keã àûúåc quên Anh thoaã thuêån cho ruát xuöëng taâu bùæt àêìu luä lûúåt chaåy tröën khoãi thaânh phöë. Thaânh Tu-löng àêìu haâng khöng àiïìu kiïån, quên àöåi cöång hoaâ tiïën vaâo thaânh phöë. Haåm àöåi Anh àaä ruát àûúåc ra khoãi.

Sau trêån chiïën thùçng naây, tûúáng Àuy-tin baáo caáo vïì Böå chiïën tranh úã Pa-ri rùçng, öng ta khöng àuã chûä àïí noái hïët cöng traång cuãa Bö-na-paác. Öng ta noái vïì Bö-na-paác rùçng àoá laâ ngûúâi vûâa taâi gioãi vûâa thöng minh vaâ coân laâ ngûúâi coá thûâa nhûäng àùåc tñnh cêìn coá. Àuy-tin coân noái thïm rùçng nhûäng caái àoá chó múái mö taã àûúåc phêìn naâo ngûúâi sô quan hiïëm coá êëy. Àuy-tin nhiïåt liïåt tiïën cûã Bö-na-paác vúái böå trûúãng vaâ àïì nghõ troång duång Bö-na-paác vò lúåi ñch cuãa nïìn Cöång hoaâ. Trong haâng nguä quên àöåi úã Tu-löng, vai troâ quan troång c ?a Bö-na-paác trong viïåc böë trñ caác khêíu phaáo, taâi chó huy cuöåc vêy thaânh vaâ trêån phaáo hoaã cuäng nhû biïët tiïën cöng vaâo luác quyïët àõnh àaä àûúåc têët caã moåi ngûúâi cöng nhêån.

Chiïën cöng êëy, trêån àaánh àêìu tiïn maâ Na-pö-lï-öng chó huy vaâ thu àûúåc thùæng lúåi, diïîn ra ngaây 17 thaáng 12 nùm 1793. Tûâ



ngaây àaánh chiïëm thaânh Tu-löng àïën ngaây 18 thaáng 6 nùm 1815, ngaây maâ hoaâng àïë thua trêån ruát khoãi chiïën trûúâng Oa-teác-lö àêìy xaác chïët, laâ möåt sûå nghiïåp lêu daâi vaâ àêîm maáu, keáo daâi trong suöët 22 nùm trúâi (coá nhûäng luác giaán àoaån). Vaâ sûå nghiïåp àoá àaä àûúåc nghiïn cûáu cêín thêån trong suöët thúâi kyâ chiïën tranh giaãi phoáng dên töåc úã chêu Êu, vaâ nhûäng baâi hoåc cuãa noá, cho àïën têån bêy giúâ, vêîn coân laâ àöëi tûúång cuãa möåt sûå nghiïn cûáu coá hïå thöëng.

Trong suöët àúâi mònh, Na-pö-lï-öng àaä àaánh caã thaãy 60 trêån lúán, nhoã (nhiïìu hún caã töíng söë nhûäng trêån cuãa A-lïëch-xan Ma-xï-àoan, An-ni-ban, Xï-da vaâ Xu-vö-röëp cöång laåi) vaâ söë quên àaä tham gia vaâo caác trêån àaánh àoá coân àöng gêëp böåi so vúái söë quên trong caác cuöåc chiïën tranh cuãa caác võ tiïìn böëi vïì nghïå thuêåt quên sûå cuãa Na-pö-lï-öng. So vúái con söë nhûäng trêån àaánh khöíng löì àaä quyïët àõnh sûå nghiïåp cuãa Na-pö-lï-öng thò chiïën thùæng Tu-löng thêåt quaá têìm thûúâng, song mùåc dêìu thïë, chiïën thùæng Tu-löng vêîn maäi maäi chiïëm möåt võ trñ àùåc biïåt trong thiïn anh huâng ca Na-pö-lï-öng. Noá àaä laâm cho moåi ngûúâi lêìn àêìu tiïn chuá yá túái Na-pö-lï-öng. uãy ban cûáu quöëc rêët mûåc haâi loâng vïì viïåc àaä thanh toaán àûúåc boån phaãn böåi Tu-löng vaâ àaä töëng cöí àûúåc ngûúâi Anh ra khoãi búâ biïín.

Chiïìu hûúáng cuãa tònh hònh baáo trûúác triïín voång thanh toaán nhanh choáng àûúåc hoaåt àöång phaãn caách maång cuãa boån baão hoaâng úã khùæp miïìn nam nûúác Phaáp. Xûa nay Tu-löng vêîn àûúåc coi nhû möåt phaáo àaâi kiïn cöë bêët khaã xêm phaåm, àïën nöîi khi Tu-löng thêët thuã röìi maâ nhiïìu keã vêîn khöng tin vaâ cuäng khöng tin rùçng möåt gaä vö danh tïn laâ Bö-na-paác laåi àaä coá thïí àaánh chiïëm àûúåc thaânh. May mùæn cho Na-pö-lï-öng laâ trong haâng nguä nhûäng ngûúâi vêy thaânh coá möåt ngûúâi coân nhiïìu thïë lûåc hún Xa-li-xeát-ti, àoá laâ Ö-guy-xtanh Rö-be-xpi-e, em trai cuãa Mùæc-xi-mi-liïng, cuäng dûå trêån àaánh thaânh vaâ àaä tûúâng thuêåt trong möåt baãn baáo caáo gûãi vïì Pa-ri. Kïët quaã laâ lêåp tûác Na-pö-lï-öng Bö-na-paác àûúåc phong chûác thiïëu tûúáng, quyïët àõnh kyá ngaây 14 thaáng 1 nùm 1794. Luác àoá Na-pö-lï-öng 24 tuöíi. Bûúác ài àêìu tiïn àaä thaânh àaåt.

E. Tac Le 14


Viïåc Na-pö-lï-öng haå thaânh Tu-löng xaãy ra vaâo thúâi kyâ maâ phaái "Nuái" àang thöëng trõ hoaân toaân Höåi nghõ Quöëc ûúác, vaâo luác maâ phaái Gia-cö-banh àang coá aãnh hûúãng rêët lúán úã thuã àö vaâ caác tónh, vaâo luác maâ nïìn chuyïn chñnh vö àõch cuãa caách maång, trong cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt cuãa mònh, àaä chiïën thùæng àûúåc thuâ trong giùåc ngoaâi vaâ àaä àêåp tan àûúåc nhûäng cuöåc phiïën loaån cuãa boån baão hoaâng, boån Gi-röng-àanh vaâ boån thêìy tu ngoan cöë.

Trong cuöåc nöåi chiïën aác liïåt naây, Na-pö-lï-öng Bö-na-paác khöng thïí khöng thêëy cêìn phaãi choån möåt con àûúâng giûäa nïìn cöång hoaâ vaâ nïìn quên chuã: nïìn cöång hoaâ seä coá thïí cho öng ta têët caã vaâ nïìn quên chuã ùæt seä tûúác têët caã vaâ seä khöng tha thûá cho öng ta viïåc chiïëm thaânh Tu-löng, cuäng nhû viïåc öng ta vûâa múái cho xuêët baãn cuöën saách Bûäa ùn töëi úã Pö-ke, trong àoá Na-pö-lï-öng àaä vaåch roä cho caác thaânh phöë nöíi loaån úã miïìn nam hiïíu rùçng tònh thïë cuãa hoå thêåt laâ tuyïåt voång. Muâa xuên vaâ àêìu muâa haå, caác uyã viïn Höåi nghõ Quöëc ûúác úã miïìn nam (àùåc biïåt coá Rö-be-xpi-e em, chõu aãnh hûúãng trûåc tiïëp cuãa Bö-na-paác) chuêín bõ xêm chiïëm xûá Pi-ï-möng vaâ miïìn bùæc nûúác Ý, àïí tûâ àoá àe doaå nûúác AÁo. uãy ban cûáu quöëc lûúäng lûå, Caác-nö luác àoá phaãn àöëi kïë hoaåch êëy. Bö-na-paác tin rùçng duâng Ö-guy-xtanh Rö-be-xpi-e laâm trung gian thò coá thïí thûåc hiïån àûúåc ûúác mú cuãa mònh: àûúåc tham gia viïåc chinh phuåc nûúác Ý . Chñnh phuã Phaáp luác naây chûa laâm quen vúái tû tûúãng cho rùçng muöën chöëng laåi sûå can thiïåp cuãa chêu Êu phaãn caách maång thò khöng phaãi laâ phoâng ngûå, maâ phaãi trûåc tiïëp tiïën cöng vaâo chêu Êu vaâ àiïìu àoá xem chûâng quaá taáo baåo. Do àoá, nùm 1794, Na-pö-lï-öng khöng thûåc hiïån àûúåc kïë hoaåch cuãa mònh. Möåt biïën cöë chñnh trõ xaãy ra bêët ngúâ àöëi vúái Na-pö-lï-öng, àaä àaão löån caã tònh thïë.

Àïí àûúåc àñch thên trònh baây kïë hoaåch tiïën cöng nûúác YÁ trûúác anh mònh vaâ trûúác uãy ban Cûáu quöëc, Rö-be-xpi-e em ài Pa-ri. Luác àoá àaä vaâo àêìu muâa heâ, cêìn phaãi giaãi quyïët vêën àïì. Sau khi ài Giïn àïí hoaân thaânh möåt nhiïåm vuå mêåt coá liïn quan àïën cuöåc viïîn chinh noái trïn, Bö-na-paác vïì Ni-xú. Chúåt möåt tin bêët ngúâ tûâ Pa-ri bay túái, bêët ngúâ khöng nhûäng àöëi vúái tónh Ni-xú xa xöi úã miïìn nam maâ coân ngay caã àöëi vúái chñnh Pa-ri nûäa: tin hïët sûác laå luâng àoá laâ ngaây 9 Thaáng Noáng, ngay giûäa buöíi hoåp cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác, Mùæc-xi-



mi-liïng, Xanh Giuyát, Cu-töng, vaâ sau naây caã àöìng àaãng cuãa hoå, àïìu bõ bùæt giûä. Ngaây höm sau, têët caã nhûäng ngûúâi êëy àïìu bõ àûa lïn maáy cheám, khöng cêìn xeát xûã gò vò chñnh phuã àaä tuyïn böë möåt caách vö àiïìu kiïån rùçng hoå bõ àùåt ra ngoaâi voâng phaáp luêåt. Lêåp tûác ngûúâi ta tiïën haânh luâng bùæt trong khùæp nûúác Phaáp nhûäng ai coá hoùåc coi nhû coá liïn hïå mêåt thiïët nhêët vúái nhûäng nhaâ laänh àaåo chñnh cuãa chïë àöå àaä bõ àaánh àöí. Sau khi Ö-guy-xtanh Rö-be-xpi-e bõ haânh hònh, tûúáng Bö-na-paác liïìn úã vaâo tònh traång bõ àe doaå. Khöng àêìy hai tuêìn lïî, sau ngaây 9 Thaáng Noáng (27 thaáng 7), Na-pö-lï-öng bõ bùæt (10 thaáng 8 nùm 1794) vaâ bõ aáp giaãi vïì thaânh Ùng-tñp. Sau 14 ngaây bõ giam giûä, Bö-na-paác àûúåc tha: luåc soaát caác giêëy túâ cuãa Bö-na-paác, ngûúâi ta àaä khöng tòm thêëy möåt bùçng cúá gò àïí truy töë Bö-na-paác.

Trong suöët thúâi gian khuãng böë cuãa boån àaão chñnh, ngûúâi ta thêëy rêët nhiïìu ngûúâi coá quan hïå ñt nhiïìu vúái Rö-be-xpi-e hoùåc nhûäng ngûúâi thuöåc phaái Rö-be-xpi-e bõ saát haåi; coân Bö-na-paác thò coá thïí tûå lêëy laâm vui sûúáng rùçng mònh àaä thoaát khoãi lûúäi maáy cheám. Chó biïët rùçng vûâa bûúác ra khoãi nhaâ giam, Bö-na-paác àaä lêåp tûác nhêån thêëy rùçng thúâi thïë àaä thay àöíi vaâ sûå nghiïåp cuãa mònh vûâa múái bùæt àêìu thuêån lúåi nhûúâng êëy maâ nay àaä dûâng laåi. Nhûäng keã múái lïn coân tònh nghi Bö-na-paác, vaã laåi, hoå cuäng chûa biïët roä Bö-na-paác lùæm. Cuöåc vêy haäm thaânh Tu-löng chûa àem laåi cho Bö-na-paác möåt tiïëng tùm lúán vïì mùåt quên sûå. "Bö-na-paác aâ? Bö-na-paác laâ ai nhó? Àaä laâm viïåc úã àêu? Khöng ai biïët hùæn caã?" Àoá laâ lúâi phaãn ûáng cuãa böë viïn trung uyá treã tuöíi Giuy-nö, khi Giuy-nö baáo cho böë biïët tûúáng Bö-na-paác muöën choån mònh laâm sô quan phuå taá. Chiïën cöng Tu-löng àaä bõ quïn mêët röìi, hoùåc dêîu sao thò noá cuäng khöng coân àûúåc àaánh giaá cao nhû luác àêìu nûäa.

Möåt chuyïån khöng vui khaác laåi xaãy ra. Àöåt nhiïn uãy ban Cûáu quöëc Thaáng Noáng chó thõ cho Bö-na-paác phaãi àïën Vùng-àï deåp boån phiïën loaån vaâ khi àïën Pa-ri, tûúáng Bö-na-paác àûúåc biïët ngûúâi ta giao cho chó huy möåt lûä àoaân böå binh trong khi Bö-na-paác chuyïn vïì phaáo binh vaâ khöng muöën phuåc vuå úã böå binh. Sau möåt höìi tranh luêån gay gùæt vúái Ö-bri, möåt uyã viïn cuãa uyã ban, Na-pö-lï-öng xin tûâ chûác.

E. Tac Le 16


Na-pö-lï-öng laåi lêm vaâo thúâi kyâ tuáng thiïëu múái. Viïn tûúáng 25 tuöíi naây, vïì vûúân vaâ bêët bònh vúái cêëp trïn, khöng möåt nguöìn söëng, àaä buöìn baä söëng úã Pa-ri qua muâa àöng gay go nùm 1794-1795 vaâ sang xuên laåi coân tuáng àoái gay go hún nûäa. Dûúâng nhû moåi ngûúâi àaä quïn Na-pö-lï-öng. Cuöëi cuâng, thaáng 8 nùm 1795, Na-pö-lï-öng àûúåc böí nhiïåm laâm thiïëu tûúáng phaáo binh úã phoâng Àöì baãn cuãa uyã ban Cûáu quöëc. Phoâng Àöì baãn naây laâ neát àiïín hònh àöåc àaáo àêìu tiïn cuãa Böå Töíng tham mûu do Caác-nö, trïn thûåc tïë laâ ngûúâi töíng chó huy caác lûåc lûúång vuä trang cöång hoaâ, xêy dûång. ÚÃ àêëy, Na-pö-lï-öng vêîn say mï àoåc saách vaâ tûå hoåc, ài thùm vûúân cêy nöíi tiïëng úã Pa-ri, thùm Nhaâ Thiïn vùn vaâ àaä chùm chó theo hoåc lúáp thiïn vùn cuãa La-lùng-àú.

Lûúng böíng cuãa Na-pö-lï-öng ñt oãi, thónh thoaãng khi naâo muöën ùn saáng, Na-pö-lï-öng chó coân coá caách laâ àïën thùm gia àònh Peác-nö, vò gia àònh naây rêët quyá mïën Na-pö-lï-öng. Nhûng, suöët trong thúâi gian cú cûåc àoá, khöng bao giúâ Na-pö-lï-öng höëi hêån vïì viïåc àaä xin tûâ chûác, cuäng khöng hïì nghô àïën viïåc quay trúã laåi phuåc vuå böå binh, coá leä vò muöën àaåt àûúåc viïåc àoá thò chó coân caách cêìu xin quyå luyå. Nhûng dõp may laåi àïën vúái Na-pö-lï-öng: chñnh thïí cöång hoaâ laåi cêìn àïën Na-pö-lï-öng àïí chöëng laåi cuäng vúái nhûäng keã thuâ nhû höìi úã Tu-löng.

Nùm 1795 laâ möåt trong nhûäng bûúác ngoùåt cuãa lõch sûã caách maång Phaáp. Cuöåc caách maång tû saãn, àaä lêåt àöí chïë àöå phong kiïën vaâ chuyïn chïë, sau biïën cöë ngaây 9 Thaáng Noáng àaä tûå laâm mêët vuä khñ sùæc beán nhêët cuãa mònh laâ nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh, vaâ khi àaä nùæm àûúåc chñnh quyïìn, khi àaä ài vaâo con àûúâng phaãn àöång, giai cêëp tû saãn lûúäng lûå, ài tòm nhûäng phûúng saách vaâ nhûäng hònh thûác múái thñch húåp vúái sûå giûä vûäng nïìn thöëng trõ cuãa noá. Suöët muâa àöng nùm 1794-1795 vaâ muâa xuên nùm 1795, sûác phaãn àöång cuãa giai cêëp tû saãn àaä maånh meä vaâ taáo túån gêëp böåi höìi cuöëi muâa haå cuâng nùm àoá, tûác laâ ngay khi vûâa thuã tiïu nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh; vaâ àïën muâa xuên nùm 1795 thò caánh hûäu trong Höåi nghõ Quöëc ûúác laåi coân noái nùng vaâ haânh àöång tûå do, trùæng trúån gêëp böåi höìi muâa thu nùm 1794. Àöìng thúâi, trong caái nùm àoái keám kinh khuãng êëy, àaä diïîn ra hai caãnh hïët sûác traái ngûúåc: úã caác vuâng ngoaåi



ö, thúå thuyïìn chïët àoái, caác baâ meå phaãi tûå kïët liïîu cuöåc àúâi mònh sau khi àaä dòm xuöëng nûúác hoùåc àêm chïët têët caã àaân con cuãa hoå, coân úã trong nhûäng "khu vûåc trung têm" laâ caãnh söëng àêìy hoan laåc cuãa giai cêëp tû saãn: möåt bêìy nhung nhuác nhûäng tïn taâi chuã, nhûäng tïn àêìu cú, nhûäng tïn buön chûáng khoaán, nhûäng tïn ùn cùæp cuãa cöng, lúán beá àuã haång - ngoác àêìu vïnh vang àùæc thùæng sau khi Rö-be-xpi-e bõ chïët - miïåt maâi trong àúâi söëng xa hoa, dêm dêåt.

Hai cuöåc baåo àöång cuãa thúå thuyïìn nöí ra tûâ caác vuâng ngoaåi ö vaâ cöng khai chöëng laåi Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng, nhiïìu cuöåc biïíu tònh vuä trang thõ uy, vaâ hai lêìn chuyïín thaânh tiïën cöng trûåc tiïëp vaâo Höåi nghõ Quöëc ûúác ngaây 12 Thaáng Naãy mêìm (1 thaáng 4) vaâ ngaây 1 Thaáng Àöìng coã (20 thaáng 5) àïìu bõ thêët baåi. Tiïëp sau viïåc tûúác vuä khñ vuâng ngoaåi ö Xanh Ùng-toan laâ cuöåc trêën aáp khuãng khiïëp höìi Thaáng Àöìng coã àaä laâm cho àöng àaão quêìn chuáng lúáp dûúái úã Pa-ri khöng thïí thöëng nhêët haânh àöång àûúåc trong suöët möåt thúâi gian daâi. Sau hïët, viïåc kñch àöång khuãng böë trùæng nhû vêåy àaä khöng traánh khoãi laâm söëng laåi trong loâng giai cêëp tû saãn quên chuã "cuä" vaâ giai cêëp quyá töåc nhûäng niïìm hy voång hònh nhû àaä bõ tiïu tan: boån baão hoaâng ngúä rùçng thúâi cú cuãa chuáng àaä àïën. Nhûng chuáng àaä tñnh lêìm. Sau khi dêåp tùæt phong traâo cuãa quaãng àaåi quêìn chuáng, giai cêëp tû saãn àaä khöng tûúác vuä khñ cuãa caác khu thúå thuyïìn úã ngoaåi ö, vò nhû vêåy seä taåo àiïìu kiïån thùæng lúåi cho keã àang êm mûu lïn ngöi vua nûúác Phaáp, àoá laâ baá tûúác xûá Prö-vùng, em trai vua Lu-i XVI àaä chïët trïn maáy cheám. Giai cêëp hûäu saãn Phaáp coá quan têm gò àïën chñnh thïí cöång hoaâ, nhûng hoå laåi quan têm nhiïìu àïën caái maâ cuöåc caách maång tû saãn àaä mang laåi cho hoå. Boån baão hoaâng khöng muöën hiïíu vaâ cuäng khöng thïí hiïíu nhûäng viïåc àaä xaãy ra vaâo nhûäng nùm 1789-1795, khöng muöën vaâ khöng thïí hiïíu àûúåc rùçng chïë àöå phong kiïën àaä suåp àöí vaâ khöng bao giúâ trúã laåi nûäa, rùçng kyã nguyïn cuãa chuã nghôa tû baãn àaä múã ra, rùçng cuöåc caách maång tû saãn àaä àaâo khoeát möåt vûåc sêu khöng thïí vûúåt qua àûúåc giûäa thúâi kyâ cuä vaâ thúâi kyâ múái cuãa lõch sûã nûúác Phaáp, vaâ nhûäng tû tûúãng phuåc hûng cuãa boån chuáng laâ rêët xa laå àöëi vúái àaåi àa söë trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön.

E. Tac Le 18


Nhûäng lúâi àoâi trûâng phaåt nghiïm khùæc nhûäng ngûúâi àaä tham gia caách maång khöng ngúát nöíi lïn trong nhûäng núi tuå baå cuãa boån xuêët dûúng coá thïë lûåc úã Luên Àön, úã Cö-blùng, úã Mi-tö, úã Hùm-bua, úã Röm. Sau vuå baåo àöång Thaáng Àöìng coã vaâ nhûäng tiïëng nöí hung aác cuãa khuãng böë trùæng, chuáng nhùæc laåi vúái möåt niïìm hên hoan àêìy aác yá rùçng "boån keã cûúáp Pa-ri" àaä bùæt àêìu cheám giïët lêîn nhau kõch liïåt vaâ röìi nhêët àõnh phaái baão hoaâng seä chuåp àaánh boån hoå àïí nhanh choáng treo cöí têët caã boån hoå - boån Thaáng Noáng vaâ boån "Nuái" coân soát laåi. Caái êm mûu ngu muöåi toan keáo luâi bûúác ài cuãa lõch sûã àaä laâm thui chöåt moåi ûúác möång vaâ àaä dêîn mûu àöì cuãa boån baão hoaâng àïën thêët baåi. Cöng bùçng maâ noái, ngûúâi ta coá thïí kïët töåi vaâ coi têët caã boån Gia-liïng, Phrï-röng, Buöëc-àöng, Boaát-xy Àùng-glaát, Ba-ra- nhûäng keã àaä lêåt àöí nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh vaâ ngaây 9 Thaáng Noáng vaâ àaä àaân aáp cuöåc baåo àöång àaáng súå cuãa "nhûäng ngûúâi khöng quêìn cheän" vaâo böën ngaây àêìu Thaáng Àöìng coã - laâ nhûäng keã gian manh, nhûäng con thuá vêåt ñch kyã, nhûäng tïn taân baåo hung aác, nhûäng quên vö só, nhûng àûáng trûúác boån baão hoaâng hoå àaä toã ra khöng khiïëp nhûúåc. Khi àûúåc Uy-liïm Pñt tñch cûåc giuáp àúä, boån baão hoaâng àaä vöåi vaä töí chûác cho boån quyá töåc lûu vong àöí böå vaâo Quy-bröng; khöng möåt chuát do dûå, nhûäng ngûúâi laänh àaåo Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng àaä lêåp tûác phaái tûúáng Hö-sú cêìm àêìu möåt àöåi quên àïën deåp, vaâ sau khi caác lûåc lûúång àöí böå àaä hoaân toaân tan raä, hoå àaä ra lïånh bùæn ngay taåi trêån 750 tïn baão hoaâng bõ bùæt laâm tuâ binh.

Ngay sau lêìn thêët baåi naây, boån baão hoaâng vêîn chûa cho thïë laâ hïët hy voång. Cho nïn chûa àêìy hai thaáng sau, boån chuáng laåi nöíi dêåy vaâ lêìn naây thò úã ngay taåi Pa-ri. Luác àoá vaâo cuöëi thaáng 9, sang àêìu thaáng 10 nùm 1795, theo lõch caách maång thò vaâo thûúång tuêìn Thaáng Haái nho nùm thûá IV.

Tònh hònh nhû sau: Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä thaão xong hiïën phaáp múái. Theo hiïën phaáp àoá thò nùm viïn àöëc chñnh seä àûáng àêìu quyïìn haânh chñnh, coân quyïìn lêåp phaáp thò têåp trung vaâo hai viïån: Haå nghõ viïn 1 vaâ thûúång nghõ viïn 2. Höåi nghõ Quöëc ûúác chuêín bõ cho thi haânh baãn hiïën phaáp naây vaâ tûå giaãi taán, nhûng nhêån thêëy rùçng yá nguyïån quay vïì chïë àöå quên chuã ngaây caâng biïíu hiïån roä úã



caác têìng lúáp trïn cuãa giai cêëp "cûåu" tû saãn vaâ lo rùçng boån baão hoaâng xaão quyïåt seä khöng kheáo lúåi duång tònh traång tû tûúãng êëy àïí keáo thïm àöng vêy caánh cuãa chuáng vaâo Haå nghõ viïån àïí coá lúåi trong nhûäng cuöåc bêìu cûã. Do àoá, trong nhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác, nhoám laänh àaåo nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng, àûáng àêìu laâ Ba-ra, àaä àûa ra hai baãn sùæc lïånh quy àõnh hai phêìn ba söë àaåi biïíu cuãa Haå nghõ viïån vaâ cuãa Thûúång nghõ viïån àïìu bùæt buöåc phaãi lêëy trong söë nhûäng àaåi biïíu hiïån nay cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác, coân möåt phêìn ba thò tuyâ yá cûã tri lûåa choån.

Lêìn naây, úã Pa-ri, boån baão hoaâng khöng coân àún àöåc nûäa, chuáng cuäng khöng àûáng àêìu caã trong viïåc chuêín bõ cuäng nhû trong khi thûåc hiïån êm mûu. Vò vêåy, vaâo Thaáng Haái nho, Höåi nghõ Quöëc ûúác lêm vaâo tònh thïë àùåc biïåt nguy khöën. Möåt böå phêån khaá quan troång cuãa boån quyá töåc taâi chñnh vaâ giai cêëp àaåi tû saãn cuãa caác "khu vûåc giaâu coá", nhû ngûúâi ta goåi, nghôa laâ cuãa caác khu vûåc trung têm cuãa Pa-ri, àaä phaãn àöëi nhûäng sùæc lïånh vuä àoaán àoá, nhûäng sùæc lïånh àaä àûúåc ban haânh vúái muåc àñch roä rïåt vaâ cöng nhiïn laâ duy trò vaâ keáo daâi vö têån sûå thöëng trõ cuãa phe àa söë hiïån thúâi úã trong Höåi àöìng Quöëc ûúác. Roä raâng laâ boån chuáng àaä êm mûu hoaåt àöång nhùçm gaåt giuä hoaân toaân böå phêån nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng hiïån nay àaä laâ trúã ngaåi cho quan àiïím hûäu khuynh maånh meä cuãa nhûäng têìng lúáp khaá giaã nhêët úã thaânh thõ cuäng nhû úã nöng thön. Trong nhûäng khu vûåc trung têm cuãa Pa-ri àöåt nhiïn nöíi lïn chöëng laåi Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâo thaáng 10 nùm 1795, cöë nhiïn laâ khöng thêëy coá nhiïìu nhûäng tïn baão hoaâng tiïu biïíu, nhûäng tïn baão hoaâng chñnh cöëng mú ûúác doâng hoå Buöëc-böng quay trúã laåi ngay, nhûng têët caã chuáng àïìu mûâng quyánh khi nhòn chiïìu hûúáng cuãa phong traâo naây, vaâ àaä haâo hûáng phoãng àoaán caãnh kïët thuác cuãa caác biïën cöë. Boån "Cöång hoaâ baão thuã" cuãa giai cêëp tû saãn Pa-ri àang doån àûúâng cho viïåc trung hûng chïë àöå quên chuã, vò dûúái con mùæt chuáng, baãn thên Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng xem ra àaä quaá caách maång. Vaâ ngay tûâ ngaây 7 Thaáng Haái nho (29 thaáng 9), khi bùæt àêìu nhêån àûúåc nhûäng tin tûác khêín cêëp vïì khuynh hûúáng cuãa caác trung têm Pa-ri, Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä nhòn thêëy nguy cú hiïån ra trûúác mùæt. Nhû vêåy, trong thûåc tïë, Höåi nghõ Quöëc ûúác seä dûåa vaâo àêu trong cuöåc àêëu

E. Tac Le 20


tranh múái naây àïí giûä lêëy chñnh quyïìn? Sau cuöåc àaân aáp dûä döåi caác vuâng ngoaåi ö thúå thuyïìn caách àêëy gêìn böën thaáng, sau möåt thaáng troân bùæn giïët, taân saát nhûäng ngûúâi caách maång Gia-cö-banh, sau vuå tûúác vuä khñ toaân böå nhûäng vuâng ngoaåi ö thúå thuyïìn möåt caách taân nhêîn nhêët, thò rêët tûå nhiïn rùçng Höåi nghõ Quöëc ûúác khöng thïí tröng mong vaâo sûå giuáp àúä tñch cûåc cuãa àöng àaão quêìn chuáng àûúåc.

Luác naây, thúå thuyïìn Pa-ri àaä thêëy úã trong caác uyã ban cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâ ngay sau baãn thên caái Höåi nghõ Quöëc ûúác coá rêët nhiïìu keã thuâ taân aác nhêët cuãa hoå. Thúå thuyïìn Pa-ri khöng thïí coá àûúåc yá nghô chiïën àêëu àïí baão vïå quyïìn lûåc cuãa hai phêìn ba uyã viïn cuãa caái Höåi nghõ Quöëc ûúác êëy trong Haå nghõ viïån sau naây. Vaâ ngay baãn thên Höåi nghõ Quöëc ûúác cuäng khöng thïí nghô túái viïåc kïu goåi sûå giuáp àúä cuãa quêìn chuáng lao àöång thuã àö àang cùm gheát mònh vaâ chñnh mònh cuäng àang súå hoå. Chó coân coá quên àöåi, nhûng vïì phña naây, tònh hònh cuäng khöng àûúåc töët lùæm. Thêåt ra, bêët cûá luác naâo, bêët cûá úã àêu, binh lñnh cuäng khöng do dûå bùæn vaâo boån lûu vong, caái luä phaãn böåi àaáng ghï túãm, vaâ bùæn vaâo baån beâ luä baão hoaâng vaâ quên àöåi cuãa chuáng úã bêët kyâ núi naâo maâ hoå bùæt gùåp, trong rûâng Nooác-mùng, trïn cöìn caát úã Vùng-àï, trïn baán àaão Quy-bröng, úã Bó, úã biïn giúái Àûác. Nhûng trûúác hïët, phong traâo Thaáng Haái nho àaä khöng nïu khêíu hiïåu: trung hûng doâng hoå Buöëc-löng, maâ ngoaâi mùåt laåi kïu goåi àêëu tranh vò nguyïn tùæc chuã quyïìn cuãa nhên dên àaä bõ nhûäng sùæc lïånh cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác vi phaåm vaâ vò quyïìn tûå do bêìu cûã nhûäng àaåi biïíu chên chñnh cuãa nhên dên, vaâ sau nûäa nïëu binh lñnh laâ nhûäng ngûúâi cöång hoaâ triïåt àïí, chó coá thïí bõ àaánh lûâa vò nhûäng khêíu hiïåu xaão quyïåt cuãa phong traâo Thaáng Haái nho, thò vïì phña caác tûúáng lônh sûå tònh laåi caâng xêëu hún. Chó cêìn nïu thñ duå tûúáng Mú-nu, ngûúâi chó huy quên àöåi àoáng úã Pa-ri. Liïåu Mú-nu coá thñch lñnh têåp kñch chiïëm àoáng ngoaåi ö Xanh Ùng-toan, àoáng quên khùæp núi trong thaânh phöë vaâ àûa lïn maáy cheám haâng loaåt cöng nhên? Hùæn daám laâm vaâ hùæn àaä laâm, vaâ töëi ngaây 4 Thaáng Àöìng coã, sau khi àaä chiïën thùæng àûúåc cöng nhên, quên cuãa Mú-nu, keân tröëng ài àêìu, diïîu qua caác khu trung têm cuãa thuã àö, vaâ khi "cöng chuáng lõch sûå" àûáng àêìy àûúâng nhiïåt liïåt hoan hö Mú-nu vaâ ban tham mûu cuãa hùæn, thò quaã laâ àaä coá möåt sûå têm àêìu yá húåp hoaân



toaân giûäa nhûäng keã ài tung hö vaâ keã àûúåc tung hö. Chiïìu töëi ngaây 4 Thaáng Àöìng coã, Mú-nu coá thïí tûå thêëy mònh laâ keã àaåi diïån cuãa caác giai cêëp hûäu saãn, giai cêëp àaä chiïën thùæng àöng àaão quêìn chuáng, laâ keã àûáng àêìu nhûäng keã no nï chöëng laåi nhûäng ngûúâi àoái khaát. Àöëi vúái Mú-nu, àoá laâ möåt viïåc roä raâng, dïî hiïíu vaâ thuá võ. Nhûng bêy giúâ àêy, vaâo Thaáng Haái nho, Mú-nu seä lêëy danh nghôa gò maâ bùæn vaâo cuäng vêîn caái àaám ngûúâi lõch sûå êëy, boån ngûúâi vûâa múái àêy àaä nhiïåt liïåt hoan hö hùæn vaâ möåt àöìng möåt cöët vúái hùæn? Nïëu hoãi giûäa Mú-nu vaâ Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng coá caái gò khaác nhau, thò caái khaác chñnh laâ úã chöî viïn tûúáng naây cûåc kyâ khuynh hûäu vaâ phaãn àöång hún caã nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng phaãn àöång nhêët. Caác khu vûåc trung têm àoâi quyïìn tûå do bêìu möåt nghõ viïån baão thuã hún Höåi nghõ Quöëc ûúác nhiïìu, vò thïë maâ tûúáng Mú-nu khöng muöën bùæn vaâo boån baão hoaâng.

Trong àïm 12 Thaáng Haái nho (4 thaáng 10), caác thuã lônh cuãa phaái Thaáng Noáng àaä nghe thêëy vang lïn tûâ tûâ phña nhûäng tiïëng reo hoâ mûâng rúä: caác àoaân ngûúâi biïíu tònh, hên hoan naáo nhiïåt, tung ra khùæp thaânh phöë caái tin: Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä tûâ chöëi chiïën àêëu; cuöåc chiïën àêëu trong àûúâng phöë coá thïí traánh àûúåc; nhûäng sùæc lïånh àaä àûúåc baäi boã vaâ seä àûúåc tûå do tuyïín cûã. Vïì tin êëy, ngûúâi ta chó àûa ra àûúåc möåt chûáng cúá àöåc nhêët sau àêy nhûng rêët xaác thûåc vaâ khöng thïí chöëi caäi àûúåc: viïn chó huy caác lûåc lûúång vuä trang cuãa möåt trong nhûäng khu trung ûúng (khu Lú-pen-lú-ti-ï) laâ tïn Àúâ La-lö naâo àoá àaä àïën gùåp tûúáng Mú-nu vaâ Mú-nu àaä ûáng thuêån àònh chiïën vúái boån phaãn àöång. Quên àöåi àaä ruát vïì doanh traåi vaâ thaânh phöë àaä rúi vaâo tay bon phiïën loaån.

Nhûng nhûäng nöîi cuöìng vui êëy quaá súám, Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä quyïët àõnh chiïën àêëu; tûúáng Mú-nu bõ caách chûác vaâ bõ bùæt ngay àïm 13 Thaáng Haái nho. Tiïëp àoá, Höåi nghõ Quöëc ûúác cûã Ba-ra, möåt trong nhûäng nhên vêåt chñnh cuãa phaái Thaáng Noáng, lïn thay Mú-nu chó huy caác lûåc lûúång vuä trang Pa-ri. Cêìn phaãi haânh àöång ngay àïm àoá vò khi àûúåc tin Mú-nu bõ caách chûác vaâ bõ bùæt, vaâ sau khi biïët rùçng Höåi nghõ Quöëc ûúác nhêët àõnh chiïën àêëu, caác khu nöíi loaån àaä bùæt àêìu khöng do dûå vaâ tûác töëc tuå têåp trïn nhûäng àûúâng phöë gêìn Höåi nghõ Quöëc ûúác àïí saáng höm sau chiïën àêëu. Tïn thuã lñnh

E. Tac Le 22


cuãa boån nöíi loaån laâ Ri-se-àú Xï-ri-ài-a vaâ ngay caã möåt söë àöng uyã viïn cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác àïìu cho rùçng thùæng lúåi chùæc chùæn seä ngaã vïì phña chuáng. Nhûng boån chuáng àaä tñnh lêìm.

Nhûäng ngûúâi àûúng thúâi thêëy Ba-ra laâ hiïån thên cuãa nhûäng thoái xêëu rêët khaác nhau vaâ nhûäng duåc voång àï tiïån nhêët. Laâ möåt keã hûúãng laåc, ùn höëi löå, sa àoaå, cú höåi, xaão quyïåt vaâ vö àaåo àûác, Ba-ra hún hùèn nhûäng ngûúâi Thaáng Noáng vïì àêìu oác vuå lúåi (vaâ àiïìu àoá khöng phaãi laâ chuyïån dïî). Nhûng Ba-ra khöng phaãi laâ möåt keã heân nhaát. Dûúái mùæt cuãa con ngûúâi coá trñ thöng minh sùæc saão êëy, ngay tûâ buöíi àêìu Thaáng Haái nho, Ba-ra àaä thêëy roä laâ phong traâo múái chúám núã êëy coá thïí àûa nûúác Phaáp túái sûå phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng vaâ àiïìu àoá àöëi vúái Ba-ra laâ möåt sûå àe doaå trûåc tiïëp. Nhûäng ngûúâi quyá töåc ài theo caách maång nhû Ba-ra àïìu biïët rêët roä möëi cùm húân sêu cay cuãa boån baão hoaâng àöëi vúái nhûäng keã àaä phaãn böåi giai cêëp.

Vêåy nïn khöng thïí chêåm trïî àûúåc, trong vaâi tiïëng nûäa laâ phaãi giao chiïën ngay. Nhûng Ba-ra khöng phaãi laâ nhaâ quên sûå. Cêìn phaãi böí nhiïåm ngay möåt ngûúâi tûúáng vaâ ngêîu nhiïn Ba-ra àaä nghô túái ngûúâi thanh niïn gêìy coâm vêån chiïëc aáo khoaác ngoaâi maâu xaám àaä mêët tuyïët, ngûúâi maâ trong nhûäng ngaây gêìn àêy àaä nhiïìu lêìn àïën gùåp Ba-ra àïí xin nghó viïåc. Têët caã nhûäng àiïìu maâ Ba-ra biïët vïì con ngûúâi àoá chó veãn veån coá thïë naây: möåt viïn tûúáng thöi viïåc, nöíi danh trong trêån vêy thaânh Tu-löng, nhûng ngay sau àoá gùåp möåt vaâi viïåc rùæc röëi vaâ söëng thiïëu thöën vêët vûúãng úã thuã àö vúái àöìng lûúng quaá ñt oãi. Ba-ra haå lïånh cho ài tòm chaâng thanh niïn àoá vaâ dêîn vïì cho mònh. Bö-na-paác túái vaâ àaä àûúåc hoãi ngay xem coá muöën ài queát saåch cuöåc baåo àöång khöng. Bö-na-paác xin ñt phuát àïí suy nghô. Khöng mêët nhiïìu thúâi gian àïí suy nghô xem viïåc baão vïå quyïìn lúåi cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác àöëi vúái mònh coá gò laâ chöëng àöëi vïì nguyïn tùæc khöng, Bö-na-paác àaä nhanh choáng nhêån lúâi vúái àiïìu kiïån duy nhêët laâ khöng ai àûúåc can thiïåp vaâo nhûäng quyïët àõnh cuãa mònh. Bö-na-paác noái: "Töi àaä tuöët kiïëm ra thò noá chó àûúåc tra vaâo voã khi naâo trêåt tûå àaä àûúåc lêåp laåi, duâ phaãi traã bùçng bêët cûá giaá naâo".



Tûác thò Bö-na-paác àûúåc böí nhiïåm laâ phoá cho Ba-ra; sau khi tòm hiïíu tònh hònh, Bö-na-paác àaä nhêån roä àûúåc lûåc lûúång cuãa boån nöíi loaån vaâ möëi nguy cú khuãng khiïëp àang àe doaå Höåi nghõ Quöëc ûúác. Nhûng Bö-na-paác àaä coá möåt kïë hoaåch haânh àöång rêët roä rïåt vaâ dûåa vaâo viïåc sûã duång phaáo binh möåt caách quyïët liïåt. Sau naây, khi moåi viïåc àaä xong xuöi, Bö-na-paác coá noái vúái baån laâ Duy-nö (sau naây laâ tûúáng vaâ laâ cöng tûúác A-bú-teát) möåt cêu trong àoá Bö-na-paác quy kïët rùçng: thùæng lúåi laâ do sûå bêët taâi vïì chiïën lûúåc cuãa boån nöíi loaån. Bö-na-paác noái thïm: "Nïëu luä êëy àïí Bö-na-paác chó huy thò Bö-na-paác àaä àaánh tan Höåi nghõ Quöëc ûúác röìi". Tûâ taãng saáng, Bö-na-paác àaä àiïìu phaáo àïën böë trñ úã lên cêån àiïån Tuy-lú-ri.

Ngaây lõch sûã 13 Thaáng Haái nho àaä bùæt àêìu nhû vêåy; àöëi vúái cuöåc àúâi cuãa Bö-na-paác ngaây êëy àaä giûä àûúåc möåt vai troâ quan troång hún hùèn caã chiïën cöng àêìu tiïn cuãa Bö-na-paác laâ viïåc haå thaânh Tu-löng. Boån nöíi loaån tiïën vïì Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâ phaáo binh cuãa Bö-na-paác àaä gêìm lïn chöëng laåi boån chuáng. Cuöåc taân saát diïîn ra àùåc biïåt kinh khuãng úã tiïìn àònh vaâ nhaâ thúâ Thaánh Röëc, núi têåp trung àöåi dûå bõ cuãa boån nöíi loaån. Leä ra ban àïm, boån nöíi loaån coá thïí cûúáp àûúåc phaáo nhûng chuáng àaä boã lúä cú höåi. Chuáng chöëng cûå bùçng suáng trûúâng. Àïën trûa thò moåi viïåc xong xuöi. Boã laåi úã trïn vóa heâ vaâi trùm xaác chïët vaâ mang nhûäng tïn bõ thûúng ài theo, boån nöíi loaån boã chaåy tûá tung vaâ tröën vïì nhaâ; tïn naâo coá thïí rúâi khoãi Pa-ri àûúåc thò àïìu àaä ài ngay. Töëi àïën, Ba-ra nhiïåt liïåt khen ngúåi võ tûúáng treã tuöíi vaâ àaä khêín khoaãn xin cho Bö-na-paác àûúåc böí nhiïåm laâm chó huy caác lûåc lûúång vuä trang àöëi nöåi (Ba-ra àaä xin tûâ chûác ngay sau khi cuöåc baåo àöång bõ thêët baåi).

Trong chaâng thanh niïn tû lûå vaâ cau coá êëy, àiïím àùåc biïåt àaä chinh phuåc àûúåc Ba-ra vaâ nhûäng nhaâ laänh àaåo khaác laâ sûå bònh tônh hoaân toaân vaâ taâi quyïët àõnh nhanh choáng; vúái nhûäng àûác tñnh àoá, Bö-na-paác àaä duâng möåt phûúng thûác taác chiïën maâ cho àïën têån luác àoá vêîn ñt ai duâng túái, àoá laâ duâng àaåi baác bùæn vaâo giûäa àaám àöng úã ngay trong thaânh phöë. Vïì phûúng phaáp àeâ beåp nhûäng hoaåt àöång úã àûúâng phöë êëy thò Bö-na-paác chñnh laâ tiïìn thên chñnh thöëng vaâ trûåc tiïëp cuãa Ni-cö-la àïå nhêët, vò Ni-cö-la laâ ngûúâi àaä taái diïîn laåi chiïën cöng naây vaâo ngaây 14 thaáng 12 nùm 1825, duy chó coá khaác laâ

E. Tac Le 24


vúái baãn chêët àaåo àûác giaã cuãa mònh, Sa hoaâng àaä tuyïn böë rùçng öng ta àaä haäi huâng toan khöng duâng biïån phaáp àoá, nhûng nhûäng lúâi khêín khoaãn cuãa hoaâng tûã Vaát-xin-xi-cöëp àaä thùæng àûúåc àûác àöå vaâ loâng nhên àaåo gûúng mêîu cuãa öng ta. Coân nhû Bö-na-paác thò khöng hïì nghô àïën thanh minh hoùåc àöí traách nhiïåm àoá cho ngûúâi khaác. Boån nöíi loaån coá trïn 24.000 ngûúâi vuä trang, trong khi àoá Bö-na-paác coá chûa àêìy 6.000 ngûúâi, nghôa laâ böën lêìn ñt hún. Ngoaâi àaåi baác ra, khöng coân hy voång naâo khaác vaâ Bö-na-paác àaä àûa àaåi baác ra trêån. Khi àaä khöng thïí traánh àûúåc cuöåc chiïën àêëu thò phaãi àaánh thùæng bùçng bêët cûá giaá naâo. Na-pö-lï-öng àaä luön theo àuáng quy tùæc êëy möåt caách tuyïåt àöëi. Na-pö-lï-öng khöng thñch tiïu phñ àaån àaåi baác, nhûng chöî naâo maâ àaån giuáp ñch àûúåc thò Na-pö-lï-öng laåi khöng bao giúâ deâ xeãn chuát naâo. Ngaây 16 Thaáng Haái nho, Na-pö-lï-öng àaä khöng tiïët kiïåm àaån traái phaá, búãi vêåy, tiïìn àònh nhaâ thúâ Thaánh Röëc àaä nhêìy nhuåa möåt àöëng thõt naát àêîm maáu.

Tñnh chêët kiïn quyïët triïåt àïí trong chiïën àêëu laâ möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa Na-pö-lï-öng. Trong Na-pö-lï-öng coá hai con ngûúâi, möåt do lyá trñ thöëng trõ, möåt do tònh caãm thöëng trõ. Khöng nïn àïí cho ngûúâi ta tûúãng rùçng Na-pö-lï-öng khöng coá möåt traái tim nhaåy caãm nhû nhûäng ngûúâi khaác. Theo Na-pö-lï-öng thò öng ta cuäng laâ ngûúâi coá möåt têëm loâng khaá töët. Nhûng ngay tûâ thúâi niïn thiïëu, Na-pö-lï-öng àaä cöë gùæng laâm cho súåi dêy tònh caãm êëy trúã thaânh cêm lùång vaâ hiïån nay thò noá chùèng coân rung lïn àûúåc möåt tiïëng naâo nûäa, trong nhûäng phuát thaânh khêín rêët hiïëm coá, Na-pö-lï-öng àaä noái nhû vêåy vúái Rö-àrï, möåt trong nhûäng ngûúâi àûúåc Na-pö-lï-öng ûa mïën.

Khi phaãi tiïu diïåt moåi keã thuâ daám taáo baåo ngang nhiïn khai chiïën vúái Na-pö-lï-öng thò seä khöng bao giúâ, tuyïåt khöng bao giúâ súåi dêy àoá coân rung àöång hoùåc bùæt àêìu rung àöång úã trong con ngûúâi Na-pö-lï-öng.

Ngaây 13 Thaáng Haái nho àaä giûä möåt vai troâ to lúán trong thiïn anh huâng ca cuãa Na-pö-lï-öng.

Têìm quan troång lõch sûã cuãa viïåc àeâ beåp cuöåc phiïën loaån Thaáng Haái nho laâ úã chöî:



- Hy voång cuãa boån baão hoaâng àùåt vaâo möåt cuöåc thùæng lúåi sùæp túái vaâ viïåc doâng hoå Buöëc-böng quay trúã laåi àaä vêëp phaãi möåt thêët baåi múái, nùång nïì hún caã thêët baåi úã Quy-bröng.

- Nhûäng têìng lúáp trïn cuãa giai cêëp tû saãn thaânh thõ àaä tûå nhêån thêëy laâ àaä quaá vöåi vaä trong viïåc trûåc tiïëp cûúáp lêëy chñnh quyïìn bùçng vuä lûåc. Ngoaâi ra, chuáng àaä quïn mêët rùçng coân coá nhûäng thaânh phêìn trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön àûáng vïì phña nïìn cöång hoaâ vaâ vêîn lêëy laâm lo ngaåi trûúác sûå baânh trûúáng quaá nhanh choáng vaâ quaá trú traáo cuãa boån phaãn àöång. Tïn Rñt-se-àú Xï-ri-ài cêìm àêìu boån nöíi loaån àoá laâ ai? Möåt tïn baão hoaâng. Vêåy thò ngûúâi ta nhòn thêëy roä àûúåc rùçng nhûäng ngûúâi nöng dên coá àêët, nghôa laâ caái khöëi giai cêëp tiïíu tû saãn to lúán úã nöng thön, àaä nhòn cuöåc baåo àöång àoá bùçng con mùæt naâo? Hoå àaä coi viïåc trung hûng doâng hoå Buöëc-böng laâ sûå söëng laåi cuãa chïë àöå phong kiïën, caái chïë àöå seä tûúác laåi cuãa hoå nhûäng maãnh àêët vûâa múái mua àûúåc trong söë àêët àai tõch thu àûúåc cuãa boån quyá töåc xuêët dûúng vaâ trong nhûäng taâi saãn tõch biïn cuãa Giaáo höåi.

- Cuöëi cuâng, chûáng minh möåt lêìn nûäa rùçng tñnh tû tûúãng cuãa nhûäng chiïën dõch chöëng laåi sûå trung hûng àaä taác àöång möåt caách àùåc biïåt maånh meä vaâo quên àöåi vaâ àöng àaão quêìn chuáng binh sô, nhûäng ngûúâi maâ ngûúâi ta coá thïí hoaân toaân tin cêåy trong cuöåc àêëu tranh chöëng têët caã nhûäng lûåc lûúång trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp, toaân böå hay cuåc böå cêu kïët vúái doâng hoå Buöëc-böng.

Àoá laâ yá nghôa lõch sûã cuãa ngaây 13 Thaáng Haái nho. Coân àöëi vúái baãn thên Bö-na-paác thò ngaây 13 Thaáng Haái nho

àaä laâm cho ngûúâi ta lêìn àêìu tiïn biïët àïën tïn tuöíi cuãa Bö-na-paác, khöng chó trong caác giúái quên sûå (tûâ höìi Tu-löng, Bö-na-paác àaä coá phêìn naâo nöíi danh röìi), maâ coân trong moåi têìng lúáp xaä höåi, ngay caã úã nhûäng núi tûâ trûúác túái nay chûa bao giúâ ngûúâi ta nghe noái àïën Bö-na-paác. Bö-na-paác tûâ nay àûúåc coi nhû möåt ngûúâi rêët taâi gioãi, rêët quyïìn biïën, àêìy cûúng nghõ vaâ quyïët têm. Nhûäng nhaâ chñnh trõ cûúáp àûúåc chñnh quyïìn tûâ nhûäng ngaây àêìu cuãa Viïån Àöëc chñnh (nghôa laâ tûâ nùm thûá IV Thaáng Haái nho), trûúác hïët laâ Ba-ra, àïìu rêët hêm möå viïn tûúáng treã êëy. Luác àoá, hoå cho rùçng trong tûúng lai,

E. Tac Le 26


nïëu coân phaãi duâng àïën lûåc lûúång quên àöåi àïí chöëng laåi caác cuöåc khúãi nghôa cuãa quêìn chuáng, ngûúâi ta vêîn coá thïí tröng cêåy vaâo Bö-na-paác.

Nhûng Bö-na-paác laåi mú ûúác khaác. Bõ caác mùåt trêån ngoaâi nûúác hêëp dêîn, Bö-na-paác mú ûúác àûúåc laâm chó huy möåt trong nhûäng àaåo quên cuãa nïìn Cöång hoaâ Phaáp. Möëi quan hïå töët cuãa Bö-na-paác àöëi vúái Ba-ra hònh nhû àaä laâm cho nhûäng mú ûúác êëy coá thïí thûåc hiïån àûúåc chûá khöng nhû höìi trûúác Thaáng Haái nho, thúâi maâ viïn tûúáng 26 tuöíi vïì vûúân naây coân phaãi chaåy khùæp Pa-ri àïí xin viïåc. Chó trong möåt ngaây maâ têët caã àaä àöíi thay. Bö-na-paác àaä laâ ngûúâi chó huy àaåo quên úã Pa-ri, àûúåc viïn àöëc chñnh coá quyïìn thïë laâ Ba-ra mïën chuöång, vaâ coá khaã nùng seä àûúåc giûä möåt chûác vuå àöåc lêåp taåi möåt trong nhûäng àaåo quên àang taác chiïën.

Sau lêìn tiïën chûác àöåt ngöåt àoá ñt lêu, Bö-na-paác laâm quen vúái vúå goáa cuãa viïn tûúáng baá tûúác Àúâ Bö-haác-ne bõ haânh hònh trong thúâi kyâ khuãng böë, vaâ mï vúå viïn tûúáng àoá. Giö-dï-phin hún Bö-na-paác saáu tuöíi, trong àúâi àaä traãi qua nhiïìu cuöåc tònh duyïn laäng maån vaâ khöng coá nhûäng tònh caãm àùçm thùæm àùåc biïåt vúái Bö-na-paác. Têët nhiïn laâ nhûäng lyá do thuöåc vïì vêåt chêët àaä thuác àêíy Giö-dï-phin nhiïìu hún: Tûâ ngaây 13 Thaáng Haái nho, Bö-na-paác àaä laâ möåt ngûúâi rêët nöíi tiïëng vaâ àaä coá möåt cûúng võ quan troång. Coân Bö-na-paác, vò say mï àùæm àuöëi möåt caách bêët ngúâ nïn àaä cêìu hön vaâ cûúái Giö-dï-phin ngay. Trûúác àêëy khöng lêu, Giö-dï-phin àaä coá nhûäng sûå ài laåi thên mêåt vúái Ba-ra vaâ cuöåc kïët hön naây laåi múã röång hún nûäa cho Bö-na-paác möëi quan hïå vúái nhûäng nhên vêåt coá quyïìn thïë nhêët trong chñnh phuã Cöång hoaâ.

Trong gêìn 200.000 cuöën saách viïët vïì Na-pö-lï-öng maâ nhaâ thû muåc hoåc nöíi tiïëng Kiïëc-àe-xen vaâ caác chuyïn gia khaác àaä thöëng kï, àaä coá möåt söë lúán noái vïì nhûäng möëi quan hïå cuãa Na-pö-lï-öng vúái Giö-dï-phin vaâ vúái phuå nûä noái chung. Àïí giaãi quyïët cho xong dûát vêën àïì naây, töi xin noái rùçng: duâ laâ Giö-dï-phin, duâ laâ vúå thûá hai cuãa Na-pö-lï-öng laâ Ma-ri Lu-i-dú nûúác AÁo, hay baâ Rï-muy-da, hay cö Giooác-giú, hay nûä baá tûúác Va-leáp-xca hay bêët cûá möåt phuå nûä naâo khaác àaä quan hïå mêåt thiïët vúái Na-pö-lï-öng, khöng hiïíu thêëu caái baãn chêët bêët trõ, àöåc àoaán, bùèn gùæt vaâ àa nghi



êëy, àïìu àaä khöng gêy vaâ thêåm chñ àaä khöng daám gêy nïn möåt chuát aãnh hûúãng cuå thïí gò àïën Na-pö-lï-öng. Bö-na-paác àaä gheát cay gheát àùæng baâ Xta-en, ngay caã trûúác khi yá thûác chöëng àöëi vïì chñnh trõ cuãa baâ àaä laâm Bö-na-paác nöíi khuâng; chó vò baâ ta àaä quan têm àïën chñnh trõ vaâ àaä coá nguyïån voång ài vaâo hoåc vêën uyïn thêm maâ Bö-na-paác àaä coá aác caãm ngay vúái baâ, vò theo öng ta, nhûäng caái àoá àïìu laâ thûâa àöëi vúái phuå nûä. Vêng lúâi vaâ khuêët phuåc hoaân toaân laâ hai àûác tñnh cêìn thiïët cuãa ngûúâi phuå nûä, khöng coá hai àûác tñnh êëy thò ngûúâi phuå nûä àöëi vúái Na-pö-lï-öng, coi nhû khöng coá. Vaã laåi, trong cuöåc àúâi bïì böån rêët nhiïìu cöng viïåc, thúâi gian àaä khöng àuã cho Na-pö-lï-öng nghô nhiïìu àïën tònh caãm vaâ daânh nhiïìu thúâi giúâ cho nhûäng khaát voång cuãa traái tim.

Lêìn naây àaä àuáng nhû vêåy: lïî cûúái töí chûác ngaây 9 thaáng 3 nùm 1796 thò hai höm sau, ngaây 11 thaáng 3, Bö-na-paác tûâ biïåt vúå vaâ lïn àûúâng ài chinh chiïën.

Möåt chûúng múái, daâi vaâ àêîm maáu àaä múã ra trong lõch sûã chêu Êu.

E. Tac Le 28


CHIÏËN DÕCH NÛÚÁC YÁ 1796-1797

Tûâ ngaây àûúåc Ba-ra vaâ nhiïìu nhên vêåt quan troång khaác cuãa

chïë àöå tin duâng, nghôa laâ sau khi deåp xong cuöåc phiïën loaån cuãa boån quên chuã vaâo ngaây 13 Thaáng Haái nho, Bö-na-paác cöë gùæng thuyïët phuåc nhûäng nhên vêåt êëy vïì sûå cêìn thiïët phaãi ngùn ngûâa möåt cuöåc liïn minh múái cuãa caác cûúâng quöëc chöëng laåi nûúác Phaáp, phaãi múã möåt cuöåc tiïën cöng vaâ úã nûúác AÁo vaâ àöìng minh cuãa aáo laâ nûúác YÁ, vaâ muöën thïë, phaãi xêm chiïëm miïìn bùæc nûúác YÁ . Thêåt ra, àoá khöng phaãi laâ möåt khöëi liïn minh múái maâ vêîn laâ khöëi liïn minh cuä thaânh lêåp tûâ nùm 1792, vaâ nùm 1795, nûúác Phöí àaä ruát khoãi khöëi liïn minh êëy sau khi àaä kyá möåt hoaâ ûúác riïng vúái nûúác Phaáp úã Ban-lö. Nhûng vêîn coân laåi caác nûúác AÁo, Anh, Nga, vûúng quöëc Xaác-àe-nhú, vûúng quöëc Hai Xi-xin vaâ möåt söë caác quöëc gia Àûác (Vua-tem-be, Ba-vi-e, Ba-dú, v.v.). Vò toaân thïí chêu Êu luác bêëy giúâ coá thaái àöå thuâ àõch vúái Viïån Àöëc chñnh, nïn Viïån Àöëc chñnh cho rùçng chiïën trûúâng chñnh cuãa chiïën dõch sùæp túái, vaâo muâa xuên vaâ muâa haå nùm 1796, phaãi laâ miïìn têy vaâ têy-nam nûúác Àûác vaâ qua nhûäng miïìn àoá, ngûúâi Phaáp seä cöë gùæng tiïën vaâo nhûäng vuâng thûåc sûå laâ àêët aáo. Viïån Àöëc chñnh àaä chuêín bõ cho chiïën dõch naây nhûäng àöåi quên tinh nhuïå nhêët do nhûäng nhaâ chiïën lûúåc löîi laåc nhêët chó huy, àûáng àêìu laâ tûúáng töíng chó huy Mo-rö. Àöëi vúái àaåo quên naây, ngûúâi ta khöng tiïëc möåt thûá gò, trang bõ cuãa noá àûúåc töí chûác thêåt tuyïåt vúâi vaâ chñnh phuã Phaáp tin cêåy trûúác nhêët vaâo noá.

Àöëi vúái nhûäng àïì nghõ khêín khoaãn cuãa tûúáng Bö-na-paác vïì viïåc xêm chiïëm miïìn bùæc nûúác YÁ bùçng con àûúâng tûâ caác tó nh Phaáp giaáp phña nam, Viïån Àöëc chñnh toã ra khöng taán thaânh mêëy kïë hoaåch àoá.

Nhûng dêìu sao ngûúâi ta cuäng phaãi nhêån rùçng nhû vêåy seä coá taác duång nghi binh, buöåc triïìu àònh Viïn phaãi phên taán lûåc lûúång



vaâ khöng chuá yá túái chiïën trûúâng chñnh cuãa cuöåc chiïën tranh sùæp diïîn ra. Àïí àaåt muåc àñch êëy, ngûúâi ta àaä quyïët àõnh duâng mêëy chuåc nghòn quên àoáng úã phña nam laâm cho quên aáo vaâ àöìng minh cuãa aáo, vua Xaác-àe-nhú, phaãi lo lùæng. Khi àùåt ra vêën àïì ai seä laâ chó huy trûúãng úã mùåt trêån thûá yïëu àoá, thò Caác-nö (khöng phaãi laâ Ba-ra nhû bêëy lêu ngûúâi ta vêîn khùèng àõnh) chó àõnh Bö-na-paác. Nhûäng võ àöëc chñnh àïìu àöìng yá ngay, vò caác võ tûúáng coá tiïëng tùm nhêët vaâ coá àõa võ nhêët chùèng ai maâng àïën chûác traách àoá. Quyïët àõnh böí nhiïåm Bö-na-paác laâm chó huy trûúãng àaåo quên ài àaánh nûúác YÁ kyá ngaây 23 thaáng 2 nùm 1796 vaâ ngaây 11 thaáng 3, võ tûúáng töíng chó huy múái ài nhêån nhiïåm vuå.

Trong lõch sûã cuãa Na-pö-lï-öng, cuöåc chiïën tranh àêìu tiïn naây, do Na-pö-lï-öng àiïìu khiïín, bao giúâ cuäng vêîn choái loåi. Nùm 1796, tïn tuöíi cuãa Na-pö-lï-öng àaä bay ài khùæp chêu Êu, àïí röìi tûâ àoá khöng bao giúâ rúâi vuä àaâi lõch sûã nûäa. "Gaä naây coân ài xa, àaä àïën luác cêìn phaãi chùån hùæn laåi", àoá laâ lúâi cuãa Xu-vö-röëp noái vaâo giûäa luác chiïën dõch nûúác YÁ cuãa Bö-na-paác àang diïîn ra aác liïåt. Xu-vö-röëp àaä laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àêìu tiïn phaát hiïån cún döng töë laâm cho chêu Êu phaãi àiïu àûáng trong möåt thúâi gian rêët daâi vò nhûäng sêëm seát cuãa noá.

Túái àún võ, qua kiïím tra, Bö-na-paác biïët ngay taåi sao nhûäng viïn tûúáng coá thïë lûåc nhêët cuãa nïìn Cöång hoaâ Phaáp laåi tú ra khöng thiïët tha gò lùæm vúái chûác chó huy naây. Quên àöåi úã vaâo tònh traång àïën nöîi tröng khöng khaác gò möåt àaám àoái raách. Chûa bao giúâ ngûúâi ta thêëy caái tïå boác löåt vaâ ùn höëi löå dûúái àuã moåi hònh thûác laåi hoaânh haânh quaá dûä döåi nhû vêåy vaâ àiïìu àoá cuäng chûa bao giúâ thêëy xaãy ra trong ngaânh hêåu cêìn Phaáp trong nhûäng nùm cuöëi cuâng cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng vaâ dûúái thúâi cuãa Viïån Àöëc chñnh. Àuáng laâ Pa-ri cung cêëp rêët ñt cho àaåo quên naây, nhûng ngay "caái ñt àoá" cuäng laåi bõ tham ö möåt caách nhanh choáng vaâ trùæng trúån. Ngûúâi ta khöng biïët 43.000 quên àoáng úã Ni-xú hoùåc úã nhûäng vuâng lên cêån àaä ùn vaâ mùåc ra sao. Vûâa múái àïën, Bö-na-paác àaä àûúåc baáo caáo laâ ngaây höm trûúác coá möåt tiïíu àoaân khöng chêëp haânh lïånh di chuyïín vò khöng ai coá giaây. Àaåo quên bõ boã quïn vaâ bõ boã rúi khöng nhûäng bõ suy nhûúåc vïì thïí chêët laåi coân àeâo thïm caã möåt sûå loãng leão vïì kyã

E. Tac Le 30


luêåt. Binh lñnh chùèng coân ngúâ vûåc gò nûäa, chñnh mùåt hoå àaä tröng thêëy úã chöî naâo cuäng coá tïå ùn cùæp gêy ra cho hoå biïët bao àau khöí.

Möåt trong nhûäng nhiïåm vuå khoá khùn nhêët àang àúåi Bö-na-paác. Àöëi vúái Bö-na-paác, caái khoá khöng nhûäng laâ phaãi lo giaãi quyïët quêìn aáo, giaây deáp, kyã luêåt cho quên sô, maâ laâ phaãi lo giaãi quyïët nhûäng vêën àïì àoá úã doåc àûúâng, sau khi àaä bûúác vaâo hoaåt àöång röìi vaâ giûäa hai àúåt chiïën dõch. Hoaân caãnh cuãa Bö-na-paác coá thïí trúã lïn khoá khùn thïm vò nhûäng va chaåm vúái nhûäng cêëp chó huy cuãa àaåo quên naây, laâ cêëp dûúái cuãa Bö-na-paác, nhû: Ö-giú-rö, Maát-xï-na, Xï-ruy-ri-ï. Hoå coá thïí sùén saâng phuåc tuâng möåt viïn tûúáng thêm niïn hoùåc coá nhiïìu thaânh tñch hún (chùèng haån nhû Mo-rö, chó huy trûúãng àaåo quên mùåt trêån Têy Àûác), nhûng hònh nhû hoå laåi lêëy laâm nhuåc khi phaãi nhêån mïånh lïånh cuãa möåt cêëp trïn múái 27 tuöíi nhû Bö-na-paác. Coá thïí xaãy ra nhûäng mêu thuêîn vaâ tiïëng àöìn cuãa haâng trùm cûãa miïång trong caác traåi lñnh truyïìn ài, nhùæc ài nhùæc laåi, boáp meáo vaâ thïu dïåt maäi vïì vêën àïì êëy. Thñ duå ngûúâi ta truyïìn ài cêu chuyïån, khöng biïët ai àaä tung ra, laâ trong möåt cuöåc caäi löån gay go, Bö-na-paác, thên hònh beá nhoã, ngûúác nhòn Ö-giú-rö cao lúán tûâ àêìu àïën chên vaâ chùæc laâ àaä noái rùçng: "Anh àaä noái nhûäng lúâi phaãn nghõch, haäy coi chûâng, àûâng àïí töi phaãi laâm böín phêån cuãa töi. Caái thên hònh to lúán cuãa anh cuäng khöng traánh cho anh khoãi bõ xûã bùæn ngay bêy giúâ àêu". Thûåc tïë laâ ngay tûâ àêìu, Bö-na-paác àaä laâm cho moåi ngûúâi hiïíu rùçng Bö-na-paác khöng thïí chõu àûúåc sûå chöëng àöëi laåi trong àún võ mònh vaâ Bö-na-paác seä àêåp tan têët caã nhûäng keã naâo cûúäng laåi mònh, duâ keã àoá úã cêëp bêåc naâo. "úã àêy, phaãi àöët, phaãi bùæn". Bö-na-paác àaä baáo caáo àaåi khaái nhû vêåy vaâ khöng giaãi thñch thïm gò vúái Viïn Àöëc chñnh úã Pa-ri.

Bö-na-paác lêåp tûác tiïën haânh möåt cuöåc àêëu tranh kiïn quyïët chöëng laåi naån tröåm cùæp àang hoaânh haânh dûä döåi. Binh lñnh àaä chuá yá ngay àïën viïåc àoá vaâ noá àaä goáp phêìn vaâo viïåc khöi phuåc kyã luêåt hún hùèn caã nhûäng ban chuyïn mön ài xûã bùæn. Nhûng trong hoaân caãnh cuãa Bö-na-paác luác êëy, trò hoaän caác cuöåc haânh binh àïën khi trang bõ xong böå àöåi thò thûåc tïë chùèng khaác gò thöi khöng múã chiïën dõch nùm 1796. Bö-na-paác àaä haå quyïët têm vaâ àaä noái roä àiïìu àoá trong lúâi tuyïn böë cuãa mònh vúái binh sô. Ngûúâi ta àaä tranh luêån rêët



nhiïìu àïí tòm xem baãn tuyïn böë àûúåc àûa vaâo sûã saách êëy àaä àûúåc viïët xong àuáng vaâo luác naâo vaâ ngaây nay, nhûäng nhaâ viïët tiïíu sûã cuãa Na-pö-lï-öng khùèng àõnh rùçng chó coá nhûäng cêu àêìu tiïn múái àuáng laâ cuãa Na-pö-lï-öng, coân hêìu hïët phêìn sau chó laâ àoaån vùn sau naây ngûúâi ta thïm thùæt vaâo. Töi nhêån thêëy ngay caã nhûäng cêu àêìu ngûúâi ta cuäng chó coá thïí baão àaãm chuáng laâ cuãa Na-pö-lï-öng vïì yá nghôa chung nhiïìu hún laâ vïì tûâng chûä möåt: "Húäi caác binh sô, caác ngûúâi khöng àuã cúm ùn, khöng àuã aáo mùåc... Ta seä àûa caác ngûúâi àïën nhûäng caánh àöìng phò nhiïu nhêët thïë giúái".

Ngay tûâ nhûäng bûúác àêìu, Bö-na-paác àaä cho rùçng chiïën tranh phaãi nuöi chiïën tranh, rùçng möîi binh sô phaãi tûå mònh thêëy gùæn boá vúái chiïën dõch sùæp múã ra úã miïìn bùæc nûúác YÁ vaâ cêìn phaãi chó cho binh sô biïët rùçng khöng cêìn phaãi àúåi ngûúâi ta cung cêëp cho nhûäng thûá cêìn thiïët, maâ chñnh laâ mònh phaãi lêëy cuãa àõch têët caã nhûäng gò mònh cêìn àïën vaâ hún thïë nûäa. Noái chuyïån vúái ba quên lêìn êëy, ngûúâi tûúáng treã chó phaát biïíu chó coá vêåy. Bö-na-paác luön luön biïët taåo nïn, tùng cûúâng vaâ nuöi dûúäng uy tñn vaâ quyïìn haânh cuãa caá nhên mònh trong têm höìn ngûúâi chiïën sô. Nhûäng chuyïån döng daâi noái "tònh thûúng yïu" cuãa Na-pö-lï-öng àöëi vúái binh sô, nhûäng ngûúâi maâ trong nhûäng phuát söëng thêåt thaâ nhêët àöëi vúái coäi loâng cuãa mònh, Na-pö-lï-öng àaä goåi laâ "bia àúä àaån", àïìu laâ nhûäng chuyïån khöng coá yá nghôa gò hïët. "Thûúng yïu binh sô", khöng thïí coá chuyïån êëy úã Na-pö-lï-öng, nhûng Na-pö-lï-öng rêët chùm lo àïën binh sô. Na-pö-lï-öng àaä kheáo laâm viïåc êëy, khiïën cho binh sô bïì ngoaâi thêëy laâ hoå àaä àûúåc cêëp trïn chuá yá àïën caá nhên hoå nhûng thûåc ra Na-pö-lï-öng chó lo laâm sao coá trong tay möåt cöng cuå thêåt töët vaâ coá nùng lûåc chiïën àêëu.

Thaáng 4 nùm 1796, trong giai àoaån àêìu cuãa chiïën dõch àêìu tiïn cuãa Bö-na-paác, dûúái con mùæt cuãa binh sô, Bö-na-paác chó laâ möåt phaáo thuã coá nùng lûåc, laâ ngûúâi maâ hún hai nùm trûúác àêy àaä chiïën àêëu töët trong cuöåc vêy thaânh Tu-löng, laâ möåt viïn tûúáng àaä naä suáng vaâo boån phiïën loaån àang tiïën cöng Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâo ngaây 13 Thaáng Haái nho, vaâ àaä àûúåc nhêån chûác chó huy àaåo quên miïìn nam nûúác Phaáp, chñnh vò thïë, ngoaâi ra chùèng coá gò hún nûäa. Luác bêëy giúâ, Bö-na-paác coân chûa coá uy tñn vaâ chûa nùæm chùæc àûúåc

E. Tac Le 32


binh sô. Vò vêåy, Bö-na-paác quyïët àõnh taác àöång vaâo ngûúâi lñnh bùçng caách duy nhêët laâ vaåch ra trûåc tiïëp, cuå thïí vaâ thiïët thûåc cho hoå thêëy rùçng nhûäng cuãa caãi vêåt chêët àang chúâ àúåi hoå úã nûúác YÁ .

Ngaây 9 thaáng 4 nùm 1796, Bö-na-paác quyïët àõnh vûúåt qua nuái An-pú cuâng vúái quên àöåi.

Tûúáng Giö-mi-ni, ngûúâi Thuåy Sô, nhaâ baác hoåc vïì chiïën lûúåc chiïën thuêåt, taác giaã nöíi tiïëng cuãa möåt quyïín sûã daây noái vïì chiïën dõch cuãa Na-pö-lï-öng, luác àêìu laâm viïåc dûúái quyïìn cuãa Na-pö-lï-öng, sau chaåy sang haâng nguä ngûúâi Nga, coá nhêån xeát rùçng ngay tûâ nhûäng ngaây àêìu tiïn cuãa cuöåc chó huy àêìu tiïn, Bö-na-paác àaä toã ra can àaãm àïën liïìu lônh vaâ coi thûúâng caã nguy hiïím àöëi vúái baãn thên: Bö-na-paác àaä cuâng vúái böå tham mûu cuãa mònh choån con àûúâng nguy hiïím nhêët, nhûng ngùæn nhêët, qua con àûúâng Cooác-nit-sú nöíi tiïëng chaåy doåc theo daäy noái An-pú giaáp biïín, luön nùçm phúi dûúái têìm hoãa lûåc cuãa phaáo trïn chiïën thuyïìn Anh ài tuêìn phoâng úã gêìn búâ. Àêy laâ lêìn àêìu tiïn maâ möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãa Na-pö-lï-öng àaä àûúåc biïíu löå: möåt mùåt, so vúái nhûäng ngûúâi àöìng thúâi cuâng coá nhûäng àùåc àiïím gan goác, lò lúåm, can àaãm, duäng maänh nhû Na-pö-lï-öng, thñ duå nhû caác thöëng chïë Lan-nú, Muy-ra, Nêy, tûúáng Mi-lö-ra-àö-vich , hoùåc nhû Xcö-bï-leáp trong söë nhûäng tûúáng taá cuãa thúâi kyâ gêìn àêy hún, thò Na-pö-lï-öng àaä khöng hïì àûúåc nöíi tiïëng vïì nhûäng àùåc àiïím êëy. Bao giúâ Na-pö-lï-öng cuäng cho rùçng nïëu khöng thêåt cêìn thiïët vaâ khöng tuyïåt àöëi cêìn thiïët thò ngûúâi chó huy trong thúâi chiïën khöng àûúåc liïìu thên vaâo núi nguy hiïím, búãi vò chó caái chïët cuãa ngûúâi àoá cuäng àaä àuã gêy hoang mang, höët hoaãng, thêët baåi cho trêån àaánh, thêåm chñ cho caã toaân böå cuöåc chiïën tranh. Nhûng mùåt khaác, Na-pö-lï-öng cho rùçng nïëu tònh thïë àoâi hoãi mònh phaãi gûúng mêîu thò ngûúâi chó huy phaãi xöng vaâo lûãa àaån, khöng àûúåc do dûå.

Cuöåc haânh quên vûúåt qua àûúâng Cooác-nñt-sú àûúåc tiïën haânh thuêån lúåi tûâ ngaây 3 àïën ngaây 9 thaáng 4 nùm 1796; khi àaä túái àûúåc nûúác YÁ , Bö-na-paác lêåp tûác haå quyïët têm chiïën àêëu ngay. Àöëi diïån vúái Bö-na-paác laâ quên àöåi cuãa nûúác AÁo vaâ Pi-ï-möng phöëi húåp laåi, chia thaânh ba cuåm, baão vïå caác con àûúâng ài Pi-ï-möng vaâ ài Giïn. Trêån àêìu tiïn àaánh vúái quên àoaân aáo cuãa tûúáng aác-giùng-tö diïîn



ra úã vuâng Möng-tú-nöët, vaâo tuyïën giûäa. Têåp trung têët caã lûåc lûúång thaânh möåt khöëi maånh vaâ àaánh lûâa àûúåc quên caãnh giúái cuãa tûúáng töíng chó huy aáo Bö-li-ú luác àoá àang úã quaá phña nam trïn àûúâng ài Giïn, Bö-na-paác thoåc maånh vaâo trung têm quên àõch. Chó vaâi giúâ sau, quên aáo bõ thua. Nhûng àoá múái chó laâ möåt böå phêån cuãa àöåi quên aáo. Chó do binh sô cuãa mònh nghó ngúi trong möåt thúâi gian ngùæn, Bö-na-paác laåi tiïën quên ngay. Hai ngaây sau, quên àöåi Pi-ï-möng bõ àaán thua liïíng xiïíng úã gêìn vuâng Mi-lú-xi-mö phaãi rúâi boã chiïën àõa àêìy thûúng binh tûã sô, mêët 13 cöî phaáo, nùm tiïíu àoaân haå khñ giúái àêìu haâng vúái söë coân laåi boã chaåy: àoá laâ kïët quaã cuöåc chiïën àêëu cuãa quên liïn minh. Bö-na-paác lêåp tûác truy kñch, khöng cho quên àõch coá thúâi gian cuãng cöë laåi haâng nguä.

Nhûäng nhaâ viïët sûã quên sûå coi nhûäng trêån chiïën àêëu àêìu tiïn cuãa Bö-na-paác - "saáu thùæng lúåi trong saáu ngaây" - chó laâ möåt trêån àaánh vaâ möåt trêån àaánh lúán. Nguyïn tùæc chiïën àêëu cú baãn cuãa Na-pö-lï-öng trong nhûäng ngaây êëy àaä biïíu hiïån àêìy àuã: nhanh choáng têåp húåp lûåc lûúång lúán thaânh möåt khöëi maånh, àaánh hïët muåc tiïu chiïën lûúåc naây àïën muåc tiïu chiïën lûúåc khaác, khöng duâng àïën nhûäng cuöåc àiïìu quên quaá phûác taåp, vaâ chia cùæt àõch ra maâ àaánh.

Möåt trong nhûäng neát àùåc biïåt khaác cuãa Na-pö-lï-öng cuäng àaä àûúåc biïíu hiïån, àoá laâ khaã nùng giaãi quyïët vêën àïì chñnh trõ vaâ chiïën lûúåc nhû laâ möåt thïí thöëng nhêët khöng taách rúâi nhau àûúåc; trong suöët tuêìn lïî cuãa thaáng 4 nùm 1796, tuy ài tûâ thùæng lúåi naây àïën thùæng lúåi khaác, nhûng khöng luác naâo Bö-na-paác quïn rùçng phaãi laâm sao buöåc nûúác Pi-ï-möng (vûúng quöëc Xaác-àe-nhú) kyá thêåt súám hiïåp ûúác riïng, àïí cho trûúác mùåt mònh chó coân quên aáo thöi. Sau khi quên Phaáp chiïën thùæng quên Pi-ï-möng úã Möng-àö-vi vaâ thaânh phöë naây àêìu haâng Bö-na-paác, thò viïn tûúáng Pi-ïe-möng laâ Cö-li ài vaâo àaâm phaán hoaâ bònh, vaâ hiïåp ûúác àònh chiïën vúái Pi-ï-möng àûúåc kyá kïët ngaây 28 thaáng 4. Nhûäng àiïìu kiïån cûåc kyâ nùång nïì àaä àeâ lïn keã chiïën baåi: vua Pi-ï-möng, Vich-to A-mï-àï, phaãi giao cho Na-pö-lï-öng hai phaáo àaâi töët nhêët cuãa mònh vaâ nhiïìu àõa phûúng khaác nûäa. Hoaâ ûúác chñnh thûác kyá vúái quöëc gia naây úã Pa-ri vaâo ngaây 15 thaáng 5 nùm 1796. Nûúác Pi-ï-möng chñnh thûác cam kïët khöng àïí quên àöåi cuãa möåt nûúác naâo ài qua laänh thöí Pi-ï-möng, trûâ quên

E. Tac Le 34


àöåi cuãa nûúác Phaáp vaâ tûâ naây trúã ài khöng liïn minh vúái bêët cûá möåt nûúác naâo.

Nûúác Pi-ï-möng nhûúång laåi cho nûúác Phaáp laänh àõa Ni-xú vaâ toaân böå vuâng Xa-voa. Ngoaâi ra, biïn giúái nûúác Phaáp vaâ nûúác Pi-ï-möng àûúåc "àiïìu chó nh laåi" möåt caách rêët coá lúåi cho nûúác Phaáp. Nûúác Pi-ï-möng coân cam kïët cung cêëp lûúng thûåc cêìn thiïët cho quên àöåi Phaáp.

Thïë laâ nhiïåm vuå àêìu tiïn àaä hoaân thaânh. Chó coân laåi quên aáo. Bùçng nhûäng thùæng lúåi múái, Bö-na-paác àaä àêíy luâi quên aáo àïën söng Pö, bûác quên aáo ruát lui sang búâ söng phña àöng, röìi Bö-na-paác cuäng vûúåt qua söng, tiïëp tuåc truy kñch. Hoaãng höët bao truâm lïn têët caã triïìu àònh yá . Cöng tûúác xûá Paác-mú, tuy thûåc tïë khöng àaánh nhau vúái nûúác Phaáp, nhûng laåi laâ möåt trong nhûäng naån nhên àêìu tiïn; Bö-na-paác àaä khöng tin nhûäng lúâi cam kïët, khöng cöng nhêån sûå trung lêåp cuãa xûá naây, bùæt Paác-mú phaãi àoáng goáp möåt söë tiïìn laâ hai triïåu phrùng vaâng vaâ nöåp 1.700 con ngûåa. Bö-na-paác vêîn tiïëp tuåc tiïën quên, chùèng bao lêu àaä tiïën àïën laâng Lö-ài nhú beá vaâ phaãi vûúåt qua söng aát-àa. Võ trñ troång yïëu naâ y do möåt binh àoaân 10.000 quên aáo phoâng giûä.

Trêån chiïën àêëu lûâng danh Lö-ài diïîn ra vaâo ngaây 10 thaáng 5. Lêìn naây cuäng nhû lêìn vûúåt qua Cooác-nñt-sú, Bö-na-paác thêëy cêìn thiïët phaãi liïìu maång: luác cuöåc chiïën àêëu diïîn ra aác liïåt úã àêìu cêìu thò Bö-na-paác, dêîn àêìu möåt tiïíu àoaân cêån vïå, xöng túái dûúái laân mûa àaån, 20 khêíu phaáo cuãa quên aáo nhaã àaån queát saåch cêìu vaâ lên cêån. Lñnh cêån vïå, do Bö-na-paác dêîn àêìu, àaä chiïëm àûúåc cêìu vaâ àaánh bêåt àûúåc quên aáo ra xa; quên aáo boã laåi trïn chiïën trûúâng 15 khêíu phaáo vaâ chûâng 2.000 ngûúâi vûâa bõ chïët vaâ bõ thûúng. Bö-na-paác lêåp tûác truy kñch quên àõch, vaâ ngaây 15 tiïën vaâo Mi-lùng. Ngaây höm trûúác, 14 thaáng 3 (ngaây 26 Thaáng Hoa), Bö-na-paác àaä baáo caáo vïì Viïån Àöëc chñnh rùçng tûâ nay miïìn Löng-baác-ài thuöåc vïì nûúác Phaáp.

Thaáng 6, theo lïånh cuãa Na-pö-lï-öng, möåt böå phêån quên Phaáp do tûúáng Muy-ra chó huy, àaä chiïëm àûúåc Li-vuöëc-nú, trong khi tûúáng Ö-giú-rö chiïëm àûúåc Bö-lö-nhú. Vaâo trung tuêìn thaáng 6,



Bö-na-paác thên haânh àaánh chiïëm Mö-àen-nú, röìi àïën lûúåt Tö-xoan, mùåc duâ cöng tûúác xûá naây vêîn àûáng trung lêåp trûúác cuöåc chiïën tranh aáo-Phaáp. Bö-na-paác khöng àïëm xó a gò àïën thaái àöå trung lêåp cuãa caác quöëc gia yá . Bö-na-paác vaâo caác thaânh phöë, laâng maåc, trûng thu têët caã nhûäng gò cêìn thiïët cho quên àöåi, noái chung laâ vú veát têët caã nhûäng gò maâ Bö-na-paác cho laâ àaáng lêëy, kïí tûâ nhûäng cöî phaáo, khêíu suáng, thuöëc suáng cho àïën nhûäng bûác tranh cuãa caác hoåa sô bêåc thêìy thúâi Phuåc hûng.

Bö-na-paác nhòn bùçng con mùæt àêìy khoan dung nhûäng troâ giaãi trñ kiïíu êëy, nhûäng troâ maâ luác bêëy giúâ chiïën binh cuãa öng ta say sûa lao vaâo, àïën nöîi nhên dên àõa phûúng àaä phaãi nöíi dêåy baåo àöång. ÚÃ Pa-ri, nhiïìu lêìn nhên dên àaä xöng vaâo àaánh binh lñnh Phaáp. ÚÃ Luy-gö (gêìn Phe-ra-rú) cuäng vêåy, nhên dên àaä giïët chïët nùm kyå binh vaâ sau àoá thò thaânh phöë xûã theo quên lïånh: vaâi trùm ngûúâi bõ cheám àêìu vaâ binh lñnh àûúåc lïånh taân phaá, cûúáp boác thaânh phöë, chuáng haå saát têët caã nhûäng ngûúâi dên naâo bõ chuáng nghi laâ chöëng laåi chuáng. Nhiïìu núi khaác cuäng phaãi chõu àûång nhûäng sûå trûâng phaåt taân baåo nhû vêåy. Sau khi àaä duâng phaáo vaâ àaån dûúåc tûúác àûúåc cuãa quên aáo hoùåc cuãa caác quöëc gia trung lêåp yá àïí tùng cûúâng, böí sung àêìy àuã cho àún võ phaáo binh cuãa mònh, Bö-na-paác tiïën thùèng vïì phaáo àaâi Mùng-tu, möåt trong nhûäng phaáo àaâi maånh nhêët chêu Êu do àõa thïë thiïn nhiïn cuäng nhû do nghïå thuêåt kiïën truác hïå thöëng phoâng ngûå.

Vûâa bùæt àêìu chñnh thûác vêy thaânh Mùng-tu thò Bö-na-paác àûúåc tin möåt àaåo quên AÁo göìm 30.000 ngûúâi àûúåc àùåc biïåt cêëp töëc phaái tûâ Ti-rön àïën àïí cûáu nguy cho Mùng-tu. Àaåo binh êëy àùåt dûúái quyïìn chó huy cuãa Vua-mú-de, möåt viïn tûúáng rêët mêîn tiïëp vaâ coá taâi nùng.

Tin naây àaä cöí vuä maånh meä têët caã nhûäng keã thuâ cuãa nûúác Phaáp. Hún nûäa, trong suöët muâa xuên vaâ muâa heâ nùm 1796, haâng nghòn dên thaânh thõ vaâ nöng thön bõ àiïu àûáng vò naån cûúáp phaácuãa quên àöåi tûúáng Bö-na-paác, àaä nhêåp boån vúái tùng lûä vaâ boån quyá töåc nûãa phong kiïën miïìn bùæc nûúác YÁ laâ nhûäng keã cùm gheát caã àïën nhûäng nguyïn lyá cuãa cuöåc caách maång tû saãn do quên àöåi Phaáp mang vaâo nûúác YÁ. Nûúác Pi-ï-möng, àaä thua trêån vaâ buöåc phaãi kyá

E. Tac Le 36


hoaâ ûúác, coá thïí nöíi lïn àaánh vaâo hêåu phûúng cuãa Bö-na-paác vaâ cùæt àûát àûúâng giao thöng cuãa Bö-na-paác vúái nûúác Phaáp.

Bö-na-paác cùæt 16.999 quên duâng vaâo viïåc vêy thaânh Mùng-tu, 29.000 quên coân laåi laâm àöåi dûå bõ, vaâ chúâ viïån binh úã Phaáp sang. Bö-na-paác cûã Maát-xï-na, möåt trong nhûäng tûúáng gioãi nhêët cuãa Bö-na-paác, giao chiïën vúái Vua-mú-de. Nhûng Vua-mú-de àaä àaánh tan quên Maát-xï-na, Bö-na-paác liïìn cûã tûúáng Ö-giú-rö, möåt tûúáng rêët coá nùng lûåc vaâ àûúåc phong cêëp tûúáng trûúác Bö-na-paác. Ö-giú-rö cuäng laåi bõ Vua-mú-de àaánh lui nöët. Quên Phaáp lêm vaâo tònh thïë tuyïåt voång, vaâ luác êëy Bö-na-paác àaä tiïën haânh möåt cuöåc haânh binh maâ theo yá kiïën cuãa nhûäng nhaâ lyá luêån quên sûå trûúác àêy cuäng nhû hiïån àaåi nhêët àïìu cho rùçng: duâ Bö-na-paác coá bõ tûã trêån ngay vaâo thúâi kyâ àoá, vaâo buöíi bònh minh cuãa sûå nghiïåp lêu daâi cuãa Bö-na-paác, thò chó möåt cuöåc haânh binh àoá cuäng àaä àuã baão àaãm cho Bö-na-paác "möåt vinh quang bêët diïåt" (lúâi noái cuãa Giö-mi-ni).

Tûúãng rùçng sùæp thùæng àûúåc àõch thuã àaáng gúâm cuãa mònh, Vua-mú-de cho keáo quên vaâo thaânh Mùng-tu àang bõ vêy haäm, vaâ nhû vêåy laâ öng ta àaä giaãi vêy àûúåc, thò thònh lònh Vua-mú-de àûúåc tin Bö-na-paác àang têåp trung têët caã lûåc lûúång tiïën cöng vaâo möåt caánh quên aáo khaác àang hoaåt àöång trïn caác àûúâng giao thöng giûäa Bö-na-paác vúái Mi-lùng vaâ àaä àaánh cho caánh quên aáo êëy bõ thua liïìn ba trêån úã Lö-na-tö, Xa-lö vaâ úã Breát-xi-a. Àûúåc tin êëy, Vua-mú-de duâng toaân böå lûåc lûúång rúâi khúi Mùng-tu, sau khi àaánh tan àûúåc phoâng tuyïën quên Phaáp aán ngûä úã trûúác mùåt do tûúáng Va-leát chó huy, vaâ qua möåt loaåt trêån giao chiïën àaánh luâi àûúåc nhûäng caánh quên Phaáp khaác, cuöëi cuâng àaä vêëp phaãi caánh quên do chñnh Bö-na-paác chó huy gêìn Ca-xti-gli-on, núi àêy Vua-mú-de àaä thêët baåi nùång vò möåt cuöåc haânh binh taâi tònh cuãa Na-pö-lï-öng; nhúâ cuöåc haânh binh êëy, möåt böå phêån quên Phaáp vûâa àaánh taåt sûúân vûâa àaánh têåp hêåu quên aáo.

Sau möåt loaåt trêån chiïën àêëu khaác. Vua-mú-de, cuâng vúái taân quên, luác àêìu àaä chaåy voâng quanh thûúång lûu söng A-ài-giú, röìi sau ruát vaâo thaânh Mùng-tu. Bö-na-paác laåi trúã laåi bao vêy. Lêìn naây, àïí ûáng cûáu khöng phaãi chó riïng cho Mùng-tu maâ coân cho caã chñnh



Vua-mú-de nûäa, nûúác AÁo àaä tûác töëc àiïìu àöång möåt àaåo quên múái do An-phin-xi chó huy. Cuäng nhû Vua-mú-de vaâ àaåi cöng tûúác Saác, An-phin-xi laâ möåt trong nhûäng tûúáng gioãi cuãa àïë quöëc aáo. Bö-na-paác àïí laåi 8.300 quên laâm lûåc lûúång vêy thaânh Mùng-tu vaâ dêîn àêìu 28.500 quên tiïën àaánh An-phin-xi. Lûåc lûúång dûå bõ cuãa Bö-na-paác hêìu nhû chùèng coân gò, chûa àêìy 4.000 ngûúâi. "Ngûúâi tûúáng naâo cöë giûä laåi nhûäng àöåi quên cho nhûäng trêån àaánh höm sau thò hêìu nhû bao giúâ cuäng bõ thua", Na-pö-lï-öng luön nhùæc laåi nhû vêåy mùåc dêìu öng khöng hïì phuã nhêån têìm quan trong to lúán cuãa caác lûåc lûúång dûå bõ trong cuöåc chiïën tranh keáo daâi. Vïì söë lûúång, quên An-phin-xi àöng gêëp böåi vaâ àaä giao chiïën nhiïìu trêån vúái quên àöåi Phaáp. Haå lïånh ruát quên ra khoãi Vi-xùng-xú vaâ möåt vaâi võ trñ khaác, Bö-na-paác àaä têåp trung toaân böå lûåc lûúång àïí àaánh möåt àoân quyïët àõnh.

Ngaây 15 thaáng 11 nùm 1796, möåt trêån kõch chiïën àêîm maáu àaä bùæt àêìu úã gêìn aác-cö-lú vaâ kïët thuác vaâo buöíi töëi ngaây 17 thaáng 11. Cuöëi cuâng, An-phin-xi chaåm traán vúái Bö-na-paác. Quên AÁo àöng hún nhiïìu vaâ chiïën àêëu vúái möåt tinh thêìn ngoan cûúâng phi thûúâng, vò triïìu àònh Haáp-xbua àaä phaái àïën nhûäng trung àoaân tinh nhuïå nhêët. Möåt trong nhûäng cûá àiïím troång yïëu vaâ coá tiïëng nhêët laâ cêìu aác-cö-lú. Ba lêìn quên Phaáp àaä xung phong, àaä àoaåt àûúåc cêìu, ba lêìn laåi bõ àaánh lui vaâ bõ töín thêët nùång nïì. Diïîn laåi àuáng hïåt chiïën cöng úã Lö-ài mêëy thaáng trûúác àêy, tûúáng töíng chó huy Bö-na-paác laåi tay cêìm cúâ lao lïn trûúác. Bïn caånh Bö-na-paác, nhiïìu binh lñnh vaâ möåt söë sô quan hêåu cêìn bõ giïët chïët. Trêån àaánh keáo daâi roâng raä ba ngaây, kïí caã nhûäng luác taåm ngûâng ngùæn nguãi. An-phin-xi àaä bõ àaánh baåi vaâ buöåc phaãi lui.

Quên aáo phaãi mêët möåt thaáng rûúäi múái haân gùæn àûúåc nhûäng thua thiïåt úã aác-cö-lú vaâ chuêín bõ phuåc thuâ. Trêån quyïët àõnh àaä diïîn ra vaâo trung tuêìn thaáng 1 nùm 1797. Lêìn naây, quên àöåi aáo, noi gûúng nhaâ chiïën lûúåc treã tuöíi ngûúâi Phaáp, cuäng têåp trung thaânh möåt khöëi lúán. Trong möåt trêån àaánh àêîm maáu keáo daâi ba ngaây úã gêìn Bi-vö-li, nhûäng ngaây 14, 15, 16 thaáng 1 nùm 1797, tûúáng Bö-na-paác àaä àaánh tan taânh toaân böå quên àöåi aáo. An-phin-xi, cuâng vúái taân binh chaåy thoaát, khöng coân nghô àïën viïåc giaãi vêy

E. Tac Le 38


cho Mùng-tu vaâ àaåo quên cuãa Vua-mú-de àang bõ haäm trong àoá àûúåc nûäa. Sau trêån Ri-vö-li hai tuêìn rûúäi thò Mùng-tu àêìu haâng. Bö-na-paác àaä àöëi xûã vúái baåi tûúáng Vua-mú-de möåt caách khoan dung àaåi lûúång nhêët.

Chiïëm xong Mùng-tu, Bö-na-paác tiïën quên lïn phña bùæc, hiïín nhiïn öng ta àe doåa nhûäng vuâng àêët àai chiïëm hûäu cha truyïìn con nöëi cuãa hoaâng gia aáo. Sau khi àaåi cöng tûúác Saác-ngûúâi maâ höìi àêìu muâa xuên nùm 1797, àûúåc àiïìu àöång vöåi vaä sang chiïën trûúâng nûúác YÁ - àaä bõ Bö-na-paác àaánh baåi trong nhiïìu trêån vaâ àaä bõ àuöíi döìn vïì àeâo Bren-ne vaâ úã àoá àaåi cöng tûúác àaä phaãi ruát lui cuâng vúái nhiïìu töín thêët nùång nïì, thò tònh hònh thaânh Viïn trúã lïn nhöën nhaáo, hoaãng höët, trûúác hïët laâ úã hoaâng cung. Nhên dên kinh thaânh àûúåc biïët rùçng trong hoaâng cung ngûúâi ta àang vöåi vaâng àoáng goái vaâng baåc, chêu baáu cuãa hoaâng gia cêët giêëu vaâo chöî kñn. Möåt cuöåc xêm lûúåc cuãa quên àöåi Phaáp àang àe doåa thuã àö nûúác AÁo. "Tûúáng An-ni-ban àaä àûáng úã cöíng röìi! Bö-na-paác àang úã Ti-rön röìi! Ngaây mai Bö-na-paác seä àïën Viïn!". Nhûäng tin àöìn loaåi êëy, nhûäng lúâi baân taán, nhûäng tiïëng than vaän nhû vêåy coân êm vang maäi trong kyá ûác nhûäng ngûúâi àûúng thúâi àaä söëng qua nhûäng giúâ phuát êëy úã caái thuã àö giaâ nua vaâ beáo búã cuãa àêët nûúác quên chuã cuãa doâng hoå Haáp-xbua. Nhûäng àöåi quên aáo tinh nhuïå nhêët bõ tiïu diïåt, nhûäng tûúáng lônh thao lûúåc vaâ taâi nùng nhêët bõ àaåi baåi, têët caã miïìn bùæc nûúác YÁ bõ mêët, thuã àö nûúác AÁo bõ àe doaå trûåc tiïëp, àoá laâ thaânh tñch caái chiïën dõch möåt nùm cuãa Bö-na-paác bùæt àêìu vaâo cuöëi thaáng 3 nùm 1796, thúâi kyâ maâ lêìn àêìu tiïn Bö-na-paác laâm chó huy trûúãng möåt àaåo quên Phaáp. Tïn tuöíi Bö-na-paác vang lûâng khùæp chêu Êu.

Sau nhûäng thêët baåi múái vaâ cuöåc töíng ruát lui cuãa àaåi cöng

tûúác Saác, triïìu àònh Viïn àaä nhêån thêëy nguy cú nïëu keáo daâi chiïën tranh. Trong nhûäng ngaây àêìu thaáng 4 nùm 1797, tûúáng Bö-na-paác àûúåc tin baáo chñnh thûác laâ hoaâng àïë Phran-xoa nûúác AÁo àïì nghõ múã cuöåc àaâm phaán hoâa bònh. Cuäng cêìn chuá yá rùçng vïì phêìn Bö-na-paác, öng ta cuäng cöë gùæng tòm moåi caách àïí chêëm dûát chiïën tranh vúái nûúác AÁo vaâo möåt thúâi cú thuêån lúåi nhêët cho mònh vaâ trong khi Bö-na-paác têåp trung moåi lûåc lûúång àïí truy kñch àaåi cöng tûúác Saác àang



vöåi vaä ruát lui thò àöìng thúâi Bö-na-paác cuäng baáo tin cho àaåi cöng tûúác Saác biïët laâ mònh sùén saâng àiïìu àònh ngûâng chiïën. Ngûúâi ta nhêån thêëy bûác thû cuãa Bö-na-paác thêåt laâ kyâ laå: trong thû, àïí khöng laâm töín thûúng loâng tûå aái cuãa keã baåi trêån, Bö-na-paác viïët rùçng nïëu kyá àûúåc hoâa ûúác thò Bö-na-paác seä lêëy laâm tûå haâo hún laâ "caái vinh quang àau thûúng cho nhûäng thùæng lúåi quên sûå àem laåi". "Chuáng ta àaä giïët haåi mêët khaá nhiïìu sinh linh vaâ àaä phaåm khaá nhiïìu töåi àöëi vúái nhên loaåi àau thûúng röìi!". Bö-na-paác noái vúái Saác nhû vêåy.

Viïån Àöëc chñnh chêëp thuêån kyá hoâa ûúác, chó coân lo chûa biïët choån ai àïí ài àaâm phaán. Nhûng trong khi Viïån Àöëc chñnh suy nghô vaâ khi ngûúâi àûúåc choån laâ Clùæc-cú bùæt àêìu lïn àûúâng àïën àaåi baãn doanh cuãa Bö-na-paác thò viïn tûúáng chiïën thùæng êëy àaä kyá xong hiïåp ûúác àònh chiïën Lï-ö-ben.

Ngay tûâ buöíi àêìu cuãa cuöåc àaâm phaán Lï-ö-ben, Bö-na-paác àaä giaãi quyïët xong vúái Röm. Giaáo hoaâng Pi VI, keã thuâ àiïn cuöìng cuãa caách maång Phaáp, coi "viïn tûúáng cuãa Thaáng Haái nho" nhû möåt tïn tay sai cuãa àõa nguåc, vò Bö-na-paác àaä àûúåc thùng laâm töíng chó huy àïí thûúãng cöng àaä diïåt trûâ àûúåc boån baão hoaâng suâng àaåo ngaây 13 Thaáng Haái nho vaâ giaáo hoaâng àaä hïët sûác giuáp àúä nûúác AÁo trong cuöåc chiïën àêëu gian khöí. Ngay sau khi Vua-mú-de nöåp thaânh Mùng-tu cho ngûúâi Phaáp cuâng vúái 13.000 quên vaâ haâng trùm khêíu phaáo, ngay sau khi Bö-na-paác coá thïí ruát àûúåc söë quên vêy thaânh ra thò Bö-na-paác liïìn múã möåt cuöåc tiïën cöng vaâo àêët àai cuãa toaâ thaánh.

Quên àöåi cuãa giaáo hoaâng bõ tan vúä ngay tûâ trêån àêìu tiïn vaâ thaáo chaåy nhanh àïën nöîi tûúáng Duy-nö, do Bö-na-paác cûã ài truy kñch, àaä phaãi mêët hai giúâ múái àuöíi kõp: Duy-nö cheám giïët ngay möåt phêìn vaâ bùæt söë coân laåi laâm tuâ binh. Röìi caác thaânh phöë lêìn lûúåt àêìu haâng Bö-na-paác khöng möåt chuát khaáng cûå. Bö-na-paác cûúáp hïët nhûäng gò coá giaá trõ: tiïìn baåc, kim cûúng, tranh, baát àôa quñ giaá. Cuäng nhû úã miïìn bùæc nûúác YÁ, caác thaânh phöë, nhaâ tu, kho taâng cuãa nhûäng ngöi nhaâ thúâ cöí àaä mang laåi cho Bö-na-paác möåt nguöìn chiïën lúåi phêím lúán. Boån nhaâ giaâu vaâ nhûäng nhên vêåt thuöåc têìng lúáp giaáo

E. Tac Le 40


sô cao cêëp, luä lûúåt tûâng àaám rúâi bú thaânh Röm àêìy khuãng khiïëp, tröën chaåy vïì phña Na-plú.

Giaáo hoaâng Pi VI, khiïëp súå ruång rúâi, àaä viïët möåt bûác thû lúâi leä khêín khoaãn giao cho chaáu laâ höìng y giaáo chuã Maát-tï-i cuâng ài vúái möåt phaái àoaân mang àïën Bö-na-paác àïí cêìu hoâa. Tûúáng Bö-na-paác chêëp nhêån lúâi cêìu xin àoá vúái thaái àöå keã caã vaâ cuäng cho biïët ngay rùçng giaáo hoaâng chó coá thïí àêìu haâng hoaân toaân. Hoaâ ûúác àûúåc kyá vaâo ngaây 19 thaáng 2 nùm 1797 úã Tö-lùng-ti-nö vúái àiïìu kiïån laâ giaáo hoaâng phaãi nhûúâng laåi möåt böå phêån àêët àai khaá röång vaâ giaâu coá nhêët, traã möåt khoaãn àaãm phuå 30 triïåu phrùng vaâng, nöåp nhûäng bûác tranh vaâ nhûäng pho tûúång àöåc nhêët trong caác viïån baão taâng. Nhûäng vêåt phêím nghïå thuêåt àoá cuâng nhûäng vêåt phêím àaä vú veát àûúåc úã Mi-lan, Bö-lö-nhú, Mö-àen-nú, Paác-mú, Ple-dùng vaâ sau naây úã Vú-ni-dú àïìu àûúåc Bö-na-paác gûãi vïì Pa-ri. Vò súå haäi àïën cûåc àöå Pi VI àaä nhêån ngay têët caã nhûäng àiïìu kiïån àoá, viïåc naây àöëi vúái giaáo hoaâng cuäng dïî daâng, vaã laåi Bö-na-paác cuäng chùèng cêìn àïëm xóa àïën sûå ûng thuêån cuãa giaáo hoaâng nûäa.

Taåi sao luác naây Na-pö-lï-öng khöng laâm nhûäng viïåc maâ mêëy nùm sau àêy Na-pö-lï-öng phaãi laâm? Taåi sao Na-pö-lï-öng khöng chiïëm thaânh Röm vaâ khöng bùæt giûä giaáo hoaâng? Trûúác hïët, vò viïåc àaâm phaán hoâa bònh vúái nûúác AÁo coân àang tiïën haânh vaâ nïëu Na-pö-lï-öng xûã trñ quaá nghiïåt ngaä vúái giaáo hoaâng thò seä coá thïí cho giaáo dên úã miïìn trung vaâ miïìn nam nûúác YÁ nöíi dêåy, nhû vêåy seä gêy nïn tònh hònh röëi loaån úã hêåu phûúng cuãa Na-po. Vaã laåi, chuáng ta cuäng nïn biïët rùçng trong quaá trònh cuãa chiïën dõch nûúác YÁ àêìu tiïn lêîy lûâng êëy, vúái sûå chiïën thùæng liïn tiïëp nhiïìu àöåi quên huâng maånh vaâ àaáng súå cuãa àïë quöëc aáo thúâi bêëy giúâ, viïn tûúáng treã êëy àaä thûác möåt àïm trùæng ài ài laåi laåi suy nghô trûúác lïìu, lêìn àêìu tiïn tûå àúãt cho mònh coá nïn tiïëp tuåc chiïën thùæng vaâ chinh phuåc maäi caác àêët àai múái cho Viïån Àöëc chñnh, cho "boån luêåt sû" êëy hay khöng?

Trûúác khi Bö-na-paác khaám phaá ra àiïìu àoá àïí röìi àïm êëy trêìm ngêm suy tûúãng thò nùm thaáng àaä phaãi tröi qua möåt àêån daâi, söng nûúác chên cêìu àaä phaãi thay ài trùm doâng nghòn lúáp vaâ maáu ngûúâi àaä phaãi àöí thaânh söng. Vaâ, àûúng nhiïn cêu traã lúâi maâ baãn thên Bö-na-paác tûå àaáp laåi mònh laâ: khöng, khöng vaâ khöng! Vaâ nùm



1797, con ngûúâi àaä chinh phuåc nûúác YÁ êëy, tuöíi vûâa 28, àaä biïët nhòn thêëy úã Pi VI khöng phaãi laâ möåt laäo giaâ suy nhûúåc vaâ súå haäi ruång rúâi àïí Na-pö-lï-öng muöën laâm gò cuäng àûúåc; Na-pö-lï-öng coi Pi VI laâ thuã lônh tinh thêìn cuãa bao nhiïu triïåu con ngûúâi, ngay caã trïn àêët Phaáp vaâ keã naâo muöën dûåa vaâo haâng triïåu con ngûúâi êëy àïí cuãng cöë quyïìn lûåc cuãa mònh ùæt phaãi tñnh àïën loâng mï tñn cuãa hoå. Na-pö-lï-öng àaánh giaá giaáo höåi vúái nghôa rêët àuáng cuãa noá: möåt cöng cuå caãnh saát tinh thêìn, rêët tiïån lúåi àïí àiïìu khiïín àöng àaão quêìn chuáng vaâ vïì phûúng diïån naây, theo quan àiïím cuãa Na-pö-lï-öng, giaáo höåi Thiïn chuáa giaáo coá taác duång àúãc biïåt, múãc duâ àiïìu khöng may laâ xûa nay noá àaä vaâ vêîn cûá tiïëp tuåc mûu toan àoáng möåt vai troâ chñnh trõ àöåc lêåp; súã dô nhû vêåy chñnh vò noá coá möåt töí chûác hoaân chónh vaâ hoaân toaân phuåc tuâng quyïìn lûåc giaáo hoaâng.

Ngay chñnh caã caái chûác giaáo hoaâng, Na-pö-lï-öng cuäng coi nhû laâ möåt troâ hoaân toaân lûâa bõp àaä àûúåc xêy dûång àûúåc thûâa nhêån qua gêìn 2000 nùm lõch sûã vaâ do caác giaám muåc thaânh Röm thúâi àoá àaä khön kheáo lúåi duång nhûäng àiïìu kiïån àõa phûúng vaâ lõch sûã cuãa àúâi söëng trung cöí àïí bõa àúãt ra. Nhûng möåt caái troâ bõp búåm nhû vêåy laåi àaä coá thïí taåo nïn möåt lûåc lûúång chñnh trõ rêët quan troång. Na-pö-lï-öng hiïíu rêët roä àiïìu àoá.

Bõ trêën aáp vaâ bõ mêët nhûäng laänh àõa töët àeåp nhêët, giaáo hoaâng run súå söëng an toaân möåt thúâi gian trong lêu àaâi Va-ti-cùng. Na-pö-lï-öng khöng vaâo thaânh Röm; khi vûâa giaãi quyïët xong cöng viïåc vúái Pi VI, Na-pö-lï-öng vöåi vaâng trúã laåi bùæc YÁ, úã àoá Na-pö-lï-öng coân phaãi kyá hoâa ûúác vúái nûúác AÁo baåi trêån.

Trûúác hïët cêìn phaãi noái rùçng trong cuöåc àaâm phaán àïí kyá hiïåp ûúác àònh chiïën Lï-ö-ben cuäng nhû sau naây kyá hoâa ûúác Cam-pö Phooác-mi-ö, hay noái chung trong têët caã caác cuöåc àaâm phaán ngoaåi giao, Bö-na-paác luön luön chó àaåo vúái thoái quen vaâ àoaán thûúâng ngaây vaâ ra àiïìu kiïån möåt caách àöåc àoaán. Taåi sao laåi coá thïí nhû thïë àûúåc? Taåi sao Bö-na-paác laåi coá thïí tûå giaãi quyïët dïî daâng nhû thïë àûúåc? trûúác hïët laâ do theo caái quy luêåt cuä quy àinh: "Khöng àûúåc phï bònh nhûäng ngûúâi chiïën thùæng"! Nhûäng tûúáng taá cöång hoâa (vaâ nhûäng ngûúâi giúi nhêët nhû Mo-rö chùèng haån), cuäng vaâo nùm 1796 êëy vaâ àêìu nùm 1797, àaä bõ keã àõch àaánh baåi nhiïìu lêìn trïn söng

E. Tac Le 42


Ranh vaâ àaåo quên söng Ranh àaä phaãi xin tiïìn chñnh phuã àïí söëng, múãc dêìu ngay tûâ àêìu, àaåo quên àoá àaä àûúåc trang bõ rêët àêìy àuã. Coân Bö-na-paác, öng ta àaä biïën bêìy ngûúâi raách rûúái vaâ vö kyã luêåt thaânh möåt àöåi quên àaáng súå vaâ trung thaânh, khöng àoâi húi chñnh phuã möåt chuát gò; traái laåi, coân gûãi vïì Pa-ri haâng triïåu àöìng tiïìn vaâng, caác taác phêím nghïå thuêåt, àöìng thúâi Bö-na-paác laåi àaä chinh phuåc àûúåc nûúác YÁ, àaä tiïu diïåt hïët àöåi quên naây àïën àöåi quên khaác cuãa nûúác AÁo trong rêët nhiïìu trêån giao tranh vaâ àaä buöåc nûúác AÁo phaãi cêìu hoâa. Trêån Ri-vö-li, viïåc chiïëm thaânh Mùng-tu vaâ viïåc chinh phuåc laänh thöí cuãa giaáo hoaâng-nhûäng chiïën cöng êëy àaä xaác lêåp vûäng vaâng uy tñn cuãa Bö-na-paác.

Lï-ö-ban laâ möåt thaânh phöë thuöåc tónh Xti-xi nûúác AÁo, caách

Viïn chûâng 250 ki-lö-meát. Àïí baão àaãm quyïìn chiïëm cûá àuáng nhû thuã tuåc vaâ vônh viïîn têët caã nhûäng gò maâ Bö-na-paác àaä chinh phuåc àûúåc vaâ coân muöën chinh phuåc thïm nûäa úã miïìn nam vaâ hún nûäa, muöën dêîn ngûúâi aáo àïën chöî bùçng loâng cuâng chõu àûång nhûäng hy sinh núãng nïì trïn chiïën trûúâng Têy Àûác, núi maâ quên Phaáp àang gúãp nhiïìu khoá khùn, thò duâ sao cuäng cêìn thiïët phaãi buâ laåi chuát ñt cho nûúác AÁo. Tuy tiïìn quên cuãa Bö-na-paác àaä tiïën àïën Lï-ö-ben, nhûng Bö-na-paác cuäng biïët rùçng nïëu cûá àaánh döìn aáo àïën thïë cuâng, aáo coá thïí seä chöëng laåi möåt caách àiïn cuöìng vaâ cuäng àaä àïën luác cêìn phaãi giaãi quyïët cho xong viïåc nûúác AÁo. Nhûng lêëy úã àêu àïí buâ laåi cho aáo? úã Vú-ni-dú. Sûå thêåt laâ nûúác cöång hoâa Vú-ni-dú giûä thaái àöå hoaân toaân trung lêåp vaâ laâm moåi caách àïí traánh khúi bõ xêm chiïëm nhûng trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, khöng bao giúâ Bö-na-paác bõ möåt chuát luáng tuáng. Chöåp àûúåc bêët cûá cúá naâo, Bö-na-paác àaä phaái sang Vï-ni-xi möåt sû àoaân. Trûúác khi laâm viïåc naây, Bö-na-paác àaä kyá hiïåp ûúác àònh chiïën Lï-ö-ben vúái aáo theo nhûäng àiïìu kiïån sau àêy: aáo nhûúâng cho Phaáp taã ngaån söng Ranh vaâ têët caã nhûäng àêët àai cuãa hoå trïn àêët yá maâ Bö-na-paác àaä chiïëm àûúåc; àïí buâ laåi, Phaáp hûáa àöíi cho aáo xûá Vï-nï-xi.

Thûåc tïë Bö-na-paác àaä quyïët àõnh chia cùæt Vú-ni-dú. Phêìn thaânh phöë trïn baäi biïín seä thuöåc vïì nûúác AÁo, coân phêìn àêët àai cuãa Vú-ni-dú trïn àêët liïìn seä thuöåc vïì nûúác "Cöång hoâa bïn kia daäy nuái



An-pú" maâ Bö-na-paác quyïët àõnh seä thaânh lêåp cuâng vúái toaân böå àêët àai cuãa yá maâ Bö-na-paác àaä chinh phuåc àûúåc. Àûúng nhiïn trïn thûåc tïë nûúác "Cöång hoâa múái naây" coá gò khaác hún laâ möåt vuâng àêët àai múái cuãa Phaáp. Chó coân coá möåt nghi thûác nhú nûäa laâ baáo cho thuã tûúáng, cho Thûúång nghõ viïån nûúác Cöång hoâa Vú-ni-dú biïët rùçng quöëc gia cuãa hoå, àöåc lêåp tûâ ngaây khai quöëc, vaâo giûäa thïë kyã thûá V, àïën nay àaä khöng coân nûäa, vò tûúáng Bö-na-paác muöën nhû vêåy àïí nhûäng kïë hoaåch ngoaåi giao cuãa öng ta àûúåc thaânh cöng töët àeåp. Àöëi vúái ngay caã chñnh phuã Phaáp, Bö-na-paác cuäng chó baáo caáo cho biïët sau khi àaä bùæt tay vaâo thûåc hiïån mûu àöì àoá. Bö-na-paác viïët cho thuã tûúáng nûúác Cöång hoâa Vú-ni-dú àang cêìu xin tha töåi: "Öng tûúãng rùçng nhûäng binh àoaân Phaáp úã yá seä tha thûá cho öng caái töåi taân saát maâ öng àaä gêy nïn chùng? Maáu cuãa caác baån chiïën àêëu cuãa chuáng töi seä àûúåc traã thuâ".

Nhûäng lúâi noái xa xöi êëy liïn quan àïën viïåc möåt viïn àaåi uyá Phaáp àaä bõ giïët úã võnh Li-àö. Nhûng cuäng chùèng cêìn viïån àïën bêët cûá möåt cúá naâo vò têët caã àïìu roä raâng. Bö-na-paác àaä ra lïånh cho tûúáng Ba-ra-gêy Àin-li-ï àaánh chiïëm Vú-ni-dú. Àïën thaáng 3 nùm 1797, moåi viïåc àïìu xong xuöi; sau 13 thïë kyã lõch sûã àöåc lêåp vaâ coá biïët bao nhiïu sûå kiïån phong phuá, nûúác Cöång hoâa buön baán naây àaä khöng coân nûäa. Moán chiïën lúåi phêím beáo búã àïí chia nhau - moán duy nhêët maâ Bö-na-paác coân thiïëu àïí coá thïí kyá vúái ngûúâi aáo möåt hoâa ûúác töëi hêåu vaâ coá lúåi - àaä rúi vaâo tay Bö-na-paác nhû vêåy àoá. Nhûng viïåc àaánh chiïëm Vï-ni-xi laåi giuáp cho Bö-na-paác möåt viïåc khaác, hoaân toaân bêët ngúâ.

Vaâo möåt buöíi töëi thaáng 5 nùm 1797, möåt ngûúâi àûa thû àaä mang àïën baãn doanh cuãa Töíng chó huy quên àöåi Phaáp, tûúáng Bö-na-paác, àang úã Mi-lan, möåt tin khêín cuãa tûúáng Beác-na-àöët, cêëp dûúái cuãa Bö-na-paác, baáo rùçng y vûâa chiïëm àûúåc Tú-ri-eát. Vêën àïì laâ úã chöî àaä lêëy àûúåc möåt caái cúãp trong tay möåt hêìu tûúác Ùng-tú-re-gú naâo àoá, möåt tïn baão hoaâng vaâ tay sai cuãa boån Buöëc-böng. Àïí tröën quên Phaáp, Ùng-tú-re-gú àaä tûâ Vú-ni-dú àïën Tú-ri-eát, nhûng Beác-na-àöët àaä vaâo thaânh phöë röìi vaâ àaä bùæt àûúåc y. Chiïëc cúãp êëy chûáa nhiïìu taâi liïåu laå luâng. Àïí coá thïí hiïíu hïët lúåi haåi cuãa viïåc bùæt àûúåc chiïëc cúãp êëy, cêìn nhùæc qua sûå viïåc àang xaãy ra úã Pa-ri höìi àoá.

E. Tac Le 44


Giúái taâi chuã lúán, tû baãn thûúng nghiïåp vaâ quyá töåc àõa chuã-hay coá thïí goåi àûúåc laâ caái "chêët nuöi dûúäng" cuöåc baåo àöång Thaáng Haái nho nùm 1795- chûa hïì bõ tiïu diïåt vaâ laåi caâng khöng hïå bõ àaån àaåi baác cuãa Bö-na-paác tiïu diïåt. Àaåi baác cuãa Bö-na-paác chó tiïu diïåt àûúåc böå tham mûu cuãa chuáng, nhûäng phêìn tûã cêìm àêìu caác khu vûåc àaä saát caánh vúái nhûäng tïn baão hoaâng tñch cûåc trong ngaây höm àoá. Nhûng coân böå phêån trïn àêy cuãa giai cêëp tû saãn, ngay caã sau Thaáng Haái nho, vêîn khöng ngûâng ngêëm ngêìm chöëng laåi Viïån Àöëc chñnh.

Vaâo muâa xuên nùm 1796, khi töí chûác caách maång cuãa Ba-búáp bõ baåi löå vaâ aám aãnh cuãa möåt cuöåc khúãi nghôa cuãa giai cêëp vö saãn, nghôa laâ cuãa möåt Thaáng Àöìng cú múái, bùæt àêìu gêy hoaãng höët cho boån hûäu saãn thaânh thõ vaâ nöng thön thò boån baão hoaâng bõ àaánh baåi trong cuöåc baåo àöång Thaáng Haái nho àaä laåi höìi phuåc tinh thêìn vaâ ngoác àêìu dêåy. Nhûng lêìn naây nûäa, chuáng laåi àaä tñnh lêìm, cuäng nhû vaâo muâa heâ nùm 1795 úã Quy-bröng, vaâ Thaáng Haái nho úã Pa-ri. Lêìn naây nûäa, chuáng laåi àaä khöng àïëm xóa àïën möåt thûåc tïë laâ: nïëu têìng lúáp àõa chuã múái muöën taåo lïn möåt chñnh quyïìn maånh meä vûäng chùæc àïí baão vïå taâi saãn cuãa chuáng; nïëu giai cêëp tû saãn múái, laâm giaâu bùçng caách baán taâi saãn cuãa quöëc gia, súân saâng thûâa nhêån möåt chïë àöå quên chuã, thêåm chñ möåt chïë àöå quên chuã àöåc àoaán, thò chó coá möåt söë nhú xñu àaåi tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön taán thaânh doâng hoå Buöëc-böng trúã vïì, vò möåt tïn Buöëc-böng bao giúâ cuäng chó laâ vua cuãa boån quyá töåc chûá khöng phaãi vua cuãa giai cêëp tû saãn, vaâ ùæt chïë àöå phong kiïën seä trúã laåi vúái tïn vua àoá, vaâ boån quyá töåc lûu vong ùæt seä keáo vïì àoâi laåi àêët àai cuãa chuáng.

Tuy vêåy, so vúái caác nhoám phaãn caách maång khaác thò boån baão hoaâng laâ coá töí chûác nhêët, nhêët trñ nhêët, laåi àûúåc sûå giuáp àúä tñch cûåc vaâ sûå viïån trúå vïì vêåt chêët cuãa nûúác ngoaâi vaâ àûúåc têìng lúáp tùng lûä uãng höå, cho nïn vaâo muâa xuên vaâ muâa haå nùm 1797, laåi möåt lêìn nûäa boån chuáng nùæm vai troâ laänh àaåo trong viïåc chuêín bõ lêåt àöí Viïån Àöëc chñnh. Röët cuöåc, chñnh caái àoá àaä laâm cho phong traâo lêìn naây cuäng laåi bõ thêët baåi. Thûåc tïë, möîi möåt cuöåc tuyïín cûã böå phêån vaâo Haå nghõ viïån àïìu hiïín nhiïn coá lúåi cho caác phêìn tûã phaãn àöång, vaâ àöi khi coân laâm lúåi roä rïåt cho boån baão hoaâng. Ngay trong Viïån



Àöëc chñnh, àang bõ phong traâo phaãn caách maång uy hiïëp, cuäng coá nhûäng sûå do dûå. Baác-tï-lï-mi vaâ Caác-nö phaãn àöëi moåi biïån phaáp kiïn quyïët, hún nûäa Baác-tï-lï-mi coân coá caãm tònh vúái phong traâo àang tiïn triïín êëy vïì nhiïìu àiïím. Ba võ àöëc chñnh khaác, Ba-ra, Rú-ben, La-rú-vú-li-e Lï-pö luön luön höåi hoåp vúái nhau, nhûng laåi khöng quyïët àõnh phaãi laâm gò àïí ngùn ngûâa caái êm mûu àang chuêín bõ êëy.

Khi Ba-ra vaâ hai àöìng sûå- khöng muöën tûâ bú chñnh quyïìn vaâ coá leä khöng muöën tûâ bú cuöåc àúâi maâ khöng chiïën àêëu - àaä quyïët têm chiïën àêëu bùçng moåi caách thò möåt trong nhûäng trûúâng húåp laâm cho hoå lo lùæng quaá àöîi laâ viïåc tûúáng Pi-sú-gruy, ngûúâi nöíi tiïëng vò chinh phuåc nûúác Haâ Lan vaâo nùm 1795, laåi àûáng vïì phña àöëi phûúng. Pi-sú-gruy àûúåc bêìu laâm chuã tõch Haå nghõ viïån, vaâ do àoá maâ àûáng àêìu quyïìn lêåp phaáp cuãa Nhaâ nûúác: ngûúâi ta àaä daânh cho Pi-sú-gruy quyïìn chó àaåo cuöåc tiïën cöng sùæp túái vaâo "ba võ chêëp" chñnh cöång hoâa, ngûúâi ta vêîn goåi ba võ àöëc chñnh (Ba-rê, La-rú-vú-li-e Lï-pö vaâ Rú-ben) nhû vêåy.

Àoá laâ tònh hònh nûúác Phaáp vaâo muâa haå nùm 1797. Vûâa chinh chiïën úã yá, Bö-na-paác vûâa chùm chuá theo doäi tònh hònh úã Pa-ri. Bö-na-paác thêëy roä raâng laâ nïìn cöång hoâa àang bõ uy hiïëp. Caá nhên Bö-na-paác cuäng khöng ûa gò nïìn cöång hoâa maâ khöng bao lêu nûäa öng ta seä boáp ngheåt. Nhûng Bö-na-paác khöng coá yá àïí cho viïåc àoá xaãy ra quaá súám vaâ nhêët laâ coá lúåi cho keã khaác. Trong caái àïm thao thûác khöng nguã àûúåc úã nûúác YÁ, Bö-na-paác àaä tûå traã lúâi laâ khöng hiïën dêng maäi chiïën cöng duy nhêët cho quyïìn lúåi cuãa "boån luêåt sû". Nhûng Bö-na-paác laåi caâng khöng muöën chiïën thùæng vò quyïìn lúåi cuãa doâng hoå Buöëc-böng. Hïåt nhû caác viïn àöëc chñnh, Bö-na-paác cuäng lo lùæng khi thêëy möåt viïn tûúáng nöíi tiïëng nhû Pi-sú-gruy àûáng àêìu boån êm mûu. Vaâo giúâ phuát quyïët àõnh, keã êëy coá thïí laâm cho binh lñnh lêìm laåc, chó vò hoå tin vaâo caái chuã nghôa cöång hoâa thêåt thaâ cuãa Pi-sú-gruy maâ hoå coá thïí theo Pi-sú-gruy, khöng cêìn biïët Pi-sú-gruy seä dêîn hoå ài àïën àêu.

Bêy giúâ thò ta coá thïí hiïíu àûúåc dïî daâng têm traång cuãa Bö-na-paác khi ngûúâi ta tûác töëc gûãi tûâ Tú-ri-eát àïën cho Bö-na-paác chiïëc cúãp to tûúáng, tûúác àûúåc trong tay hêìu tûúác Ùng-tú-re-gú, vaâ trong àoá

E. Tac Le 46


Bö-na-paác àaä tòm thêëy nhûäng bùçng chuáng súâ súâ vïì töåi phaãn böå cuãa Pi-sú-gruy, vïì nhûäng cuöåc thûúng lûúång bñ mêåt cuãa Pi-sú-gruy vúái Phöët-sú Bö-ron, möåt tïn tay chên cuãa hoaâng thên Cöng-àï, nhûäng bùçng chûáng trûåc tiïëp vïì haânh vi phaãn böåi àaä lêu cuãa hùæn àöëi vúái nïìn cöång hoâa maâ hùæn phuåc vuå. Coá möåt viïåc phiïìn toaái nhú àaä laâm cho viïåc gûãi nhûäng giêëy túâ êëy vïì Pa-ri cho Ba-ra phaãi chêåm laåi ñt lêu.úã möåt trong nhûäng giêëy túâ àoá (taâi liïåu chuã yïëu àïí buöåc töåi Pi-sú-gruy), coá cheáp viïåc möåt tïn tay sai khaác cuãa boån Buöëc-böng, Möng-gay-a, thuêåt laåi möåt trong nhiïìu viïåc khaác laâ hùæn àaä àûúåc àïën töíng haânh dinh cuãa Bö-na-paác úã yá vaâ cuäng àaä cöë gùæng thûúng lûúång vúái Bö-na-paác. Múãc dêìu taâi liïåu chùèng coá gò, ngoaâi vaâi haâng chûä chùèng àaáng kïí êëy, múãc dêìu thûåc tïë laâ Möng-gay-a coá thïí àaä gúãp Bö-na-paác vúái möåt caái cúá naâo àoá vaâ dûúái möåt caái tïn giaã maåo naâo àoá, nhûng Bö-na-paác thêëy töët hún hïët laâ thuã tiïu nhûäng doâng chûä êëy àïí khúi laâm giaãm nheå vêën àïì vïì Pi-sú-gruy. Bö-na-paác haå lïånh dêîn Ùng-tú-re-gú àïën vaâ bùæt hùæn viïët laåi ngay taâi liïåu êëy, bú àoaån noái trïn vaâ kyá vaâo àoá, nïëu khöng seä xûã bùæn. Ùng-tú-re-gú tûác khùæc laâm nhûäng àiïìu maâ ngûúâi ta yïu cêìu vaâ sau àoá ñt lêu hùæn àûúåc thaã ra (dûúái hònh thûác möåt "vuå vûúåt nguåc" giaã). Sau àoá, caác taâi liïåu àûúåc gûãi túái cho Ba-ra. Viïåc naây laâm cho "ba võ chêëp chñnh" dïî bïì haânh àöång. Thoaåt tiïn hoå khöng cöng böë caác taâi liïåu àaáng súå maâ Bö-na-paác àaä gûãi vïì. Hoå àiïìu vïì möåt söë caác sû àoaân àûúåc àúãc biïåt tin cêåy, röìi àúåi tûúáng Ö-giú-rö do Bö-na-paác àaä cêëp töëc àiïìu tûâ yá vïì Pa-ri àïí ûáng cûáu cho caác võ àöëc chñnh. Ngoaâi ra, Bö-na-paác coân hûáa gûãi vïì ba triïåu phrùng vaâng, kïët quaã cuãa caác cuöåc trûng thu múái úã yá, àïí böí sung cho quyä cuãa Viïån Àöëc chñnh giûäa luác àang nguy ngêåp.

Ba giúâ saáng ngaây 18 Thaáng Quaã (4 thaáng 9 nùm 1797), Ba-ra haå lïånh bùæt giûä hai viïn àöëc chñnh bõ tònh nghi, vò thaái àöå ön hoâa cuãa hoå: Baác-tï-lï-mi bõ bùæt, coân Caác-nö àaä tröën thoaát. Haâng loaåt nhûäng tïn baão hoaâng bõ bùæt giûä, vaâ ngûúâi ta tiïën haânh thanh trûâ Haå vaâ Thûúång nghõ viïån. Sau caác vuå bùæt búá êëy laâ caác vuå àûa ài àaây úã Guy-an khöng cêìn xeát xûã (maâ rêët ñt ngûúâi àûúåc trúã vïì), caác túâ baáo bõ tònh nghi laâ baão hoaâng bõ àoáng cûãa, möåt àúåt bùæt búá múái diïîn ra úã Pa-ri vaâ úã caác tónh. Saáng súám ngaây 18 Thaáng Quaã, nhiïìu aáp-phñch



lúán àûúåc daán lïn khùæp caác tûúâng: àoá laâ nhûäng baãn sao caác taâi liïåu maâ Bö-na-paác àaä gûãi vïì rêët àuáng luác cho Ba-ra, Pi-sú-gruy, chuã tõch Haå nghõ viïån, bõ bùæt vaâ lêåp tûác bõ àûa ài àaây úã Guy-an. Cuöåc àaão chñnh ngaây 18 Thaáng Quaã khöng gúãp phaãi sûác phaãn khaáng naâo. Quaãng àaåi quêìn chuáng lao àöång, cùm thuâ chïë àöå quên chuã hún Viïån Àöëc chñnh, vö cuâng hoan hó trûúác viïåc àêåp tan àûúåc boån àöì àaãng cöë cûåu cuãa triïìu àaåi Buöëc-böng. Vaâ lêìn êëy "caác khu vûåc giaâu sang" àaä khöng daám loá múãt ra àûúâng vò chuáng coân nhúá rêët roä sûå trûâng phaåt khuãng khiïëp bùçng àaåi baác maâ Bö-na-paác àaä giaáng xuöëng chuáng vaâo Thaáng Haái nho nùm thûá IV

Viïån Àöëc chñnh àaä chiïën thùæng, nïìn cöång hoâa thoaát khúi cún nguy biïën, vaâ tûâ àaåi baãn doanh xa xöi bïn yá, võ tûúáng chiïën thùæng Bö-na-paác àaä nhiïåt liïåt chuác mûâng Viïån Àöëc chñnh (maâ hai nùm sau Bö-na-paác seä thuã tiïu) àaä cûáu vaän àûúåc nïìn cöång hoâa (maâ baãy nùm sau Bö-na-paác cuäng thuã tiïu nöët).

Bö-na-paác lêëy laâm haâi loâng vïì sûå biïën ngaây 18 Thaáng Quaã, caã

vïì phûúng diïån khaác cuãa noá. Hiïåp ûúác Lï-ö-ben, kyá höìi thaáng 5 nùm 1797 vúái aáo, múái chó laâ möåt sûå àònh chiïën. Vaâo muâa haå, chñnh phuã aáo àöåt nhiïn coá nhûäng dêëu hiïåu taáo baåo vaâ gêìn nhû doaå naåt nûäa. Coân Bö-na-paác thò àaä biïët rêët roä vêën àïì: luác êëy, nûúác AÁo cuäng nhû caã chêu Êu quên chuã àaä nñn thúã theo doäi vaán baâi àang diïîn ra úã Pa-ri. ÚÃ YÁ, ngûúâi ta chúâ àúåi ngaây naây qua ngaây khaác sûå suåp àöí cuãa Viïån Àöëc chñnh vaâ cuãa nïìn cöång hoâa, chúâ àúåi viïåc quay trúã laåi cuãa doâng hoå Buöëc -böng vaâ theo sau àoá, têët nhiïn laâ viïåc thanh toaán têët caã nhûäng àêët àai maâ quên Phaáp àaä chiïëm àûúåc. Ngaây 18 Thaáng Quaã, vúái sûå thêët baåi cuãa boån baão hoaâng vaâ viïåc cöng böë êm mûu phaãn böåi cuãa Pi-sú-gruy, àaä chêëm dûát têët caã nhûäng hy voång àoá.

Tûâ nay, tûúáng Bö-na-paác têåp trung cao àöå vaâo viïåc kyá hoâa ûúác möåt caách nhanh choáng. Àïí àaâm phaán vúái Bö-na-paác, nûúác AÁo cûã nhaâ ngoaåi giao coá taâi laâ Cö-ben. Nhûng Cö-ben àaä gúãp phaãi möåt tay bêåc thêìy. Qua nhûäng cuöåc thûúng lûúång liïn tuåc keáo daâi vaâ khoá khùn, Cö-ben phaân naân vúái chñnh phuã mònh rùçng ñt khi gúãp phaãi

E. Tac Le 48


"möåt ngûúâi hay sinh sûå vaâ nhêîn têm" àïën nhû tûúáng Bö-na-paác. Trong dõp naây, taâi ngoaåi giao cuãa tûúáng Bö-na-paác àaä böåc löå roä rïåt hún bao giúâ hïët, vaâ theo yá kiïën cuãa nhiïìu ngûúâi àûúåc chûáng kiïën höìi bêëy giúâ, taâi ngoaåi giao cuãa Bö-na-paác cuäng khöng keám gò taâi chó huy quên sûå. Höìi naây, noáng giêån coân laâ àiïìu múái meã àöëi vúái Bö-na-paác, vaâ öng ta chó bõ nhûäng cún àiïn khuâng löi cuöën coá möåt lêìn, nhûng sau naây, khi àaä thêëy mònh laâ chuã tïì caã chêu Êu, thò Bö-na-paác laåi thûúâng hay mùæc phaãi. "Àïë quöëc cuãa ngaâi laâ möåt con àô giaâ quen thoái hiïën thên cho moåi ngûúâi.... ngaâi quïn rùçng nûúác Phaáp laâ keã chiïën thùæng, maâ caác ngaâi laâ nhûäng keã chiïën baåi... Ngaâi quïn rùçng ngaâi thûúng lûúång vúái töi úã àêy, xung quanh coá lñnh cêån vïå cuãa töi...", Bö-na-paác thõnh nöå heát lïn nhû vêåy vaâ hêët àöí caái baân troân trïn àùåt böå àöì caâ phï quyá do Cö-ben mang túái, moán quaã cuãa hoaâng hêåu nûúác Nga Ca-tú-rin túãng nhaâ ngoaåi giao aáo. Böå àöì vúä tan ra tûâng maãnh. Cö-ben baáo caáo rùçng: " Bö-na-paác àaä xûã sûå nhû möåt keã mêët trñ". Cuöëi cuâng hoâa ûúác giûäa nûúác Cöång hoâa Phaáp vaâ àïë quöëc aáo àaä àûúåc kyá kïët úã caái tónh nhú Cam-pö Phooác-mi-ö ngaây 17 thaáng 10 nùm 1797.

Hêìu hïët nhûäng àiïìu Bö-na-paác yïu saách àïìu àûúåc thoaã maän úã yá, núi Bö-na-paác àaä chiïën thùæng, cuäng nhû úã Àûác, núi maâ ngûúâi aáo chûa hïì bao giúâ bõ caác tûúáng Phaáp àaánh baåi. Nhû yá muöën cuãa Bö-na-paác, xûá Vï-nï-xi àaä àûúåc trao cho aáo àïí àïìn buâ vaâo phêìn àêët àai úã taã ngaån söng Ranh maâ nûúác AÁo àaä nhûúång cho Phaáp.

Tin kyá hoâa ûúác laâm Pa-ri söi nöíi vui mûâng. Nûúác Phaáp chúâ mong úã hoâa bònh sûå phuåc hûng nïìn thûúng nghiïåp vaâ kyä nghïå. Tïn tuöíi võ tûúáng coá taâi àûúåc têët caã moåi ngûúâi nhùæc nhúã. Moåi ngûúâi àïìu thêëy roä rùçng caác tûúáng khaác àïìu àaä thua trêån trïn söng Ranh, chó riïng coá Bö-na-paác àaä thùæng úã yá vaâ söng Ranh cuäng àaä àûúåc cûáu thoaát. Nhûäng lúâi ca ngúåi chñnh thûác, khöng chñnh thûác vaâ riïng tû àùng trïn baáo chñ vaâ thöët ra tûâ miïång möîi ngûúâi hoâa thaânh möåt baãn húåp têëu khöng ngûâng khöng dûát àïí taán dûúng viïn tûúáng chiïën thùæng, con ngûúâi chinh phuåc nûúác YÁ. Trong möåt baâi diïîn vùn, viïn àöëc chñnh La-rú-vú-li-e Lï-pö thöët lïn rùçng: chó coá tinh thêìn huâng cûúâng cuãa tû tûúãng tûå do múái coá thïí kñch thñch àûúåc quên àöåi úã yá vaâ Bö-na-paác. Öng ca ngúåi haånh phuác cuãa nûúác Phaáp.



Giûäa thúâi gian êëy, Na-pö-lï-öng gêëp ruát hoaân thaânh viïåc töí chûác nûúác cöång hoâa chû hêìu múái, nûúác "cöång hoâa úã bïn kia rúãng nuái An-pú", trong àoá coá möåt phêìn àêët àai àaä chiïëm àûúåc, vaâ trûúác hïët laâ miïìn Löng-baác-ài. Möåt phêìn khaác thò trûåc tiïëp saáp nhêåp vaâo nûúác Phaáp. Sau hïët, phêìn coân laåi, nhû thaânh Röm, luác àoá coân nùçm trong tay vua chuáa cuä cuãa chuáng, nhûng trïn thûåc tïë chuáng nùçm trong hïå thöëng chû hêìu cuãa nûúác Phaáp. Bö-na-paác kheáo leáo töí chûác caác nûúác "Cöång hoâa bïn kia rúãng nuái An-pú" dûúái hònh thûác möåt nghõ viïån tû vêën göìm àaåi biïíu cuãa nhûäng têìng lúáp giaâu coá trong nhên dên, nhûng moåi quyïìn haânh àïìu loåt vaâo tay caác nhaâ cêìm quyïìn chiïëm àoáng Phaáp vaâ uyã viïn phaái tûâ Pa-ri sang. Luêån àiïåu tröëng röîng cöí truyïìn vïì vêën àïì giaãi phoáng caác dên töåc, caác nûúác cöång hoâa anh em, v.v. chó gúåi cho Na-pö-lï-öng möåt sûå khinh bó ra mùåt.

Khöng möåt phuát naâo Na-pö-lï-öng tin rùçng laåi àaä coá möåt söë ngûúâi, duâ rùçng rêët ñt, thêëy hûáng thuá vúái caái tûå do maâ chñnh Na-pö-lï-öng àaä noái trong nhûäng lúâi tuyïn böë cuãa öng ta vúái nhên dên caác nûúác bõ xêm chiïëm.

Theo baãn dõch chñnh thûác àûúåc truyïìn ài khùæp chêu Êu thò dên töåc yá vô àaåi àaä quùèng caái aách mï tñn vaâ aáp bûác àeâ núãng tûâ bao thïë kyã , àaä cêìm vuä khñ àïí giuáp àúä nhûäng ngûúâi Phaáp giaãi phoáng hoå nhûng, thûåc ra, Bö-na-paác àaä baáo caáo mêåt vúái caác võ àöëc chñnh rùçng caác võ àaä lêìm khi cho rùçng tû tûúãng tûå do seä coá thïí thuác àêíy àûúåc möåt dên töåc giaâ nua mï tñn, khiïëp nhûúåc vaâ xaão quyïåt laâm nïn àaåi sûå. Trong quên àöåi cuãa Bö-na-paác khöng hïì coá möåt ngûúâi yá, trûâ phi ngûúâi ta cho rùçng möåt nghòn rûúãi keã lûúâi biïëng, àaä nhúãt nhaånh àûúåc úã ngoaâi phöë, chó biïët ài ùn cûúáp vaâ chùèng laâm àûúåc troâ gò êëy cuäng laâ quên àöåi. Bö-na-paác noái tiïëp rùçng chó coá möåt caách duy nhêët laâ cai trõ kheáo leáo, dûåa vaâo "kyã luêåt nghiïm khùæc" múái coá thïí nùæm chùæc àûúåc nûúác YÁ. Vaâ ngûúâi yá àaä coá dõp àûúåc biïët Bö-na-paác quan niïåm thïë naâo laâ kyã luêåt nghiïm khùæc. Bö-na-paác àaä trûâng phaåt taân nhêîn nhên dên thaânh phöë Bi-naát-cö vaâ Pa-ri, cuäng nhû möåt vaâi laâng khaác vò binh lñnh Phaáp àaä bõ giïët úã lên cêån nhûäng laâng êëy.

Trong moåi trûúâng húåp, haânh àöång cuãa Bö-na-paác àïìu bùæt nguöìn tûâ möåt àûúâng löëi chñnh trõ roä raâng maâ öng ta luön luön

E. Tac Le 50


trung thaânh vaâ giûä vûäng: khöng bao giúâ nïn taân baåo vö ñch, nhûng khi cêìn thiïët àïí khuêët phuåc nûúác bõ chiïëm thò phaãi khuãng böë núãng nïì vaâ khöëc liïåt. ÚÃ YÁ , Na-pö-lï-öng àaä thuã tiïu moåi dêëu vïët cuãa luêåt lïå phong kiïën úã bêët kyâ núi naâo, vaâ cêëm giaáo höåi, nhaâ tu àûúåc quyïìn thu möåt vaâi khoaãn böíng cêëp; trong möåt nùm rûúäi úã YÁ (tûâ muâa xuên nùm 1796 àïën cuöëi muâa thu nùm 1797), Na-pö-lï-öng àaä thaânh cöng trong viïåc ban böë möåt söë àaåo luêåt laâm cho tònh traång xaä höåi vaâ phaáp chïë miïìn bùæc yá gêìn giöëng nhû tònh traång maâ giai cêëp tû saãn àaä lêåp nïn úã Phaáp. Àïí buâ laåi, Na-pö-lï-öng àaä khai thaác möåt caách coá phûúng phaáp têët caã nhûäng àêët àai cuãa yá úã têët caã nhûäng núi maâ öng ta àaä àùåt chên túái. Na-pö-lï-öng àaä gûãi vïì cho Viïån Àöëc chñnh haâng triïåu àöìng tiïìn vaâng vaâ haâng trùm taác phêím nghïå thuêåt quyá giaá cuãa caác viïån baão taâng vaâ caác phoâng triïín laäm nghïå thuêåt úã YÁ. Na-pö-lï-öng àaä khöng quïn baãn thên öng ta cuäng nhû caác tûúáng lônh cuãa öng ta: sau chiïën dõch êëy, khi trúã vïì hoå àïìu giaâu coá.

Tuy nhiïn, trong khi boác löåt nûúác YÁ thêåm tïå nhû vêåy, Na-pö-lï-öng nhêån thêëy rùçng, theo yá öng ta tuy ngûúâi yá rêët khiïëp nhûúåc nhûng chùèng coá lyá do gò khiïën hoå yïu mïën ngûúâi Phaáp (hoå phaãi nuöi dûúäng quên àöåi Phaáp thûúâng trûåc trïn àêët nûúác hoå), vaâ röìi coá thïí möåt ngaây kia hoå seä chùèng coân kiïn trò nhêîn nhuåc àûúåc nûäa. Vò vêåy, àe doåa khuãng böë bùçng vuä lûåc laâ biïån phaáp haânh àöång chuã yïëu àöëi vúái ngûúâi yá àïí buöåc hoå tuên theo yá muöën cuãa keã ài chinh phuåc.

Bö-na-paác coân muöën úã laåi YÁ, nhûng sau hoaâ ûúác Cam-pö Phooác-mi-ö, Viïån Àöëc chñnh àaä rêët kheáo leáo song cöë thiïët triïåu Bö-na-paác vïì Pa-ri vaâ böí nhiïåm laâ Töíng chó huy àöåi quên seä ài àaánh nûúác Anh.

Àaä tûâ lêu, Bö-na-paác caãm thêëy Viïån Àöëc chñnh àaä bùæt àêìu súå mònh. "Hoå ganh gheát töi, töi biïët, mùåc dêìu hoå xu nõnh töi. Nhûng hoå seä khöng thïí laâm röëi trñ töi àûúåc. Hoå vöåi vaä böí nhiïåm töi laâm tûúáng àaåo quên ài àaánh nûúác Anh àïí ruát töi ra khoãi nûúác YÁ, núi maâ töi laâm vua nhiïìu hún laâ laâm tûúáng". Na-pö-lï-öng àaä nhêån xeát viïåc böí nhiïåm cuãa mònh nhû vêåy qua nhûäng lúâi trao àöíi têm sûå riïng tû.



Ngaây 7 thaáng 12 nùm 1797, Bö-na-paác coá mùåt úã Pa-ri, taåi àoá, ngaây möìng 10, toaân thïí Viïån Àöëc chñnh múã cuöåc tiïëp àoán long troång Bö-na-paác úã àiïån Luác-xùm-bua. Quêìn chuáng àöng nghõt àûáng vêy quanh cung àiïån, hoâ reo, vöî tay nhû sêëm dêåy khi Bö-na-paác túái núi. Àöëi vúái baâi diïîn vùn cuãa Ba-ra, võ àöëc chñnh thûá nhêët, cuäng nhû cuãa caác àöìng sûå cuãa Ba-ra, cuãa böå trûúãng böå Ngoaåi giao Tan-lêy-rùng, con ngûúâi thöng minh nhûng vuå lúåi, coá taâi phaán àoaán vïì tûúng lai hún ai hïët, vaâ nhûäng nhên vêåt khaác trong chñnh phuã, cuâng nhûäng lúâi hoan hö cuãa àöng àaão quêìn chuáng trïn quaãng trûúâng, viïn tûúáng 28 tuöíi àoá àïìu tiïëp nhêån vúái möåt veã hoaân toaân bònh thaãn, nhû àoá laâ möåt viïåc têët nhiïn vaâ khöng hïì laâm cho Bö-na-paác ngaåc nhiïn. Trong thêm têm, khöng bao giúâ Bö-na-paác quyá troång nhûäng biïíu thõ nhiïåt tònh cuãa quêìn chuáng nhên dên. "Chaâ! Nïëu töi phaãi lïn maáy cheám, hùèn hoå cuäng seä nö nûác keáo àïën àöng nhû thïë naây trïn con àûúâng töi ài", sau nhûäng àúåt soáng hoan hö êëy, Bö-na-paác àaä noái nhû vêåy (têët nhiïn khöng noái cöng khai).

Vûâa vïì túái Pa-ri, Bö-na-paác àaä cöë sûác laâm cho Viïån Àöëc chñnh chêëp nhêån kïë hoaåch möåt cuöåc àaåi chiïën múái: vúái tû caách laâ ngûúâi tûúáng àûúåc chó àõnh àïí tiïën haânh nhûäng cuöåc haânh binh chöëng nûúác Anh, Bö-na-paác nhêån àõnh rùçng coá thïí uy hiïëp nûúác Anh, tûâ phña Ai Cêåp, nhû vêåy seä dïî thùæng lúåi hún laâ tûâ biïín Mùng-sú, vò úã Mùng-sú haåm àöåi Anh maånh hún haåm àöåi Phaáp. Búãi vêåy, Bö-na-paác àïì nghõ chiïëm Ai Cêåp àïí xêy dûång úã phûúng Àöng nhûäng cûá àiïím tiïëp cêån vaâ nhûäng cùn cûá quên sûå nhùçm uy hiïëp nïìn thöëng trõ cuãa Anh úã ÊËn Àöå.

Muâa haå nùm 1798, úã chêu Êu, khi biïët àûúåc tin êëy, nhiïìu ngûúâi tûå hoãi khöng hiïíu sao Bö-na-paác coá àiïn khöng, vò àïën têån luác àoá kïë hoaåch múái vaâ sûå baân baåc cuãa Bö-na-paác trong caác phiïn hoåp cuãa Viïån Àöëc chñnh vaâo muâa xuên nùm êëy vêîn coân giûä rêët bñ mêåt.

Nhûng, caái maâ boån döng daâi ngöëc nghïëch àûáng tñt àùçng xa ngùæm nghña cho laâ möåt sûå phiïu lûu kyâ cuåc thò thûåc tïë laåi liïn quan mêåt thiïët àïën nguyïån voång àaä êëp uã tûâ lêu cuãa giai cêëp tû saãn caách maång Phaáp, cuäng nhû cuãa giai cêëp tû saãn nûúác Phaáp trûúác caách maång. Kïë hoaåch cuãa Bö-na-paác àaä àûúåc chêëp thuêån.

E. Tac Le 52


CUÖÅC XÊM CHIÏËM AI CÊÅP VAÂ CHIÏËN DÕCH XI-RI 1798-1799

Trong sûå nghiïåp lõch sûã cuãa Na-pö-lï-öng, cuöåc viïîn chinh Ai Cêåp - cuöåc chiïën tranh lúán thûá hai cuãa öng ta - giûä möåt vai troâ àùåc biïåt, vaâ trong lõch sûã xêm chiïëm thuöåc àõa cuãa Phaáp, mûu àöì àoá cuäng chiïëm möåt àõa võ hoaân toaân àùåc biïåt.

Giai cêëp tû saãn úã Maác-xêy vaâ úã khùæp miïìn nam nûúác Phaáp coá nhûäng quan hïå rêët röång raäi vaâ rêët coá lúåi löåc cho nïìn thûúng maåi vaâ kyä nghïå Phaáp vúái caác nûúác úã vuâng Cêån Àöng, noái möåt caách khaác, vúái caác haãi caãng cuãa baãn àaão Ban-cùng, vúái nûúác Xi-ri, Ai Cêåp, vúái caác àaão úã phña àöng Àõa Trung Haãi vaâ aác-si-pen. Cuäng àaä tûâ lêu, caác têìng lúáp tû saãn Phaáp noái trïn mong moãi nûúác Phaáp cuãng cöë àûúåc àõa võ chñnh trõ úã caác nûúác coá nhiïìu nguöìn lúåi àoá, nhûng laåi rêët löån xöån vïì töí chûác chñnh sûå; cho nïn viïåc buön baán úã àoá thûúâng xuyïn cêìn àïën sûå baão höå vaâ uy thïë cuãa quên àöåi. Vaâo cuöëi thïë kyã thûá XVIII, nhûäng taâi nguyïn giaâu coá cuãa Xi-ri vaâ Ai Cêåp àaä àûúåc rêët nhiïìu ngûúâi miïu taã möåt caách quyïën ruä; nïëu biïën nhûäng núi àoá thaânh thuöåc àõa vaâ lêåp úã àoá nhûäng àaåi lyá thûúng maåi thò seä thu àûúåc nhûäng nguöìn lúåi to lúán. Nhûäng nhaâ ngoaåi giao Phaáp tûâ lêu àaä nhoâm ngoá caác nûúác Cêån Àöng êëy. Nhûäng nûúác êëy laâ möåt böå phêån àêët àai cuãa hoaâng àïë Cöng-xtùng-ti-nöëp vaâ nùçm trong laänh thöí cuãa triïìu àònh öët-tö-man (höìi êëy ngûúâi ta goåi chñnh phuã Thöí Nhô Kyâ nhû vêåy), nhûng sûå töí chûác baão vïå nhûäng àêët àai êëy cuãa Thöí Nhô Kyâ hònh nhû quaá yïëu úát. Àaä tûâ lêu, trong caác giúái cêìm quyïìn Phaáp, ngûúâi ta nhòn xûá Ai Cêåp, vúái àõa thïë nùçm giûäa Àõa Trung Haãi vaâ Höìng Haãi, nhû möåt cùn cûá maâ tûâ àoá coá thïí uy hiïëp àûúåc caác àöëi thuã vïì kinh tïë vaâ chñnh trõ úã ÊËn Àöå vaâ In-ào-nï-xi-a. Trong thúâi cuãa mònh, nhaâ triïët hoåc nöíi tiïëng Lai-bnñt àaä àïå lïn vua Lu-i thûá XIV möåt baãn têu trònh, trong àoá Lai-bnñt khuyïn nïn chiïëm Ai Cêåp àïí coá thïí phaá àûúåc võ trñ cuãa ngûúâi Haâ Lan úã khùæp phûúng



Àöng. Vaâo cuöëi thïë kyã XVIII, khöng phaãi ngûúâi Haâ Lan laâ keã thuâ chñnh cuãa nûúác Phaáp nûäa maâ laâ ngûúâi Anh; do têët caã nhûäng àiïìu vûâa noái trïn àêy nïn nhûäng nhaâ chñnh trõ Phaáp khöng hïì coi Bö-na-paác laâ möåt ngûúâi àiïn khi öng ta àïì nghõ àaánh Ai Cêåp vaâ hoå cuäng khöng hïì lêëy laâm ngaåc nhiïn khi thêëy Tan-lêy-rùng, böå trûúãng böå Ngoaåi giao cuãa hoå, möåt ngûúâi vöën laånh luâng, thêån troång, deâ dùåt vaâ hoaâi nghi laåi àaä uãng höå kïë hoaåch àoá möåt caách kiïn quyïët nhêët.

Vûâa múái laâm chuã Vú-ni-dú, Bö-na-paác àaä ra lïånh cho möåt trong nhûäng tûúáng lônh cuãa mònh àaánh chiïëm lêëy caác àaão I-ö-niïng, Bö-na-paác noái rùçng viïåc chiïëm lêëy caác àaão êëy laâ möåt kïë hoaåch phuå trúå àïí chuêín bõ cho kïë hoaåch àaánh chiïëm Ai Cêåp. Chuáng töi coá nhiïìu chûáng cúá cuå thïí cho pheáp khùèng àõnh rùçng trong suöët chiïën dõch nûúác YÁ lêìn thûá nhêët, Bö-na-paác àaä luön luön nghô àïën Ai Cêåp. Thaáng 8 nùm 1797, tûâ baãn doanh chiïën dõch, Bö-na-paác viïët vïì cho Pa-ri: "Chùèng mêëy nûäa maâ chuáng ta seä nhêån thêëy rùçng muöën thûåc sûå tiïu diïåt àûúåc nûúác Anh têët phaãi àaánh chiïëm Ai Cêåp". Trong suöët thúâi gian chiïën tranh úã YÁ, luác röîi, Bö-na-paác vêîn tiïëp tuåc ngöën ngêëu àoåc saách nhû thûúâng lïå, nhêët laâ cho tòm vaâ àoåc saách cuãa Von-nêy viïët vïì Ai Cêåp, cuäng nhû rêët nhiïìu taác phêím khaác noái vïì vêën àïì êëy. Bö-na-paác tha thiïët vúái viïåc chinh phuåc caác àaão I-ö-niïng àïën mûác àaä viïët vïì cho Viïån Àöëc chñnh rùçng nïëu phaãi lûåa choån thò thaâ tûâ boã nûúác YÁ coân hún laâ tûâ boã caác àaão àoá. Àöìng thúâi, ngay trûúác khi kyá xong hoaâ ûúác vúái ngûúâi aáo, Bö-na-paác àaä cöë tònh khuyïn nïn àaánh chiïëm àaão Man-tú. Àöëi vúái Bö-na-paác, têët caã nhûäng cùn cûá haãi àaão úã Àõa Trung Haãi àïìu cêìn thiïët àïí töí chûác cuöåc tiïën cöng sang Ai Cêåp sau naây.

Sau hoaâ ûúác Cam-pö Phooác-mi-ö, khi àaä taåm thúâi giaãi quyïët xong vúái nûúác AÁo thò nûúác Anh laâ keã thuâ chñnh. Bö-na-paác àaä cöë hïët sûác thuyïët phuåc Viïån Àöëc chñnh cêëp cho öng ta möåt haåm àöåi vaâ möåt àaåo quên àïí ài chinh phuåc Ai Cêåp. Phûúng Àöng luön luön hêëp dêîn Bö-na-paác. Vaâ vaâo thúâi kyâ naây cuãa àúâi mònh, têm trñ Bö-na-paác bõ A-lïëch-xùng Ma-xï-àoan xêm chiïëm nhiïìu hún laâ Xï-da hay Saác-lú-man-nhú hoùåc bêët cûá võ anh huâng naâo khaác cuãa lõch sûã. Sau àoá ñt lêu, trïn sa maåc úã Ai Cêåp, vúái gioång nûãa àuâa cúåt, Bö-na-

E. Tac Le 54


pac noái vúái caác chiïën hûäu cuãa öng ta rùçng àaáng tiïëc laâ mònh "àaä ra àúâi quaá muöån" vaâ àaä khöng àûúåc söëng vaâ thúâi kyâ maâ "A-lïëch-xùng sau khi chinh phuåc àûúåc chêu AÁ, àaä tûå xûng vúái nhên dên laâ con Trúâi vaâ àûúåc têët caã phûúng Àöng tin nhû vêåy". Röìi Bö-na-paác nghiïm trang noái tiïëp: "Chêu Êu laâ möåt caái hang chuöåt, chûa bao giúâ úã chêu Êu coá nhûäng àïë quöëc vô àaåi vaâ nhûäng cuöåc caách maång vô àaåi nhû úã phûúng àöng".

Nhûäng xu hûúáng thêìm kñn àoá cuãa Bö-na-paác hoaân toaân phuâ húåp vúái yïu cêìu cuãa thúâi bêëy giúâ vaâ vúái lúåi ñch sûå nghiïåp cuãa Bö-na-paác. Thûåc tïë laâ tûâ caái àïm khöng nguã êëy úã nûúác YÁ, Bö-na-paác àaä quyïët àõnh khöng muöën chó chiïën thùæng duy nhêët vò Viïån Àöëc chñnh nûäa, maâ Bö-na-paác nhùçm àaåt àïën quyïìn lûåc töëi cao. "Töi khöng biïët phuåc tuâng nûäa röìi". Trong thúâi gian àaâm phaán hoaâ bònh vúái AÁo, Bö-na-paác àaä cöng khai tuyïn böë nhû vêåy úã töíng haânh dinh cuãa mònh khi nhêån àûúåc nhûäng chó thõ tûâ Pa-ri gûãi túái laâm öng ta bûåc mònh. Nhûng lêåt àöí Viïån Àöëc chñnh ngay luác bêëy giúâ thò chûa thïí laâm àûúåc. Tònh hònh chûa chñn muöìi, vaâ nïëu Na-pö-lï-öng àaä khöng biïët phuåc tuâng nûäa thò öng ta cuäng coân biïët chúâ thúâi cú thuêån lúåi. Viïån Àöëc chñnh chûa mêët hïët tñn nhiïåm vaâ Bö-na-paác coân chûa àuã trúã thaânh àûáa con cûng vaâ thêìn tûúång cuãa toaân thïí quên àöåi, mùåc dêìu Bö-na-paác àaä coá thïí hoaân toaân tin cêåy vaâo nhûäng sû àoaân maâ öng ta àaä chó huy úã yá . Nhûng sûã duång thïë naâo cho töët thúâi gian chúâ àúåi, coân caách naâo hún laâ duâng noá vaâo nhûäng cuöåc chinh phuåc múái, nhûäng chiïën cöng múái, rûåc rúä trïn àêët nûúác cuãa caác võ Pha-ra-öng, trïn xûá súã cuãa kim tûå thaáp theo têëm gûúng cuãa A-lïëch-xùng Ma-xï-àoan, vaâ àe doåa nûúác Anh àaáng gheát kia trïn àêët ÊËn Àöå cuãa hoå.

Trong trûúâng húåp naây, sûå giuáp àúä cuãa Tan-lêy-rùng àöëi vúái Bö-na-paác thêåt vö cuâng cêìn thiïët. Trong haâng loaåt vêën àïì êëy, Tan-lêy-rùng "khöng tin tûúãng sùæt àaá" lùæm, nhûng Tan-lêy-rùng thêëy roä raâng laâ coá khaã nùng thaânh lêåp úã Ai Cêåp möåt thuöåc àõa Phaáp giaâu coá vaâ phöìn vinh, coá lúåi vïì mùåt kinh tïë, Tan-lêy-rùng àaä baáo caáo vêën àïì naây lïn Viïån Haân lêm khoa hoåc, ngay caã trûúác khi biïët yá àöì Bö-na-paác. Keã quyá töåc cú höåi chuã nghôa chui vaâo chñnh phuã cöång hoaâ êëy chùèng qua cuäng chó laâ nhên cú höåi àoá maâ phaát biïíu



nhûäng nguyïån voång cuãa caái giai cêëp quan têm àùåc biïåt àïën viïåc buön baán vúái vuâng Cêån Àöng, laâ nhûäng thûúng gia Phaáp. Thïm vaâo àoá laâ Tan-lêy-rùng mong àûúåc Bö-na-paác, nhòn y bùçng con mùæt thiïån caãm, vò nhòn vaâo Bö-na-paác, con mùæt tinh àúâi cuãa nhaâ ngoaåi giao êëy àaä àoaán trûúác àûúåc àoá seä laâ ngûúâi chuã tûúng lai cuãa nûúác Phaáp vaâ laâ ngûúâi nhêët àõnh seä boáp chïët àûúåc phaái Gia-cö-banh.

Nhûng Bö-na-paác vaâ Tan-lêy-rùng àaä khöng phaãi khoá khùn nhiïìu àïí thuyïët phuåc Viïån Àöëc chñnh cho binh lñnh, tiïìn baåc, taâu beâ duâng vaâo cuöåc xêm chiïëm xa xöi vaâ nguy hiïím àoá. Trûúác hïët (vaâ laåi laâ àiïìu quan troång hún caã), vò nhûäng lyá do chung vïì kinh tïë vaâ nhûäng lyá do riïng vïì chñnh trõ vaâ quên sûå, Viïån Àöëc chñnh cuäng àaä nhòn thêëy lúåi ñch vaâ yá nghôa cuãa cuöåc xêm chiïëm naây, vaâ sau nûäa (àiïìu naây chùèng quan troång gò) vò möåt vaâi ngûúâi trong söë caác võ àöëc chñnh, nhû Ba-ra chùèng haån, thêåt ra coá thïí cho rùçng cuöåc viïîn chinh xa xöi vaâ nguy hiïím êëy coá caái lúåi chñnh vò noá xa xöi vaâ nguy hiïím... Viïåc Bö-na-paác àöåt nhiïn nöíi danh vang lûâng àaä laâm cho hoå lo lùæng tûâ lêu; Viïån Àöëc chñnh roä hún ai hïët viïåc Bö-na-paác "khöng biïët phuåc tuâng nûäa". Na-pö-lï-öng chùèng àaä kyá hoaâ ûúác Cam-pö Phooác-mi-ö theo yá riïng cuãa öng khöng àïëm xóa àïën möåt söë yá kiïën maâ Viïån Àöëc chñnh àaä phaát biïíu roä raâng àoá sao? Trong buöíi àoán tiïëp long troång Na-pö-lï-öng ngaây 10 thaáng 12 nùm 1797, öng àaä khöng xûã sûå nhû möåt "chiïën sô" treã tuöíi tiïëp nhêån nhûäng lúâi khen ngúåi cuãa töí quöëc vúái möåt têëm loâng caãm àöång vaâ biïët ún, maâ laåi laâm nhû möåt võ hoaâng àïë La Maä àûúåc caái Thûúång nghõ viïån töi túá nghïnh àoán trong cuöåc lïî khaãi hoaân töí chûác sau möåt trêån chiïën thùæng: thaái àöå lêìm lò, laånh luâng gêìn nhû cau coá, öng ta àaä nhêån têët caã nhûäng vinh dûå êëy nhû möåt viïåc têët nhiïn phaãi thïë vaâ nghôa vuå buöåc phaãi thïë àöëi vúái öng ta.

Toám laåi, têët caã nhûäng cûã chó, thaái àöå cuãa Na-pö-lï-öng laâm ngûúâi ta phaãi nghô ngúåi lo êu. Vêåy thò cûá àïí Bö-na-paác ài Ai Cêåp, nïëu trúã vïì àûúåc thò töët, bùçng khöng, Ba-ra vaâ mêëy àöìng sûå caãn öng ta àaânh sùén saâng chõu àûång caái töín thêët êëy vêåy. Ngaây 5 thaáng 3 nùm 1798, cuöåc viïîn chinh àûúåc quyïët àõnh vaâ Bö-na-paác àûúåc cûã laâm töíng chó huy.

E. Tac Le 56


Vúái möåt tinh thêìn khêín trûúng gêëp ruát, Bö-na-paác tûác khùæc bùæt tay vaâo viïåc chuêín bõ chuyïën ài, kiïím tra taâu beâ, lûåa choån binh lñnh. Taâi nùng cuãa Na-pö-lï-öng àaä biïíu hiïån roä hún caã thúâi kyâ àêìu cuãa cuöåc viïîn chinh sang YÁ. Na-pö-lï-öng tiïën haânh nhûäng cöng viïåc rêët to lúán vaâ rêët khoá khùn, àöìng thúâi cuäng chuá yá àïën caã nhûäng chi tiïët nhoã nhùåt nhûng khöng bao giúâ chòm ngêåp vaâo àoá, öng vûâa nhòn caã cêy vûâa nhòn caã rûâng, hay coá thïí noái tûâng caái caânh trong tûâng caái cêy möåt. Vûâa kiïím tra búâ biïín vaâ haåm àöåi, vûâa thaânh lêåp àoaân quên viïîn chinh vûâa chùm chuá theo doäi tònh hònh diïîn biïën chñnh trõ trïn thïë giúái vaâ têët caã nhûäng tin tûác noái vïì hoaåt àöång cuãa haåm àöåi Nen-xún laâ haåm àöåi coá thïí àaánh àùæm haåm àöåi Phaáp trong khi ài ngang qua, vaâ, trong khi chúâ àúåi, haåm àöåi êëy àang ài ài laåi laåi nhòn ngoá vaâo búâ biïín nûúác Phaáp. Bö-na-paác lûåa choån rêët cêín thêån trong söë nhûäng binh lñnh àaä chiïën àêëu dûúái quyïìn mònh úã YÁ. Öng biïët tûúâng têån caá nhên cuãa rêët nhiïìu binh sô. Vïì sau naây, trñ nhúá khaác thûúâng cuãa Bö-na-paác luön luön laâm cho nhûäng ngûúâi xung quanh hïët sûác ngaåc nhiïn. Öng biïët roä anh lñnh naây chiïën àêëu duäng caãm vaâ kiïn quyïët, nhûng laåi hay uöëng rûúåu, anh lñnh kia thò thöng minh vaâ thaáo vaát nhûng laåi choáng mïåt vò mùæc bïånh sa àò. Vïì sau naây, möîi khi cêìn àïën, Bö-na-paác àaä biïët lûåa choån àuáng vaâ töët tûâ tûúáng soaái cho àïën caác haå sô quan vaâ nhûäng ngûúâi lñnh thûúâng. Àïí ài viïîn chinh úã Ai Cêåp, àïí laâm chiïën tranh dûúái trúâi nùæng nhû thiïu àöët, 50 àöå hay cao hún, àïí vûúåt qua sa maåc mïnh möng, caát noáng boãng khöng nûúác vaâ khöng boáng maát, cêìn coá nhûäng binh lñnh deão dai chõu àûång àûúåc moåi gian khöí.

Ngaây 19 thaáng 5 nùm 1798, cöng viïåc chuêín bõ àaä xong xuöi, haåm àöåi Bö-na-paác rúâi khoãi Tu-löng. 350 chiïëc taâu lúán nhoã vaâ möåt àoaân thuyïìn, trïn chúã möåt àaåo quên 30.000 ngûúâi cuâng vúái phaáo binh, phaãi vûúåt qua gêìn hïët Àõa Trung Haãi, vûâa phaãi traánh haåm àöåi Nen-xún, caái haåm àöåi têët seä bùæn phaá vaâ àaánh chòm àûúåc haåm àöåi cuãa Bö-na-paác nïëu gùåp nhau.

Toaân chêu Êu biïët rùçng coá möåt cuöåc viïîn chinh bùçng àûúâng biïín àang àûúåc chuêín bõ. Nûúác Anh biïët roä laâ taåi khùæp caác haãi caãng miïìn nam nûúác Phaáp ngûúâi ta àang hoaåt àöång dûä döåi, quên àöåi khöng ngúát cuöìn cuöån keáo àïën vaâ tûúáng Bö-na-paác laâ ngûúâi àûáng



àêìu cuöåc viïîn chinh, àiïìu àoá chûáng toã têìm quan troång cuãa noá. Nhûng noá seä nhùçm caái àñch naâo àêy? Bö-na-paác àaä rêët kheáo leáo phao tin laâ öng ta coá yá àõnh vûúåt qua eo biïín Gi-bran-ta, ài voâng qua Têy Ban Nha àïí àöí böå lïn Ai-len. Tin naây bay àïën tai Nen-xún vaâ àaä àaánh lûâa àûúåc Nen-xún. Nen-xún phuåc kñch Na-pö-lï-öng úã nhûäng vuâng lên cêån Gi-bran-ta, trong khi àoá haåm àöåi Phaáp, rúâi khoãi haãi caãng, tiïën thùèng vïì phña àöng, àïën àaão Man-tú.

Tûâ thïë kyã thûá XVI, àaão Man-tú thuöåc "doâng hoå kyå sô". Khi vûâa cêåp bïën, tûúáng Bö-na-paác buöåc àaão naây phaãi àêìu haâng; àaão àaä quy phuåc vaâ Bö-na-paác tuyïn böë àoá laâ àêët thuöåc nûúác cöång hoaâ Phaáp. Sau vaâi ngaây àêåu laåi àaão, chiïën thuyïìn cuãa Bö-na-paác laåi giûúng buöìm ài vïì phña Ai Cêåp. Tñnh àïën Man-tú laâ àaä àûúåc gêìn nûãa àûúâng; Bö-na-paác túái Man-tú ngaây 10 thaáng 6 vaâ rúâi ài ngaây 19. Àûúåc thuêån gioá, Bö-na-paác cuâng àaåi quên cêåp bïën Ai Cêåp úã gêìn A-lïëch-xùng-àri ngaây 30 thaáng 6; Bö-na-paác lêåp tûác àöí böå.

Tònh thïë luác àoá thêåt nguy hiïím: vûâa àïën A-lïëch-xùng-àri thò Bö-na-paác àûúåc tin trûúác àoá àuáng 48 giúâ, möåt haåm àöåi Anh àaä cêåp bïën naây vaâ hoãi tin tûác vïì Bö-na-paác (dô nhiïn ngûúâi ta khöng biïët gò hïët). Vïì phña Nen-xún, sau khi hay tin quên Phaáp àaä lêëy àûúåc Man-tú vaâ biïët ra rùçng mònh bõ Bö-na-paác àaánh lûâa, öng ta liïìn gêëp ruát tiïën vïì phña Ai Cêåp àïí ngùn chùån quên Phaáp àöí böå vaâ àïí àaánh chòm hoå ngay ngoaâi biïín. Nhûng sûå hêëp têëp cuãa Nen-xún vaâ cuöåc haânh quên quaá nhanh cuãa haåm àöåi Anh àaä phaãn laåi Nen-xún, vò sau khi biïët àñch xaác laâ Bö-na-paác àaä rúâi Man-tú ài Ai Cêåp, röìi khi àïën A-lïëch-xùng-àri chùèng hïì nghe thêëy noái vïì Bö-na-paác, Nen-xún beân quyïët àoaán nïëu quên Phaáp khöng coá úã Ai Cêåp thò chó coá thïí laâ hoå ài Cöng-xtùng-ti-nöëp khöng coân hûúáng naâo khaác nûäa. Nen-xún laåi gêëp ruát ài vïì phña Cöng-xtùng-ti-nöëp vaâ thïë laâ öng ta laåi lêìm lêîn lêìn nûäa.

Möåt loaåt nhûäng sûå tònh cúâ vaâ lêìm lêîn êëy cuãa Nen- xún àaä cûáu thoaát àöåi quên viïîn chinh Phaáp. Vò bêët cûá luác naâo Nen-xún cuäng coá thïí quay laåi àûúåc nïn cuöåc àöí böå cuãa Bö-na-paác àaä àûúåc tiïën haânh möåt caách khêín trûúng nhêët, vaâ àïm ngaây 2 thaáng 7, quên àöåi Phaáp àaä úã trïn àêët liïìn.

E. Tac Le 58


Àûúåc trúã laåi vúái möi trûúâng cuãa mònh laâ àêët liïìn, cuâng vúái nhûäng binh lñnh trung thaânh, Bö-na-paác khöng coân súå gò nûäa. Öng lêåp tûác tiïën quên vïì A-lïëch-xùng-àri (Bö-na-paác àaä àöí böå lïn Ma-ra-bu, möåt laâng dên chaâi, caách thaânh phöë vaâi ki-lö-meát).

Ai Cêåp àûúåc coi laâ möåt thuöåc quöëc cuãa triïìu àònh Thöí, nhûng quyïìn haânh úã àoá thûåc tïë thuöåc vïì boån sô quan cao cêëp Ma-mú-luác1, möåt àöåi kyå binh àûúåc trang bõ rêët àêìy àuã vaâ cêëp chó huy cuãa hoå chiïëm cûá nhûäng àêët àai maâu múä úã Ai Cêåp. Giúái quyá töåc phong kiïën quên phiïåt êëy phaãi triïìu cöëng cho vua Thöí Nhô Kyâ úã Cöng-xtùng-ti-nöëp vaâ tuy cöng nhêån quyïìn lûåc töëi cao cuãa vua Thöí, nhûng thûåc tïë rêët ñt phuåc tuâng vua Thöí.

Ngûúâi A Rêåp, thaânh phêìn dên töåc cú baãn cuãa xûá naây, hoùåc buön baán (trong söë àoá coá nhûäng thûúng gia khaá giaã vaâ cuäng coá ngûúâi giaâu coá), hoùåc laâm nghïì thuã cöng, hoùåc vêån chuyïín bùçng laåc àaâ, hoùåc laâm nghïì nöng. Dên töåc Cöëp-tú, taân tñch cuãa nhûäng böå laåc cuä trûúác khi coá cuöåc xêm chiïëm cuãa ngûúâi A Rêåp, laâ nhûäng ngûúâi bõ aáp bûác vaâ cûåc khöí nhêët. Ngûúâi ta thûúâng goåi laâ "phen laát" (dên caây). Nhûng àöëi vúái nhûäng dên caây nguöìn göëc A Rêåp, lêm vaâo nhûäng caãnh tuáng cuâng cûåc khöí, ngûúâi ta cuäng goåi nhû vêåy. Hoå laâ nhûäng cöng nhên nöng nghiïåp, nhûäng ngûúâi laâm mûúán, nhûäng ngûúâi chùn dùæt laåc àaâ vaâ möåt söë buön baán vùåt úã caác chúå.

Mùåc dêìu nûúác àoá àûúåc coi laâ thuöåc vua Thöí, nhûng khi túái xêm chiïëm, Bö-na-paác àaä khöng ngûâng tuyïn böë rùçng khöng muöën chiïën tranh vúái vua Thöí - ngûúâi maâ Bö-na-paác muöën chung söëng trong hoaâ bònh vaâ hûäu nghõ bïìn vûäng nhêët - Bö-na-paác àïën àêy chó àïí giaãi phoáng cho ngûúâi A Rêåp (öng ta khöng noái àïën ngûúâi Cöëp-tú) khoãi aách aáp chïë cuãa boån Ma-mú-luác laâ boån àaä boác löåt vaâ haânh haå dên chuáng quaá taân baåo. Vaâ khi Bö-na-paác tiïën vïì phña A-lïëch-xùng-àri, haå àûúåc thaânh sau möåt trêån chiïën àêëu nhoã trong vaâi giúâ, vaâ khi àaä vaâo àûúåc caái thaânh phöë röång lúán vaâ khaá truâ phuá àoá vaâo thúâi kyâ bêëy giúâ thò Bö-na-paác àaä vûâa baám lêëy luêån àiïåu tuyïn truyïìn êëy, vûâa nhùæc ài nhùæc laåi rùçng mònh àïën àêy chó àïí tiïu diïåt caái aách cuãa boån Ma-mú-luác, vaâ àùåt ngay nïìn thöëng trõ cuãa Phaáp úã xûá êëy. Bùçng àuã moåi gioång lûúäi, öng ta baão àaãm vúái ngûúâi A Rêåp laâ tön troång àaåo Höìi vaâ kinh thaánh cuãa hoå, nhûng khuyïn nhuã hoå



phaãi quy phuåc hoaân toaân vaâ àe doåa seä duâng àïën nhûäng biïån phaáp nghiïm khùæc.

Sau vaâi ngaây úã A-lïëch-xùng-àri, Bö-na-paác tiïën vïì phña nam vaâ ài sêu vaâo sa maåc. Quên àöåi bõ thiïëu nûúác, dên cû caác laâng hoaãng höët rúâi boã nhaâ cûãa vaâ khi chaåy tröën àaä àêìu àöåc vaâ laâm bêín caác giïëng nûúác. Quên Ma-mú-luác vûâa àaánh vûâa ruát lui tûâ tûâ, thónh thoaãng laåi quêëy quên Phaáp, röìi lêín tröën mêët trïn lûng nhûäng con ngûåa quyá cuãa hoå.

Ngaây 20 thaáng 7 nùm 1798, khi nhòn thêëy Kim tûå thaáp, Bö-na-paác cuöëi cuâng àaä gùåp chuã lûåc quên Ma-mú-luác. Trûúác khi khúãi chiïën, Na-pö-lï-öng àaä noái vúái quên àöåi mònh: "Húäi caác binh sô! Tûâ trïn àónh cao cuãa Kim tûå thaáp naây, 4.000 nùm lõch sûã àang quan chiïm caác ngûúâi chiïën thùæng!".

Cuöåc chiïën àêëu àaä diïîn ra úã quaäng giûäa laâng Em-ba-bïët vaâ Kim tûå thaáp. Quên Ma-mú-luác, hoaân toaân bõ àaánh baåi, àaä chaåy tröën vïì phña nam, boã laåi möåt phêìn phaáo binh (40 khêíu phaáo). Mêëy nghòn xaác chïët phuã kñn chiïën trûúâng.

Ngay sau thùæng lúåi naây, Na-pö-lï-öng tiïën vaâo Cai-rö, thaânh phöë thûá hai trong söë caác thaânh phöë lúán cuãa Ai Cêåp. Dên chuáng súå haäi lùång leä àoán tiïëp keã chiïën thùæng: nhûäng ngûúâi dên êëy khöng bao giúâ nghe noái àïën Bö-na-paác vaâ ngay caã luác àoá cuäng chùèng hïì biïët Bö-na-paác laâ ai, taåi sao laåi àïën àêy vaâ àaánh nhau vúái ai.

ÚÃ Cai-rö truâ phuá hún caã A-lïëch-xùng-àri, Bö-na-paác àaä lêëy àûúåc rêët nhiïìu lûúng thûåc. Quên àöåi àaä àûúåc nghó ngúi sau nhûäng chùång àûúâng vêët vaã. Quaã thêåt laâ Bö-na-paác àaä bûåc mònh khi thêëy nhên dên quaá súå haäi, vaâ trong möåt baãn cöng böë àùåc biïåt, àûúåc dõch ra tiïëng àõa phûúng, tûúáng Bö-na-paác hö haâo moåi ngûúâi haäy yïn têm. Nhûng, cuâng luác êëy, Bö-na-paác laåi haå lïånh ài cûúáp phaá vaâ àöët laâng An-cam, caách Cai-rö khöng xa, àïí trûâng phaåt vò bõ nghi laâ àaä aám saát vaâi tïn lñnh Phaáp, do àoá dên A Rêåp chó caâng súå haäi thïm.

Trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, khöng bao giúâ Na-pö-lï-öng do dûå khi haå lïånh, duâ laâ úã YÁ , úã Ai Cêåp hay úã bêët kyâ núi naâo maâ sau naây Na-pö-lï-öng tiïën haânh chiïën tranh, vaâ caái àûúâng löëi chñnh trõ àoá àaä àûúåc öng ta tñnh toaán rêët kyä: phaãi laâm cho quên lñnh thêëy

E. Tac Le 60


àûúåc rùçng ngûúâi chó huy cuãa hoå àaä thi haânh nhûäng hònh phaåt kinh khuãng thïë naâo vúái bêët kyâ keã naâo daám àuång àïën möåt ngûúâi Phaáp.

Khi àaä àùåt chên àïën àêët Cai-rö, Na-pö-lï-öng liïìn töí chûác viïåc cai trõ úã àêëy. Töi seä khöng kïí nhûäng chi tiïët khöng cêìn thiïët, chó xin noái àïën nhûäng neát àùåc biïåt nhêët cuãa chïë àöå Na-pö-lï-öng:

- Trûúác hïët, quyïìn haânh trong möîi thaânh phöë, trong möîi laâng àïìu phaãi têåp trung vaâo tay viïn chó huy cuãa quên àöåi Phaáp àöìn truá úã àoá.

- Thûá hai laâ phaãi thaânh lêåp úã bïn caånh Na-pö-lï-öng möåt "nöåi caác" tû vêën göìm nhûäng ngûúâi dên coá tiïëng tùm nhêët úã àõa phûúng vaâ cuäng do Na-pö-lï-öng lûåa choån.

- Thûá ba laâ àaåo Höìi phaãi àûúåc hïët sûác tön troång, caác giaáo àûúâng vaâ tùng lûä àïìu àûúåc giûä nguyïn quyïìn bêët khaã xêm phaåm cöí truyïìn.

- Böën laâ, úã Cai-rö, cuäng phaãi töí chûác möåt cú quan tû vêën lúán, khöng nhûäng göìm caác àaåi biïíu cuãa thaânh phöë àoá maâ coân coá àaåi biïíu cuãa caác tónh, cuäng àùåt úã bïn caånh võ tûúáng töíng chó huy. Viïåc thu thuïë thên vaâ caác thûá thuïë phaãi àûúåc tiïën haânh àïìu àùån, viïåc àoáng goáp bùçng hiïån vêåt cuäng phaãi àûúåc töí chûác nhùçm sao cho xûá naây baão àaãm àûúåc viïåc àaâi thoå kinh phñ cho quên àöåi Phaáp. Nhûäng ngûúâi àûáng àêìu àõa phûúng, coá caác cú quan tû vêën giuáp sûác, phaãi baão àaãm sûå an ninh tuyïåt àöëi, phaãi baão vïå thûúng nghiïåp vaâ quyïìn tû hûäu taâi saãn. Moåi thûá thuïë ruöång àêët do boån Ma-mú-luác àùåt ra àïìu bõ baäi boã. Àêët àai cuãa boån quan laåi cao cêëp Thöí Nhô Kyâ khöng chõu quy phuåc vaâ chaåy tröën vïì nam tiïëp tuåc chöëng laåi àïìu bõ tõch thu vaâ sung vaâo cöng quyä cuãa nûúác Phaáp.

Cuäng nhû úã bïn yá , Bö-na-paác muöën thuã tiïu chïë àöå phong kiïën (àiïìu àoá rêët húåp thúâi, vò chó coá boån Ma-mú-luác laâ theo àuöíi cuöåc chöëng cûå bùçng vuä trang) vaâ dûåa vaâo giai cêëp tû saãn cuäng nhû dûåa vaâo boån àõa chuã A Rêåp; coân nhûäng ngûúâi phen-laát bõ giai cêëp tû saãn A Rêåp boác löåt thò Bö-na-paác khöng hïì maãy may quan têm baão vïå hoå.



Têët caã nhûäng biïån phaáp àoá àïìu nhùçm cuãng cöë nïìn chuyïn chñnh quên phiïåt têåp trung trong tay Bö-na-paác vaâ baão àaãm trêåt tûå xaä höåi tû saãn do Bö-na-paác xêy dûång. Cuöëi cuâng, sûå núái röång vïì tön giaáo vaâ sûå tön troång kinh àiïín àaåo Höìi maâ Bö-na-paác thûúâng xuyïn tuyïn böë thò tiïån àêy cuäng xin noái rùçng àoá laâ möåt àiïìu múái laå dõ thûúâng àïën nöîi vaâo muâa xuên nùm 1807, khi àûa ra caái luêån àïì taáo baåo rùçng Na-pö-lï-öng laâ cuâng möåt giuöåc vúái nhûäng keã "tiïìn thên" cuãa quyã vûúng phaãn Chuáa thò Höåi àöìng giaáo phaái Nga àaä lêëy haânh àöång cuãa Bö-na-paác úã Ai Cêåp, lêëy viïåc öng ta baão vïå Höìi giaáo, v.v. laâm dêîn chûáng cho lêåp luêån cuãa hoå.

Sau khi àaä thiïët lêåp chïë àöå chñnh trõ múái úã Ai Cêåp, Bö-na-paác chuêín bõ möåt chiïën dõch múái: tûâ Ai Cêåp ài xêm chiïëm Xi-ri. Bö-na-paác àaä quyïët àõnh àïí laåi úã Ai Cêåp nhûäng nhaâ baác hoåc do öng ta àem tûâ Phaáp sang. Bö-na-paác khöng bao giúâ toã ra coá loâng kñnh troång thêåt sêu sùæc àöëi vúái nhûäng phaát minh thiïn taâi cuãa nhûäng nhaâ baác hoåc àûúng thúâi, nhûng öng ta biïët roä rùçng möåt nhaâ khoa hoåc nïëu àûúåc sûã duång vaâo nhûäng cöng viïåc cuå thïí do caác nhiïåm vuå quên sûå, chñnh trõ hoùåc kinh tïë àoâi hoãi thò coá thïí mang laåi nhûäng lúåi ñch to lúán. Vò thïë Bö-na-paác àaä àöëi xûã bùçng möëi caãm tònh nöìng hêåu nhêët vaâ troång voång nhêët vúái nhûäng nhaâ baác hoåc maâ öng ta àaä àem ài theo trong cuöåc viïîn chinh. Ngûúâi ta thûúâng nhùæc àïën caái mïånh lïånh nöíi tiïëng sau àêy cuãa Bö-na-paác trong möåt cuöåc tiïën quên àaánh boån Ma-mo-luác: "Lûâa ngûåa vaâ nhûäng nhaâ baác hoåc ài vaâo giûäa!". Mïånh lïånh àoá àaä noái lïn caái yá muöën: trûúác hïët laâ phaãi baão vïå an toaân cho nhûäng nhaâ àaåi biïíu cuãa khoa hoåc ngang nhû nhûäng suác vêåt àaâi taãi vö cuâng quyá baáu àöëi vúái chiïën dõch. Viïåc àùåt hai danh tûâ êëy caånh nhau khöng phaãi laâ bêët yá nhûng àoá chó duy nhêët laâ do caách noái vùæn goån cuãa quên sûå vaâ caách noái giaãn lûúåc cêìn thiïët cuãa nhûäng khêíu lïånh chó huy. Cuäng phaãi noái thïm rùçng, trong lõch sûã cuãa khoa Ai Cêåp hoåc, chiïën dõch cuãa Bö-na-paác àaä àoáng möåt vai troâ to lúán. Coá thïí noái àûúåc rùçng nhûäng nhaâ baác hoåc ài theo Bö-na-paác àaä laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn múã cûãa cho khoa hoåc tiïën vaâo miïìn cöí kñnh êëy, möåt trong nhûäng maãnh àêët quï hûúng cuãa nïìn vùn minh cuãa nhên loaåi.

E. Tac Le 62


Ngay trûúác khi bùæt àêìu cuöåc viïîn chinh xêm lûúåc Xi-ri, Bö-na-paác cuäng àaä tûâng coá dõp àïí thêëy roä rùçng ngûúâi A Rêåp khöng phaãi ai ai cuäng hûáng thuá vïì caái goåi laâ "cöng cuöåc giaãi phoáng khoãi aách Ma-mú-luác" maâ ngûúâi Phaáp, keã chinh phuåc, thûúâng luön luön noái túái trong caác baãn tuyïn böë cuãa mònh. Quên Phaáp coá àêìy àuã lûúng thûåc laâ do hoå àaä àùåt ra möåt chïë àöå trûng thu vaâ thuïë khoáa rêët coá hiïåu lûåc, song àoá laâ möåt aách àeâ nùång lïn nhên dên; nhûng tiïìn mùåt thò khöng dïî daâng nhû vêåy vaâ ngûúâi ta àaä thi haânh nhiïìu biïån phaáp khaác nhau àïí kiïëm cho ra tiïìn.

Tûúáng Clï-be, maâ Bö-na-paác àïí laåi úã A-lïëch-xùng-àri laâm toaân quyïìn, àaä cho bùæt viïn tuâ trûúãng cuä cuãa thaânh phöë àoá laâ Xi-ài Mö-ha-meát En Cö-ra-im, möåt ngûúâi rêët giaâu, bõ buöåc töåi laâ phaãn nghõch mùåc dêìu chùèng coá chûáng cúá gò. En Cö-rê-im bõ aáp giaãi ài Cai-rö, àïën àoá ngûúâi ta noái cho En Cö-ra-im biïët rùçng muöën thoaát chïët phaãi nöåp 300.000 phrùng vaâng. Trûúác sûå bêët haånh cuãa mònh, En Cö-ra-im cho rùçng àoá laâ àõnh mïånh: "Nïëu söë mïånh àaä bùæt töi phaãi chïët luác naây thò chùèng coá caái gò coá thïí cûáu àûúåc töi vaâ tiïìn baåc cuãa töi ùæt bõ mêët khöng; nïëu söë mïånh cho töi söëng thò taåi sao töi laåi phaãi nöåp tiïìn?". Tûúáng Bö-na-paác haå lïånh cheám àêìu vaâ mang ài bïu úã ngoaâi phöë vúái têëm biïín sau àêy: "Têët caã nhûäng keã phaãn böåi vaâ nhûäng keã khöng giûä àuáng lúâi hûáa seä bõ trõ töåi nhû thïë naây". Àaä tòm ài tòm laåi vêîn khöng thêëy söë tiïìn cuãa viïn tuâ trûúãng bõ haânh hònh àaä giêëu ài. Àïí buâ vaâo àoá, möåt söë nhaâ giaâu aã Rêåp àaä nöåp têët caã nhûäng gò maâ ngûúâi ta àoâi hoãi úã hoå, vaâ chó trong vaâi ngaây sau cuöåc haânh hònh En Cö-ra-im, chûâng böën triïåu phrùng vaâng àaä nùçm trong quyä quên àöåi Phaáp. Àöëi vúái thûúâng dên, cöë nhiïn ngûúâi ta chùèng cêìn duâng àïën nhûäng biïån phaáp phiïìn phûác.

Cuöëi thaáng 10 nùm 1798, möåt mûu toan khúãi nghôa àaä xaãy ra úã ngay Cai-rö. Möåt vaâi tïn lñnh thuöåc quên àoaân chiïëm àoáng àaä bõ àaánh möåt caách cöng nhiïn vaâ bõ giïët, nghôa quên àaä khaáng cûå trong ba ngaây liïìn úã möåt vaâi khu. Cuöåc trêën aáp diïîn ra rêët khöëc liïåt. Ngoaâi nhûäng ngûúâi aã Rêåp vaâ Phen-laát bõ taân saát haâng loaåt trong cuöåc trêën aáp, nhûäng cuöåc haânh hònh liïn tiïëp àaä diïîn ra trong nhiïìu ngaây sau, möîi lêìn tûâ 12 àïën 30 ngûúâi.



Cuöåc nöíi dêåy úã Cai-rö vang àöåi àïën caác laâng lên cêån. Khi àûúåc tin vïì cuöåc khúãi nghôa àêìu tiïn trong söë caác cuöåc khúãi nghôa àoá, Bö-na-paác haå lïånh cho viïn sô quan hêìu cêån cuãa mònh laâ Cai-roa-ài-ï àïën têån núi, vêy chùåt böå laåc laåi, cheám saåch àaân öng khöng trûâ möåt ai, dêîn àaân baâ, treã con vïì Cai-rö vaâ àöët hïët nhaâ cûãa. Mïånh lïånh àûúåc chêëp haânh triïåt àïí. Àaân baâ vaâ treã con phaãi ài böå vïì Cai-rö, bõ chïët möåt söë lúán úã doåc àûúâng. Vaâ, sau cuöåc haânh bònh trûâng phaåt àoá vaâi giúâ, ngûúâi ta thêëy àoaân lûâa thöì nhûäng bao taãi àïën quaãng trûúâng cuãa thaânh phöë Cai-rö. Ngûúâi ta múã nhûäng bao taãi êëy vaâ àêìu lêu nhûäng ngûúâi àaân öng trong caái böå laåc phaåm töåi lùn loác trïn mùåt àêët.

Theo lúâi nhûäng ngûúâi àûúåc muåc kñch caãnh êëy thò nhûäng biïån phaáp man rúå àoá àaä laâm cho nhên dên hoaãng súå trong möåt thúâi gian.

Tuy vêåy, Bö-na-paác vêîn phaãi tñnh àïën hai trûúâng húåp cûåc kyâ nguy hiïím vúái öng ta. Trûúác hïët laâ caách àoá ñt lêu, àuáng möåt thaáng sau cuöåc àöí böå lïn Ai Cêåp, àö àöëc Nen-xún cuöëi cuâng àaä tòm thêëy haåm àöåi Phaáp truá êín úã vuâng biïín A-bu-kia vaâ Nen-xún àaä tiïën cöng tiïu diïåt àûúåc haåm àöåi êëy. Àö àöëc Phaáp Bru-êy bõ chïët trêån. Quên àöåi chiïën àêëu úã Ai Cêåp bõ àûát liïn laåc hùèn vúái nûúác Phaáp. Sau nûäa, chñnh phuã Thöí kiïn quyïët khöng chêëp nhêån lúâi tuyïn böë xaão traá cuãa Bö-na-paác rùçng öng ta khöng hïì chiïën tranh vúái triïìu àònh öët-tö-man, maâ chó laâ trûâng phaåt boån Ma-mú-luác àaä àöëi xûã khöng töët vúái caác thûúng gia Phaáp vaâ aáp bûác nùång nïì ngûúâi A-Rêåp. Möåt àaåo quên Thöí àûúåc àûa àïën Xi-ri.

Bö-na-paác àaä thên haânh àïën Xi-ri giao chiïën vúái quên Thöí. Bö-na-paác cho rùçng taân baåo laâ phûúng phaáp töët nhêët àïí öín àõnh hêåu phûúng trong thúâi gian öng ta ài chiïën dõch xa xöi.

Chiïën dõch Xi-ri thêåt cûåc kyâ gian khöí, àùåc biïåt vò thiïëu nûúác. Caác thaânh phöë lêìn lûúåt àêìu haâng Bö-na-paác àêìu tiïn laâ En A-rñch. Sau khi vûúåt qua eo Xuy-ï, Bö-na-paác tiïën vïì Giaáp-pha vaâ bao vêy Giaáp-pha vaâo ngaây 4 thaáng 3 nùm 1799. Vò Giaáp-pha khöng àêìu haâng nïn Bö-na-paác cöng böë cho dên chuáng biïët rùçng, nïëu hoå àïí quên Phaáp phaãi àaánh lêëy thaânh thò têët caã nhên dên trong thaânh

E. Tac Le 64


seä bõ tuyïåt diïåt, seä khöng giûä möåt ai laâm tuâ bònh. Giaáp-pha khöng àêìu haâng. Cuöåc cöng thaânh diïîn ra ngaây 6 thaáng 3, binh lñnh uâa vaâo trong thaânh, thêåt sûå taân saát têët caã nhûäng ai bõ rúi vaâo tay chuáng. Nhaâ cûãa vaâ hiïåu buön àïìu bõ cûúáp phaá. Sau àoá khöng lêu, khi cuöåc taân saát vaâ cûúáp phaá thaânh phöë àaä chêëm dûát, ngûúâi ta baáo caáo vúái tûúáng Bö-na-paác rùçng trong thaânh phöë coân 4.000 lñnh Thöí, phêìn lúán laâ ngûúâi An-ba-ni coân soát laåi trong cuöåc taân saát, hoå vêîn khaáng cûå úã trong möåt võ trñ, luyä àùæp böën bïì; khi caác sô quan Phaáp àïën doaå dêîm àïí buöåc hoå àêìu haâng, hoå àaä traã lúâi rùçng seä chó àêìu haâng nïëu ngûúâi ta hûáa khöng giïët hoå, bùçng khöng, hoå seä chöëng cûå àïën gioåt maáu cuöëi cuâng. Sô quan Phaáp àaä hûáa vúái hoå vaâ hoå àaä rúâi khoãi chiïën luyä haå khñ giúái àêìu haâng. Quên Phaáp nhöët nhûäng tuâ binh àoá trong möåt nhaâ kho. Bö-na-paác tûác giêån àïën cûåc àiïím. Öng ta cho rùçng hûáa tha chïët cho nhûäng lñnh Thöí êëy laâ möåt sûå àiïn röì. "Chuáng àõnh bùæt töi laâm gò bêy giúâ? Laâm gò coá lûúng thûåc àïí nuöi chuáng? Laâm gò coá taâu àïí chúã chuáng vïì Ai Cêåp hay vïì Phaáp? Chuáng àaä laâm àûúåc gò cho töi?". Quaã thûåc, khöng coá möåt chiïëc taâu naâo àïí chúã tûâ Giaáp-pha vïì Ai Cêåp, cuäng khöng àuã binh lñnh àïí aáp giaãi 4.000 lñnh tinh nhuïå êëy qua nhûäng baäi sa maåc Xi-ri, Ai Cêåp àïí àïën A-lïëch-xùng-àri hoùåc Cai-rö. Thoaåt tiïn Na-pö-lï-öng coân chûa quyïët têm thûåc hiïån yá àõnh khuãng khiïëp... Qua ba ngaây suy nghô, do dûå vaâ ngêìn ngaåi, cuöëi cuâng, ngaây thûá tû, Bö-na-paác haå lïånh àem bùæn hïët 4.000 tuâ bònh bõ dêîn ra búâ biïín vaâ bõ bùæn àïën ngûúâi cuöëi cuâng. Möåt trong söë sô quan Phaáp àaä noái: "Töi mong rùçng àûâng ai caãm thêëy nhûäng àiïìu maâ chuáng töi àaä caãm thêëy khi chûáng kiïën cuöåc haânh hònh êëy".

Ngay sau àoá, Na-pö-lï-öng tiïën vïì phaáo àaâi A-crú maâ quên Phaáp vêîn thûúâng goåi laâ Xanh Giùng-àaác, ngûúâi Thöí goåi laâ aác-ca. Nêën naá maäi úã Giaáp-pha chùèng hay ho gò nûäa vò bïånh dõch haåch àang baám lêëy quên àöåi Phaáp vaâ vïì mùåt vïå sinh, úã laåi àêëy thêåt cûåc kyâ nguy hiïím. Trong nhaâ, ngoaâi phöë, trïn maái nhaâ, trong hêìm chûáa, trong vûúân rau, vûúân cêy ùn quaã, àêu àêu cuäng thêëy xaác dên chuáng bõ taân saát àang rûäa thöëi khöng ai thu doån.

Cuöåc vêy phaáo àaâi A-crú keáo daâi àuáng hai thaáng vaâ kïët thuác bùçng möåt thêët baåi Bö-na-paác khöng coá phaáo tham gia bao vêy.



Phaáo àaâi A-crú do ngûúâi Anh tïn laâ Xñt-nêy Xmñt chó huy; àûúåc nûúác Anh tiïëp tïë vuä khñ vaâ lûúng thûåc bùçng àûúâng biïín; quên àöìn truá ngûúâi Thöí rêët àöng. Sau nhiïìu àúåt xung phong vö hiïåu, ngaây 20 thaáng 5 nùm 1799, quên Phaáp phaãi boã cuöåc bao vêy, töíng cöång quên Phaáp àaä mêët 3.000 ngûúâi. Bïn bõ bao vêy coân thiïåt haåi lúán hún thïë nûäa. Sau àoá, quên Phaáp àaä laåi lïn àûúâng vïì Ai-Cêåp.

Àïën àêy cuäng nïn chuá yá laâ cho àïën nhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa cuöåc àúâi, Na-pö-lï-öng vêîn gaán cho thêët baåi êëy möåt yá nghôa àùåc biïåt vaâ coá tñnh chêët àõnh mïånh. A-crú laâ núi xa nhêët cuãa phûúng Àöng maâ söë mïånh àaä cho Na-pö-lï-öng àûúåc àùåt chên túái. Chuêín bõ úã laåi lêu àaâi úã Ai Cêåp, Na-pö-lï-öng ra lïånh cho caác kyä sû nghiïn cûáu nhûäng vïët tñch vïì dûå àõnh àaâo kïnh Xuy-ï cuãa thúâi cöí àaåi vaâ xêy dûång quy hoaåch cöng trònh àaâo kïnh àïí sau naây tiïën haânh. Chuáng ta biïët rùçng Na-pö-lï-öng àaä viïët thû hûáa giuáp àúä hoaâng àïë Mi-ào-rú (úã phña nam ÊËn Àöå) luác àoá àang chiïën tranh chöëng ngûúâi Anh. Öng ta cuäng dûå àõnh àùåt quan hïå vaâ kyá hiïåp ûúác liïn minh vúái vua Ba Tû. Cuöåc khaáng cûå vêëp phaãi úã A-crú, nhûäng tin tûác àaáng lo ngaåi vïì nhûäng cuöåc nöíi dêåy cuãa caác laâng Xi-ri úã hêåu phûúng cuãa Na-pö-lï-öng, giûäa En A-rñch vaâ A-crú, vaâ nhêët laâ viïåc khöng thïí keáo daâi hún nûäa tuyïën àûúâng giao thöng hiïån àaä keáo daâi möåt caách rêët nguy hiïím vò khöng coá viïån binh múái, têët caã nhûäng tònh hònh àoá àaä àêåp tan caái möång öín àõnh nïìn thöëng trõ Phaáp trïn àêët nûúác Xi-ri cuãa Na-pö-lï-öng.

Cuöåc ruát lui coân gay go hún cuöåc tiïën cöng nhiïìu, vò luác àoá àaä vaâo cuöëi thaáng 5 vaâ thaáng 6, caái muâa noáng bûác ghï ngûúâi, khöng sao chõu nöíi àang sùæp túái. Bao giúâ cuäng vêåy, Bö-na-paác khöng ngêìn ngaåi gò khöng trûâng phaåt taân nhêîn caác laâng Xi-ri maâ öng ta cho laâ cêìn phaãi trûâng phaåt.

Möåt àiïìu àaáng chuá yá laâ viïn tûúáng töíng chó huy naây àaä cuâng chõu àûång vúái quên lñnh moåi nöîi gian khöí trïn con àûúâng ruát lui daâi dùåc àoá, khöng hïì daânh cho baãn thên mònh, cuäng nhû tûúáng taá cuãa mònh, duâ úã cêëp bêåc cao nhêët, möåt chuát ûu tiïn naâo. Bïånh dõch haåch vêîn hoaânh haânh, ngaây caâng dûä döåi hún. Ngûúâi ta boã laåi taåi chöî nhûäng ngûúâi mùæc bïånh êëy, chó mang theo nhûäng thûúng binh vaâ nhûäng bïånh binh khaác. Bö-na-paác àaä haå lïånh cho moåi ngûúâi

E. Tac Le 66


xuöëng ngûåa àïí nhûúâng cho thûúng binh, bïånh binh. Sau khi lïånh àoá ban ra ngûúâi giaám maä, tûúãng rùçng àöëi vúái võ tûúáng töíng chó huy thò àûúåc miïîn, nïn hoãi Bö-na-paác seä daânh laåi con ngûåa naâo, Bö-na-paác nöíi giêån vûâa quêët roi ngûåa vaâo giûäa mùåt ngûúâi giaám maä vûâa heát lïn: "Têët caã ài böå, à... meå ...! Ta laâ ngûúâi àêìu tiïn! Anh khöng biïët thïë naâo laâ mïånh lïånh aâ? Cuát ài!...".

Do nhûäng cún nöíi khuâng nhû vêåy, binh lñnh laåi caâng mïën Na-pö-lï-öng hún; vaâ trong nhûäng ngaây trúã vïì giaâ cuãa hoå, hoå thûúâng hay nhúá àïën Na-pö-lï-öng vúái nhûäng neát tûúng tûå nhû vêåy hún laâ nhûäng chiïën cöng vaâ nhûäng cuöåc chinh phuåc cuãa öng ta. Bö-na-paác rêët biïët àiïìu àoá vaâ khöng bao giúâ do dûå trong nhûäng trûúâng húåp tûúng tûå. Trong söë nhûäng ngûúâi quan saát Bö-na-paác, vïì sau naây khöng ai coá thïí phên àõnh àûúåc luác Bö-na-paác laâm nhû vêåy thò àêu laâ do baãn nùng tûå phaát, àêu laâ àoáng kõch vaâ coá tñnh toaán. Coá thïí laâ coá caã hai trong cuâng möåt luác nhû úã möåt diïîn viïn laânh nghïì. Vaâ Na-pö-lï-öng àaä laâ möåt bêåc thêìy vïì nghïå thuêåt naây, mùåc duâ trong buöíi bònh minh cuãa sûå nghiïåp cuãa öng ta, úã Tu-löng, úã yá, úã Ai Cêåp, taâi nùng êëy cuãa öng ta chó coá rêët ñt ngûúâi vaâ nhûäng ngûúâi tinh yá nhêët trong söë gêìn guäi öng ta phaát hiïån àûúåc. Nhûng höìi àoá nhûäng ngûúâi nhû vêåy laåi quaá hiïëm úã trong söë nhûäng ngûúâi thên thiïët cuãa öng ta.

Ngaây 14 thaáng 6 nùm 1799, quên àöåi cuãa Bö-na-paác àaä trúã vïì àïën Cai-rö. nhûng thúâi gian - trong khoaãng àoá, nïëu khöng phaãi toaân quên thò ñt ra cuäng laâ võ tûúáng töíng chó huy coân àûúåc úã laåi trïn maãnh àêët do mònh àaä àaánh chiïëm vaâ khuêët phuåc àûúåc - àaä chêëm hïët.

Bö-na-paác chûa nghó ngúi àûúåc mêëy úã Cai-rö thò àaä nhêån àûúåc tin möåt àaåo quên Thöí, àûúåc phaái àïën àïí giaãi phoáng Ai Cêåp khoãi aách xêm lûúåc Phaáp, àaä àöí böå úã gêìn A-bu-kia, núi maâ möåt nùm trûúác àêy Nen-xún àaä tiïu diïåt haåm àöåi Phaáp. Bö-na-paác lêåp tûác rúâi Cai-rö cuâng vúái quên àöåi tiïën lïn phaái bùæc, phña àöìng bùçng söng Nin. Ngaây 25 thaáng 7, Bö-na-paác àöåt kñch vaâ tiïu diïåt quên àöåi Thöí. Gêìn 15.000 quên Thöí bõ chïët. Na-pö-lï-öng àaä haå lïånh khöng bùæt laâm tuâ binh vaâ taân saát hïët. Vúái gioång chiïën thùæng, Na-pö-lï-öng viïët: "Trêån àaánh naây laâ möåt trong nhûäng trêån àeåp nhêët maâ



chûa bao giúâ töi àûúåc thêëy, 40.000 quên àõch khöng chaåy thoaát àûúåc möåt". Dûúâng nhû cuöåc chinh phuåc cuãa quên Phaáp àaä àûúåc öín àõnh lêu daâi. Möåt söë nhoã lñnh Thöí chaåy tröën lïn taâu Anh. Mùåt biïín vêîn luön luön thuöåc vïì ngûúâi Anh, nhûng àêët Ai Cêåp laåi thuöåc vïì quyïìn lûåc cuãa Bö-na-paác möåt caách vûäng vaâng hún bao giúâ hïët.

Böîng dûng luác àoá möåt sûå cöë bêët thêìn xaãy ra, khöng ai lûúâng àûúåc. Àaä lêu ngaây bõ àûát moåi liïn laåc vúái chêu Êu, tònh cú qua möåt tûâ baáo, Bö-na-paác múái hay rùçng trong khi öng ta ài chinh phuåc Ai Cêåp thò nûúác AÁo, nûúác Anh, nûúác Nga vaâ vûúng quöëc Nap-lú àaä gêy laåi chiïën tranh vúái nûúác Phaáp. Xu-vö-röëp àaä xuêët hiïån úã yá àïí àaánh baåi quên Phaáp vaâ àaä thuã tiïu nûúác Cöång hoaâ bïn kia rùçng nuái An-po, Xu-vö-röëp àang tiïën àïën gêìn nuái An-po vaâ nûúác Phaáp bõ àe doaå; tröåm cûúáp, röëi loaån, hoang mang cao àöå àang àeâ lïn nûúác Phaáp. Viïån Àöëc chñnh bõ àa söë nhên dên chaán gheát, suy yïëu vaâ böëi röëi. "Nûúác yá àaä mêët! Quên khöën kiïëp! Thïë laâ moåi chiïën quaã cuãa chuáng ta àaä tiïu tan hïët! Ta phaãi vïì múái àûúåc!". Bö-na-paác noái nhû vêåy sau khi àoåc úã túâ baáo.

Na-pö-lï-öng lêåp tûác quyïët àinh. Öng ta giao laåi quyïìn chó huy töëi cao cho quên àöåi cho tûúáng Clï-be, haå lïånh cêëp töëc vaâ rêët bñ mêåt trang bõ böën chiïëc taâu, àûa xuöëng 500 ngûúâi choån loåc kyä caâng, vaâ, ngaây 23 thaáng 8 nùm 1799, rúâi bïën vïì Phaáp, àïí laåi cho Clï-be möåt àöåi quên lúán trang bõ rêët àêìy àuã, caã möåt böå maáy caái trõ vaâ taâi chñnh do Na-pö-lï-öng xêy dûång vaâ hoaåt àöång rêët hoaân haão, cuâng vúái dên chuáng cêm lùång, bõ khuêët phuåc vaâ bõ khuãng böë cuãa caái nûúác lúán àaä bõ chinh phuåc êëy.

E. Tac Le 68


NGAÂY 18 THAÁNG SÛÚNG MUÂ 1799

Lêåt àöí Viïån Àöëc chñnh vaâ cûúáp lêëy quyïìn lûåc töëi cao, àoá laâ quyïët têm sùæt àaá vaâ khöng gò lay chuyïín nöíi cuãa Na-pö-lï-öng khi rúâi Ai Cêåp. Möåt cöng cuöåc liïìu lônh taáo túån: àaánh àöí nïìn Cöång hoaâ, "chêëm dûát cuöåc caách maång" àaä bùæt àêìu tûâ viïåc phaá nguåc Ba-xti caách àêëy 10 nùm; laâm àûúåc têët caã viïåc àoá seä gùåp phaãi vö vaân hiïím ngheâo àaáng súå, duâ Na-pö-lï-öng àaä coá trong quaá khûá cuãa mònh nhûäng Tu-löng, Thaáng Haái nho, nûúác YÁ vaâ xûá Ai Cêåp. Vaâ nhûäng hiïím ngheâo àoá àaä xuêët hiïån ngay khi Na-pö-lï-öng vûâa rúâi khoãi búâ biïín Ai Cêåp. Trong 47 ngaây vûúåt biïín vïì Phaáp, nguy cú gùåp phaãi haåm àöåi Anh àaä khöng ngûâng diïîn ra, vaâ nhû vêåy, caãnh sa vaâo caåm bêîy cuãa hiïím ngheâo dûúâng nhû laâ àiïìu têët yïëu; theo lúâi nhûäng ngûúâi àaä àûúåc chûáng kiïën thò Bö-na-paác laâ ngûúâi duy nhêët giûä àûúåc bònh tônh vaâ àïì ra àûúåc nhûäng mïånh lïånh cêìn thiïët vúái loâng cûúng nghõ sùén coá. Saáng ngaây 8 thaáng 10 nùm 1799, taâu cuãa Na-pö-lï-öng àaä buöng neo trong võnh Phrï-giuy. Àïí hiïíu tònh hònh àaä xaãy ra trong 30 ngaây kïí tûâ ngaây 3 thaáng 10 nùm 1799, ngaây Bö-na-paác àùåt chên lïn àêët Phaáp, àïën ngaây 8 thaáng 11, ngaây Bö-na-paác trúã thaânh ngûúâi thuã lônh cuãa nûúác Phaáp, cêìn ön laåi vaâi lúâi vïì tònh hònh nûúác Phaáp vaâo luác biïët tin ngûúâi chinh phuåc Ai Cêåp àaä trúã vïì.

Sau cuöåc àaão chñnh 18 Thaáng Quaã nùm thûá 5 (1797) vaâ viïåc bùæt giûä Pi-sú-gruy, hònh nhû Ba-ra vaâ caác àöìng sûå coá thïí tin vaâo nhûäng lûåc lûúång àaä uãng höå hoå ngaây höm àoá: möåt laâ nhûäng têìng lúáp múái trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön laâm giaâu bùçng baán taâi saãn cuãa quöëc gia, àêët àai cuãa nhaâ thúâ vaâ cuãa boån lûu vong, tuyïåt àaåi àa söë boån naây súå doâng hoå Buöëc-böng trúã vïì nhûng laåi mú ûúác thiïët lêåp möåt nïìn trêåt tûå öín àõnh vûäng vaâng vaâ möåt chñnh quyïìn trung ûúng maånh meä; lûåc lûúång thûá hai laâ quên àöåi: àöng àaão binh sô gùæn liïìn vúái gia cêëp nöng dên lao àöång seä nöíi dêåy ngay



trûúác sûå phuåc hûng triïìu àaåi cuä vaâ nïìn quên chuã phong kiïën, duâ múái chó laâ trong yá àõnh.

Nhûng kïí tûâ cuöåc àaão chñnh Thaáng Quaã àïën muâa thu nùm 1799, trong hai nùm àaä tröi ài êëy roä raâng laâ Viïån Àöëc Chñnh àaä mêët hïët chöî dûåa gia cêëp. Boån àaåi tû saãn mú ûúác möåt võ àöåc taâi, ngûúâi phuåc hûng àûúåc nïìn thûúng nghiïåp, mú ûúác möåt ngûúâi seä baão àaãm àûúåc sûå phaát triïín cuãa cöng nghiïåp vaâ seä àem laåi cho nûúác Phaáp möåt nïìn hoaâ bònh àêìy thùæng lúåi vaâ möåt "nïìn trêåt tûå" trong nûúác maånh meä. Tû saãn lúáp dûúái vaâ lúáp giûäa, vaâ trûúác hïët laâ nöng dên, àaä têåu àûúåc àêët àai vaâ trúã nïn giaâu coá, àïìu coá nhûäng nguyïån voång giöëng nhau: keã naâo laâ àöåc taâi cuäng àûúåc, miïîn laâ khöng phaãi möåt tïn Buöëc-böng. Coân thúå thuyïìn Pa-ri, thò sau cuöåc tûúác vuä khñ haâng loaåt vaâ cuöåc khuãng böë daä man àaä taân saát hoå vaâo Thaáng Àöìng coã nùm 1795, sau vuå bùæt giûä vaâ haânh hònh Ba-búáp nùm 1786, sau vuå mang ài àaây nhûäng ngûúâi theo Ba-búáp nùm 1797, vaâ sau khi àaä thêëy toaân böå àûúâng löëi, chñnh saách cuãa Viïån Àöëc chñnh chó nhùçm baão vïå quyïìn lúåi cuãa boån àaåi tû saãn, boån àêìu cú vaâ àùåc biïåt laâ boån viïn chûác caác cêëp khöng laâm troân nghôa vuå, coân nhûäng ngûúâi thúå thuyïìn êëy hoå vêîn bõ àoái khaát, chõu àûång naån thêët nghiïåp vaâ sinh hoaåt àùæt àoã, vêîn khöng ngúát nguyïìn ruãa boån luäng àoaån vaâ boån àêìu cú, rêët tûå nhiïn rùçng nhûäng ngûúâi thúå êëy chùèng hïì muöën chöëng laåi bêët cûá ai àïí baão vïì Viïån Àöëc chñnh. Coân vïì phêìn nhûäng thúå thuyïìn laâm theo vuå, nhûäng ngûúâi laâm cöng nhêåt úã nöng thön ra, thûåc tïë hoå chó coá möåt khêíu hiïåu duy nhêët: "Chuáng töi muöën möåt chïë àöå maâ ngûúâi ta coá miïëng ùn". Caãnh binh cuãa Viïån Àöëc chñnh luön luön nghe thêëy cêu noái àoá úã caác vuâng ngoaåi ö Pa-ri vaâ àaä baáo caáo lïn caái cêëp trïn àang böìn chöìn lo lùæng cuãa hoå.

Tûâ khi lïn nùæm chñnh quyïìn, Viïån Àöëc chñnh àaä toã ra bêët lûåc möåt caách khöng chöëi caäi àûúåc trong viïåc xêy dûång trêåt tûå tû saãn vûäng bïìn, coá thïí töíng húåp laåi thaânh phaáp chïë vaâ àûúåc thi haânh möåt caách àêìy àuã. Trong thúâi gian gêìn àêy, Viïån Àöëc chñnh cuäng àaä toã ra nhu nhûúåc vïì nhiïìu phûúng diïån khaác nûäa. Trong giúái saãn xuêët tú luåa úã Li-öng, ban àêìu ngûúâi ta phêën khúãi vïì cuöåc àaánh chiïëm nûúác YÁ cuãa Bö-na-paác vò Bö-na-paác àaä mang laåi cho hoå möåt söë lúán

E. Tac Le 70


chiïën lúåi phêím: tú chûa chïë biïën, möåt loaåi nguyïn liïåu haâng àêìu trong kyä nghïå cuãa hoå; nhûng sau àoá, vaâo nùm 1799, trong thúâi gian Bö-na-paác vùæng mùåt, khi Xu-vö-röëp tiïën quên vaâo nûúác YÁ vaâ cûúáp mêët nûúác êëy tûâ tay ngûúâi Phaáp thò hoå trúã nïn tuyïåt voång, raä rúâi. Tònh caãnh vö voång êëy cuäng àaä lan röång trong caác têìng lúáp tû saãn khaác úã Phaáp, khi hoå nhòn thêëy nûúác Phaáp gùåp nhûäng khoá khùn ngaây caâng tùng trong viïåc àêëu tranh chöëng laåi khöëi liïn minh chêu Êu vûäng maånh, khi hoå thêëy rùçng haâng triïåu àöìng tiïìn vaâng do Bö-na-paác chuyïín tûâ yá vïì Pa-ri trong nhûäng nùm 1796-1797 phêìn lúán àaä chui vaâo tuái boån viïn chûác vaâ boån àêìu cú laâ boån thöng àöìng vúái chñnh Viïån Àöëc chñnh àïí cûúáp phaá cöng quyä. Trêån thêët baåi khuãng khiïëp maâ Xu-vö-röëp àaä giaáng cho quên Phaáp úã Nö-vi, núi maâ chó huy trûúãng Giu-be bõ tûã trêån; sûå phaãn böåi cuãa têët caã nhûäng "baån àöìng minh nûúác YÁ" cuãa Phaáp; viïåc biïn giúái nûúác Phaáp bõ àe doaå; têët caã tònh hònh àoá àaä laâm cho caái khöëi lúán giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön hoaân toaân xa rúâi Viïån Àöëc chñnh.

Coân nhû quên àöåi thò khöng cêìn noái. Hoå luön luön nhúá túái Bö-na-paác luác àoá àaä ài Ai Cêåp. Binh lñnh lúán tiïëng phaân naân rùçng hoå phaãi ùn uöëng àoái khaát vò naån ùn cùæp phöí biïën vaâ hoå noái ài noái laåi rùçng ngûúâi ta àûa hoå àïën chöî chïët möåt caách vö ñch. Hoaåt àöång cuãa boån baão hoaâng bêëy lêu vêîn chó ngêëm ngêìm, böîng laåi buâng lïn úã Vùng-àï.

Nhûäng tïn thuã lônh cuãa phong traâo Su-ùng nhû Giooác-giú, Ca-àu-àan, Phröët-tï, La Rö-sú-gia-cú -lanh laåi kñch àöång miïìn Brú-ta-nhú va miïìn Nooác-mùng-ài nöíi dêåy. ÚÃ möåt vaâi núi, boån baão hoaâng àaä daám caã gan hö úã giûäa phöë: "Xu-vö-röëp muön nùm! Àaã àaão chñnh thïí Cöång hoaâ!". Haâng nghòn thanh niïn, buöåc phaãi rúâi boã quï hûúng àïí tröën naån dõch, ài lang thang khùæp nûúác. Sinh hoaåt ngaây caâng àùæt àoã vò sûå suy suåp toaân böå cuãa nïìn taâi chñnh, nïìn thûúng nghiïåp vaâ nïìn cöng nghiïåp, vò nhûäng sûå trûng thu liïn miïn vaâ vö töí chûác àïí àem laåi nhûäng nguöìn lúåi kïëch xuâ cho boån àêìu cú vaâ boån luäng àoaån. Cho àïën caã sau muâa thu nùm1799, mùåc duâ Maát-xï-na àaä àaánh baåi àûúåc quên Nga cuãa Cooác-xa-cöëp úã gêìn Xu-rñch vaâ àaåo quên Nga cuãa Xu-vö-röëp àaä bõ hoaâng àïë Pön goåi vïì, nhûng nhûäng thùæng lúåi àoá cuäng chùèng giuáp cho Viïån Àöëc chñnh



àûúåc bao nhiïu vaâ cuäng khöng khöi phuåc laåi àûúåc uy tñn cho Viïån Àöëc chñnh.

Àïí toám tùæt trong vaâi cêu tònh hònh nûúác Phaáp höìi àoá, höìi giûäa nùm 1799 ngûúâi ta coá thïí noái theo caách naây: dûúái con mùæt cuãa àaåi àa söë giai cêëp hûäu saãn, Viïån Àöëc chñnh laâ vö ñch vaâ bêët lûåc, thêåm chñ coá nhiïìu ngûúâi dûát khoaát cho rùçng noá laâ coá haåi. Àöëi vúái àöng àaão quêìn chuáng ngheâo khöí úã thaânh thõ cuäng nhû nöng thön, Viïån Àöëc chñnh laâ àaåi diïån cho chïë àöå cuãa boån àêìu cú, cuãa boån ùn cùæp àûúåc nuöi beáo, möåt chïë àöå àem laåi giaâu sang vaâ khoaái laåc cho boån àuåc khoeát cuãa cöng vaâ möåt chïë àöå gieo rùæc àoái khöí vaâ aáp bûác taân tïå cho thúå thuyïìn, nhûäng ngûúâi laâm cöng nhêåt, tûác laâ cho ngûúâi tiïu thuå ngheâo. Cuöëi cuâng, àöëi vúái binh lñnh Viïån Àöëc chñnh laâ möåt bêìy nhûäng keã gian manh àaä boã mùåc hoå khöng giaây deáp, khöng baánh myâ vaâ chó trong vaâi thaáng àaä nöåp cho quên àõch têët caã nhûäng chiïën quaã do Bö-na-paác àaä thu àûúåc bùçng haâng chuåc trêån chiïën thùæng. Tònh thïë àaä sùén saâng àïí möåt nïìn àöåc taâi ra àúâi.

Ngaây 13 thaáng 10 (21 thaáng Haái nho) nùm 1799, Viïån Àöëc chñnh lêëy laâm haâi loâng thöng baáo cho Haå nghõ viïån biïët rùçng tûúáng Bö-na-paác àaä vïì túái nûúác Phaáp vaâ àaä àöí böå lïn Phrï-giuyát. Giûäa nhûäng traâng vöî tay nhû phaáo nöí, nhûäng tiïëng reo hoâ sung sûúáng, nhûäng àúåt vui mûâng phêën khúãi khöng thaânh tiïëng, têët caã caác võ àaåi diïån cho dên àïìu àûáng dêåy hoan hö höìi lêu àïí chaâo mûâng sûå trúã vïì àoá. Buöíi hoåp bõ giaán àoaån. Nhûäng ngûúâi àûúåc muåc kñch coá kïí laåi rùçng, khi ài ra phöë àïí vïì nhaâ, caác nghõ sô vûâa loan baáo tin êëy ra thò böîng nhiïn hònh nhû thuã àö vui sûúáng cuöëng cuöìng; trong raåp haát, trong nhûäng phoâng khaách, trïn caác àûúâng phöë chñnh, àêu àêu ngûúâi ta cuäng chó nghe thêëy tïn Bö-na-paác. Tin tûác vïì caác cuöåc tiïëp àoán chûa tûâng coá võ tûúáng cuãa nhên dên miïìn nam, miïìn trung vaâ caác thaânh phöë maâ öng ta ài qua àïí vïì Pa-ri túái têëp bay àïën thuã àö. Nöng dên rúâi boã laâng maåc, caác àoaân àaåi biïíu caác thaânh phöë nöëi nhau àïën trònh diïån Bö-na-paác, àoán chaâo Bö-na-paác nhû möåt võ tûúáng gioãi nhêët cuãa nïìn Cöång hoaâ. Khöng möåt ai, kïí caã Bö-na-paác, coá thïí tûúãng tûúång trûúác àûúåc cuöåc biïíu tònh vûâa bêët ngúâ, vûâa vô àaåi, laåi vûâa àêìy yá nghôa nhû vêåy. Vaâ àêy laâ möåt trûúâng húåp nöíi bêåt: úã Pa-ri, vûâa thoaåt biïët tin Bö-na-paác àaä lïn búâ, quên àöåi àoáng

E. Tac Le 72


úã Pa-ri beân rúâi khoãi doanh traåi, quên nhaåc ài àêìu, diïîu haânh khùæp thuã àö vaâ ngûúâi ta khöng thïí tòm biïët àûúåc ai àaä ra lïånh àoá, coá lïånh àoá khöng, hay chó laâ do hoå tûå àöång.

Ngaây 16 thaáng 10 (24 Thaáng Haái nho), tûúáng Bö-na-paác vïì túái Pa-ri. Viïån Àöëc chñnh chó coân ba tuêìn lïî àïí söëng, nhûng luác àoá kïí caã Ba-ra, con ngûúâi àaä chïët hùèn vïì mùåt chñnh trõ, cuäng nhû caác viïån àöëc chñnh sùæp giuáp Bö-na-paác chön vuâi chñnh chïë àöå cuãa hoå, àïìu khöng ngúâ àûúåc rùçng giúâ kïët thuác laåi quaá gêìn nhû vêåy vaâ viïåc thiïët lêåp nïìn chuyïn chñnh quên phiïåt khöng phaãi laâ chuyïån haâng tuêìn nûäa maâ laâ haâng ngaây vaâ röìi ngay sau àoá àaä khöng coân laâ haâng ngaây nûäa, chó laâ haâng giúâ.

Haânh trònh cuãa Bö-na-paác úã Phaáp, tûâ Phrï-giuyát àïën Pa-ri, àaä vaåch roä ra rùçng ngûúâi ta coi Bö-na-paác nhû möåt "àêëng cûáu tinh". Àêu àêu cuäng chó thêëy nhûäng cuöåc tiïëp àoán long troång, nhûäng baâi diïîn vùn àêìy nhiïåt tònh, nhûäng höåi àeân hoa rûåc rúä, nhûäng cuöåc biïíu tònh uãng höå vaâ nhûäng phaái àoaân hoan nghïnh. Nöng dên, thõ dên thaânh phöë vaâ caác tónh nhoã keáo àïën gùåp Bö-na-paác. Sô quan vaâ binh lñnh töí chûác möåt cuöåc tiïëp àoán vö cuâng nöìng nhiïåt ngûúâi tûúáng löîi laåc cuãa hoå. Têët caã nhûäng hònh thûác biïíu thõ tònh caãm vaâ yá chñ êëy, têët caã nhûäng con ngûúâi êëy lêìn lûúåt diïîu qua trûúác mùæt Bö-na-paác trïn àûúâng vïì Pa-ri, muön maâu muön veã nhû möåt öëng kñnh vaån hoa, nhûng chûa àuã baão àaãm cho Bö-na-paác coá thïí thùæng lúåi ngay tûác khùæc àûúåc. Trûúác hïët, cêìn phaãi tòm hiïíu tònh hònh thuã àö. Quên àöåi àöìn truá úã Pa-ri nhiïåt liïåt àoán chaâo ngûúâi chó huy trúã vïì, mònh àêìy nhûäng voâng hoa chiïën thùæng múái tinh khöi haái trong cuöåc chinh phuåc Ai Cêåp, ngûúâi chiïën thùæng quên Ma-mú-luác, ngûúâi chiïën thùæng quên àöåi Thöí, ngûúâi maâ trûúác khi rúâi boã söng Nin àaä giaáng cho àöëi phûúng möåt àoân trñ maång. Bö-na-paác thêëy ngay chöî dûåa maånh meä úã nhûäng têìng lúáp thûúång lûu. Àuáng laâ ngaây tûâ ngaây àêìu, àaåi böå phêån giai cêëp tû saãn vaâ àùåc biïåt nhûäng têìng lúáp hûäu saãn múái àaä toã roä thaái thuâ àõch vúái Viïån Àöëc chñnh, vò boån hoå thêëy rùçng Viïån Àöëc chñnh bêët lûåc caã vïì àöëi nöåi cuäng nhû vïì àöëi ngoaåi vaâ boån hoå thûåc sûå run súå trûúác nhûäng hoaåt àöång cuãa boån baão hoaâng, nhûng coân run súå hún nûäa khi thêëy phong traâo àang êm ó úã caác ngoaåi ö, núi maâ Viïån Àöëc chñnh vûâa



àaánh xong möåt àoân múái vaâo àöng àaão thúå thuyïìn: ngaây 13 thaáng 8, Xi-ay-eát, theo yïu cêìu cuãa boån chuã nhaâ bùng, àaä thanh toaán cûá àiïím troång yïëu cuöëi cuâng cuãa chuã nghôa Gia-cö-banh: "Höåi nhûäng ngûúâi baån Tûå do vaâ Bònh àùèng", coá gêìn 5.000 höåi viïn vaâ chiïëm 250 ghïë trong hai viïån. Giai cêëp tû saãn vaâ nhûäng keã àûáng àêìu hoå àaä tûác khùæc tin tûúãng sùæt àaá rùçng Bö-na-paác chñnh laâ keã coá nhiïìu khaã nùng nhêët àïí ngùn ngûâa nguy cú do phe hûäu gêy nïn vaâ nhêët laâ cuãa phe taã. Ngoaâi ra, bêët thêìn ngûúâi ta phaát hiïån àûúåc rùçng, giaá nhû Bö-na-paác coá quyïët àõnh àaão chñnh ngay luác àoá, thò nöåi trong nùm viïn àöëc chñnh cuäng seä chùèng coá möåt ai coá khaã nùng chöëng laåi Bö-na-paác möåt caách triïåt àïí vaâ àñch àaáng. Nhûäng nhên vêåt bêët taâi nhû Gö-ni-ï, Mu-lanh, Rö-giï Àuy-cö àïìu khöng àaáng àïëm xóa àïën. Ngûúâi ta àùåt hoå lïn chûác àöëc chñnh chó vò ai cuäng biïët àñch xaác rùçng hoå khöng coá khaã nùng suy nghô àöåc lêåp, cuäng nhû khöng daám haá miïång khi maâ Xi-ay-eát vaâ Ba-ra àaä cho rùçng viïåc hoå noái laâ quaá thûâa.

Chó coân laåi coá Xi-ay-eát vaâ Ba-ra. Xi-ay-eát, con ngûúâi vang danh trong thúâi kyâ tiïìn caách maång do viïët cuöën saách nöíi tiïëng vïì Àùèng cêëp thûá ba thò àaä vaâ àang laâ ngûúâi àaåi biïíu vaâ nhaâ tû tûúãng cuãa gia cêëp àaåi tû saãn Phaáp. Cuäng nhû giai cêëp àaåi tû saãn, Xi-ay-eát àaä bêët àùæc sô phaãi chõu àûång nïìn chuyïn chñnh caách maång cuãa phaái Gia-cö-banh; àaä nhiïåt liïåt vöî tay ngaây 9 Thaáng Noáng khi thêëy nïìn chuyïn chñnh àoá bõ lêåt àöí vaâ khi thêëy diïîn ra cuöåc khuãng böë Thaáng Àöìng coã àöëi vúái quêìn chuáng lao àöång khúãi nghôa; cuäng nhû giai cêëp êëy, Xi-ay-eát mong moãi trêåt tûå tû saãn àûúåc cuãng cöë, vaâ tuy chñnh baãn thên Xi-ay-eát - möåt trong söë nùm viïn àöëc chñnh - àaä cho rùçng chïë àöå àöëc chñnh hoaân toaân bêët lûåc trûúác viïåc cuãng cöë trêåt tûå. Xi-ay-eát vêîn àùåt têët caã hy voång vaâo cuöåc trúã vïì cuãa Bö-na-paác, nhûng khöng khoãi hiïíu lêìm möåt caách kyâ quaái vïì cöët caách cuãa viïn tûúáng naây. "Ta cêìn möåt thanh kiïëm". Xi-ay-eát noái nhû vêåy, ngúá ngêín cho rùçng Bö-na-paác chó laâ thanh kiïëm, coân y, Xi-ay-eát múái laâ ngûúâi saáng lêåp chïë àöå múái. Ngay dûúái àêy chuáng ta seä thêëy nhûäng hêåu quaã cuãa sûå hiïíu lêìm àaáng buöìn àoá (duâ sao cuäng chó riïng cho Xi-ay-eát).

E. Tac Le 74


Coân Ba-ra, ngûúâi ta gùåp úã y möåt loaåi ngûúâi khaác hùèn, coá möåt cuöåc àúâi khaác hùèn, möåt tñnh khñ khaác hùèn Xi-ay-eát. Chùæc chùæn laâ Ba-ra thöng minh hún Xi-ay-eát, vò Ba-ra khöng coá möåt chuát gò toã ra laâ möåt gaä lyá luêån chñnh trõ, tûå cao tûå maän nhû Xi-ay-eát, coá thïí noái rùçng Xi-ay-eát laâ con ngûúâi tûå phuå chûá khöng phaãi chó giaãn àún laâ möåt keã ñch kyã. Liïìu lônh, dêm àaäng, hoaâi nghi, tûå do phoáng mònh vaâo nhûäng cuöåc traác taáng, cuäng nhû vaâo têåt xêëu vaâ töåi löîi, nguyïn tûã tûúác Ba-ra, trûúác caách maång laâ sô quan, trong caách maång laâ ngûúâi thuöåc phaái Nuái, laâ möåt trong nhûäng keã chuã chöët thûåc hiïån nhûäng thuã àoaån trong nghõ viïån, laâ möåt trong nhûäng keã êm mûu laâm cuöåc àaão chñnh ngaây 9 Thaáng Noáng, laâ nhaâ chñnh trõ lúán cuãa phaái Thaáng Noáng, laâ keã chuã mûu chñnh ngaây 18 Thaáng Quaã; chöî naâo coá uy quyïìn - chöî maâ ngûúâi ta coá thïí chia nhau quyïìn haânh vaâ hûúãng thuå Ba-ra xöng àïën. Nhûng khaác vúái Tan-lêy-rùng, thñ duå Ba-ra àaä biïët liïìu maång nhû hùæn àaä liïìu töí chûác cuöåc tiïën cöng chöëng laåi Rö-be-xpi-e trûúác ngaây 9 Thaáng Noáng, Ba-ra biïët àaánh thùèng ngay vaâo keã àõch, nhû hùæn àaä àaánh vaâo boån baão hoaâng höìi Thaáng Haái nho, hoùåc hai nùm sau höìi Thaáng Quaã. Trong thúâi Rö-be- xpie-e. Ba-ra khöng che giêëu tû tûúãng cuãa mònh àïí tröën traánh nhû Xi-ay-eát, caái keã maâ khi bõ ngûúâi ta hoãi tûâng laâm gò trong thúâi kyâ khuãng böë àaä traã lúâi "Töi àaä tûâng traãi viïåc àúâi". Ba-ra thò laåi àaä tñnh nûúác liïìu tûâ lêu, Ba-ra biïët boån baão hoaâng vaâ phaái Gia-cö-banh cùm thuâ mònh nhû thïë naâo, vaâ Ba-ra àaä khöng tha gò caã nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh lêîn boån baão hoaãng, vò Ba-ra hiïíu rùçng nïëu nhûäng ngûúâi àoá chiïën thùæng, hoå cuäng seä chùèng tha gò Ba-ra. Nhên khi chùèng may Bö-na-paác tûâ Ai Cêåp trúã vïì bònh yïn vö sûå, Ba-ra àaä khöng thêëy ghï túãm gò khi hùæn tñnh àïën chuyïån giuáp àúä Bö-na-paác. Ba-ra cuäng àaä thên haânh àïën gùåp Bö-na-paác. Trong nhûäng ngaây cùng thùèng trûúác vuå Thaáng Sûúng muâ, Ba-ra àaä cûã àaåi diïån àïën Bö-na-paác àïí thûúng lûúång vúái Bö-na-paác, luön luön xin daânh cho mònh möåt chuát àõa võ trong chïë àöå sùæp túái, caâng cao vaâ caâng vûäng vaâng caâng hay.

Nhûng Bö-na-paác laåi liïåt ngay Ba-ra vaâo haång ngûúâi khöng thïí duâng àûúåc. Khöng phaãi taåi Ba-ra vö duång: khoá maâ coá àûúåc nhiïìu nhaâ chñnh trõ thöng minh, taáo baåo, tinh tïë, nhòn xa hiïíu



röång, nhêët laâ laåi coá àõa võ cao nhû vêåy; nïëu boã ài thò thêåt rêët àaáng tiïëc, nhûng phêím caách caá nhên cuãa Ba-ra àaä laâm cho hùæn thaânh con ngûúâi khöng thïí duâng àûúåc. Con ngûúâi naây khöng nhûäng àaä laâm cho ngûúâi ta gheát maâ coân laâm cho ngûúâi ta khinh. Nhûäng vuå ùn cùæp trùæng trúån, nhûäng haânh àöång xêëu xa phúi ra trûúác mùæt moåi ngûúâi; nhûäng viïåc laâm aám muöåi cuãa Ba-ra vúái nhûäng tïn nhaâ thêìu vaâ nhûäng tïn àêìu cú, nhûäng troâ dêm àaäng miïn man cuãa hùæn khöng ngûâng diïîn ra trûúác mùæt àöng àaão quêìn chuáng àang àoái khöí khuãng khiïëp, têët caã nhûäng àiïìu àoá àaä laâm cho caái tïn Ba-ra trúã thaânh tûúång trûng cho sûå thöëi naát, sûå xêëu xa, sûå tan raä cuãa chïë àöå àöëc chñnh.

Traái laåi, Bö-na-paác àaä chuá yá nhiïìu àïën Xi-ay-eát ngay tûâ buöíi àêìu. Thanh danh Xi-ay-eát töët hún, vaâ vúái danh nghôa laâ möåt võ àöëc chñnh thò khi àûáng vïì phaái Bö-na-paác, Xi-ay-eát coá thïí khoaác lïn cho toaân böå cöng viïåc möåt caái coá thïí goåi laâ "hònh thûác húåp phaáp". Na-pö-lï-öng taåm thúâi giûä gòn àïí Xi-ay-eát khoãi hiïíu lêìm, vúái Ba-ra cuäng vêåy, vaâ laåi caâng vui loâng àöëi àaäi tûã tïë vúái Xi-ay-eát hún vò sau khi àaão chñnh röìi hùæn cuäng coân coá taác duång trong möåt thúâi gian naâo àoá nûäa.

Vaâo höìi êëy, coá hai ngûúâi àïën yïët kiïën Na-pö-lï-öng maâ ngûúâi àúâi sau phaãi gùæn liïìn tïn tuöíi cuãa hoå vaâo sûå nghiïåp cuãa Na-pö-lï-öng: àoá laâ Tan-lêy-rùng vaâ Phu-sï. Bö-na-paác biïët Tan-lêy-rùng tûâ lêu vaâ coi laâ möåt tïn ùn cùæp, möåt viïn chûác khöng laâm troân nhiïåm vuå, möåt tïn cú höåi trú traáo nhûng rêët thöng minh. ùæt hùèn Tan-lêy-rùng seä baán têët caã nhûäng gò maâ hùæn coá thïí baán àûúåc vúái àiïìu kiïån duy nhêët laâ coá ngûúâi mua, Bö-na-paác khöng nghi ngúâ gò àiïìu àoá caã; vaâ Bö-na-paác thêëy roä hiïån nay khöng Tan-lêy-rùng baán Bö-na-paác cho caác võ àöëc chñnh, maâ traái laåi, Tan-lêy-rùng seä baán Viïån Àöëc chñnh cho Bö-na-paác, mùåc duâ vûâa múái àêy xong hùæn coân laâ böå trûúãng ngoaåi giao cuãa Viïån Àöëc chñnh. Tan-lêy-rùng cung cêëp cho Bö-na-paác rêët nhiïìu taâi liïåu quyá baáu vaâ xuác tiïën maånh meä cöng viïåc. Tûúáng Bö-na-paác rêët tin tûúãng vaâo taâi trñ minh mêîn cuãa nhaâ chñnh trõ naây, coi nhû möåt triïåu chûáng töët khi Tan-lêy-rùng ngoã yá quyïët têm giuáp mònh. Lêìn naây, Tan-lêy-rùng thêåt thaâ vaâ cöng khai laâm viïåc cho Bö-na-paác. Phu-sï cuäng àaä laâm nhû vêåy. Laâ böå

E. Tac Le 76


trûúãng cöng an dûúái thúâi Viïån Àöëc chñnh, Phu-sï àõnh têm vêîn giûä chûác àoá dûúái thúâi Bö-na-paác. Nhû Bö-na-paác àaä biïët, Phu-sï coá möåt àiïím rêët quyá laâ hùæn rêët lo cho tñnh mïånh hùæn nïëu doâng hoå Buöëc-böng trúã laåi. Nguyïn laâ ngûúâi phaái Gia-cö-banh chuã trûúng khuãng böë vaâ àaä biïíu quyïët haânh hònh Lu-i XVI, nïn hònh nhû Phu-sï coá àuã baã àaãm khöng àem baán chuã múái cuãa hùæn cho boån Buöëc-böng. Nhûäng cöng viïåc cuãa Phu-sï àaä àûúåc chêëp nhêån. Boån taâi chuã lúán vaâ boån nhaâ thêìu cöng khai cêëp tiïìn cho Na-pö-lï-öng. Cö-lö, chuã nhaâ bùng, àaä mang àïën möåt luác 500.000 phrùng vaâ hònh nhû ngûúâi chuã tûúng lai cuãa nûúác Phaáp thêëy rùçng luác naây viïåc àoá khöng coá gò àaáng chï traách nïn öng ta àaä rêët vui loâng lêëy söë tiïìn êëy, vò noá seä rêët coá ñch trong möåt cöng viïåc nguy hiïím nhû thïë naây.

Trong khöng khñ raåo rûåc hêìm hêåp cuãa ba tuêìn lïî rûúäi àaä tröi ài, kïí tûâ luác vïì túái Pa-ri àïën cuöåc àaão chñnh, Bö-na-paác tiïëp rêët nhiïìu ngûúâi vaâ luác naây, qua cêu chuyïån cuãa hoå, Bö-na-paác àaä ruát ra àûúåc nhûäng nhêån xeát quyá baáu cho sau naây. Hònh nhû hêìu hïët moåi ngûúâi (trûâ Tan-lêy-rùng) àïìu cho rùçng caái anh lñnh thêm niïn êëy, gaä quên nhên xuêët sùæc nhûng thö baåo êëy, múái 30 tuöíi àaä thùæng nhiïìu trêån, àaä haå àûúåc nhiïìu thaânh quaách, àaä laâm lu múâ têët caã caác võ tûúáng khaác, song laåi chùèng am hiïíu gò mêëy vïì chñnh trõ, vïì dên sûå vaâ hoå àïìu cho rùçng àiïìu khiïín Bö-na-paác cuäng chùèng khoá khùn gò. Àïën luác kïët thuác maân kõch, nhûäng ngûúâi hay khaáo chuyïån vaâ nhûäng ngûúâi giuáp viïåc cuãa Bö-na-paác àaä thêëy úã Bö-na-paác möåt con ngûúâi khaác hùèn. Vaã laå, Bö-na-paác àaä laâm têët caã nhûäng gò coá thïí laâm àûúåc nhùçm laâm cho ngûúâi ta hiïíu lêìm öng ta trong nhûäng tuêìn lïî nguy hiïím àoá. Con sû tûã chùèng theâm nhe nanh, thoâ vuöët quaá súám. Sûå giaã àoâ nheå daå, thêåt thaâ, böå chöåp, ngêy ngö, thêåm chñ keám thöng minh nûäa maâ Bö-na-paác àaä taåo thaânh möåt thûá chiïën thuêåt àang àûúåc thûã thaách êëy àaä àûúåc sûã duång möåt caách röång raäi suöët trong nûãa àêìu Thaáng Sûúng muâ nùm 1799 vaâ àaä thu àûúåc kïët quaã mô maän. Nhûäng tïn nö lïå ngaây mai coi ngûúâi chuã tûúng lai cuãa chuáng nhû möåt cöng cuå töët tònh cúâ maâ coá. Boån chuáng cuäng chùèng giêëu giïëm àiïìu àoá. Coân Bö-na-paác thò laåi biïët rùçng nhûäng ngaây cuöëi cuâng àang tröi qua vaâ trong nhûäng ngaây naây nhûäng keã êëy vêîn coân coá thïí noái chuyïån ngang haâng vúái mònh; Bö-na-paác cuäng coân



biïët rùçng cûá àïí cho chuáng tin nhû vêåy laâ möåt àiïìu quan troång àïën mûác naâo. Nhûng, cuäng nhû bêët cûá bao giúâ, trong viïåc naây, Bö-na-paác vêîn laâ ngûúâi chó huy trûúãng, àûa ra nhûäng huêën lïånh àïí chó àaåo caái kïë hoaåch àaä àûúåc tiïën haânh. Trong nhûäng tuêìn lïî chuêín bõ àoá, Bö-na-paác xûã sûå khön kheáo, taâi tònh àïën nöîi khöng nhûäng quên àöåi, maâ caã thúå thuyïìn vuâng ngoaåi ö luác àêìu cuäng tûúãng rùçng caái viïåc àaä röìi àoá laâ möåt cuöåc àaão chñnh cuãa phe taã cûáu nïìn Cöång hoaâ khoãi tay boån baão hoaâng. "Àoá laâ võ tûúáng cuãa Thaáng Haái nho, ngûúâi àaä trúã vïì àïí cûáu nïìn Cöång hoaâ!". Ngûúâi ta àöìn àaåi nhû vêåy (vaâ àoá cuäng laâ caái chuyïån maâ Bö-na-paác tòm caách àùåt ra) trûúác vaâ sau cuöåc àaão chñnh.

Cuöåc àaão chñnh naây àaä mang laåi cho Bö-na-paác uy quyïìn tuyïåt àöëi vaâ thûúâng àûúåc goåi tùæt laâ ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ (ngaây 9 thaáng 11) mùåc duâ noá chó múái bùæt àêìu tûâ ngaây 18 vaâ haânh àöång quyïët àõnh laåi xaãy ra ngaây höm sau, tûác laâ ngaây 10 thaáng 11 nùm 1799.

Cöng viïåc tiïën haânh cûåc kyâ thuêån lúåi khöng nhûäng chó vò coá hai viïn àöëc chñnh (Xi-ay-eát vaâ Rö-giï Àuy-cö-ï) vaâ thûá tû (Mu-lanh) àaä bõ Phu-sï - con ngûúâi vö cuâng gian ngoan vaâ xaão quyïåt, àõnh têm nhên cuöåc àaão chñnh naây giaânh lêëy ghïë böå trûúãng cöng an - lûâa phónh vaâ gaåt gêîm (coá leä viïåc naây khöng coá). Chó coân laåi Ba-ra, tûå àùæc cho rùçng ngûúâi ta seä chùèng laâm àûúåc viïåc gò nïëu khöng coá mònh vaâ giûä thaái àöå chúâ àúåi. ÚÃ Haå nghõ viïån vaâ Thûúång nghõ viïån, nhiïìu nghõ sô coá thïë lûåc àaä àaánh húi thêëy êm mûu naây vaâ cuäng coá thïí möåt vaâi ngûúâi àaä biïët roä; nhiïìu ngûúâi khaác chó biïët lú mú, nhûng coá thiïån caãm, vò hoå cho rùçng röët cuöåc àêy chùèng qua chó laâ möåt sûå thay àöíi nhên vêåt maâ thöi.

Maäi àïën höm trûúác ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ múái dûát khoaát

phên cöng cuå thïí. Saáu giúâ saáng höm àoá, trong nhaâ Bö-na-paác vaâ úã caác phöë xung quanh àêëy, caác tûúáng lônh vaâ sô quan bùæt àêìu àïën chêåt nñch. Luác àoá quên baão vïå Pa-ri coá 7.000 ngûúâi, Bö-na-paác hoaân toaân tin cêåy vaâo àöåi quên àoá, vaâ chûáng 1.500 binh lñnh chõu traách nhiïåm baão vïå Viïån Àöëc chñnh vaâ hai viïån lêåp phaáp laâ Haå

E. Tac Le 78


nghõ viïån vaâ Thûúång nghõ viïån. Khöng cêìn àùåt ra giaã thuyïët rùçng àöåi quên àoá seä cêìm vuä khñ chöëng laåi Bö-na-paác. Tuy vêåy, àiïìu töëi quan troång laâ ngay tûâ luác àêìu àaä cêìn phaãi che giêëu thûåc chêët cuãa viïåc naây, vaâ khöng àïí caánh "Gia-cö-banh", tûác laâ caánh taã cuãa Haå nghõ viïån àïën phuát quyïët àõnh coá thïí kïu goåi binh lñnh àûáng lïn "baão vïå nïìn Cöång hoaâ". Nhû vêåy laâ moåi viïåc àïìu àaä àûúåc böë trñ àïën nöîi tûúãng nhû chñnh hai viïån lêåp phaáp àaä múái Bö-na-paác lïn nùæm chñnh quyïìn. Taãng saáng ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, sau khi têåp húåp quanh mònh caác tûúáng lônh àùåc biïåt tin cêín (Muy-ra vaâ Lo-cleác, caã hai àïìu laâ em rïí cuãa Bö-na-paác, Beác-na-àöët, Mùæc-àö-nan vaâ vaâi ngûúâi khaác) vaâ möåt söë sô quan àûúåc Bö-na-paác múâi àïën, Bö-na-paác àaä baáo cho hoå biïët laâ àaä àïën ngaây cêìn phaãi "cûáu lêëy nïìn Cöång hoaâ". Caác tûúáng lônh vaâ sô quan àïìu cam àoan chõu traách nhiïåm hoaân toaân vïì quên lñnh cuãa hoå. Xung quanh nhaâ Bö-na-paác, quên lñnh cuãa hoå àaä xïëp thaânh haâng nguä chónh tïì. Bö-na-paác àúåi caái àaåo luêåt maâ baån beâ vaâ möåt söë tay chên cuãa Bö-na-paác vûâa bûác Thûúång nghõ viïån, àûúåc cêëp töëc triïåu têåp tûâ saáng, phaãi biïíu quyïët.

Trong phiïn hoåp cuãa Thûúång nghõ viïn, bao göìm phêìn lúán nhûäng àaåi biïíu cuãa têìng lúáp trung vaâ àaåi tû saãn, möåt tïn Cooác- nï naâo àoá, möåt keã hïët loâng suâng baái Bö-na-paác, àaä cöng böë sûå phaát hiïån àûúåc "möåt êm mûu ghï gúám cuãa boån khuãng böë": "nïìn Cöång hoaâ vaâ böå xûúng cuãa noá seä rúi vaâo tay luä cuá voå vaâ chuáng seä tranh giaânh xêu xeá nhûäng chên tay trú xûúng", nhûäng cêu êëy, lúâ múâ, tröëng röîng vaâ huïnh hoang, khöng phaát hiïån àûúåc àiïím gò cuå thïí, khöng chó tïn ai, àaä àûa àïën viïåc àïì nghõ Thûúång nghõ viïån ra ngay möåt àaåo luêåt quyïët àõnh Thûúång nghõ viïån cuäng nhû Haå nghõ viïån (maâ ngûúâi ta cuäng khöng cêìn hoãi yá kiïën) phaãi di chuyïín àïën Xanh Clu, vaâ nhiïåm vuå trêën aáp caái "êm mûu ghï gúám" àoá àûúåc giao cho tûúáng Bö-na-paác, töíng chó huy têët caã caác lûåc lûúång vuä trang cuãa thuã àö vaâ caác vuâng lên cêån. Àaåo luêåt êëy àûúåc nhûäng ngûúâi biïët roä muåc àñch cuãa noá cuäng nhû nhûäng ngûúâi àïën luác êëy múái biïët, biïíu quyïët möåt caách röåi vaä. Khöng möåt ai daám chöëng laåi. Àaåo l uêåt àûúåc tûác khùæc chuyïín àïën tay Bö-na-paác.

Taåi sao Bö-na-paác laåi cêìn phaãi chuyïín hai viïån lêåp phaáp àïën Xanh Clu trûúác röìi múái boáp chïët chuáng sau? Trong trûúâng húåp naây,



phaãi kïí àïën nhûäng kyá ûác vaâ nhûäng êën tûúång, di saãn nhûäng nùm caách maång vô àaåi. Trong trñ tûúãng tûúãng cuãa lúáp ngûúâi êëy, nhûäng phuát kinh khuãng, tuy nay àaä xa song vêîn coân roä neát, nhûäng phuát maâ àöng àaão quêìn chuáng nhên dên ngoaåi ö, duâ àûáng trûúác bêët cûá möåt baåo lûåc naâo cuäng àïìu chöëng laåi ngay; nhûäng phuát maâ tûâ miïång caác nghõ sô bõ àe doaå giaãi taán coân ngên vang cêu noái sau àêy: "Vïì baão vúái chuáa cuãa öng rùçng boån töi úã àêy laâ tuên theo yá chñ cuãa nhên dên vaâ boån töi seä chó ra khoãi núi àêy bùçng sûác maånh cuãa lûúäi lï". Öng chuáa àaä khöng daám duâng túái lûúäi lï, vaâ chñnh nhûäng lûúäi lï êëy àaä quay laåi phaá nguåc Ba-xti. Ngûúâi ta cuäng coân nhúá nhên dên àaä laâm thïë naâo àïí kïët liïîu möåt chñnh thïí quên chuã giaâ cöîi haâng 1.500 nùm, àïí àeâ beå p boån Gi-röng-àanh, vaâ lêìn cuöëi cuâng, vaâo Thaáng Àöìng coã nùm 1795, nhên dên àaä laâm nhû thïë naâo khi bïu àêìu möåt uyã viïn Höåi nghõ Quöëc ûúác Thaáng Noáng trïn möåt ngoån giaáo vaâ giú lïn cho nhûäng keã coân laåi trong Höåi nghõ Quöëc ûúác xem, khiïën ngûúâi hoå laånh toaát ài vò khiïëp súå... Duâ coá tûå tin àïën àêu, Bö-na-paác cuäng thêëy rùçng laâm úã Pa-ri nhûäng àiïìu maâ Bö-na-paác àõnh laâm ùæt seä nguy hiïím, chûá khöng nhû laâm úã möåt thõ trêën nhoã, núi chó coá caái biïåt thûå ngoaåi ö cuãa vua chuáa Phaáp laâ truå súã duy nhêët quan troång.

Cöng viïåc àaä àûúåc tiïën haânh àuáng nhû yá Bö-na-paác mong muöën: caái maä ngoaâi húåp phaáp àûúåc tön troång, vaâ chiïíu theo àaåo luêåt, Bö-na-paác tuyïn böë cho quên àöåi biïët laâ tûâ nay trúã ài hoå thuöåc quyïìn chó huy cuãa öng ta vaâ hoå phaãi "höå töëng" hai viïån ài àïën Xanh Clu.

Trûúác hïët, Bö-na-paác àûa quên àöåi àïën Tuy-lú-ri, núi Thûúång nghõ viïn àûúng hoåp, cho bao vêy xung quanh röìi vaâo phoâng hoåp cuâng vúái möåt söë sô quan hêåu cêån. Trûúác àêy cuäng nhû vïì sau naây, khöng bao giúâ Bö-na-paác coá taâi noái trûúác cöng chuáng, trûâ trûúác binh lñnh, nïn Bö-na-paác àaä tuyïn böë vaâi cêu rúâi raåc nhû sau: "Chuáng ta muöën coá möåt nïìn Cöång hoaâ xêy dûång trïn tûå do, bònh àùèng, trïn nhûäng nguyïn tùæc thiïng liïng cuãa quöëc dên àaåi biïíu. Chuáng ta seä coá, töi xin cam àoan nhû vêåy!". Nhûng, bêy giúâ cuäng chùèng cêìn àïën taác duång cuãa taâi huâng biïån nûäa. Taâi huâng biïån

E. Tac Le 80


trong chöën nghõ trûúâng trûúác kia àaä tûâng giûä möåt vai troâ to lúán trong nûúác Phaáp caách maång tûâ nay seä vônh viïîn im húi lùång tiïëng.

Sau àoá ra phöë, Bö-na-paác àaä thêëy quên tiïìn vïå cuãa öng ta, vaâ hoå hoan hö êìm ô. Luác naây möåt chuyïån bêët ngúâ àaä xaãy ra. Möåt gaä Böët-tö naâo àoá do Ba-ra phaái ài àang tiïën àïën gêìn Na-pö-lï-öng, luác naây Ba-ra rêët lo lùæng vò chûa thêëy Na-pö-lï-öng cho goåi mònh.

Vûâa chúåt thêëy Böët-tö, Bö-na-paác àaä la mùæng túái têëp, nhûng thûåc ra laâ àïí mùæng Viïån Àöëc chñnh: "Caác ngûúâi àaä laâm àûúåc gò cho caái nûúác Phaáp vö cuâng huy hoaâng maâ ta àaä àïí laåi cho caác ngûúâi. Ta àïí laåi cho caác ngûúâi hoaâ bònh, thò nay ta gùåp laåi chiïën tranh! Ta àïí laåi cho caác ngûúâi chiïën thùæng, thò nay ta gùåp phaãi nhûäng caãnh ruãi ro! Ta àïí laåi cho caác ngûúâi haâng triïåu phrùng vaâng cuãa nûúác YÁ thò nay àêu àêu ta cuäng gùåp laåi nhûäng luêåt lïå cûúäng àoaåt vaâ sûå cuâng khöí! Caác ngûúâi àaä laâm gò cho haâng chuåc vaån quên Phaáp maâ ta tûâng biïët roä hoå, hoå laâ nhûäng baån chiïën thùæng cuãa ta? Hoå àaä chïët caã röìi!". Sau àoá, Bö-na-paác nhùæc laåi laâ öng ta muöën nïìn Cöång hoaâ àûúåc xêy dûång trïn nhûäng cú súã cuãa "quyïìn bònh àùèng, àaåo àûác, quyïìn tûå do cöng dên vaâ quyïìn tûå do chñnh trõ".

Viïån Àöëc chñnh, cú quan chêëp chñnh töëi cao cuãa nïìn Cöång hoaâ, àaä bõ thuã tiïu khöng möåt chuát khoá khùn, vaâ cuäng chùèng cêìn phaãi bùæn giïët hay bùæt búá möåt ai: Xi-ay-eát vaâ Rö-giï Àuy-cö thò àaä nùçm trong êm mûu, Gö-ni-ï vaâ Mu-lanh, thêëy têët caã àïìu tan vúä, àaä ài theo binh lñnh àïën Xanh Clu. Coân laåi Ba-ra "àïí thuyïët phuåc" y laâm ngay àún xin tûâ chûác. Biïët rùçng Bö-na-paác quyïët àõnh khöng duâng mònh. Ba-ra àaä laâm ngay àiïìu ngûúâi ta yïu cêìu. Vûâa ngoã yá muöën ruát lui àúâi hoaåt àöång chñnh trõ àïí trúã vïì quï hûúng söëng êín dêåt vaâ bònh thaãn úã núi thön daä, lêåp tûác Ba-ra àûúåc kyå binh cêån vïå höå töëng vïì núi úã múái. Thïë laâ con ngûúâi trûúác àêy tûâng lûâa döëi moåi ngûúâi, nay àöåt nhiïn àïën lûúåt mònh bõ lûâa döëi, àaä vônh viïîn biïën khoãi vuä àaâi chñnh trõ.

Nhû vêåy laâ Viïån Àöëc chñnh àaä hoaân toaân bõ thuã tiïu. Chiïìu ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, caác uyã viïn phuå traách quaãn trõ haânh chñnh cuãa hai viïån àïìu coá mùåt úã Xanh Clu. Bêy giúâ coân phaãi thanh toaán nöët hai viïån naây. Mùåc duâ hai viïån àaä bõ phaáo binh, kyå binh



cêån vïå cuãa Bö-na-paác bao vêy chùåt cheä, àaä hoaân toaân trong tay Bö-na-paác, nhûng Bö-na-paác vêîn muöën laâm thïë naâo àïí baãn thên hai viïån tûå nhêån thêëy mònh bêët lûåc, tuyïn böë tûå giaãi taán vaâ giao laåi quyïìn haânh cho Bö-na-paác. yá muöën thûåc hiïån nhûäng kïë hoaåch cuãa mònh dûúái nhûäng hònh thûác ñt nhiïìu coá tñnh chêët húåp phaáp, noái chung khöng phaãi laâ àùåc àiïím cuãa Na-pö-lï-öng. Nhûng lêìn àoá, nïëu nhû ngay tûâ àêìu maâ Na-pö-lï-öng cöng böë thùèng vúái binh lñnh caái kïë hoaåch thuã tiïu hiïën phaáp bùçng baåo lûåc thò laâm sao coá thïí baão àaãm tuyïåt àöëi àûúåc rùçng trong binh lñnh khöng coá nhûäng ngûúâi hoang mang, do dûå. Vêåy thò, cuäng laâ àïí cöng viïåc tiïën haânh thuêån lúåi vaâ nhanh choáng hún, khöng nïn duâng baåo lûåc àïí giaãi quyïët vêën àïì. nhûng nïëu laâm nhû thïë khöng àûúåc thò chó khi àoá múái duâng àïën lûúäi lï. 30.000 quên trong söë nhûäng baån chiïën àêëu cuãa Bö-na-paác hiïån coân àang úã Ai Cêåp, bêån laâm nhiïåm vuå chiïëm àoáng àêët nûúác êëy. Binh lñnh trûúác kia àaä tham dûå chiïën dõch nûúác YÁ chûa coá àuã mùåt. Cuäng cêìn phaãi àïëm xóa àïën söë ngûúâi chûa hïì biïët coân ngûúâi Bö-na-paác vaâ Bö-na-paác cuäng chùèng hïì biïët hoå.

Lïånh phên taán quên àöåi àoáng raãi tûâ Pa-ri àïën Xanh Clu cuãa Bö-na-paác àûúåc truyïìn ra vaâ chêëp haânh ngay tûâ saáng súám. Dên Pa-ri toâ moâ theo doäi sûå di chuyïín cuãa caác tiïíu àoaân, àoaân xe vaâ àoaân ngûúâi ài böå daâi dùåc tûâ thuã àö àïën Xanh Clu. Vïì thaái àöå cuãa thúå thuyïìn úã caác vuâng ngoaåi ö thò ngûúâi ta kïí laåi rùçng: hoå vêîn laâm viïåc nhû thûúâng lïå vaâ ngûúâi ta khöng nhêån thêëy möåt dêëu hiïåu xao xuyïën gò caã. Trong nhûäng khu trung têm, thónh thoaãng vang lïn tiïëng hö: "Bö-na-paác muön nùm", nhûng dên chuáng noái chung giûä thaái àöå chúâ àúåi. Ngaây 18, rêët nhiïìu nghõ sô chûa coá mùåt úã Xanh Clu, söë àöng àaä àïí àïën ngaây 19 múái túái, ngaây quy àõnh cho phiïn hoåp thûá nhêët.

Saáng súám ngaây thûá hai vaâ laâ ngaây cuöëi cuâng cuãa cuöåc àaão chñnh, tûúáng Bö-na-paác coá khaá nhiïìu möëi lo êu quan troång. Àuáng chiïìu ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, hai trong ba cú quan töëi cao cuãa chïë àöå Cöång hoaâ àaä bõ thuã tiïu; Viïån Àöëc chñnh khöng coân nûäa. Thûúång nghõ viïån àaä chõu khuêët phuåc vaâ sùén saâng xin tûå giaãi taán. Nhûng coân phaãi thuã tiïu nöët viïån dên biïíu, tûác Haå nghõ viïån. Vaâ trong Haå nghõ viïån coá chûâng 200 ghïë thuöåc phaái Gia-cö-banh, höåi

E. Tac Le 82


viïn cuãa "Höåi nhûäng ngûúâi baån cuãa Tûå do vaâ Bònh àùèng" àaä bõ Xi-ay-eát giaãi taán. Thêåt ra, coá möåt söë höåi viïn àaä sùén saâng baán mònh vò quyïìn lúåi hoùåc sùén saâng àêìu haâng vò súå haäi, nhûng úã àoá cuäng coân coá nhiïìu ngûúâi toã ra coá phêím chêët khaác, àoá laâ nhûäng ngûúâi söëng soát sau nhûäng trêån baäo taáp lúán cuãa caách maång, nhûäng ngûúâi àaä coi viïåc chiïëm nguåc Ba-xti, viïåc lêåt döí chïë àöå quên chuã, viïåc àêëu tranh chöëng boån phaãn böåi, khêíu hiïåu "tûå do, bònh àùèng hay laâ chïët" khöng phaãi laâ nhûäng danh tûâ vö nghôa. Coá nhûäng ngûúâi coi thûúâng tñnh maång mònh cuäng nhû tñnh maång cuãa ngûúâi khaác vaâ hoå noái rùçng nïëu coá thïí àûúåc, cêìn phaãi giïët boån baåo chuáa bùçng maáy cheám, nïëu khöng thò cuäng bùçng lûúäi dao gùm cuãa Ba-rau-tuát.

Suöët ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, coá nhiïìu cuöåc höåi hoåp bñ mêåt cuãa caánh taã (phaái Gia-cö-banh) nhûng hoå khöng biïët phaãi laâm gò. Luä tay sai cuãa Bö-na-paác, cuäng coá caã nhûäng tïn mêåt thaám, àaä chui àûúåc vaâo trong haâng nguä cuãa phaái naây, luön luön laâm cho hoå bõ laåc hûúáng, chuáng quaã quyïët rùçng àoá khöng phaãi chó laâ nhûäng phûúng phaáp nhùçm àaánh tan nguy cú baão hoaâng. Nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh àaä nghe chuáng vaâ chó coân biïët tin lúâi chuáng laâ thêåt. Saáng ngaây 19 Thaáng S ûúng muâ, khi hoå àïën hoåp úã lêu àaâi Xanh Clu thò haâng nguä cuãa hoå röëi loaån. Nhûng coá möåt söë ngûúâi àaä möîi luác möåt phêîn nöå söi suåc thïm.

Saáng höm êëy, Bö-na-paác trïn xe boã mui tûâ Pa-ri àïën Xanh Clu cuâng vúái nhûäng ngûúâi thên cêån, coá kyå binh höå vïå.

Vûâa túái núi, Bö-na-paác àaä biïët laâ trong Haå nghõ viïån coá nhiïìu ngûúâi cöng phêîn ra mùåt khi thêëy binh lñnh têåp trung vêy quanh lêu àaâi, vaâ hoå giêån dûä phaãn àöëi, coi viïåc di chuyïín hai viïån túái caái "laâng" Xanh Clu naây laâ phi lyá vaâ hoå khöng thïí hiïíu àûúåc, hoå noái thùèng ra rùçng bêy giúâ hoå àaä biïët roä yá àöì cuãa Bö-na-paác. Ngûúâi ta kïí laåi rùçng, hoå cho Bö-na-paác laâ keã gian huâng, chuyïn quyïìn vaâ thûúâng thûúâng hoå goåi laâ tïn ùn cûúáp. Luác àêìu Bö-na-paác húi nao nuáng, nhûng sau khi ài duyïåt àöåi nguä thò öng ta lêëy laâm maän nguyïån.

Vaâo höìi möåt giúâ chiïìu, hai viïån khai höåi úã hai phoâng khaác nhau. Bö-na-paác vaâ caác baån cuãa öng ta ngöìi úã phoâng bïn chúâ àúåi



hai viïån biïíu quyïët àaåo luêåt giao cho tûúáng Bö-na-paác thaão baãn hiïën phaáp múái, sau àoá hai viïån múái giaãi taán. Nhûng haâng giúâ àaä tröi qua, baãn thên Thûúång nghõ viïån vêîn khöng quyïët àõnh àûúåc gò, vaâ trong tònh traång böëi röëi, viïån cuäng àaä biïíu löå yá muöën - tuy rùçng chêåm chïî vaâ e deâ - chöëng laåi nhûäng mûu toan bêët húåp phaáp êëy. Boáng chiïìu thaáng Mûúâi möåt àaä àöí xuöëng. Bö-na-paác phaãi quyïët àõnh haânh àöång ngay tûác khùæc, nïëu khöng cöng cuöåc seä bõ thêët baåi. Luác böën giúâ chiïìu, Bö-na-paác thònh lònh vaâo phoâng hoåp cuãa Thûúång nghõ viïån. Trong khöng khñ im lùång nhû chïët, Bö-na-paác diïîn thuyïët, yá tûá lúâi leä coân röëi rùæm vaâ rúâi raåc hún caã ngaây höm trûúác. Àaåi àïí Bö-na-paác yïu cêìu Thûúång nghõ viïån phaãi coá nhûäng quyïët àõnh mau leå , vaâ öng ta àïën àêy àïí giuáp Thûúång nghõ viïån thoaát khoãi nhûäng nguy cú àang treo trïn àêìu hoå, röìi Bö-na-paác noái thïm: "Ngûúâi ta àaä vu khöëng töi quaá nhiïìu, ngûúâi ta noái àïën Xï-da, ngûúâi ta noái àïën Cröm-oen", trong khi êëy thò, traái laåi, Bö-na-paác muöën cûáu vaän tûå do, trong luác àaä khöng coân chñnh phuã nûäa. "Töi àêu phaãi laâ möåt tïn quyã quyïåt; caác ngaâi àaä biïët töi... Nïëu töi laâ möåt tïn gian huâng thò xin múâi têët caã caác ngaâi haäy laâ Ba-raut-tuát". Röìi Bö-na-paác múâi caác àaåi biïíu cûá cêìm dao gùm àêm chïët öng ta nïëu öng ta mûu haåi àïën nïìn Cöång hoaâ. Ngûúâi ta traã lúâi Bö-na-paác bùçng nhûäng tiïëng la oá êìm ô. Vaâ sau khi phun ra nhûäng lúâi doaå naåt, sûåc nhúá ra mònh coá lûåc lûúång vuä trang, Bö-na-paác beân ra khoãi phoâng hoåp cuãa Thûúång nghõ viïån, khöng thu àûúåc àiïìu mong muöën, tûác laâ àaåo luêåt trao quyïìn haânh cho öng ta. Tònh hònh cöng viïåc coá veã xêëu vaâ coá thïí trúã nïn rêët xêëu: Bö-na-paác phaãi laâm cho ra chuyïån vúái Haå nghõ viïån, vaâ ùæt hùèn laâ trong caánh taã Gia-cö-banh seä xuêët hiïån möåt tay thûåc sûå cuâng cúä vúái Ba-raut-tuát.

Bö-na-paác àem theo möåt nhoám lñnh cêån vïå. Nhûng söë lñnh naây ñt quaá, khöng thïí àêíy luâi àûúåc söë àöng ngûúâi nhêët tïì xöng vaâo àaánh Bö-na-paác, àiïìu naây rêët coá thïí xaãy ra lùæm. Trong söë nhûäng ngûúâi khaác nûäa, Bö-na-paác mang theo caã tûúáng Ö-giú-rö laâ ngûúâi dûúái quyïìn chó huy cuãa öng ta trong thúâi gian xêm chiïëm nûúác YÁ. Khi ài àïën phoâng hoåp, Bö-na-paác ngoaãnh vïì phña Ö-giú-rö noái rùçng: "Ö-giú-rö, haäy nhúá àïën trêån aác-cö-lú". Bö-na-paác nhúá àïën phuát kinh khuãng àoá, phuát maâ Bö-na-paác lao mònh dûúái laân mûa

E. Tac Le 84


àaån cuãa quên aáo àïí chiïëm cêìu. Vaâ, thûåc ra, möåt phuát tûúng tûå nhû thïë àang tiïën gêìn. Bö-na-paác múã cûãa vaâ bûúác lïn ngûúäng. Nhûäng tiïëng la heát dûä döåi, àiïn giêån nöíi lïn êìm êìm àïí tiïëp Bö-na-paác: "Àaã àaão tïn tûúá cûúáp! Àaã àaão tïn baåo ngûúác Cho ra ngoaâi phaáp luêåt! Cho ra ngoaâi phaáp ngay lêåp tûác!". Möåt nhoám àaåi biïíu sêën söí túái Bö-na-paác, nhiïìu baân tay vung túái Bö-na-paác, ngûúâi nùæm cöí aáo, ngûúâi tòm caách tuám lêëy cöí Bö-na-paác. Möåt àaåi biïíu lêëy hïët sûác giaáng möåt quaã àêëm vaâo vai Bö-na-paác. Bö-na-paác chùèng hïì tröåi hún ai vïì mùåt thïí lûåc, voác ngûúâi gêìy goâ beá nhoã, dïî bõ kñch àöång, thónh thoaãng laåi nhû bõ ngêët, bõ caác võ dên biïíu àang thõnh nöå laâm cho gêìn nhû tùæc thúã. Vaâi ngûúâi lñnh cêån vïå cöë xöng àûúåc àïën bao xung quanh mònh Bö-na-paác, nhûng luác êëy öng ta àaä bõ túi búâi; hoå àûa àûúåc öng ta ra khoãi phoâng hoåp. Caác àaåi biïíu cùm phêîn trúã vïì chöî, vûâa la heát giêån dûä àoâi biïíu quyïët kiïën nghõ àûa tûúáng Bö-na-paác ra ngoaâi phaáp luêåt.

Höm àoá, Haå nghõ viïån do Luy-xiïng Bö-na-paác, em Na-pö-lï-öng, chuã toaå vaâ Luy-xiïng Bö-na-paác cuäng laâ keã tham gia êm mûu. Hoaân caãnh àoá àaä giuáp möåt caách àùæc lûåc cho cöng viïåc cuãa Bö-na-paác thùæng l úåi. Lêëy laåi tinh thêìn vaâ sau khi maân kõch kinh khuãng àoá xaãy ra, Bö-na-paác dûát khoaát quyïët àõnh queát saåch Haå nghõ viïån bùçng vuä lûåc, nhûng trûúác hïët phaãi àûa bùçng àûúåc Luy-xiïng ra khoãi phoâng hoåp. Na-pö-lï-öng àaä laâm naây chùèng khoá khùn gò lùæm. Khi Luy-xiïng àïën àûúåc vúái Na-pö-lï-öng, Na-pö-lï-öng baão Luy-xiïng ài hö haâo quên sô, tuyïn böë vúái hoå rùçng tñnh maång chuã soaái cuãa hoå àang nguy khöën vaâ kïu goåi hoå haäy giaãi phoáng cho tuyïåt àaåi àa söë haå nghõ sô "khoãi tay möåt nhoám cuöìng daåi". Thïë laâ, nïëu trong binh sô coân coá chuát nghi ngúâ cuöëi cuâng gò vïì tñnh chêët bêët húåp phaáp cuãa viïåc thuã tiïu Quöëc höåi bùçng vuä lûåc thò nay àaä hïët. Möåt höìi tröëng vang lïn, vaâ lñnh cêån vïå, do Muy-ra chó huy, xöng vaâo chiïëm lêëy cung àiïån.

Theo lúâi nhûäng ngûúâi àûúåc chûáng kiïën thò trong khi tiïëng tröëng trêån liïn höìi thuác giuåc xung phong ngûúâi ta nghe thêëy trong söë nghõ sô coá tiïëng goåi khaáng cûå vaâ chïët taåi chöî. Cûãa múã, lñnh cêån vïå, lûúäi lï chôa thùèng, uâa vaâo phoâng, nhanh choáng taãn ra khùæp chöî, queát saåch trong nhaáy mùæt. Tröëng vêîn àöí liïn höìi aát têët caã moåi thûá



tiïëng. Caác võ àaåi biïíu boã tröën hïët, ngûúâi chaåy qua cûãa, ngûúâi thò múã hoùåc phaá cûãa àïí nhaãy ra sên. Têën kõch diïîn ra chó tûâ ba àïën nùm phuát. Lïånh truyïìn ra laâ khöng àûúåc giïët hoùåc bùæt caác võ àaåi biïíu. Khi àaä chaåy thoaát ra ngoaâi, caác àaåi biïíu cuãa Haå nghõ viïån thêëy mònh àûáng úã giûäa quên àöåi àang vêy quanh böën bïì cung àiïån. aát caã tiïëng tröëng, tiïëng heát êìm êìm nhû sêëm cuãa Muy-ra truyïìn xuöëng cho àöåi cêån vïå: "Töëng cöí têët caã boån naây ra ngoaâi kia". Nhûäng tiïëng êëy àaä vang àïën tai caác àaåi biïíu. Qua nhûäng cuöën "Kyá ûác" cuãa hoå, chuáng ta àûúåc biïët rùçng möåt söë lúán trong caác võ àaåi biïíu àaä suöët àúâi khöng thïí quïn àûúåc cêu noái àoá.

Möåt yá kiïën, coá leä do Luy-xiïng gúåi, àaä àïën trong oác Bö-na-paác. Binh lñnh böîng nhiïn nhêån àûúåc lïånh toám bùæt lêëy ñt ngûúâi trong söë caác àaåi biïíu àang chaåy tröën khùæp tûâ phña vaâ dêîn hoå vïì cung àiïån; sau àoá, Bö-na-paác quyïët àõnh cuâng vúái caác àaåi biïíu bõ bùæt múã möåt "phiïn hoåp cuãa Haå nghõ viïån", Bö-na-paác ra lïånh cho hoå phaãi biïíu quyïët thöng qua àaåo luêåt thaânh lêåp chïë àöå Töíng taâi. Möåt söë trong boån hoå, àûúåc thu nhùåt úã trïn àûúâng hoùåc úã caác haâng quaán vaâ àûúåc àûa vïì cung àiïån, run cêìm cêåp vò súå, vò mûa, vò reát, àaä laâm ngay têët caã nhûäng gò maâ ngûúâi ta yïu saách. Cuöëi cuâng ngûúâi ta thaã hoå ra, sau khi hoå àaä biïíu quyïët tûå giaãi taán.

Buöíi töëi, taåi möåt cùn buöìng lúâ múâ trong àiïån Xanh Clu, Thûúång nghõ viïån, khöng cêìn baân caäi, àaä ra möåt àaåo luêåt trao quyïìn töëi cao cuãa nïìn Cöång hoaâ cho ba ngûúâi, goåi laâ caác Töíng taâi. Bö-na-paác, Xi-ay-eát vaâ Rö-giú Àuy-cö àûúåc chó àõnh vaâo nhûäng chûác vuå àoá, vò Bö-na-paác nhêån thêëy rùçng: vaâo luác naây maâ àaä giaânh ngay chûác chuã tïí duy nhêët laâ khöng húåp thúâi, nhûng Bö-na-paác àaä quyïët àõnh trûúác laâ seä biïën chûác Töíng taâi cuãa mònh thaânh möåt nïìn chuyïn chñnh thêåt àuáng vúái nghôa cuãa noá. Bö-na-paác cuäng biïët hai viïn àöìng sûå cuãa mònh seä khöng àoáng vai troâ gò àaáng kïí vaâ sûå khaác nhau duy nhêët giûäa hai ngûúâi àoá laâ Àuy-cö, con ngûúâi keám tïë nhõ, ngay bêy giúâ cuäng biïët roä laâ nhû vêåy, coân Xi-ay-eát, con ngûúâi sêu sùæc, kñn àaáo, hiïån coân chûa biïët gò vïì àiïìu àoá, nhûng chùèng bao lêu röíi cuäng seä nhêån ra àûúåc.

Nûúác Phaáp àaä nùçm dûúái chên Bö-na-paác. Hai giúâ saáng, ba võ Töíng taâi laâm lïî tuyïn thïå trung thaânh vúái nïìn Cöång hoaâ. Àïm

E. Tac Le 86


khuya, Bö-na-paác lïn xe rúâi Xanh Clu, coá Bu-riïn ài cuâng. Bö-na-paác trêìm lùång vaâ vïì àïën têån Pa-ri múái noái möåt vaâi lúâi.

Chuá Thñch : . Cêu noái cuãa Mi-ra-bö. Ngaây 17-6-1789, caác àaåi biïíu Àùèng

cêëp thûá ba tûå tuyïn böë hoåp thaânh Quöëc höåi, vò leä àùèng cêëp naây bao göìm 90% dên söë Phaáp. Vúái àûúâng löëi caách maång, hoå tûå tuyïn böë laâ coá quyïìn lûåc töëi cao.

Ngaây 23-6-1789, vua Phaáp Lu-i XVI àöëi phoá quyïët liïåt: y triïåu têåp höåi nghõ, hùm doaå vaâ tuyïn böë huyã boã têët caã nhûäng quyïët nghõ cuãa Quöëc höåi, röìi ra lïånh cho caác àaåi biïíu hoåp riïng theo àùèng cêëp. Tùng lûä vaâ quyá töåc theo lïånh Àùèng cêëp thûá ba vêîn ngöìi yïn taåi chöî. Möåt viïn quan àïën nhùæc laåi lïånh nhaâ vua. Àaåi biïíu cuãa giai cêëp tû saãn bêëy giúâ laâ Mi-ra-bö àaä theát lïn cêu noái nöíi tiïëng kïí trïn. Möåt àaåi biïíu khaác laâ Xi-ay-eát àïì nghõ: "Vaâo chûúng trònh nghõ sûå ài thöi". Thïë laâ Quöëc höåi laåi tiïëp tuåc laâm viïåc, trûúác sûå bêët lûåc cuãa nhaâ vua.

. Maác-cuát Ba-rau-tuát (Marcus Ba-rautus): chaáu cuãa Lu-xi-uát Ba-rau-tuát, möåt trong nhûäng ngûúâi àaä thiïët lêåp nûúác Cöång hoaâ La Maä cöí àaåi, Maác-cuát Ba-raut-tuát àûúåc Giuyn Xï-da - danh tûúáng vaâ nhaâ chñnh trõ nöíi danh cuãa La Maä cöí àaåi - nhêån laâm con vaâ luön àûúåc Xï-da che chúã. Nhûng Maác-cuát àaä aám saát Xï-da úã giûäa Thûúång nghõ viïån. Tûâ àoá, tïn tuöíi Maác-cuát Ba-rau-tuát àûúåc duâng àïí chó nhûäng ngûúâi chöëng àöëi mûu saát.



NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÊÌU CUÃA NHAÂ ÀÖÅC TAÂI 1799 - 1800

Kïí tûâ chiïìu ngaây 19 Thaáng Sûúng muâ, úã Xanh Clu, khi Muy-

ra baáo caáo lïn Na-pö-lï-öng rùçng phoâng hoåp cuãa Haå nghõ viïån àaä àûúåc queát saåch vaâ cöng viïåc tiïën haânh töët àeåp, thò tûúáng Bö-na-paác àaä trúã thaânh võ chuáa tïí àöåc tön cuãa nhên dên Phaáp trong suöët 15 nùm trúâi. Duâ trong nùm nùm àêìu, Na-pö-lï-öng tûå xûng laâ àïå nhêët Töíng taâi, vaâ 10 nùm sau laâ hoaâng àïë, duâ nûúác Phaáp thoaåt tiïn goåi laâ möåt nûúác Cöång hoaâ vaâ vïì sau laâ möåt àïë quöëc thò nûúác Phaáp cuäng khöng thay àöíi gò vïì thûåc chêët, kïí caã vïì nïìn taãng xaä höåi cuãa chïë àöå múái cuäng nhû vïì baãn chêët cuãa nïìn chuyïn chñnh quên phiïåt Na- pö-lï-öng. Nïìn chuyïn chñnh cuãa giai cêëp tû saãn phaãn caách maång àaä àûúåc thiïët lêåp nhû vêåy àoá, nïìn chuyïn chñnh cuãa caái giai cêëp trong khi ài tòm lúåi nhuêån, àaä dêîn nûúác Phaáp àïën búâ vûåc thùèm vaâ biïët rùçng mònh mêët trñ, "mêët tin tûúãng vaâo nùng lûåc chñnh trõ cuãa mònh", àaä ài àïën kïët luêån duy nhêët laâ: chó coá boáp ngheåt àûúåc nïìn dên chuã caách maång, chó coá nuáp dûúái sûå baão höå cuãa möåt chñnh quyïìn maånh meä vaâ vûäng vaâng, dêîu rùçng chuyïn chïë, dêîu rùçng phaãi hiïån thên úã ngûúâi voä quan taân aác, ngöng ngaåo laâ Bö-na-paác, thò xaä höåi tû saãn múái coá thïí tûå do phaát triïín àûúåc vaâ múái baão àaãm àûúåc cho tû baãn tû nhên tha höì hoaåt àöång.

Bö-na-paác hoaân toaân thêëm nhuêìn nhûäng nguyïn tùæc cú baãn àoá cuãa nhaâ nûúác múái. Öng ta àaä mang têët caã sûác maånh cuãa thiïn taâi cuãa mònh àïí cuãng cöë nhûäng nguyïn tùæc àoá, vaâ trûúác hïët, lúåi duång triïåt àïí caã nhûäng àiïìu kiïån khaách quan thuêån lúåi cho öng ta trúã thaânh ngûúâi thuã lônh àöåc nhêët vaâ tuyïåt àöëi cuãa caái nhaâ nûúác múái àoá. Trong khi Bö-na-paác huyã boã, thaânh lêåp vaâ thay àöíi nhûäng cú quan cuãa nhaâ nûúác thò laâm thïë naâo maâ yá nghôa vaâ muåc àñch cuãa chuáng laåi coá thïí hoaân toaân khöng thay àöíi àûúåc: chuáng phaãi laâm

E. Tac Le 88


cho böå maáy nhaâ nûúác biïën thaânh cöng cuå phuåc vuå cho quyïìn lûåc töëi cao cuãa Bö-na-paác.

Nhûng nïëu trong moåi cöng cuöåc cuãa mònh, Na-pö-lï-öng àïìu nhùçm muåc àñch cuöëi cuâng laâ xêy dûång vaâ cuãng cöë quyïìn haânh tuyïåt àöëi cuãa mònh, thò àïí àaåt àûúåc, Na-pö-lï-öng àaä duâng àïën nhiïìu biïån phaáp rêët khaác nhau, trong söë àoá, phaãi kïí àïën taâi ngoaåi giao, àïën nghïå thuêåt kyá kïët caác taåm ûúác, caác cuöåc ngûâng chiïën, nghïå thuêåt biïët chúâ thúâi vaâ kiïn nhêîn. Sau naây, Na-pö-lï-öng bùæt àêìu mêët nhûäng taâi nùng àoá, nhûäng taâi nùng maâ öng ta coá rêët döìi daâo trong nhûäng nùm àêìu nùæm chñnh quyïìn.

Na-pö-lï-öng àaä noái vïì baãn thên mònh rùçng luác thò àoáng vai con caáo, luác laåi àoáng vai sû tûã: theo öng ta, bñ quyïët àïí thöëng trõ chó laâ biïët luác naâo phaãi laâm caáo vaâ luác naâo phaãi laâm sû tûã.

Vaâ chñnh laâ trong thúâi kyâ chïë àöå Töíng taâi, Na-pö-lï-öng àaä xêy dûång àûúåc böå maáy chñnh quyïìn têåp trung (hoaân toaân thñch ûáng vúái nïìn quên chuã chuyïn chïë), böå maáy maâ khöng möåt chñnh phuã naâo úã Phaáp, sau Na-pö-lï-öng cho àïën ngaây nay, muöën tûâ boã hay muöën sûãa àöíi, trûâ Cöng xaä Pa-ri.

Nhûäng caãi caách vïì haânh chñnh cuãa Töíng taâi thûá nhêët khöng phaãi laâ biïån phaáp duy nhêët cuãa öng ta àaä tûâng luön luön kñch àöång vaâ hiïån àang tiïëp tuåc kñch àöång tònh caãm cuãa nhûäng nhaâ tû tûúãng tû saãn úã trong vaâ ngoaâi nûúác Phaáp, hoå coân taán dûúng võ Töíng taâi thû nhêët àaä taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho viïåc yïn öín laâm giaâu trong thûúng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp; noái toám laåi, Na-pö-lï-öng quy kïët thaânh möåt hïå thöëng saáng suãa vaâ coá hiïåu lûåc têët caã nhûäng caái àaä thuác àêíy giai cêëp àaåi tû saãn àaánh àöí vaâ triïåt tiïu nhûäng thùæng lúåi cuãa nùm 1789 vaâ cuãa nhûäng nùm sau.

Vúái tû caách laâ "ngûúâi saáng taåo" ra nhûäng hònh thûác biïíu hiïån cuãa tònh traång vaâ quyïìn thöëng trõ kinh tïë cuãa giai cêëp tû saãn, vai troâ xêy dûång cuãa Na-pö-lï-öng àaä böåc löå möåt caách àùåc biïåt roä rïåt trong suöët thúâi kyâ Töíng taâi, àiïìu àoá àaä laâm cho Na-pö-lï-öng rêët nöíi tiïëng, khöng phaãi chó trong nhûäng nùm àêìu öng ta nùæm chñnh quyïìn, maâ coân caã dûúái con mùæt nhûäng nhaâ viïët sûã tû saãn hiïån àaåi, phaãn aánh nhûäng quan àiïím cuãa giai cêëp thùæng thïë.



Nhû vêåy laâ viïn tûúáng 30 tuöíi êëy, tûâ trûúác àïën nay chùèng laâm gò khaác hún laâ chiïën àêëu, ngûúâi àaä chinh phuåc nûúác YÁ, àaä chinh phuåc Ai Cêåp, ngûúâi àaä thuã tiïu chñnh phuã húåp phaáp cuãa nïìn Cöång hoaâ trong phuát chöëc, buöíi töëi ngaây 19 Thaáng Sûúng muâ àaä trúã thaânh ngûúâi cêìm àêìu möåt trong nhûäng nûúác lúán nhêët úã chêu Êu. Nhûng thûåc tïë, luác êëy öng ta khöng biïët àiïìu àoá vaâ cuäng chûa coá cú höåi àïí biïët. Chó tñnh tûâ thúâi Clö-vñt, àêët nûúác êëy àaä coá 15 thïë kyã lõch sûã, röìi caách maång àaä phaá huyã caái vûúng quöëc giaâ nua 1.500 tuöíi êëy, quêåt àöí cuâng möåt luác caã chïë àöå phong kiïën lêîn nïìn quên chuã gùæn liïìn vúái noá; nïìn Cöång hoaâ àaä àûúåc thiïët lêåp vaâ giúâ àêy, möåt ngûúâi quyá töåc àaão Cooác, laâm tûúáng cuãa chñnh caái nûúác Cöång hoaâ àoá, àaä lêåt àöí chïë Cöång hoaâ vaâ trúã thaânh öng chuáa àêët nûúác. Trûúác mùæt Na-pö-lï-öng ngöín ngang nhûäng àöëng àöí naát khöíng löì cuãa chïë àöå cuä cuäng nhû caã möåt khöëi lúán vêåt liïåu múái do caách maång àeã ra. Na-pö-lï-öng àûáng trûúác bao nhiïu viïåc àaä laâm vaâ chûa laâm xong, bao nhiïåu viïåc àaä khúãi cöng vaâ boã dúã, bao nhiïu viïåc àaä bùæt àêìu vaâ bùæt àêìu laåi; têët caã àïíu úã trong tònh traång höîn àöån vaâ cêëp baách.

Vïì mùåt àöëi ngoaåi, võ Töíng taâi thûá nhêët cuäng phaãi àöëi phoá vúái möåt tònh thïë khoá khùn vaâ nguy hiïím àïën cûåc àöå. Trong khi öng ta ài chinh phuåc Ai Cêåp, cuöåc liïn minh chêu Êu thûá hai àaä cûúáp mêët cuãa Phaáp nûúác YÁ. Chiïën dõch cuãa Xu-vö-röëp àaä tiïu huyã moåi chiïën quaã maâ Bö-na-paác thu àûúåc vaâo nhûäng nùm 1796-1797. Sûå thêåt laâ sau khi vûúåt qua nuái An-pú, Xu-vö-röëp thiïëu lûåc lûúång vaâ phûúng tiïån cêìn thiïët àïí xêm chiïëm nûúác Phaáp, nhûng khöëi liïn minh khöng haå khñ giúái vaâ chùæc rùçng sang xuên ngûúâi ta coá thïí thêëy keã thuâ úã biïn giúái nûúác Phaáp. Ngên quyä saåch trún; nhiïìu quên àoaân khöng nhêån àûúåc tiïìn àïí chi ùn tûâ mêëy thaáng nay. Vúái thaái àöå chùm chuá vaâ giïîu cúåt, nhûäng nhaâ chñnh khaách laäo luyïån àang chúâ xem trûúác nhûäng hoaân caãnh phûác taåp, röëi búâi vaâ ngùåt ngheâo nhû vêåy, chaâng thanh niïn ngûúâi Cooác, ngoaâi nghïì lñnh ra chûa hïì laâm nghïì gò khaác vaâ cuäng chùèng biïët gò hún, seä xoay xúã ra sao.

Chuá thñch : . Clö-vñt (Clovis): vua àêìu tiïn trõ vò xûá Gön (Gaule) tûâ nùm

481 àïën 511, Gön laâ nûúác Phaáp ngaây nay.

E. Tac Le 90


Trûúác hïët, Bö-na-paác xuác tiïën viïåc töí chûác chñnh quyïìn múái, nghôa laâ viïåc húåp thûác hoaá chñnh quyïìn chuyïn chïë cuãa mònh. Ngûúâi ta khöng thïí khöng coá caãm tûúãng khöi haâi khi quan saát nhûäng cuöåc gùåp gúä giûäa Bö-na-paác vúái nhûäng nhaâ chñnh trõ löîi thúâi vaâo loaåi Xi-ay-eát, keã àaä cho rùçng mònh laâ vai troâ chñnh vaâ tûå coi mònh laâ sû phuå vaâ quên sû cuãa chaâng thanh niïn àoá. Na-pö-lï-öng luác êëy àaä coi nhûäng nhaâ chñnh trõ chuyïn nghiïåp cuãa nûúác Phaáp trong thúâi kyâ àoá nhû nhûäng keã ba hoa löîi thúâi, khöng muöën hiïíu rùçng thúâi cuãa hoå àaä qua röìi. Coân àöëi vúái nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh, Bö-na-paác cùm gheát vaâ súå haäi hoå, khöng bao giúâ noái àïën anh em Rö-be-xpi-e (maâ nhû chuáng ta biïët, trûúác Bö-na-paác àaä coá nhûäng möëi quan hïå caá nhên töët vúái Rö-be-xpi-e em), nhûng hiïín nhiïn laâ Bö-na-paác àaä hiïíu quaá roä giaá trõ cuãa nhûäng keã àaä aám haåi vaâ cûúáp quyïìn cuãa Rö-be-xpi-e. Che àêåy nhûäng haânh àöång aám muöåi cuãa chuáng bùçng caái taâi huâng biïån röîng tuïëch, nhûäng tïn àêìu cú, nhûäng viïn chûác khöng troân nhiïåm vuå vaâ nhûäng tïn tham nhuäng trong boån Thaáng Noáng êëy àaä gúåi úã Bö-na-paác möåt caãm giaác khinh túãm.

Bö-na-paác giao cho Xi-ay-eát dûå thaão möåt baãn hiïën phaáp múái. Xi-ay-eát say sûa laâm vaâ àïì ra àûúåc nhûäng chûúng muåc quaán triïåt, kïët húåp kheáo leáo, nhûng laåi quïn mêët rùçng àaåi böå phêån giai cêëp tû saãn úã thaânh thõ cuäng nhû úã nöng thön luác naây àang àoâi hoãi möåt nïìn an ninh tuyïåt àöëi vaâ àoâi hoãi xaác nhêån cho hoå nhûäng quyïìn lúåi trûåc tiïëp liïn quan àïën quyïìn tûå do thûúng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp, nhûäng nöng dên hûäu saãn muöën rùçng quyïìn súã hûäu àêët àai vûâa múái têåu àûúåc cuãa hoå phaãi àûúåc baão àaãm möåt caách hoaân toaân vaâ vônh viïîn. Bö-na-paác nhêån xeát baãn dûå thaão cuãa Xi-ay-eát laâ vö lyá, chó thõ cho Xi-ay-eát vaâ tham gia vaâo viïåc "sûãa chûäa", àiïìu àoá khiïën Xi-ay-eát hïët sûác ngaåc nhiïn.

Möåt thaáng sau cuöåc àaão chñnh, baãn hiïën phaáp múái àûúåc chuêín bõ xong. Àûáng àêìu nûúác Cöång hoaâ laâ ba võ Töíng taâi, Töíng taâi thûá nhêët àûúåc trao toaân böå quyïìn haån, vaâ hai võ kia chó coá quyïìn tû vêën, khöng coá quyïìn quyïët nghõ. Caác Töíng taâi chó àõnh caác thûúång nghõ sô, vaâ caác thûúång nghõ sô laåi lûåa choån caác uyã viïn Höåi àöìng lêåp phaáp vaâ tû phaáp, lêëy trong söë haâng nghòn ûáng cûã viïn do nhên dên bêìu ra.



Baãn hiïën phaáp múái, nhû ban àêìu ngûúâi ta àaä hûáa hïì n, phaãi àûúåc nhên dên biïíu quyïët. Nhûng, böîng nhiïn Na-pö-lï-öng tuyïn böë baãn hiïën phaáp seä mang ra thi haânh ngay, khöng àúåi trûng cêìu yá dên. Bö-na-paác nghiïîm nhiïn àûúåc "böí nhiïåm" laâm Töíng taâi thûá nhêët.

Cuöåc trûng cêìu yá dên tiïën haânh ngaây 4 Thaáng Tuyïët (25-12-1799), vúái 3.011.007 phiïëu thuêån vaâ 1.562 phiïëu chöëng, àaä phï chuêín baãn hiïën phaáp múái vaâ viïåc chó àõnh ba võ Töíng taâi, àûáng àêìu laâ Bö-na-paác. Quên àöåi cuäng boã phiïëu, vaâ úã möåt vaâi núi, cuöåc bêìu cûã àaä tiïën haânh tûâng trung àoaân möåt, bùçng caách binh lñnh àöìng thanh traã lúâi cêu hoãi cuãa ngûúâi chó huy cuãa hoå. ÚÃ caác thaânh phöë vaâ úã caác laâng, nhên dên ài boã phiïëu dûúái con mùæt kiïím soaát cêín mêåt cuãa caác nhaâ chûác traách. Vaã laåi, söë lúán nöng dên laâ nhûäng ngûúâi hûäu saãn, söë lúán trong giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ theo lúâi cuãa nhûäng ngûúâi àûúng thúâi, ngay caã möåt söë lúán thúå thuyïìn úã caác thaânh phöë luác àöë àïìu nhiïåt liïåt uãng höå Töíng taâi thûá nhêët, hoå thêëy úã öng ta con ngûúâi àaä cûáu vaän nïìn Cöång hoaâ thoaát tay boån baão hoaâng ngaây 13 Thaáng Haái nho vaâ àaä àêíy luâi àûúåc sûå can thiïåp cuãa nûúác Anh, nûúác AÁo vaâ nûúác Nga àang àe doaå nûúác Phaáp.

Têët caã quyïìn haån àïìu àaä têåp trung hïët vaâo tay Bö-na-paác. Têët caã nhûäng cú quan khaác chó coân laâ nhûäng caái boáng khöng höìn, khöng hïì coá vaâ thêåm chñ cuäng khöng mong coá chuát uy quyïìn naâo. Xi-ay-eát tûng hûãng vaâ tûác töëi, nhûng Bö-na-paác àaä ban thûúãng cho Xi-ay-eát möåt moán kïëch xuâ vaâ vônh viïîn gaåt Xi-ay-eát ra khoãi moåi chûác viïåc cuå thïí. Bö-na-paác cêìn nhûäng ngûúâi phuåc vuå vaâ thûåc hiïån, chûá khöng cêìn cöë vêën cuäng nhû nhûäng nhaâ laâm luêåt.

Öng ta cuäng tûác khùæc boáp ngheåt cöng luêån. Bùçng möåt nghõ àõnh kyá ngaây 27 Thaáng Tuyïët, sau viïåc thi haânh hiïën phaáp Töíng taâi ñt lêu, Bö-na-paác haå lïånh àoáng cûãa 60 túâ baáo trong söë 73 túâ hiïån coá höìi êëy, vaâ 13 túâ coân laåi söëng àûúåc möåt thúâi gian nûäa àïìu phaãi àùåt dûúái sûå giaám saát chùåt cheä cuãa böå trûúãng cöng an (chùng bao lêu chñn túâ nûäa bõ àoáng cûãa, chó coân laåi böën). Tñnh chêët hûäu cú cuãa Na-pö-lï-öng laâ khöng thïí naâo hònh dung àûúåc möåt chuát tûå do baáo chñ, dêîu chó laâ möåt chuát tûå do bïì ngoaâi. Nhûäng biïån phaáp àêìu tiïn

E. Tac Le 92


êëy chûáng minh roä raâng quan niïåm cuãa Na-pö-lï-öng vïì quyïìn lûåc cuãa mònh.

Na-pö-lï-öng cho rùçng, öng ta chó mang ún àöåi quên cêån vïå trong nhûäng ngaây cuãa Thaáng Sûúng muâ, nhûäng ngûúâi àaä mang laåi quyïn lûåc vö haån àöå cho öng ta. Chùèng chõu ún ai hïët, vaån sûå chó mang ún binh sô cêån vïå cuãa mònh, nghôa laâ baãn thên mònh, têët caã àïìu xêy dûång trïn quyïìn chiïën thùæng, àiïìu àoá khöng phaãi chó laâ tû tûúãng maâ coân laâ tñn àiïìu chñnh trõ cuãa Na-pö-lï-öng, nïëu coá thïí noái àûúåc nhû vêåy. "Nhûng binh àoaân lúán bao giúâ cuäng coá lyá", àoá laâ möåt trong nhûäng chêm ngön maâ Na-pö-lï-öng thñch thuá nhêët. Nhûäng binh àoaân àaä chiïëm àûúåc nûúác Phaáp cho Na-pö-lï-öng vaâo ngaây 18 vaâ 19 Thaáng Sûúng muâ, cuäng nhû trûúác àêy, dûúái quyïìn cuãa Na-pö-lï-öng, àaä chinh phuåc àûúåc hêìu hïët chêu Êu, vaâ theo yá Na-pö-lï-öng, khöng ai coá thïí bùæt öng ta phaãi baáo caáo, cuäng nhû khöng ai coá thïí àoâi öng ta chia seã quyïìn haânh. Xi-ay-eát àaä hiïíu Na-pö-lï-öng rêët nhanh vaâ àaä tónh ngöå. Nhûäng keã khaác cuâng trong êm mûu ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ cuäng dêìn dêìn hiïíu Na-pö-lï-öng vaâ vïì sau thò têët caã boån hoå àïìu hiïíu.

Nhûng cêu noái cuãa Gúát vïì Na-pö-lï-öng àïën nay vêîn àuáng: àöëi vúái Na-pö-lï-öng, chñnh quyïìn chùèng khaác gò möåt nhaåc cuå úã tay möåt nhaåc sô coá taâi. Vûâa nùæm àûúåc noá xong, Na-pö-lï-öng àaä sûã duång àûúåc noá ngay. Na-pö-lï-öng àùåt nhiïåm vuå àêìu tiïn laâ chêëm dûát cuöåc nöåi chiïën úã miïìn têy nûúác Phaáp vaâ naån cûúáp boác, cêu kïët chùåt cheä vúái cuöåc nöåi chiïën, àang hoaânh haânh úã khùæp miïìn nam vaâ miïìn bùæc nûúác Phaáp. Na-pö-lï-öng toã ra rêët vöåi: thêåt vêåy, phaãi giaãi quyïët trûúác muâa xuên moåi cöng viïåc khêín cêëp cuâng loaåi vúái hai viïåc noái trïn, vò àïën muâa xuên chiïën tranh laåi sùæp tiïëp diïîn.

Vaâo cuöëi thúâi kyâ Viïån Àöëc chñnh, nhûäng àaám giùåc cûúáp nöíi

lïn, laâm cho àûúâng caái lúán úã miïìn nam vaâ miïìn trung nûúác Phaáp khöng ài laåi àûúåc, àaä mang tñnh chêët möåt tïå naån xaä höåi lúán. Chuáng chùån àaánh xe chúã khaách vaâ xe vêån taãi trïn caác con àûúâng lúán vaâo giûäa ban ngaây, ñt khi chuáng cûúáp boác khöng, maâ thûúâng giïët haåi haânh khaách. Boån chuáng duâng vuä lûåc tiïën cöng caác laâng maåc vaâ



duâng lûãa tra khaão haâng giúâ liïìn nhûäng ngûúâi bõ chuáng bùæt àïí buöåc hoå phaãi cung khai núi cêët giêëu tiïìn baåc (vò vêåy ngûúâi ta goåi boån chuáng laâ boån "àöët maáy") vaâ thónh thoaãng coân tiïën cöng caã vaâo caác thaânh phöë. Nhûäng àaám giùåc cûúáp àoá nuáp dûúái danh nghôa nhûäng ngûúâi Buöëc-böng: tûå xûng laâ ài rûãa thuâ cho nhaâ vua vaâ Thûúång àïë àaä bõ lêåt àöí. Quaã thêåt, nhûäng tïn bõ caách maång laâm töín haåi trûåc tiïëp àïën baãn thên àaä keáo àïën nhêåp boån vúái chuáng, ngûúâi ta àöìn rùçng: coá möåt vaâi tïn tûúáng cûúáp àaä nöåp möåt phêìn söë cuãa caãi cûúáp àûúåc cho boån baão hoaâng, àiïìu àoá rêët coá thïí coá, nhûng chûa àûúåc xaác nhêån. Dêîu sao ài nûäa, tònh traång raä rúâi vaâ höîn loaån cuãa böå maáy caãnh saát vaâo cuöëi thúâi Viïån Àöëc chñnh àaä àûa àïën chöî khöng thïí bùæt àûúåc boån cûúáp vaâ töìi löîi cuãa chuáng khöng bõ trûâng phaáp. Võ Töíng taâi thûá nhêët quyïët àõnh trûúác hïët phaãi tiïu diïåt boån naây. Àöëi vúái Na-pö-lï-öng, cêìn chûâng saáu thaáng àïí diïåt trûâ naån tröåm cûúáp, song nhûäng toaán cûúáp chñnh àaä bõ deåp tan ngay tûâ nhûäng thaáng àêìu khi Na-pö-lï-öng lïn nùæm chñnh quyïìn.

Na-pö-lï-öng quy àõnh nhûäng àiïìu luêåt nghiïm ngùåt: khöng bùæt cêìm tuâ, maâ bùæn ngay taåi chöî nhûäng tïn cûúáp bõ bùæt, trûâng trõ caã nhûäng ai che giêëu boån chuáng, mua baán nhûäng àöì vêåt ùn cûúáp, hoùåc noái chung coá quan hïå vúái boån chuáng; àoá laâ nhûäng neát lúán vïì chñnh saách cuãa Na-pö-lï-öng. Nhûäng phên àöåi àùåc biïåt àaä trêën aáp khöng tiïëc tay, khöng phaãi chó nhûäng tïn phaåm töåi trûåc tiïëp vaâ nhûäng tïn àöìng phaåm, maâ coân trêën aáp caã nhûäng nhên viïn caãnh saát nhu nhûúåc, thöng àöìng hoùåc tiïu cûåc vúái boån chuáng.

Trong trûúâng húåp naây, möåt àiïím khaác cuãa Na-pö-lï-öng àaä biïíu löå: Na-pö-lï-öng khöng dung thûá töåi löîi. Àöëi vúái Na-pö-lï-öng, moåi töåi löîi àïìu àaáng trûâng trõ. Na-pö-lï-öng khöng thûâa nhêån vaâ cuäng khöng muöën thûâa nhêån coá nhûäng trûúâng húåp giaãm töåi. Coá thïí noái àûúåc rùçng: trïn nguyïn tùæc, Na-pö-lï-öng phuã nhêån loâng nhên hêåu, coi àoá laâ möåt àûác tñnh rêët coá haåi vaâ khöng thïí thûâa nhêån àûúåc úã möåt nhaâ cêìm quyïìn. Khi em trai thûá hai cuãa Na-pö-lï-öng laâ Lu-i, àûúåc phong laâm vua Haâ Lan nùm 1806, coá khoe vúái anh rùçng y rêët àûúåc quyá mïën úã Haâ Lan, thò lêåp tûác öng anh nghiïm nghõ ngùæt lúâi öng em trai bùçng cêu: "Em úi! Khi ngûúâi ta baão vua laâ möåt ngûúâi töët thò coá nghôa laâ triïìu àaåi êëy àaä ài àûát röìi àêëy".

E. Tac Le 94


Thaáng 4 nùm 1811, túâ Nhêåt baáo nûúác Phaáp, vò quaá söët sùæng, àaä ca tuång bùçng möåt gioång caãm kñch nhêët vaâ nhiïåt thaânh nhêët "loâng nhên hêåu" cuãa hoaâng àïë khi hoaâng àïë chuêín hûáa lúâi thónh cêìu cuãa möåt ngûúâi àïën xin ban ún nhên dõp hoaâng àïë vui mûâng vò hoaâng hêåu sinh àûúåc möåt ngûúâi kïë nghiïåp, Na-pö-lï-öng la mùæng êìm êìm vaâ lêåp tûác viïët thû cho böå trûúãng cöng an: "Thûa cöng tûúác Àrö-vi-gö, ai laâ ngûúâi àaä cho pheáp túâ Nhêåt baáo nûúác Phaáp höm nay àûúåc àùng baâi rêët ngu xuêín noái vïì chuyïån riïng cuãa töi?". Vaâ Na-pö-lï-öng haå lïånh lêåp tûác caách chûác chuã buát túâ baáo àoá, vò "y àaä laâm nhiïìu chuyïån ngöëc nghïëch"... Chùæc hùèn Na-pö-lï-öng dïî daâng tha töåi cho ngûúâi naâo coi öng ta nhû möåt con vêåt hung dûä hún laâ vu khöëng cho öng ta coá loâng töët. Sau naây, têët caã nhûäng caái àoá àaä hiïån ra àêìy àuã, nhûng trong khi chúâ àúåi thò viïåc trêën aáp khöëc liïåt haâng loaåt boån cûúáp àaä chûáng toã rùçng ngûúâi chuã múái àaä khöng laâm traái vúái cêu chêm ngön maâ nhiïìu ngûúâi àaä biïët túái: thaâ laâm töåi oan 10 ngûúâi con hún àïí soát möåt ngûúâi coá töåi.

Vûâa thanh trûâ boån giùåc cûúáp, Bö-na-paác vûâa àùåc biïåt chuá yá àïën nhûäng viïåc xaãy ra úã Vùng-àï.

ÚÃ vuâng naây, boån quyá töåc vaâ boån tùng lûåc vêîn tiïëp tuåc nhû trûúác àêy (vò têët caã nhûäng lyá do àùåc thuâ kinh tïë riïng biïåt cuãa tónh naây vaâ cuãa möåt phêìn phña nam vuâng Nooác-mùng-ài saát vúái Vùng-àï) löi keáo möåt söë nöng dên, töí chûác vaâ trang bõ cho hoå vuä khñ loaåi töët maâ ngûúâi Anh àaä chuyïín àïën cho chuáng bùçng àûúâng biïín vaâ lúåi duång rûâng nuái vaâ àöìng lêìy, chuáng tiïën haânh möåt cuöåc chiïën tranh du kñch lêu daâi chöëng laåi têët caã caác chñnh phuã caách maång. Àöëi vúái boån Vùng-àï vaâ boån Su-ùng, Bö-na-paác aáp duång möåt chiïën thuêåt khaác hùèn àöëi vúái boån cûúáp. Àuáng trûúác khi cuöåc àaão chñnh 18 Thaáng Sûúng muâ xaãy ra, boån Vùng-àï daä thu àûúåc möåt loaåt thùæng lúåi àöëi vúái nhûäng ngûúâi Cöång hoaâ, chuáng àaä chiïëm thaânh Nùng-tú vaâ cöng nhiïn noái àïën sûå phuåc hûng cuãa doâng hoå Buöëc-böng. Möåt mùåt, Bö-na-paác tùng cûúâng lûåc lûúång quên àöåi ài dïì p boån nöíi loaån, mùåt khaác, hûáa seä ên xaá cho nhûäng keã haå khñ giúái àêìu haâng ngay vaâ mùåt khaác nûäa, cûá àïí cho ngûúâi ta hiïíu rùçng öng seä khöng ngûúåc àaäi àaåo Thiïn chuáa. Cuöëi cuâng, Bö-na-paác toã yá muöën gùåp riïng vaâ thûúng lûúång vúái ngûúâi cêìm àêìu nöíi tiïëng cuãa boån Su-ùng laâ Giooác



- giú Ca-àu-àan vaâ duâ cuöåc thûúng lûúång àoá khöng àem laåi kïët quaã gò thò Bö-na-paác cuäng seä cêëp giêëy thöng haânh àùåc biïåt, baão àaãm an toaân àêíy àuã cho caá nhên Ca-àu-àan trong thúâi gian Can-àu-àan úã Pa-ri vaâ àûúåc hoaân toaân tûå do trúã vïì.

Ngûúâi nöng dên cuöìng tñn xûá Brú-ta-nhú àoá, thên hònh àöì söå vaâ sûác khoeã phi thûúâng, àaä höåi kiïën riïng trong mêëy tiïëng àöìng höì vúái Bö-na-paác höìi bêëy giúâ coân maãnh khaãnh, gêìy goâ. Vö cuâng lo ngaåi cho tñnh mïånh cuãa Bö-na-paác, caác sô quan hêìu cêån àaä àïën àêìy caác phoâng bïn caånh, vò moåi ngûúâi àïìu biïët rùçng Can-àu-àan sùén saâng hy sinh bêët cûá bùçng caách naâo cho lyá tûúãng cuãa mònh vaâ tûâ lêu tûå coi nhû möåt keã àaä hiïën dêng mònh cho caái chïët.

Taåi sao Can-àu-àan khöng giïët Bö-na-paác? Duy nhêët chó vò Can-àu-àan coân bõ caái aão möång sau àêy chó phöëi, chùèng bao lêu aão möång êëy àaä tan vúä, nhûng nhúâ noá maâ ngay tûâ buöíi àêìu sûå nghiïåp cuãa mònh, Bö-na-paác àaä lûâa phónh àûúåc boån baão hoaâng. Chuáng luön luön cho rùçng viïn tûúáng treã tuöíi vaâ nöíi danh àoá sinh ra àïí laâm nhiïåm vuå cuãa Mön-cú àaä laâm úã nûúác Anh nùm 1660, tûác laâ giuáp doâng hoå Xtuy-a àang bõ ài àaây trúã laåi ngai vaâng vaâ tiïu diïåt nïìn Cöång hoaâ. Àuáng laâ Na-pö-lï-öng àaä boáp chïët nïìn Cöång hoaâ vaâ do tñnh chêët giai cêëp cuãa chñnh quyïìn Na-pö-lï-öng nïn öng ta àaä doån àûúâng múã löëi cho nïìn quên chuã, nhûng nïëu cho rùçng möåt con ngûúâi nhû Na-pö-lï-öng laåi coá thïí nhûúâng vai troâ cêìm àêìu cho bêët kyâ ngûúâi naâo khaác vaâ cuäng khöng àùåt vêën àïì xem Na-pö-lï-öng coá thïí laâm àûúåc nhû vêåy khöng, thò thêåt khöng coân gò ngu ngöëc hún.

Can-àu-àan khöng boáp chïët Bö-na-paác, nhûng y rúâi khoãi phoâng cuãa Bö-na-paác vúái thaái àöå thuâ nghõch. Ngoaâi nhûäng àïì nghõ khaác, võ Töíng taâi thûá nhêët àïì nghõ vúái Can-àu-àan gia nhêåp quên àöåi vúái haâm cêëp tûúáng vaâ àûúng nhiïn laâ vúái àiïìu kiïån haån chïë: Can-àu-àan chó àûúåc ài àaánh keã thuâ bïn ngoaâi. Can-àu-àan tûâ chöëi vaâ quay vïì Vùng-àï. Möåt trong nhûäng keã cêìm àêìu chñnh khaác cuãa phong traâo Su-ùng vaâ Phröët-tï thò bõ bùæt laâm tuâ binh vaâ bõ bùæt chïët. Tuy àaä bõ quên chñnh phuã àaánh baåi vaâo thaáng 1 nùm 1800, Can-àu-àan vêîn tiïëp tuåc chiïën àêëu sau cuöåc gùåp gúä vúái Bö-na-paác. Nhûng Can-àu-àan àaä phaãi tröën traánh trong nhûäng thúâi gian daâi vaâ chó daám töí chûác nhûäng cuöåc àöåt kñch bêët thêìn vaâo nhûäng àöåi

E. Tac Le 96


quên nhoã hoaåt àöång àöåc lêåp cuãa quên àöåi Cöång hoaâ. Luác naây nhûäng thùæng lúåi cuãa quên àöåi chñnh phuã, lúâi hûáa ên xaá, sûå giaãm nheå chñnh saách chöëng giaáo höåi, nhûäng hy voång maâ doâng hoå Buöëc-böng vaâ tay chên cuãa chuáng àang àùåt vaâ Bö-na-paác, toaân böå tònh hònh àoá àaä laâm sûác chiïën àêëu vaâ tinh thêìn cuãa boån Su-ùng giaãm suát rêët nhiïìu. Àöåi nguä cuãa Can-àu-àan thûa thúát. ÚÃ Vùng-àï, têm lyá chung laâ chúâ àúåi, thiïn vïì xoa dõu vaâ mua chuöåc ngûúâi thuã lônh múái cuãa nïìn Cöång hoaâ Phaáp coá thaái àöå khoan nhûúång àöëi vúái boån baão hoaâng. Luác bêëy giúâ, Bö-na-paác cuäng khöng àoâi hoãi gò hún; trong nhûäng thaáng àêìu êëy, thaáng 11, thaáng 12 nùm 1799 vaâ nûãa àêìu nùm 1800, öng ta phaãi bùçng loâng vúái nhûäng caách giaãi quyïët cêëp thiïët trûúác mùæt àïí coân lo cho cuöåc chiïën tranh seä bùæt àêìu vaâo muâa xuên.

Bö-na-paác ài tûâ viïåc khêín cêëp naây àïën viïåc khêín cêëp khaác: tûâ viïåc trêën aáp boån giùåc cûúáp àïën viïåc Vùng-àï, tûâ viïåc Vùng-àï àïën cöng viïåc taâi chñnh, búãi vò phaãi nuöi ùn, may mùåc, trang bõ cho möåt àöåi quên maånh meä maâ öng ta seä àiïìu àöång vaâo muâa xuên, nhûng tiïìn vaâng trong ngên khöë àaä caån saåch - Viïån Àöëc chñnh àaä xoaáy hïët quyä cuãa Nhaâ nûúác. Na-pö-lï-öng cêìn möåt chuyïn viïn, vaâ phaãi laâ möåt chuyïn viïn gioãi. Na-pö-lï-öng tòm ngay àûúåc möåt ngûúâi nhû thïë úã Gö-àanh, vaâ àaä cûã Gö-àanh laâm böå trûúãng taâi chñnh.

Tûâ khi Bö-na-paác lïn nùæm chñnh quyïìn thò àûúng nhiïn nhûäng viïåc trong lônh vûåc taâi chñnh cuäng àaä àûúåc giaãi quyïët theo cuâng vúái nhûäng nguyïn tùæc nhû trong caác lônh vûåc khaác: nhaâ quên phiïåt àöåc taâi vaâ Gö-àanh, ngûúâi thûâa haânh yá chñ cuãa öng ta, caã hai àïìu àaä quyïët àõnh duâng thuïë giaán thu hún laâ thuïë trûåc thu. Hònh thûác àaánh thuïë naây, chung quy chó àöí vaâo ngûúâi tiïu thuå giaâu cuäng nhû nhaâ ngheâo, thuêån lúåi cho Na-pö-lï-öng do tñnh chêët "tûå àöång" cuãa noá, vò thuïë giaán thu khöng gêy bêët hoaâ giûäa ngûúâi nöåp thuïë vúái ngûúâi thu thuïë cuäng nhû vúái chñnh phuã, viïåc mua baán caác vêåt phêím tiïu duâng hùçng ngaây tûå noá tiïën haânh bùçng moåi caách, khöng cêìn àïën sûå can thiïåp cuãa bêët cûá möåt ngûúâi thu thuïë naâo.

Giai cêëp tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön lêëy laâm maän nguyïån vïì chñnh saách taâi chñnh múái àoá, hoå cuäng coân lêëy laâm haâi loâng vïì möåt loaåt caác biïån phaáp khaác àaä thûåc hiïån trong lônh vûåc naây, nhû



thaânh lêåp möåt cú quan kiïím tra, àõnh chïë àöå cho cöng taác kïë toaán, trêën aáp quyïët liïåt caác vuå ùn cùæp vaâ tham trùæng trúån. Nhûäng keã tham ö nhiïìu àïën nöîi nhaâ viïët sûã àöi khi coá yá àõnh liïåt boån chuáng nhû möåt "têìng lúáp" àùåc biïåt trong giai cêëp tû saãn.

Möåt vaâi keã àêìu cú vaâ vú veát cöng quyä nhanh choáng caãm thêëy baân tay cuãa ngûúâi thuã lônh múái sùæp àeâ nùång lïn chuáng. Öng ta àaä bùæt giam U-vra, tïn thêìu lûúng thûåc cho quên àöåi, nöíi tiïëng vò ùn cùæp, tiïën haânh truy töë möåt vaâi tïn khaác, quy àõnh rêët nghiïm ngùåt viïåc kiïím tra söí saách, àònh chó viïåc thanh toaán nhûäng khoaãn chi maâ Bö-na-paác thêëy chûa húåp lyá. Coá lêìn Bö-na-paác phaãi tòm caách boã tuâ möåt nhaâ taâi chñnh sau khi biïët àñch hùæn àaä ùn cùæp tiïìn, duâ hùæn àaä xoaá àûúåc hay khöng xoaá àûúåc vïët tñch, vaâ giam cho àïën khñ naâo hùæn phaãi bùçng loâng nhaã möìi ra. Tuy vêåy, cuäng vêîn chûa tiïu diïåt àûúåc tïå naån tham ö.

Bö-na-paác ra sûác khêín trûúng töí chûác viïåc haânh chñnh. Öng

ta vêîn giûä caách chia nûúác Phaáp thaânh tûâng quêån, nhûng thuã tiïu moåi vïët tñch cuãa chïë àöå àõa phûúng tûå trõ. Têët caã nhûäng nhaâ chûác traách do nhên dên àõa phûúng bêìu cûã ra vaâ ngay caã nhûäng höåi àöìng àaä àûúåc bêìu ra àïìu bõ baäi boã úã caác thaânh phöë vaâ caác laâng.

Tûâ nay, böå trûúãng nöåi vuå phaãi böí nhiïåm quêån trûúãng cho möîi quêån, quêån trûúãng laâ thuã lônh töëi cao, laâ vua con. Quêån trûúãng chó àõnh caác Höåi àöìng dên chñnh, caác thõ trûúãng úã thaânh phöë vaâ xaä trûúãng úã nöng thön. Nhûäng viïn chûác naây chõu traách nhiïåm trûúác quêån trûúãng vaâ coá thïí bõ quêån trûúãng caách chûác. Giuáp àúä quêån trûúãng coá "Höåi àöìng haâng quêån", möåt cú quan coá tñnh chêët tû vêën thuêìn tuyá, hoaân toaân phuå thuöåc vaâo quêån trûúãng vaâ nhiïåm vuå duy nhêët laâ baáo caáo cho quêån trûúãng biïët nhu cêìu cuãa quêån. Böå trûúãng nöåi vuå àiïìu khiïín moåi sinh hoaåt haânh chñnh cuãa nûúác, vaâ thêím quyïìn cuãa böå trûúãng nöåi vuå cuäng lan röång sang caã lônh vûåc thûúng nghiïåp, cöng nghiïåp, cöng chñnh vaâ nhiïìu lônh vûåc khaác nûäa maâ sau naây Bö-na-paác dêìn dêìn phên phöëi cho caác böå khaác.

Caác toaâ aán cuäng laâ àöëi tûúång cuãa sûå caãi töí triïåt àïí: trung tuêìn thaáng 3, Bö-na-paác ban haânh möåt àaåo luêåt múái quy àõnh viïåc

E. Tac Le 98


töí chûác Böå tû phaáp. Sau khi àaä biïën caãi xong caác toaâ aán, vïì sau naây Bö-na-paác àaä baäi boã viïån böìi thêím: do baãn chêët cuãa chñnh quyïìn àöåc àoaán cuãa Bö-na-paác maâ trong haâng nguä nhûäng ngûúâi thuöåc ngaânh tû phaáp, tiïëng noái cuãa tûå do, àaåi diïån cho xaä höåi, khöng àûúåc pheáp cêët lïn. Tuy vêåy, Bö-na-paác khöng baäi boã ngay hïët caác viïn böìi thêím.

Khi cêìn phaãi tiïu diïåt caác keã thuâ chñnh trõ thò Na-pö-lï-öng khöng bao giúâ böëi röëi trûúác nhûäng vêën àïì thuöåc vïì tñnh àöåc lêåp cuãa quyïìn tû phaáp vaâ sûå tön troång thuã tuåc töë tuång. Nhûng trong têët caã nhûäng trûúâng húåp khaác, chùèng haån coá möåt ngûúâi thûa kiïån vïì viïåc hoå hoùåc möåt keã naâo àoá bõ xeát xûã vïì töåi hònh, khöng dñnh daáng gò àïën chñnh trõ, thò Na-pö-lï-öng àoâi toaâ aán khi khúãi töë phaãi àùåt moåi lyá do coá tñnh chêët chñnh trõ ra ngoaâi. Vaâ khi nhûäng viïn quan toaâ àêìu tiïn, do võ Töíng taâi thûá nhêët chó àõnh, àïën trònh diïån, Na-pö-lï-öng àaä cùn dùån hoå rùçng khöng bao giúâ nïn bêån têm àïën viïåc tòm hiïíu àaãng phaái cuãa ngûúâi àaä nhúâ cêåy toaâ xeát xûã.

Möåt àiïìu rêët àùåc biïåt laâ àöëi vúái têët caã nhûäng vêën àïì liïn quan àïën viïåc chöëng nhûäng keã thuâ bïn trong àïí baão vïå nïìn quên chuã chuyïn chïë do öng ta xêy dûång Na-pö-lï-öng àaä daânh cho möåt böå lúán, àûúåc thaânh lêåp àïí chuyïn laâm nhûäng cöng viïåc êëy; böå naây hoaân toaân àöåc lêåp vúái Böå nöåi vuå, coá sinh hoaåt riïng nhû moåi cöng an, àûúåc Na-pö-lï-öng àûa lïn möåt àõa võ rêët cao, chûa tûâng thêëy dûúái thúâi Viïån Àöëc chñnh vïì mùåt quyïìn lûåc cuäng nhû vïì mùåt taâi chñnh.

Na-pö-lï-öng àùåc biïåt quan têm àïën viïåc töí chûác súã caãnh saát thuã àö. Mùåc duâ phuå thuöåc vaâo Böå cöng an, viïn giaám àöëc súã caãnh saát Pa-ri àûúåc hûúãng möåt chïë àöå riïng, khaác hùèn vúái moåi viïn chûác khaác. Y trûåc tiïëp baáo caáo vúái Töíng taâi thûá nhêët, vaâ noái chung, roä raâng laâ ngay tûâ àêìu, võ Töíng taâi thûá nhêët àaä muöën biïën viïn giaám àöëc caãnh saát Pa-ri thaânh möåt caái coá thïí goåi laâ cú quan kiïím soaát vaâ tònh baáo àïí giuáp Na-pö-lï-öng giaám saát nhûäng haânh àöång cuãa viïn böå trûúãng cöng an àêìy quyïìn lûåc. Bö-na-paác cöë yá phên taán àïën möåt chûâng mûåc böå maáy caãnh saát chñnh trõ cuãa öng ta, khöng phaãi öng ta chó muöën coá möåt, maâ muöën coá hai, thêåm chñ coá ba cú quan caãnh saát àïí giaám saát khöng nhûäng dên chuáng maâ coân àïí chuáng giaám saát



lêîn nhau. Bö-na-paác àùåt Phu-sï àûáng àêìu Böå cöng an, möåt tïn mêåt thaám àêìy maánh khoeá, mûu mö quyã quyïët, noái toám laåi, möåt tïn mêåt thaám cúä lúán. Àöìng thúâi Bö-na-paác cuäng biïët roä rùçng, nïëu gùåp dõp, Phu-sï seä baán hïët, khöng nhûäng Bö-na-paác, maâ caã böë àeã hùæn, vúái möåt giaá phaãi chùng. Àïí giûä gòn mùåt êëy, võ Töíng taâi thûá nhêët àaä giao cho boån tay chên tin cêín nhiïå m vuå bao vêy, theo doäi Phu-sï. Vaâ àïí àïì phoâng trûúâng húåp Phu-sï biïët, seä tòm caách mua chuöåc boån theo doäi y, Bö-na-paác töí chûác möåt àaân mêåt thaám thûá ba coá nhiïåm vuå theo doäi nhûäng tïn mêåt thaám theo doäi Phu-sï.

Na-pö-lï-öng luön luön cho rùçng Phu-sï laâ keã mùåt sùæt àen sò vaâ khöng bao giúâ biïët ngûúång. Nhiïìu nùm àaä tröi qua, Na-pö-lï-öng àaä lïn ngöi hoaâng àïë tûâ lêu vaâ Phu-sï thò àaä löång lêîy trong böå aáo böå trûúãng cöng an thïu kim tuyïën vaâ àêìy huên chûúng. Möåt höm, trong möåt luác noáng giêån, muöën laâm nhuåc Phu-sï bùçng caách vaåch ra cho y thêëy rùçng mònh coân nhúá rêët roä têët caã nhûäng bûúác lïn voi xuöëng choá cuãa viïn böå trûúãng cuãa mònh, Na-pö-lï-öng àöåt nhiïn baão Phu-sï: "Chñnh öng àaä biïíu quyïët aán tûã hònh vua Lu-i XVI!". Theo lïå thûúâng, Phu-sï cuái raåp mònh trûúác öng hoaâng àïë: "Hoaân toaân àuáng vêåy. Àoá laâ cöng traång àêìu tiïn maâ haå thêìn àûúåc dêng lïn bïå haå". Thêåt laâ möåt cuöåc àöëi thoaåi coá yá nghôa nhêët: Phu-sï nhùæc laåi cho hoaâng àïë hay rùçng vêån höåi cuãa caã hai àïìu bùæt nguöìn tûâ caách maång, duy chó coá khaác laâ möåt ngûúâi àaä boáp chïët caách maång àïí chiïëm lêëy ngai vaâng boã tröëng cuãa Lu-i XVI, coân möåt ngûúâi àaä söët sùæng giuáp cho viïåc àoá. Nùm 1799 laâ nùm Phu-sï àùåc biïåt coá ñch àöëi vúái Bö-na-paác, chñnh vò Phu-sï biïët roä nhûäng baån hûäu cuä cuãa y maâ y àaä phaãn böåi vaâ baán hoå cho ngûúâi chuã múái.

Ngay tûâ muâa àöng thûá nhêët lïn nùæm chñnh quyïìn, Bö-na-paác àaä töí chûác àûúåc möåt böå maáy nhaâ nûúác têåp trung, caác böå phêån àûúåc kïët húåp möåt caách hoaân chónh, vaâ do möåt nhoám viïn chûác cao cêëp chó huy tûâ Pa-ri. Têåp trung quyïìn lûåc vö haån àöå vaâo tay Töíng taâi thûá nhêët, àoá laâ muåc àñch cuãa "baãn hiïën phaáp múái".

Möåt lêìn Bö-na-paác noái rùçng: möåt baãn hiïën phaáp phaãi "ngùæn vaâ töëi nghôa". Bö-na-paác phaát biïíu nguyïn tùæc chung cuãa mònh nhû sau: khi àïì cêåp vêën àïì quy àõnh nhûäng giúái haån hiïën phaáp cho quyïìn lûåc töëi cao thò phaãi biïn soaån vùæn tùæt vaâ mêåp múâ àïën mûác

E. Tac Le 100


töëi àa. Nïëu úã trïn àúâi coá möåt keã naâo àoá maâ tñnh chêët chuyïn chïë khöng thïí thñch ûáng vúái bêët kyâ möåt sûå haån chïë naâo vïì quyïìn lûåc - mùåc dêìu sûå haån chïë àoá rêët têìm thûúâng, nhûng nïëu nhû noá thûåc sûå àuång chaåm àïën quyïìn lûåc töëi cao - thò keã àoá chñnh laâ Na-pö-lï-öng.

Ngay tûâ nhûäng ngaây àêìu sau cuöåc àaão chñnh, sûå hiïíu lêìm ngöëc nghïëch cuãa nhûäng kïí uãng höå Na-pö-lï-öng àaä tan nhû mêy khoái, àùåc biïåt laâ Xi-ay-eát, naån nhên cuãa sûå hiïíu lêìm êëy trong suöët thúâi gian trûúác Thaáng Sûúng muâ.

Khi Xi-ay-eát trònh lïn Bö-na-paác möåt baãn dûå aán, theo àoá, Bö-na-paác phaãi tûå khuön mònh trong nhûäng chûác vuå cuãa möåt viïn quan tû phaáp töëi cao trong nûúác (giöëng nhû töíng thöëng nûúác cöång hoaâ sau naây), coá danh voång cao nhêët vaâ hûúãng lûúng cao böíng hêåu, nhûng giao quyïìn cai trõ cho möåt söë ngûúâi khaác, do Bö-na-paác chó àõnh, khöng phuå thuöåc vaâo Bö-na-paác, thò öng ta àaä tuyïn böë: "Töi khöng àoáng vai troâ löë bõch nhû vêåy àêu" vaâ kiïn quyïët baác boã dûå aán cuãa Xi-ay-eát. Tòm caách cöë giûä yá kiïën vaâ baân caäi, Xi-ay-eát liïìn àûúåc viïn böå trûúãng cöng an Phu-sï àïën thùm, vaâ Phu-sï àaä thên mêåt têm sûå vúái Xi-ay-eát, khuyïn nïn chuá yá àïën caái thûåc tïë laâ Bö-na-paác àaä têåp trung têët caã lûåc lûúång vuä trang cuãa nûúác Phaáp vaâo trong tay, vò thïë nïn nïëu cûá cöë tònh tranh caäi maäi vúái möåt àöëi phûúng nhû vêåy thò seä khöng coá lúåi chuát naâo, traái laåi seä chó coá haåi. Lêåp luêån naây hònh nhû àaä hoaân toaân thuyïët phuåc àûúåc Xi-ay-eát, vaâ tûâ àoá Xi-ay-eát cêm lùång.

"Baãn hiïën phaáp cuãa nùm Cöång hoaâ thûá 8" (ngûúâi ta goåi baãn hiïën phaáp àûúåc khúãi thaão dûúái sûå baão höå cuãa Na-pö-lï-öng nhû vêåy) àaä àaáp ûáng àûúåc möåt caách tuyïåt diïåu caái nguyïn tùæc do Na-pö-lï-öng àùåt ra. Quyïìn haânh àïìu têåp trung hïët vaâo tay Töíng taâi thûá nhêët coân hai võ Töíng taâi khaác chó coá quyïìn tû vêën. Bö-na-paác àûúåc chó àõnh laâ Töíng taâi thûá nhêët trong 10 nùm. Töíng taâi thûá nhêët chó àõnh möåt thûúång nghõ viïån göìm 80 nghõ sô. Bùçng quyïìn haânh duy nhêët cuãa mònh, Töíng taâi thûá nhêët coân böí nhiïåm caác chûác vuå haânh chñnh vaâ quên sûå, bùæt àêìu tûâ chûác böå trûúãng, vaâ têët caã nhûäng ngûúâi thuå nhiïåm chó chõu traách nhiïåm trûúác Töíng taâi thûá nhêët. Cuäng coân thaânh lêåp hai viïån àïí tiïu biïíu cho quyïìn lêåp phaáp:



- Viïån Phaáp chïë. - Viïån Lêåp phaáp. Caác uãy viïn cuãa caã hai viïån naây àïìu do Thûúång nghõ viïån chó

àõnh (noái möåt caách khaác, vêîn do Töíng taâi thûá nhêët chó àõnh) theo möåt danh saách vaâi nghòn ûáng cûã viïn do caác cöng dên "bêìu ra" bùçng möåt phûúng phaáp boã phiïëu hïët sûác phûác taåp.

Giaã duå ngay nhû trong söë vaâi nghòn ûáng cûã viïn do nhên dên bêìu ra thò chó àûúåc choån 400 võ vïì phe vúái chñnh phuã, vaâ cuäng rêët roä raâng laâ ngûúâi ta seä choån trong 400 võ êëy lêëy möåt söë àïí böí sung vaâo nhûäng chöî khuyïët trong Viïån Phaáp chïë vaâ Viïån Lêåp phaáp. Khöng thïí àùåt ra vêën àïì tñnh àöåc lêåp cho caác võ àaä àûúåc tuyïín lûåa theo kiïíu àoá àûúåc. Nhûng cuäng chûa hïët, ngoaâi nhûäng töí chûác àoá ra, coân thaânh lêåp Höåi àöìng Chñnh phuã do chñnh phuã cuãa Töíng taâi thûá nhêët toaân quyïìn chó àõnh.

Böå maáy lêåp phaáp hoaåt àöång theo phûúng thûác sau àêy: Chñnh phuã àïå trònh möåt baãn dûå aán phaáp luêåt lïn Höåi àöìng Chñnh phuã, Höåi àöìng Chñnh phuã böí sung xêy dûång vaâ trònh lïn Viïån Phaáp chïë. Viïån Phaáp chïë coá quyïìn phaát biïíu yá kiïën cuãa mònh bùçng lúâi vïì baãn dûå thaão àoá, nhûng khöng coá quyïìn quyïët àõnh. Sau khi àaä laâm xong nhiïåm vuå cuãa mònh bùçng caách êëy, Viïån Phaáp chïë gûãi baãn dûå thaão sang Viïån Lêåp phaáp. Viïån naây khöng coá quyïìn thaão luêån vïì baãn dûå thaão, nhûng àïí buâ laåi, ngûúâi ta giao cho nhiïåm vuå àùåt thaânh quy chïë, sau àoá baãn dûå thaão àûúåc Töíng taâi thûá nhêët phï chuêín vaâ trúã thaânh luêåt.

Àûúng nhiïn, trong suöët triïìu àaåi Na-pö-lï-öng, caái böå maáy "lêåp phaáp" khöng húåp lyá möåt caách cöë tònh êëy àaä chó laâ keã cêm àiïëc thûâa haânh yá muöën cuãa Na-pö-lï-öng. Vaã laåi, sau naây (nùm 1807) Na-pö-lï-öng àaä baäi boã Viïån Phaáp chïë vò öng ta cho rùçng noá hoaân toaân vö ñch. Àûúng nhiïn laâ nhûäng àiïìu maâ hai viïån baân baåc röìi quyïët àõnh phaãi àûúåc giûä hïët sûác bñ mêåt (vaâ àaä àûúåc laâm nhû vêåy). Khi cêìn xuác tiïën cöng viïåc khêín trûúng hún, Töíng taâi thûá nhêët coá thïí àûa thùèng ra nhûäng àïì aán cuãa mònh lïn Thûúång nghõ viïån àïì nghõ viïån thöng qua dûúái hònh thûác möåt "Nghõ quyïët cuãa Thûúång nghõ viïån", thïë laâ xong. Nhû vêåy, têët caã quyïìn lûåc thûåc tïë vïì lêåp

E. Tac Le 102


phaáp, cuäng nhû toaân böå quyïìn haânh chñnh àïìu têåp trung caã vaâo tay Bö-na-paác.

Muâa xuên nùm 1800, coá thïí noái rùçng nhaâ chuyïn chïë múái àaä giaãi quyïët möåt söë cöng viïåc khêín cêëp nhêët, àaä húåp phaáp hoáa nïìn trêåt tûå múái cuãa quöëc gia, àaä diïåt trûâ nïëu khöng têët caã thò cuäng àûúåc möåt söë rêët lúán caác toaán giùåc cûúáp àang nhuäng loaån àêët nûúác, àaä quyïët àõnh möåt caách vöåi vaâng vaâ coá tñnh chêët taåm thúâi möåt vaâi biïån phaáp nhùçm laâm dõu tònh hònh úã Vùng-àï, àaä têåp trung viïåc cai trõ trong nûúác vaâo möåt möëi vaâ àaä thi haânh nhûäng biïån phaáp cêìn thiïët nhêët àïí ngùn chùån nhûäng vuå ùn cùæp cuãa boån àêìu cú. Dûúái sûå chó àaåo cuãa Phu-sï, möåt mang lûúái mêåt thaám röång lúán, böë trñ khön kheáo, àaä nhanh choáng àùng toãa trïn khùæp nûúác.

Giö-deáp Phu-sï laâ möåt tïn mêåt thaám bêím sinh, nïëu coá thïí noái àûúåc nhû vêåy. ÚÃ thaânh La Maä thuúã xûa, ngûúâi ta noái: "laâm thi sô laâ do bêím sinh, laâm diïîn giaã laâ do tu luyïån".

Phu-sï laâ keã saáng lêåp ra möåt hïå thöëng khiïu khñch vaâ do thaám maâ boån hoåc troâ vaâ boån bùæt chûúác ngûúâi Na-plú nhû Àen-ca-reát-tö, ngûúâi Nga nhû Ben-ken-àooác vaâ Duy-pen, ngûúâi aáo nhû Dñt-nñch-ki àaä uöíng cöng hoåc àoâi. Trong cöng cuöåc naây, Na-pö-lï-öng àïí cho Phu-sï àûúåc tûå do hoaåt àöång, nhûng biïët roä taâi nùng nhiïìu mùåt vaâ baãn chêët laá mùåt laá traái, xoay nhû chong choáng cuãa Phu-sï. Àïí àïì phoâng bêët trùæc, Na-pö-lï-öng duâng möåt söë mêåt thaám baám saát àïí giaám saát Phu-sï, vaâ chñnh öng böå trûúãng cöng an cuäng khöng biïët boån naây. Na-pö-lï-öng biïët rêët roä rùçng trûúác khi lïn àûúâng múã möåt chiïën dõch xa xöi, vaâo muâa xuên, phaãi baão àaãm hêåu phûúng chñnh trõ cuãa mònh vaâ trïn quan àiïím àoá thò têët caã "baãn hiïën phaáp múái cuãa nùm thûá VIII" tuyïåt nhiïn chùèng coá giaá trõ gò, trong khi àoá thò Böå cöng an coá möåt têìm quan troång ghï gúám. Vò leä êëy, Bö-na-paác khöng phaãi chó chi rêët nhiïìu tiïìn cho böå maáy caãnh saát, khöng phaãi chó ra sûác àûa nhiïìu ngûúâi coá khaã nùng vaâ kiïn quyïët vaâo böå maáy cai trõ do Bö-na-paác àaä xêy dûång nïn úã Pa-ri, úã caác tónh, maâ coân duâng baân tay sùæt àïí bõt miïång nöët 13 cú quan baáo chñ coân söëng soát sau viïåc àoáng cûãa möåt luác 60 túâ baáo trûúác àêy.



Khi lïn àûúâng ài chinh chiïën, Na-pö-lï-öng giao laåi cho caác böå trûúãng cuãa öng ta böå maáy chuyïn chñnh do öng ta dûång lïn vaâ yïu cêìu hoå duy trò trêåt tûå trong khi öng ta seä àoå sûác vúái caã chêu Êu liïn minh trïn chiïën trûúâng.

Nhûng möåt thaáng trûúác khi Na-pö-lï-öng lïn àûúâng, vaâo thaáng 4 nùm 1800, Phu-sï àaä khaám phaá àûúåc vaâ baáo caáo lïn võ Töíng taâi thûá nhêët möåt bùçng chûáng khöng thïí chöëi caäi àûúåc rùçng úã Pa-ri coá möåt cú quan giaán àiïåp baão hoaâng Anh, liïn laåc trûåc tiïëp vúái caác em cuãa vua: Lu-i, baá tûúác xûá Prö-vùng vaâ Saác, baá tûúác xûá aác-toa, caã hai àïìu àaä chaåy ra nûúác ngoaâi. Vúái sûå giuáp àúä cuãa boån ngûúâi Anh vaâ cuãa caác lûåc lûúång can thiïåp khaác, boån baão hoaâng nhùçm cöng khai cûúáp lêëy chñnh quyïìn. Ngay tûâ muâa xuên nùm 1800, khi vua Anh Giooác III traã lúâi àïì nghõ múã höåi nghõ àaâm phaán hoaâ bònh cuãa Bö-na-paác bùçng quyïët têm trûåc tiïëp vaâ tñch cûåc àùåt laåi doâng hoå Buöëc-böng lïn ngai vaâng nûúác Phaáp thò Bö-na-paác àaä biïët rêët roä rùçng ngûúâi Anh tin cêåy vaâo boån baão hoaâng Phaáp laâ boån sùén saâng nhûúång böå têët caã nhûäng gò coá thïí àûúåc vïì kinh tïë vaâ chñnh trõ coá lúåi cho tû saãn thûúng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp Anh chó àïí nhùçm muåc àñch duy nhêët laâ phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng.

Võ Töíng taâi thûá nhêët àaä dûát khoaát khùèng àõnh trong tû tûúãng rùçng möåt trong nhûäng nhiïåm vuå cêëp thiïët nhêët trong cuöåc àêëu tranh àöëi nöåi laâ viïåc trêën aáp quyïët liïåt boån phaãn böåi baão hoaâng, coân nhiïåm vuå khêín yïëu cuãa cuöåc àêëu tranh àöëi ngoaåi laâ cuöåc chiïën tranh chöëng ngûúâi Anh. Nhûäng mïånh lïånh cêìn thiïët àaä giao cho Phu-sï àïí àêëu tranh chöëng boån baão hoaâng hiïån haânh: Na-pö-lï-öng chó thõ cho Phu-sï theo doäi moåi hoaåt àöång cuãa boån chuáng, bùæt giûä vaâ àûa boån chuáng ra toaâ. Na-pö-lï-öng luön luön nhùæc laåi cêu noái sau àêy, phaãn aánh roä quan àiïím àaä àûúåc xaác lêåp trong öng ta: "Coá hai phûúng tiïån àïí laâm nhên têm xao àöång: sûå súå haäi vaâ möëi lúåi". Khöng nïn hiïíu "lúåi" chó laâ loâng tham tiïìn, theo nghôa àen, maâ coân laâ sûå theâm muöën, loâng tûå aái, loâng tham danh voång. Nïn taác àöång àïën boån baão hoaâng bùçng caách naâo? Àaáng chuá yá laâ àöëi vúái loaåi keã thuâ naây, Na-pö-lï-öng sûã duång luác bùçng phûúng phaáp naây, luác bùçng phûúng phaáp khaác, tuyâ luác: khi thò khuãng böë, khi laåi löi keáo boån chuáng bùçng ún huïå, tiïìn baåc vaâ sûã duång vaâo cöng viïåc naây noå.

E. Tac Le 104


Muâa xuên nùm 1800, vò phaãi àïën vúái quên àöåi ngay nïn Na-pö-lï-öng àaä khöng coá thúâi gian duâng nhûäng biïån phaáp khaác chöëng boån phaãn böåi, ngoaâi biïån phaáp khuãng böë khöëc liïåt.

Nhiïåm vuå chuã yïëu khaác, tûác laâ cuöåc chiïën tranh vúái nûúác Anh, phaãi àûúåc tiïën haânh nhû trûúác àêy, khöng phaãi trïn búâ biïín nûúác Anh, àöëi diïån vúái haåm àöåi huâng maånh cuãa Anh maâ laâ úã trïn luåc àõa chêu Êu, chöëng vúái àöìng minh cuãa nûúác Anh vaâ trûúác hïët laâ chöëng àïë quöëc aáo.

Lïn àûúâng ài chinh chiïën vaâo ngaây 8 thaáng 5 nùm 1800 vaâ rúâi Pa-ri lêìn àêìu tiïn keã tûâ khi àaão chñnh, Bö-na-paác hoaân toaân hiïíu rùçng söë phêån nïìn chuyïn chñnh cuãa öng ta úã Phaáp hoaân toaân tuyâ thuöåc vaâo kïët quaã cuãa chiïën dõch naây. Hoùåc laâ Na-pö-lï-öng laåi chiïëm àûúåc miïìn bùæc nûúác YÁtûâ tay ngûúâi aáo hoùåc laâ quên àöåi cuãa caác nûúác liïn minh laåi seä xuêët hiïån úã biïn giúái nûúác Phaáp.



TRÊÅN MA-REN-GÖ-SÛÅ CUÃNG CÖË NÏÌN ÀÖÅC TAÂI-PHAÁP CHÏË CUÃA TÖÍNG TAÂI THÛÁ NHÊËT 1800-1803

Na-pö-lï-öng khöng coá thoái quen àõnh trûúác vaâ àõnh tó mó caác

kïë hoaåch chiïën dõch. Öng chó chuá yá àïën nhûäng "àöëi tûúång" chuã yïëu, nhûäng muåc àñch cuå thïí chñnh, quy trònh thúâi gian (dô nhiïn laâ phoãng àoaán) vaâ nhûäng àûúâng tiïën quên. Na-pö-lï-öng chó thêåt sûå bêån têm lo nghô àïën chiïën tranh khi chñnh chiïën dõch àûúng diïîn ra; trong chiïën dõch, khöng nhûäng öng chuá yá àïën nhûäng muåc àñch cêìn phaãi àaåt, coân chuá yá àïën nhûäng tònh huöëng, vaâ àùåc biïåt laâ nhûäng tin tûác, àöång tônh cuãa àöëi phûúng maâ öng thûúâng xuyïn nhêån àûúåc, tûâ àoá öng luön thay àöíi kïë hoaåch böë trñ cuãa mònh, thay àöíi tûâng ngaây vaâ coá khi tûâng giúâ. Na-pö-lï-öng tûå àùåt cho mònh möåt quy tùæc bêët di bêët dõch laâ chûâng naâo thûåc tïë chûa chûáng toã cho mònh roä laâ àöëi phûúng ngu ngöëc hún thûåc tïë vaâ nïn àùåt giaã thuyïët: àöëi phûúng seä haânh àöång coá lyá leä khöng keám gò baãn thên mònh trong trûúâng húåp êëy.

Na-pö-lï-öng phaãi chöëng vúái möåt àaåo quên aáo rêët maånh vaâ àûúåc trang bõ rêët àùåc biïåt àang chiïëm àoáng miïìn bùæc nûúác YÁ, núi maâ Xu-vö-röëp nùm trûúác àaä queát saåch quên Phaáp. Nhûng Xu-vö-röëp khöng coân úã vúái ngûúâi aáo nûäa, àiïìu àoá àaä laâm Na-pö-lï-öng quan têm nhiïìu nhêët. Na-pö-lï-öng biïët nûúác Nga àaä ruát khoãi khöëi liïn minh, mùåc dêìu öng coân chûa thïí biïët àûúåc rùçng cuäng vaâo thaáng 5 nùm 1800 êëy, trong khi öng cuâng quên àöåi cuãa mònh tiïën vaâo nûúác YÁàïí triïåt tiïu nhûäng chiïën quaã cuãa Xu-vö-röëp thò Xu-vö-röëp àaä àûúåc mai taáng trong tu viïån A-lïëch-xan Neáp-xki úã Pï-teác-bua. Khöng phaãi Xu-vö-röëp àöëi àêìu vúái Bö-na-paác, maâ chó laâ tûúáng Mï-la, möåt tay chiïën thuêåt cûâ, möåt sô quan tham mûu, möåt trong söë nhûäng tûúáng lônh gioãi maâ trûúác cuäng nhû sau nùm 1800, Na-pö-lï-öng àaä vaâ àang giaáng cho nhiïìu trêån thua vö cuâng khuãng khiïëp

E. Tac Le 106


vaâ boån hoå àaä khöng ngúát chûáng minh möåt caách chua chaát rùçng Na-pö-lï-öng àaä khöng haânh àöång theo nguyïn tùæc naâo caã. Trung thaânh vúái nguyïn lyá cuãa mònh, Na-pö-lï-öng àaánh Mï-La nhû thïí Mï-La laâ Na-pö-lï-öng, vaâ Mï-la àaánh Na-pö-lï-öng nhû thïí Na-pö-lï-öng laâ Mï-la.

Quên aáo têåp trung lûåc lûúång vïì phña nam chiïën trûúâng theo hûúáng ài Giïn. Mï-la khöng phaán àoaán nöíi rùçng Bö-na-paác àaä choån con àûúâng ài khoá khùn nhêët, qua nûúác Thuyå Sô vaâ àeâo Beác-na, do àoá, Mï-la sú húã khöng tùng cûúâng lûåc lûúång àïí giûä sûúân phña êëy. Võ Töíng taâi thûá nhêët laåi choån àuáng con àûúâng êëy. Caái laånh khuãng khiïëp cuãa nhûäng ngoån nuái tuyïët phuã, nhûäng vûåc sêu thùèm dûúái chên, nhûäng trêån mûa bùng, nhûäng cún baäo tuyïët, nhûäng cuöåc truá quên ngoaâi trúâi trong tuyïët, binh sô cuãa Bö-na-paác àaä chõu têët caã nhûäng thûã thaách àoá vaâo nùm 1800, cuäng nhû binh sô cuãa Xu-vö-röëp àaä tûâng nïëm traãi vaâo nùm 1799 vaâ cuäng nhû nhûäng chiïën binh cuãa An-ni-ban àaä tûâng nïëm traãi caách àêy 2.000 nùm trûúác Xu-vö-röëp vaâ Bö-na-paác. Coá khaác laâ khöng phaãi nhûäng con voi bõ chòm sêu trong vûåc thùèm nhû thúâi An-ni-ban, maâ laâ nhûäng khêíu phaáo, nhûäng bïå phaáo, nhûäng hoâm àaån. Tûúáng Lan-nú ài tiïn phong vaâ àùçng sau laâ toaân böå quên àöåi cuãa Bö-na-paác keáo thaânh möåt àûúâng daâi vö têån giûäa möåt bïn laâ vaách àaä, möåt bïn laâ búâ vûåc cheo leo. Cuöåc vûúåt qua nuái An-pú bùæt àêìu ngaây 16 thaáng 5 àïën ngaây 21, Bö-na-paác cuâng vúái quên chuã lûåc àaä túái àeâo Xanh Beác-na, trong khi êëy, àùçng trûúác hoå, úã sûúân nuái bïn nûúác YÁàaä bùæt àêìu coá nhûäng cuöåc chiïën àêëu cuãa àöåi tiïn phong vúái lûåc lûúång tiïìn àaåo nhoã yïëu baão vïå sûúân nuái cuãa quên aáo. Quên aáo bõ àaánh lui, quên Phaáp caâng tiïën gêëp xuöëng phña nam vaâo toaân böå lûåc lûúång cuãa Bö-na-paác thònh lònh traân ra. Hïët sû àoaân naây àïën sû àoaân khaác, tûâ nhûäng khe nuái miïìn nam rùång An-pú xuêët kñch, triïín khai sau lûng quên aáo.

Khöng boã phñ möåt giúâ, Bö-na-paác tiïën thùèng àïën Mi-lan vaâ, ngaây 2 thaáng 6 nùm 1800, àaä vaâo thuã phuã xûá Löng-baác- ài; Bö-na-paác chiïëm tiïëp Pa-vi, Crï-mön, Ple-dùng, Breát-xi-a vaâ nhiïìu thaânh phöë khaác vaâ àïën àêu cuäng laâm quên aáo thêët àiïn baát àaão; hoå khöng hïì ngúâ rùçng hûúáng tiïën cöng chñnh laåi tûâ phña êëy. Quên àöåi



cuãa Mï-la àang coân úã xung quanh Giïn vaâ àaáng leä vaâi ngaây sau nûäa thò chiïëm laåi àûúåc Giïn tûâ tay quên Phaáp. Nhûng sûå xuêët hiïån cuãa Bö-na-paác úã Löng-baác-ài àaä laâm tiïu tan thùæng lúåi êëy cuãa quên aáo.

Cuäng bêët ngúâ nhû vêåy, Mï-la höåc töëc keáo quên ài chaåm traán vúái quên Phaáp tûâ phña bùæc keáo xuöëng. Laâng Ma-ren-gö nhoã beá nùçm giûäa caánh àöìng traãi röång A-lïëch-xùng-àri vaâ Toác-tön. Ngay tûâ àêìu muâa àöng nùm 1800, trong cung àiïån úã Pa-ri, ngoán tay chó vaâo caái àõa phûúng êëy trïn möåt têëm baãn àöì chi tiïët vïì miïìn bùæc nûúác YÁ, Bö-na-paác àaä noái vúái caác tûúáng lônh rùçng: "Àêy, chuáng ta phaãi àaánh baåi quên aáo úã àêy".

Cuöåc giao chiïën lúán cuãa caã àöi bïn àaä xaãy ra ngaây 14 thaáng 6 nùm 1800, àuáng úã chöî àoá.

Noái chung, trêån naây, àaä coá aãnh hûúãng to lúán trïn trûúâng chñnh trõ quöëc tïë, cuäng nhû àöëi vúái sûå nghiïåp lõch sûã cuãa Na-pö-lï-öng noái riïng. Möåt bêìu khöng khñ lo êu bao truâm lêëy Pa-ri vaâ khùæp nûúác Phaáp. Ngaây ngaây, boån baão hoaâng mong chúâ tin baáo Bö-na-paác chïët trong vûåc thùèm nuái An-pú; ngûúâi ta cuäng biïët quên àöåi aáo rêët maånh vaâ phaáo binh cuãa hoå coân maånh hún phaáo binh cuãa quên Phaáp. Coá tin àöìn quên Anh seä àöí böå úã Vùng-àï. Ca-àu-àan vaâ baån hûäu cuãa y, nhûäng thuã lônh baão hoaâng, nhêån àõnh sûå phuåc hûng cuãa doâng hoå Buöëc-böng nïëu chûa phaãi laâ sûå viïåc àaä thaânh thò trong möåt ngaây rêët gêìn àêy têët cuäng seä thaânh. Hoå chó àúåi hiïåu baáo: tin Bö-na-paác chïët hoùåc quên àöåi Phaáp baåi trêån. ÚÃ chêu Êu, ngay trong caác nûúác trung lêåp ngûúâi ta lo êu theo doäi quaá trònh cuãa caác biïën cöë. ÚÃ nhûäng núi àoá ngûúâi ta cuäng chó àúåi chúâ sûå chiïën thùæng cuãa quên aáo àïí gia nhêåp khöëi liïn minh chöëng laåi nûúác Phaáp. Boån Buöëc-böng chuêín bõ àïí lïn àûúâng vïì Pa-ri.

Na-pö-lï-öng, caác tûúáng lônh, sô quan vaâ binh lñnh cuãa öng àïìu thêëy rêët roä têìm quan troång cuãa trêån àaánh vaâ nhûäng khaã nùng dêîn túái baåi trêån: lêìn naây quên aáo tröåi hún hùèn vïì söë lûúång; hoå àûúåc nghó ngúi thoaãi maái, àûúåc yïn öín àoáng quên trong caác thaânh phöë vaâ caác laâng maåc yá, trong khi êëy binh lñnh cuãa Na-pö-lï-öng phaãi gian khöí vûúåt àeâo Xanh Beác-na, Bö-na-paác coá caã thaãy 20.000 quên

E. Tac Le 108


vaâ chó àiïìu àöång böå phêån phaáo loaåi töìi nhêët cuâng vûúåt àeâo Grùng Xanh Beác-na vúái öng höìi thaáng 5, coân phaáo binh chuã lûåc àaä haânh quên àïën chêåm vò bõ mùæc vêy vaâ àaánh chiïëm möåt cûá àiïím maånh trong nuái che chúã cho quên aáo. Trong khi Mï-la chó huy möåt àaåo quên 30.000 ngûúâi vaâ 100 cöî phaáo coá àêìy àuã àaån dûúåc thò Bö-na-paác laåi coân phaãi giao cho tûúáng Àú-xe möåt phêìn trong söë phaáo töìi cuãa mònh. Thïë laâ Bö-na-paác chó coá 15 khêíu phaáo àïí chöëng vúái 100 khêíu cuãa quên aáo.

Trêån àaánh khúãi àêìu vaâo buöíi súám ngaây 14 thaáng 6 nùm 1800 úã gêìn Ma-ren-gö, vaâ àaä phaát hiïån ngay àûúåc lûåc lûúång quên aáo. Quên Phaáp vûâa àaánh vûâa luâi vaâ giaáng cho quên àõch nhûäng àoân àñch àaáng, nhûng baãn thên cuäng bõ thiïåt haåi nùång. Àïën hai giúâ chiïìu, trêån àaánh xem chûâng thêët baåi, khöng thïí cûáu vaän àûúåc. Quaá ba giúâ, Mï-la ca khuác khaãi hoaân, cûã ngûúâi vïì Viïn baáo tin quên aáo toaân thùæng, thu nhiïìu chiïën lúåi phêím vaâ tuâ binh, tûúáng vö àõch Bö-na-paác àaä thêët baåi. Tònh traång höîn àöån àaä bao truâm lïn töíng haânh dinh quên àöåi Phaáp. Bö-na-paác giûä thaái àöå bònh tônh, vûâa nhùæc nhúã cêìn phaãi cêìm cûå, vò trêån àaánh chûa kïët thuác. Vaâ àïën ba giúâ chiïìu, tònh thïë àöåt nhiïn thay àöíi möåt caách bêët ngúâ, búãi sû àoaân Àú-xe àûúåc phaái xuöëng phña nam àïí cùæt àûúâng ruát lui cuãa quên àõch àang tûâ Giïn trúã vïì cêëp töëc haânh quên quay trúã laåi, àaä cöng kñch öì aåt vaâo quên aáo àuáng giúâ phuát quyïët àõnh chiïën trûúâng.

Quên aáo hïët sûác tin tûúãng vaâo sûå toaân thùæng cuãa hoå àïën nöîi luác êëy coá nhiïìu àún võ quên àöåi aáo cho toaân thïí àún võ böë trñ chuêín bõ nghó ngúi vaâ ùn chiïìu. Bõ sû àoaân tinh nhuïå cuãa Àú-xe êåp àaánh vaâ tiïëp àoá laâ têët caã caác àún võ cuãa Bö-na-paác cuäng àaánh vaâo, quên àöåi aáo hoaân toaân bõ àaánh baåi. Nùm giúâ chiïìu, quên aáo boã chaåy, bõ kyå binh Phaáp truy kñch. Tûúáng Àú-xe hy sinh ngay tûâ phuát àêìu cuãa trêån àaánh, vaâ khi trêån êëy - möåt trong nhûäng chiïën thùæng lúán nhêët cuãa àúâi mònh-sùæp kïët thuác, Na-pö-lï-öng ngheån ngaâo noái:

"... Nhûng À-xe!... Chao öi, ngaây höm nay ùæt laâ àaä àeåp lùæm nïëu töëi nay töi àûúåc öm hön Àú-xe úã trïn chiïën trûúâng! Taåi sao khöng cho pheáp töi àûúåc khoác?...", àoá laâ nhûäng lúâi noái maâ trûúác àêy vaâi tiïëng àöìng höì, luác cuöåc chiïën àêëu àang gay go quyïët liïåt nhêët,



Na-pö-lï-öng àaä phaãi thöët ra khi àûúåc tin Àú-xe vûâa múái tûâ trïn mònh ngûåa ngaä xuöëng.

Nhûäng baån chiïën àêëu cuãa Na-pö-lï-öng chó thêëy coá hai lêìn mùæt öng ta àêîm lïå sau khi giao chiïën. Lêìn thûá hai vaâo vaâi nùm sau, khi Na-pö-lï-öng nhòn thöëng chïë Lan-nú chïët úã trong tay mònh, hai chên bõ àaån àaåi baác tiïån àûát.

Trong luác triïìu àònh Viïn àang hoan hó àïën cûåc àiïím vïì nhûäng tin tûác àêìu tiïn töët laânh cuãa Mï-la àûa vïì thò möåt ngûúâi thûá hai àïën baáo tin thêët baåi thaãm haåi vûâa múái xaãy ra. Nûúác yá laåi bõ mêët, vúái quên aáo thò dûúâng nhû laâ mêët vônh viïîn. Keã thuâ àaáng súå cuãa hoå laåi möåt lêìn nûäa chiïën thùæng.

Nhûäng tin tûác àêìu tiïn vïì möåt trêån àaánh lúán úã yábay vïì àïën chñnh phuã Pa-ri vaâo ngaây 20 thaáng 6 (ngaây àêìu Thaáng Gùåt), saáu ngaây sau trêån àaánh. Nhûng múái chó laâ nhûäng tin àöìn àaåi mêåp múâ. Trong thaânh phöë, ngûúâi ta lo êu chúâ àúåi tin tûác. Ngûúâi ta kïí chuyïån laåi rùçng: theo möåt vaâi nguöìn tin thò trêån àaánh àaä thêët baåi vaâ Bö-na-paác àaä chïët. Böîng nhiïn, vaâo buöíi trûa, möåt phaát àaåi baác nöí vang, phaát thûá hai, röìi thûá ba; möåt ngûúâi àûa thû vïì, mang nhûäng tin chñnh thûác nhû sau: quên àöåi aáo bõ àaánh tan hoaân toaân, bõ tûúác möåt nûãa söë phaáo vaâ haâng nghòn quên aáo bõ bùæt laâm tuâ binh hoùåc bõ cheám; nûúác YÁlaåi sao vaâo tay Bö-na-paác.

Lêìn naây, nöîi vui mûâng hoan hó khöng phaãi chó coá trong nhûäng khu tû saãn maâ coân caã trong nhûäng khu thúå thuyïìn: àaä tûâ lêu ngûúâi ta chûa thêëy vuâng ngoaåi ö Xanh Ùng-toan coá quang caãnh têëp nêåp nhû vêy. Thúå thuyïìn àaä khöng thïí thêëy trûúác àûúåc rùçng ngûúâi chuã múái sùæp hoaân thaânh viïåc àaân aáp hoå bùçng baân tay sùæt, sùæp ban haânh "tiïíu baå cöng nhên" àïí hoå phuå thuöåc hoaân toaân vaâo boån chuã, rùçng chñnh thïí múái vônh viïîn boáp chïët caách maång vaâ seä múã àêìu cho thúâi àaåi cuãa sûå cuãng cöë vûäng vaâng vaâ nïìn nïëp möåt trêåt tûå xaä höåi dûåa trïn sûå boác löåt sûác lao àöång möåt caách húåp phaáp vaâ dïî daâng cuãa tû saãn.

Vêîn úã Pa-ri, úã lên cêån caác thõ trûúâng chûáng khoaán, caác nhaâ ngên haâng, trong àaám cûúái ngûúâi sang troång úã caác khu phöë lúán, nöîi vui mûâng hoan hó laåi caâng lúán chñnh laâ vò caái ngûúâi chiïën thùæng,

E. Tac Le 110


chaâng Bö-na-paác kia, àaä boáp chïët caách maång vaâo ngaây 18 vaâ 19 Thaáng Sûúng muâ vaâ vûâa àöíi múái öín àõnh àûúåc àõa võ cuãa mònh úã caác chiïën trûúâng bùçng trùm nghòn thuã àoaån, möåt mùåt giú baân tay theáp àeâ beåp "sûå vö chñnh phuã", phaá tan moåi êm mûu chöëng caác nhaâ hûäu saãn vaâ quyïìn tû hûäu, mùåt khaác khöng quay trúã laåi chïë àöå quên chuã quyá töåc vaâ phong kiïën.

Möåt vaâi ngûúâi Gia-cö-banh bêët maän thò truâm chùn, boån baão hoaâng thò àau khöí. Nhûng boån hoå, ai nêëy àïìu bõ laân soáng vui mûâng lúán àang traân dêng úã Pa-ri vaâ úã caác tónh gaåt ra möåt bïn. Trong khöng khñ êëy coân lêîn löån caã sûå say sûa kiïu ngaåo cuãa tinh thêìn "aái quöëc quên sûå" cuöìng nhiïåt böëc lïn nhû möåt cún söët, kïí caã nhûäng ngûúâi àïën têån bêy giúâ vêîn coân tónh taáo nhêët. Khi võ Töíng taâi thûá nhêët vïì Pa-ri thò nhûäng möëi hên hoan cuöìng nhiïåt êëy traâo lïn àïën cûåc àiïím. Trong quêìn chuáng ài àoán, möåt biïíu hiïån, duâ laâ rêët nhoã, toã ra laånh nhaåt àöëi vúái Bö-na-paác àïìu bõ coi laâ bùçng chûáng thên baão hoaâng. Ngûúâi ta la oá: "Àêy laâ nhaâ cuãa boån quyá töåc! Sao caái nhaâ naây khöng trûng àeân lïn!" vaâ tûác thò ngûúâi ta àêåp phaá cûãa kñnh cuãa cùn nhaâ khaã nghi àoá. Suöët ngaây, möåt khöëi ngûúâi àöng nghõt vêy quanh cung Tuy-lú-ri, hoan hö múâi Bö-na-paác ra mùæt. Nhûng Bö-na-paác khöng loá mùåt ra ban cöng.

Sau trêån Ma-ren-gö, trûúác hïët Bö-na-paác phaãi kyá hoaâ ûúác vúái

quên aáo. Sau àoá, öng ta muöën thûúng lûúång vúái nûúác Anh, vúái chêu Êu liïn minh noái chung, vaâ cuöëi cuâng laâ tiïëp tuåc hoaân thaânh viïåc xêy dûång phaáp chïë àaä bùæt àêìu tûâ sau cuöåc àaão chñnh Thaáng Sûúng muâ, nhûng bõ giaán àoaån vò ài àaánh nûúác YÁ.

Nhûng möåt nöîi lo êu khaác laâm Bö-na-paác phaãi quan têm túái vaâ buöåc öng ta phaãi chuyïín hûúáng nhûäng nhiïåm vuå cú baãn cuãa mònh trong suöët caã thúâi kyâ cuãa chïë àöå Töíng taâi: cuöåc àêëu tranh chöëng nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh vaâ baão hoaâng. Phu-sï cho rùçng trûúác mùæt laâ boån baão hoaâng àang gêy möëi uy hiïëp nghiïm troång nhêët, nhûng Bö-na-paác àaä khöng coân tin Phu-sï nûäa, cho rùçng vò súå sûå phuåc hûng cuãa boån baão hoaâng maâ Phu-sï àaä khöng thêëy caái tai hoåa coá baån cuä cuãa y seä gêy ra vaâ khöng muöën truy töë hoå, cho laâ



hoå ñt coá cú höåi trúã laåi nùæm chñnh quyïìn. Nhûng sau trêån Ma-ren-gö, riïng võ Töíng taâi thûá nhêët àaä thêëy rùçng nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh laâ keã thuâ àaáng súå nhêët. Ngay tûâ nhûäng ngaây àêìu chuyïn chñnh, Na-pö-lï-öng àaä phaãi tñnh àïën nhûäng keã thuâ "phaái taã" vaâ "phaái hûäu" cuãa öng, àoá laâ nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh vaâ boån baão hoaâng, àöëi vúái hai loaåi keã thuâ naây, Na-pö-lï-öng àöëi phoá vaâ cû xûã khöng giöëng nhau.

Thoãa hiïåp vúái boån baão hoaâng, Na-pö-lï-öng toã ra sùén saâng cöng khai tiïën haânh àaâm phaán hoâa bònh vúái boån chuáng. Chñnh quyïìn Töíng taâi sùén saâng nhêån nhûäng keã baão hoaâng àaä àûúåc xaác nhêån laâ baão hoaâng vaâo laâm viïåc, bùçng caách biïíu dûúng chñnh caái thûåc tïë laâ hoå ûng thuêån phuåc vuå Bö-na-paác boån hoå àaáng àûúåc khoan höìng. Hún nûäa, Bö-na-paác àaä toã ra laâ mònh sùén saâng tha thûá vaâ quïn hïët moåi viïåc bùçng caách ên xaá cho möåt vaâi tïn baão hoaâng.

Nhûng àöëi vúái nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh thò sûå tònh hoaân toaân khaác. Sûå thêåt laâ Bö-na-paác cùm thuâ vaâ khuãng böë hoå. Coá bao giúâ Na-pö-lï-öng laâ möåt ngûúâi caách maång àêu; tònh thên mêåt nhêët thúâi vúái ngûúâi em trai cuãa Rö-be-xpi-e vaâ nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh chùèng qua chó laâ chuã nghôa cú höåi. Baãn chêët chuyïn chïë, laåi àöåc taâi àïën têån chên tú keä toác, sau ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, Na-pö-lï-öng àaä khao khaát thiïët lêåp dûúái hònh thûác naây hoùåc dûúái hònh thûác khaác nïìn quên chuã maâ boån àaåi tû saãn mong moãi. Na-pö-lï-öng khöng thïí àaánh giaá àuáng quaá khûá cuãa nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh, caái àaä taåo nïn cöng lao to lúán cuãa hoå vïì mùåt lõch sûã, vaâ cöng lao àoá chñnh laâ úã chöî hoå àaä cûáu àûúåc caách maång troång giúâ phuát hiïím ngheâo nhêët. Hún nûäa, vò cêu kïët vúái giai cêëp àaåi tû saãn, bïnh vûåc quyïìn lúåi cuãa chuáng maâ Na-pö-lï-öng àaä àöìng hoaá vúái caách nhòn cuãa chuáng: chó nhòn thêëy tñnh chêët àaân aáp dûä döåi cuãa nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh maâ thöi, àöìng thúâi cöë tònh lúâ ài nhûäng nguyïn nhên têët yïëu cuãa hiïån tûúång êëy vaâ nhûäng kïët quaã cuãa sûå cûáu vaän nûúác Phaáp caách maång. Vaâo nùm 1812, khöng tòm ra àûúåc caách naâo hún nûäa àïí lùng nhuåc Rö-xtöëp-sin, ngûúâi maâ öng ta cho laâ àaä àöët thaânh Mat-xcú-va, Na-pö-lï-öng beân goåi Rö-xtöëp-sin laâ "Ma-ra Nga", vêåy laâ àaä so saánh möåt ngûúâi àaä hiïën dêng caã àúâi mònh cho

E. Tac Le 112


caách maång vúái tïn chuáa àêët Maát-xcú-va, vúái tïn chuã nö; àöëi vúái Rö-xtöëp-sin, viïåc cûáu nûúác Nga àöìng nhêët vúái viïåc duy trò chïë àöå nö lïå vaâ viïåc Rö-xtöëp-sin tham gia baão vïå töí quöëc bùçng "Nhûäng túâ caáo thõ" chó coá giaá trõ nhû möåt tïn hïì vaâ möåt tïn pha troâ úã höåi chúå. Rö-xtöëp-xen vö cúá thoåc gêåy vaâo baánh xe cuãa Cu-tu-döëp vaâ töë caáo Cu-tu-döëp vúái Nga hoaâng. Vïì mùåt chñnh trõ thò cuäng coá lúåi cho Na-pö-lï-öng, vò nhû vêåy trong tû tûúãng cuãa thïë hïå treã, nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh àaä khöng gúåi êën tûúång gò khaác ngoaâi nhûäng söng maáu, nuái xûúng vaâ muön hònh muön veã taân khöëc.

Tuy nhiïn, khöëi oác minh mêîn rêët mûåc cuãa Na-pö-lï-öng khöng thïí hoaân toaân phuã nhêån moåi thaânh tñch cuãa nïìn chuyïn chñnh êëy àûúåc. Na-pö-lï-öng cùm thuâ nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh, nhûng coá lêìn, vaâo nùm 1793-1794, khi noái vïì nïìn chuyïn chñnh Gia-cö-banh, Na-pö-lï-öng àaä tuyïn böë thùèng ra rùçng Höåi nghõ Quöëc ûúác àaä cûáu vaän nûúác Phaáp. Mùåt khaác, Na-pö-lï-öng vö cuâng khinh bó Lu-i XVI, nhû öng ta àaä kinh bó nhûäng keã têm höìn yïëu àuöëi, "Baáo cho baâ êëy biïët rùçng töi khöng phaãi laâ Lu-i XVI", Na-pö-lï-öng àaä noái nhû vêåy khi àûúåc biïët baâ Xta-en àaä noái quaá nhiïìu úã trong phoâng khaách cuãa baâ ta.

Vaâ khi biïët àñch xaác rùçng nhûäng keã thuâ bêët khuêët nhêët vaâ khöng àöåi trúâi chung nhêët laâ úã trong söë nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh coân laåi thò, duâ coân chûa tòm thêëy hoå, Na-pö-lï-öng vêîn haânh haå taân nhêîn nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh.

Viïåc haânh haå nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh bùæt àêìu tûâ sau ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ vaâ, trong thûåc tïë, àïën têån maäi cuöëi thúâi kyâ àïë chïë vêîn chûa chêëm dûát, khöng kïí möåt àöi luác taåm ngûâng.

Nhûäng vuå bùæt búá ngûúâi Gia-cö-banh hoùåc nhûäng ngûúâi coi nhû coá quan hïå mêåt thiïët vúái hoå diïîn ra úã thuã àö vaâ hún nûäa coân úã caã caác tónh. Giai cêëp quyá töåc àõa phûúng khöng bõ xêm phaåm, boån lûu vong thò àûúåc ên xaá trúã vïì, giai cêëp tû saãn söëng àaâng hoaâng thoaãi maái, vaâ úã nöng thön, têìng lúáp nöng dên hûäu saãn múái, têët caã àïìu nhùén mùåt nhûäng ngûúâi laänh àaåo cuä cuãa caái töí chûác Gia-cö-banh àõa phûúng, nhûäng viïn chûác cuä cuãa thúâi Rö-be-xpi-e; bêy giúâ hoå thanh toaán möëi thuâ cuä cuãa hoå vúái àöëi phûúng möåt caách thêåm tïå,



khöëc liïåt gêëp trùm lêìn. Nhúâ haânh àöång khiïu khñch àiïn cuöìng cuãa boån caãnh binh chñnh trõ, ngûúâi ta àaä àûa vöåi ra àûúåc caái goåi laâ "êm mûu" ngaây 10 thaáng 10 nùm 1800, nghôa laâ ngûúâi ta bùæt àûúåc úã nhaâ Haát lúán böën ngûúâi àaân öng mang dao gùm, tòm caách loåt vaâo buöìng xem haát riïng cuãa võ Töíng taâi thûá nhêët. Àem giïët caã böën ngûúâi êëy vêîn chûa vûâa loâng nïn ngûúâi ta coân tiïën haânh bùæt búá trong khùæp nûúác Phaáp haâng loaåt nhûäng "ngûúâi Gia-cö-banh". Phêìn lúán nhûäng ngûúâi naây khöng bao giúâ àûúåc trúã vïì töí quöëc nûäa, hoùåc coá thò chó khi naâo àaä bõ taân phïë sau nhiïìu nùm cêëm cöë tuâ àaây. Möåt söë chïët úã trong nhaâ giam (luác bêëy giúâ naån "tûå tûã" cuãa caác tuâ nhên chñnh trõ rêët phöí biïën), möåt söë khaác chïët úã Cay-en, möåt thuöåc àõa cuãa nûúác Phaáp chuyïn duâng àïí àaây aãi. Sau vuå "êm mûu" êëy möåt thaáng, (ngaây 18 thaáng 11 nùm 1800), caãnh binh cuãa Phu-sï bùæt àûúåc möåt ngûúâi Gia-cö-banh chñnh cöëng laâ Sú-va-li-ï àang chïë taåo möåt quaã bom. Möåt laân soáng bùæt búá vaâ tuâ àaây múái laåi traân ngêåp khùæp nûúác. Ngûúâi ta bùæt búá lung tung, bùæt caã nhûäng ngûúâi "àaáng ngaåi" tuy hoå chùèng biïët tñ gò vïì caái öng Sú-va-li-ï êëy cuäng nhû êm mûu cuãa öng ta. Hún nûäa, vaâo thaáng 12 nùm êëy, laåi xaãy ra vuå êm mûu ghï gúám nhùçm haå saát võ Töíng taâi thûá nhêët; thûåc tïë, nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh chùèng hïì dñnh lñu gò vaâo muå naây, nhûng Na-pö-lï-öng àaä vin vaâo cúá àoá àïí duâng nhûäng biïån phaáp múái khöëc liïåt hún chöëng nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh.

Ai muöën tòm hiïíu sêu baãn chêët cuãa Na-pö-lï-öng vaâ muöën tòm hiïíu nhûäng àöång cú thûåc cuãa öng ta thò khöng nïn àïí mònh bõ caám döî búãi nhûäng manh yá kheáo leáo àêìy dêîy trong vö söë cuöën saách viïët vïì öng ta; nhûäng cuöën saách êëy àïìu miïu taã Na-pö-lï-öng cuå thïí nhû möåt ngûúâi "nûãa caách maång"; trûúác hïët laâ boån thuâ àõch cuãa Na-pö-lï-öng thûúâng goåi nhû vêåy, röìi vaâo nûãa àêìu thïë kyã thûá XIX thò boån xu nõnh goåi öng ta laâ "möåt Rö-be-xpi-e cûúäi ngûåa". Nhûng khöng bao giúâ öng ta laâ thïë caã. Baãn chêët chuyïn chïë, bêím sinh àöåc taâi, nhûng biïët tñnh àïën hoaân caãnh, nïn trong nhûäng ngaây àêìu, Na-pö-lï-öng thêëy cêìn thiïët phaãi àïí cho möåt vaâi dêëu vïët thuêìn tuyá hònh thûác êëy cuãa nïìn cöång hoâa tû saãn àûúåc töìn taåi. Nhûng ngay sau khi àaä coá thïí laâm àûúåc thò Na-pö-lï-öng queát saåch têët caã nhûäng gò cuãa nïìn cöång hoâa àïí laåi vaâ kiïn quyïët döëc hïët têm trñ vaâo

E. Tac Le 114


viïåc biïën nûúác Phaáp thaânh möåt quöëc gia quên phiïåt vaâ chuyïn chñnh, biïën chêu Êu thaânh möåt cuåm vûúng quöëc chû hêìu, thuöåc àõa vaâ nûãa thuöåc àõa hoaân toaân lïå thuöåc vaâ caái chïë àöå quên phiïåt haâ khùæc êëy. Dûúái nïìn quên chuã Na-pö-lï-öng khöng coá chöî àûáng cho ngûúâi Gia-cö-banh vaâ tû tûúãng Gia-cö-banh vúái nhûäng ûúác voång nhû: thaânh lêåp "nhûäng nûúác cöång hoâa anh em", thûåc hiïån bònh àùèng vaâ tûå do. Na-pö-lï-öng gheát cay gheát àöåc nhûäng àiïìu êëy. Ùng-ghen àaä chuá yá àùåc biïåt àuáng mûác àïën caái ngaây coá tñnh chêët lõch sûã (ngaây "thaânh hön cuãa nûúác AÁo"), vò sau ngaây êëy, nïìn àïë chñnh múái cuãa Na-pö-lï-öng bùæt àêìu mang nhanh choáng têët caã nhûäng àùåc àiïím bïì ngoaâi cuãa nhûäng nïìn quên chuã cöí truyïìn. Rêët tûå nhiïn rùçng hònh thûác taân baåo cuä hay múái àïìu khöng thïí naâo dung hoâa àûúåc vúái truyïìn thöëng anh huâng Gia-cö-banh, cuäng khöng thïí dung hoâa àûúåc vúái ngay caã nhûäng höìi ûác hïët sûác yïëu úát vaâ thêåm chñ giaãn àún nûäa vïì nïìn cöång hoâa tû saãn àaä qua.

Cuöåc àaân aáp man rúå vaâ hoaân toaân àöåc àoaán chöëng ngûúâi Gia-cö-banh, trûâ nhûäng hònh thûác "húåp phaáp" àaä àùåt ra, laâ möåt trong söë nhûäng àùåc àiïím roä nhêët cuãa triïìu àaåi Na-pö-lï-öng. Khöng àïëm xóa gò àïën yá kiïën cuãa chuã mònh, ngay sau ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ - nhû trïn àaä noái - Phu-sï cho rùçng nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh hiïån khöng nguy hiïím nhû boån baão hoaâng, nhûäng keã taán thaânh viïåc phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng.

Àuáng laâ trong hoaân caãnh êëy, Phu-sï àaä toã ra hún ngûúâi chuã cuãa y nhiïìu vïì trñ saáng suöët cuãa möåt tïn mêåt thaám. Sûå thêåt laâ baá tûúác xûá Prö-vùng, keã nhêëp nhöím muöën lïn ngöi vua nûúác Phaáp, Saác-em trai y- vaâ hêìu hïët nhûäng keã thuã lônh xuêët dûúng àïìu tin rùçng sau Thaáng Sûúng muâ thò baãn thên sûå thùæng lúåi cuãa cuöåc àaão chñnh cuâng viïåc thiïët lêåp nïìn chuyïn chñnh àaä vaåch ra rùçng thúâi cú phuåc hûng nïìn quên chuã àaä chñn muöìi. Nïëu àaä nhû vêåy thò hùèn laâ bêy giúâ nûúác Phaáp muöën möåt nïìn quên chuã lõch sûã cöë hûäu hún laâ muöën khuêët phuåc möåt tay maåo hiïím ngûúâi Cooác? Sau 10 nùm söi suåc, ngaây 18 vaâ 19 Thaáng Sûúng muâ, caách maång àaä bõ giïët tûúi. Tûâ nay trúã ài, caái baân tay àaä boáp chïët Viïån Àöëc chñnh höìi thaáng 11 nùm 1799 úã Xanh Clu vaâ àaä àaánh baåi quên aáo úã Ma-ren-gö höìi thaáng 6 nùm 1800, chó coân coá viïåc àùåt öng vua rêët ngoan àaåo laâ Lu-



i XVIII, trong möåt thúâi gian nûäa vêîn coân laâ baá tûúác xûá Prö-vùng lïn ngai cuãa töí tiïn.

Ngûúâi ta khöng roä öng baá tûúác Prö-vùng coá tûå mònh quyïët àõnh lêëy cuöåc vêån àöång laå luâng êëy khöng (trûúác trêån Ma-ren-gö, sau cuöåc àaão chñnh Thaáng Sûúng muâ ba thaáng rûúäi), hay laâ do sûå baây mûu veä meåo cuãa ngûúâi em, con ngûúâi maâ taåo hoaá àaä quaá haâ tiïån khi ban phaát trñ thöng minh; chó biïët rùçng Lu-i àaä gûãi tûâ Mi-tö, núi Lu-i cû truá luác àoá, möåt bûác thû lïn Töíng taâi thûá nhêët, trong àoá yïu cêìu Bö-na-paác phuåc hûng triïìu àaåi cuãa doâng hoå Buöëc-böng. Bö-na-paác chó coân viïåc àoâi hoãi cho mònh vaâ cho baån hûäu moåi sûå àïìn buâ maâ Bö-na-paác muöën tûác khùæc àûúåc ngay! Hún nûäa, Bö-na-paác seä àûúåc "àúâi sau mang ún"! Bö-na-paác khöng traã lúâi. Thïë laâ ngûúâi ta laåi cêëp töëc gûãi cho Bö-na-paác cuäng nhû Giö-dï-phin nhûäng thöng àiïåp múái, nhûäng àïì nghõ múái, nhûäng thû tûâ múái.

Muâa haå nùm 1800, sau trêån Ma-ren-gö, Lu-i laåi thónh cêìu lêìn nûäa lïn Töíng taâi thûá nhêët khi thêëy hiïín nhiïn Na-pö-lï-öng coá thïí quyïët àõnh vêån mïånh nûúác Phaáp theo yá muöën. Lêìn àêìu vaâ cuäng laâ lêìn cuöëi cuâng, Bö-na-paác traã lúâi cho keã nhoâm ngoá ngöi vua:

"Thûa ngaâi, töi àaä nhêån àûúåc thû ngaâi. Xin caãm ún ngaâi àaä noái vúái töi nhûäng àiïìu thêåt thaâ trong thû. Ngaâi khöng nïn hy voång quay trúã vïì nûúác Phaáp; ngaâi seä phaãi bûúác lïn haâng chuåc vaån xaác chïët. Ngaâi haäy hy sinh quyïìn lúåi cuãa ngaâi cho an ninh vaâ haånh phuác cuãa nûúác Phaáp: lõch sûã seä nhúá túái ngaâi".

Khi boån lûu vong biïët Bö-na-paác khöng phaãi laâ haång ngûúâi àïí ngûúâi ta trõ, maâ àuáng laâ keã ài trõ vò nûúác khaác, vaâ àûáng trûúác sûå chöëi tûâ dûát khoaát cuãa Bö-na-paác ngûúâi ta quyïët àõnh giïët öng ta.

Ý àõnh trïn naãy ra dûúâng nhû cuäng cuâng möåt luác trong phaái Gia-cö-banh. Nhûng àöëi vúái nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh, sûå viïåc àaä kïët thuác bùçng möåt cuöåc khiïu khñch thùæng lúåi cuãa Phu-sï. Khi boån tay chên baáo cho biïët coá möåt êm mûu àang àûúåc chuêín bõ vaâ biïët àñch xaác seä xaãy ra, úã nhaâ haát vaâo buöíi diïîn töëi ngaây 10 thaáng 10, Phu-sï cho bùæt nhûäng ngûúâi chuã mûu (Xï-rùæc-si, A-rï-na, Àï-meác-xin, Tö-pi-nö Lú-broong) ngay khi boån ngûúâi vuä trang êëy àang lêìn túái chöî ngöìi cuãa Töíng taâi thûá nhêët. Vïì sau, ngûúâi ta àaä quaã quyïët

E. Tac Le 116


rùçng vuä khñ êëy laâ do chñnh Phu-sï cung cêëp cho hoå. Nhûäng ngûúâi chuã mûu bõ haânh hònh vaâ aãnh hûúãng cuãa Phu-sï àûúåc cuãng cöë. Boån khiïu khñch cuãa Phu-sï hoaåt àöång raáo riïët, tòm caách thêm nhêåp khùæp núi, tûâ nhûäng phoâng chúi cuãa giúái thûúång lûu cho àïën nhûäng quaán ùn töìi taân nhêët.

Ngaây 3 Thaáng Tuyïët (tûác laâ ngaây 25-12-1800), khi Töíng taâi thûá nhêët qua phöë Xanh Ni-keát àïën nhaâ haát thò coá möåt tiïëng nöí khuãng khiïëp. Xe cuãa Bö-na-paác ài qua caånh quaã bom êëy àuáng 10 giêy thò coá tiïëng nöí. Heâ phöë ngöín ngang ngûúâi chïët vaâ bõ thûúng, coân chiïëc xe bõ hû hoãng phêìn nûãa phña sau, vun vuát àûa Bö-na-paác bònh yïn vö sûå àïën nhaâ haát. Öng ta vaâo chöî ngöìi, veã ngoaâi rêët thaãn nhiïn, àïën nöîi möåt laát sau cöng chuáng ngöìi àêìy trong raåp múái biïët tin sûå biïën xaãy ra. Cuöåc àiïìu tra ngay taåi chöî luác àêìu khöng àem laåi kïët quaã gò, úã núi xaãy ra vuå mûu saát khöng coá ai bõ bùæt. Bö-na-paác tin chùæc rùçng cuöåc mûu saát lêìn naây do ngûúâi Gia-cö-banh böë trñ. trong khi buöåc töåi Phu-sï laâ àaä quaá quan têm àïën boån baão hoaâng vaâ khöng chuá yá àêìy àuã àïën ngûúâi Gia-cö-banh, Bö-na-paác quyïët àõnh thanh toaán goån caánh taã. Lïånh ban ra lêåp möåt baãn danh saách 130 tïn göìm nhûäng thuã lônh Gia-cö-banh hoùåc nhûäng ngûúâi liïåt vaâo loaåi nhû vêåy; hoå bõ bùæt vaâ phêìn lúán bõ àaây ra Guy-an vaâ Xêy-sen. Coá mêëy ai úã àoá àaä àûúåc trúã vïì. ÚÃ caác tónh, boån quêån trûúãng baám riïët hïët thaãy nhûäng ai trong thúâi kyâ caách maång àaä toã ra bùçng haânh àöång hoùåc bùçng lúâi noái, hûúãng ûáng cuöåc àêëu tranh kiïn quyïët chöëng boån phaãn àöång. Boån phaãn àöång vûâa thoaát khoãi cún baäo taáp bêy giúâ quay laåi tñnh söí vúái ngûúâi Gia-cö-banh. Möåt vaâi ngûúâi coá tïn trong baãn danh saách àêìu tiïn cuãa Phu-sï khöng bõ ài àaây nhûng laåi bõ cuâm chùåt úã trong caác nhaâ tuâ cuãa nhaâ nûúác, khöng àûúåc xeát xûã vaâ, ngay caã khi àaä tòm ra sûå thêåt, hoå cuäng khöng àûúåc ra khoãi nhaâ lao. Keã tòm ra sûå thêåt khöng ai khaác ngoaâi Phu-sï, vaâ hêìu nhû hùæn àaä tòm ra sûå thêåt àöìng thúâi vúái luác hùæn àûa nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh ài àaây hoùåc töëng hoå vaâo nhaâ tuâ. Thêåt ra Phu-sï laâ keã àêìu tiïn biïët rùçng ngûúâi Gia-cö-banh khöng dñnh lñu gò àïën vuå mûu saát vaâ hùæn àaây hoå ài chùèng qua chó àïí lêëy loâng Na-pö-lï-öng trong cún thõnh nöå.



Àuáng hai tuêìn lïî sau cuöåc mûu saát, trong luác cuöåc khuãng böë chöëng ngûúâi Gia-cö-banh àang úã àónh cao, ngûúâi ta bùæt möåt tïn Caác-böng naâo àoá, röìi àïën lûúåt Xanh Rï-dùng, Buöëc-möng vaâ vaâi chuåc tïn baão hoaâng truá nguå úã Pa-ri möåt caách húåp phaáp hay khöng húåp phaáp. Caác-böng vaâ Xanh Rï-dùng, nhûäng tïn thuã phaåm trûåc tiïëp cuãa vuå mûu saát, àaä thuá töåi. Êm mûu hoaân toaân do boån baão hoaâng töí chûác nhùçm giïët Bö-na-paác vaâ dêîn àïën sûå phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng. Àiïìu àoá khöng laâm caãn trúã sûå thi haânh nhûäng biïån phaáp chöëng ngûúâi Gia-cö-banh, maâ àöìng thúâi coân laâm cho Bö-na-paác quyïët têm thùèng tay chöëng boån baão hoaâng. Àûáng vïì mùåt chñnh trõ maâ noái, nhû vêåy laâ Bö-na-paác àaä quyïët àõnh haânh àöång nhêët cûã lûúäng tiïån. Sau naây, khi ngûúâi ta noái vúái Bö-na-paác rùçng Phu-sï thûâa nhêån nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh bõ mang ài àaây laâ hoaân toaân vö töåi, Bö-na-paác traã lúâi: "uái chaâ... Phu-sï! bao giúâ hùæn cuäng nhû vêåy! Maâ bêy giúâ viïåc êëy àöëi vúái töi khöng thaânh vêën àïì lùæm, töi giuä àûúåc cuãa núå êëy ài röìi" (tûác laâ nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh). Theo bûúác nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh, nhûäng keã baão hoaâng chñnh phaåm bõ àûa lïn maáy cheám, coân nhûäng keã khaác thò möåt söë lúán bõ àûa ài àêìy.

Tuy nhiïn, cún thõnh nöå cuãa Bö-na-paác vúái boån baão hoaâng luác àoá khöng maänh liïåt nhû ngûúâi ta tûúãng. Àïí phaán àoaán àiïìu àoá, phaãi cùn cûá vaâo sûå àaân aáp àaä giaáng xuöëng nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh laâ nhûäng ngûúâi hoaân toaân vö töåi trong "vuå bom nöí". Nhûng nhûäng ngûúâi thên cêån cuãa Na-pö-lï-öng nhêån xeát rùçng, Na-pö-lï-öng àaä truát hïët giêån dûä lïn àêìu nhûäng ngûúâi Gia-cö-banh trong nhûäng ngaây múái xaãy ra vuå mûu saát, vêåy thò öng ta coân àêy giêån dûä nûäa àïí maâ truát lïn àêìu boån baão hoaâng. Chó cùn cûá vaâo trònh tûå têm lyá nhû vêåy thò tòm sao àûúåc chên lyá. Na-pö-lï-öng biïët rêët roä phaãi hung baåo khi xeát ra cêìn thiïët, àöìng thúâi öng ta vêîn giûä àûúåc hoaân toaân bònh tônh. Vêën àïì khöng phaãi laâ úã chöî àoá, maâ úã chöî Na-pö-lï-öng nhùçm muåc àñch taách nhûäng phêìn tûã baão hoaâng thûåc têm muöën hoâa húåp vúái nïìn trêåt tûå múái úã nûúác Phaáp ra khoãi doâng hoå Buöëc-böng. Noái möåt caách khaác, keã baão hoaâng naâo thûâa nhêån quyïìn haânh cuãa Na-pö-lï-öng laâ húåp phaáp vaâ, vúái riïng öng ta, keã naâo chõu khuêët phuåc khöng möåt lúâi phaân naân thò öng ta sùén saâng thu naåp vaâ tha cho nhûäng töåi löîi trûúác, nhûng vúái nhûäng keã ngoan cöë,

E. Tac Le 118


vúái nhûäng keã naâo chó nghô àïën viïåc phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng thò Na-pö-lï-öng kiïn quyïët chöëng àïën cuâng.

Ngay trûúác khi xaãy ra trêån Ma-ren-gö, Töíng taâi thûá nhêët àaä chó thõ cho Phu-sï lêåp danh saách boån xuêët dûúng coá thïí cho pheáp quay trúã vïì nûúác Phaáp vaâ, mùåc dêìu coá "vuå bom nöí", nhûäng danh saách êëy vêîn àûúåc tiïëp tuåc lêåp. Nhûäng baãn danh saách àêìu tiïn göìm khoaãng 10.000 ngûúâi, trong àoá coá chûâng 52.000 ngûúâi àaä àûúåc trúã vïì theo möåt nghõ àõnh ngaây möìng 1 Thaáng Haái nho (20 thaáng 10 nùm 1800). Trong nhûäng baãn danh saách múái, àùåc biïåt söë ngûúâi tùng lïn gêëp möåt lêìn rûúäi söë dûå àõnh. Trong söë 145.000 ngûúâi xuêët dûúng, coá chûâng 141.000 ngûúâi àûúåc pheáp trúã vïì Phaáp dûúái sûå giaám saát cuãa caãnh binh. Chó coá 3.373 ngûúâi khöng àûúåc hûúãng sûå ên xaá àoá. Nhûng Bö-na-paác khöng dûâng laåi àêy: theo nghõ quyïët cuãa Thûúång nghõ viïån ban haânh vaâo thaáng 5 nùm 1802, têët caã nhûäng ngûúâi xuêët dûúng naâo tuyïn thïå trung thaânh vúái chïë àöå múái àïìu àûúåc quyïìn trúã vïì Phaáp. Rêët àöng ngûúâi xuêët dûúng, keáo lï cuöåc àúâi khöën khöí úã nûúác ngoaâi, àaä nhêån biïån phaáp êëy àïí trúã vïì nûúác Phaáp.

Trong möåt thúâi gian, nhûäng vuå mûu haåi khöng xaãy ra. Vúái tinh thêìn kiïn quyïët gêëp böåi, Bö-na-paác daânh hïët têm trñ vaâo viïåc ngoaåi giao. Trûúác vaâ sau thúâi kyâ naây, chûa bao giúâ Bö-na-paác laåi tha thiïët muöën tùng cûúâng sûå àoaân kïët vúái caác nûúác àïën nhû vêåy. Öng ta cêìn àïën noá àïí öín àõnh nïìn taâi chñnh vaâ cuäng coân vò àa söë nhên dên Phaáp toã roä ra laâ khao khaát hoâa bònh; cuöëi cuâng, Bö-na-paác hy voång àoá seä laâ möåt cuöåc taåm ngûâng chiïën àïí öng ta coá thúâi gian hoaân thaânh nhûäng caãi caách àaä tiïën haânh vaâ thûåc hiïån nhûäng caãi caách maâ öng ta àang öm êëp, truâ tñnh.

Trong lônh vûåc caãnh saát chñnh trõ, Bö-na-paác àaä choån àûúåc

möåt tïn truâm vïì thuêåt khiïu khñch vaâ nghïì mêåt thaám nhû Phu-sï, thò trong lônh vûåc ngoaåi giao, Bö-na-paác cuäng may tay choån àûúåc möåt trúå thuã, búãi vò hoaâng thên Tan-lêy-rùng àaä toã ra laâ möåt tay kyâ taâi vïì nghïå thuêåt ngoaåi giao. Nhûng thaái àöå cuãa Töíng taâi thûá nhêët àöëi vúái hai coân ngûúâi naây coá khaác nhau: Na-pö-lï-öng sûã duång Phu-



sï vaâ böå haå cuãa y, nhûng vêîn coi vaâ goåi chuáng laâ luä cön àöì; nghi ngúâ Phu-sï, Na-pö-lï-öng coân coá töí chûác riïng cuãa mònh àïí giaám saát Phu-sï, dêîu rùçng trong loaåi tranh chêëp naây, àûúng nhiïn laâ Na-pö-lï-öng khoá maâ thùæng àûúåc viïn böå trûúãng cuãa mònh. Vïì mùåt naây thò, duâ laâ Na-pö-lï-öng hay A-lïëch-xan Ma-xï-àoan cuäng chùèng hún àûúåc Phu-sï. Trong nhaáy mùæt, Phu-sï àaä vaåch mùåt àûúåc nhûng ngûúâi do Na-pö-lï-öng böë trñ theo doäi y. Trong phaåm vi caãnh saát Na-pö-lï-öng cêìn túái Phu-sï vaâ nhûäng taâi ba àùåc biïåt cuãa y, vò trong vêën àïì naây Bö-na-paác coân baám goát viïn böå trûúãng cuãa öng ta vaâ coân phaãi nhúâ cêåy vaâo Phu-sï. Traái laåi, trong nghïå thuêåt ngoaåi giao, Na-pö-lï-öng khöng chõu nhûúâng Tan-lêy-rùng möåt ly, maâ coân tröåi hún vïì möåt söë àiïím. Mùåc dêìu Tan-lêy-rùng laâ möåt viïn böå trûúãng ngoaåi giao vö cuâng taâi nùng, nhûng chñnh Na-pö-lï-öng àaä chó giaáo cho Tan-lêy-rùng, vaâ chñnh Na-pö-lï-öng àaä chó àaåo nhûäng cuöåc àaâm phaán hoâa bònh quan troång; vai troâ cuãa Tan-lêy-rùng thu heåp laåi trong phaåm vi goáp yá kiïën, thaão caác vùn kiïån ngoaåi giao vaâ thûåc hiïån àûúâng löëi àaä àõnh àïí àaåt muåc àñch.

Khöng chuát nghi ngúâ gò vïì möåt trong nhûäng thùæng lúåi to lúán cuãa Na-pö-lï-öng laâ öng ta àaä laâm cho àûúâng löëi chñnh trõ cuãa nûúác Nga thay àöíi hoaân toaân. Na-pö-lï-öng baáo cho hoaâng àïë Pön, ngûúâi àang chñnh thûác tiïën haânh chiïën tranh vúái nûúác Phaáp, biïët rùçng öng ta muöën giao traã ngay tûác khùæc vïì Nga têët caã nhûäng tuâ binh ngûúâi Nga àang bõ ngûúâi Phaáp giûä sau cuöåc thêët baåi cuãa àaåo quên Cooác-xa-cöëp vaâo muâa thu nùm 1799, khöng yïu saách möåt sûå trao àöíi naâo hïët (thêåt ra luác àoá hêìu nhû khöng coá tuâ binh Phaáp úã Nga). Chó möåt caách êëy maâ àaä laâm cho Pön bõ mï hoùåc, quyïën ruä, vaâ àïí kïët thuác cöng viïåc, Pön phaái tûúáng Xpren-pooác-ten àïën Pa-ri.

Xpren-pooác-ten túái thuã àö Phaáp vaâo giûäa thaáng 12 nùm 1800. Ngay tûâ buöíi gùåp gúä àêìu tiïn, Bö-na-paác àaä vûâa biïíu löå möëi thiïån caãm àùçm thùæm nhêët vaâ loâng quyá mïën nhêët àöëi vúái hoaâng àïë Pön, vûâa nhêën maånh loâng àöå lûúång vaâ têm höìn cao caã cuãa Pön maâ theo öng ta chñnh laâ nhûäng caái àoá àaä laâm cho Nga hoaâng nöíi bêåt lïn. Hún nûäa, võ Töíng taâi thûá nhêët khöng nhûäng chó ra lïån giao traã têët caã tuâ binh Nga (khoaãng 6.000 ngûúâi), maâ coân chó thõ phaãi trang bõ múái hoaân toaân cho tuâ binh, do ngên saách nûúác Phaáp chõu, nhûäng

E. Tac Le 120


böå àöìng phuåc thñch húåp vúái quên àöåi cuãa hoå, chó thõ cêëp giaây múái vaâ traã laåi vuä khñ cho hoå.

Keâm theo caái biïån phaáp hûäu nghõ coá möåt khöng hai êëy giûäa nhûäng ngûúâi àûáng àêìu caác quöëc gia àang chiïën tranh vúái nhau coân coá möåt bûác thû riïng cuãa Bö-na-paác viïët gûãi hoaâng àïë Pön; trong thû, Töíng taâi thûá nhêët noái bùçng nhûäng lúâi leä thên thiïët nhêët rùçng hoâa bònh giûäa nûúác Phaáp vaâ nûúác Nga coá thïí thûåc hiïån àûúåc trong voâng 24 tiïëng àöìng höì nïëu Pön cûã àïën Pa-ri möåt ngûúâi maâ Pön hoaân toaân tin cêín. Pön bõ bûác thû êëy mua chuöåc. Tûâ keã thuâ khöng àöåi trúâi chung cuãa nûúác Phaáp, àöåt nhiïn Pön trúã thaânh ngûúâi baån cuãa nûúác Phaáp vaâ tûác khùæc gûãi thû traã lúâi Bö-na-paác. Trong thû, Pön chêëp thuêån hoâa bònh trûúác hïët, vûâa toã yá mong muöën chung sûác vúái võ Töíng taâi thûá nhêët traã laåi cho chêu Êu "sûå an ninh vaâ sûå bònh yïn".

Khi tiïëp tûúáng Xpren-pooác-ten, phaái viïn cuãa Pön, Na-pö-lï-öng àaä noái vúái hùæn rùçng chuã hùæn vaâ öng ta laâ nhûäng ngûúâi "coá sûá mïånh laâm thay àöíi böå mùåt cuãa thïë giúái".

Sau thùæng lúåi àêìu tiïn êëy, Na-pö-lï-öng quyïët àõnh khöng nhûäng kyá hoâa ûúác vúái nûúác Nga, maâ coân kyá möåt hiïåp ûúác liïn minh quên sûå. yá àõnh liïn minh xuêët phaát tûâ hai lyá do: trûúác hïët laâ xoaá boã sûå xung àöåt quyïìn lúåi giûäa hai cûúâng quöëc vaâ thûá hai laâ caái viïîn caãnh sau naây têåp trung hïët thaãy lûåc lûúång uy hiïëp nïìn àö höå cuãa Anh úã ÊËn Àöå, bùçng àûúâng miïìn nam nûúác Nga vaâ Trung AÁ. Kïí tûâ cuöåc viïîn chinh sang Ai Cêåp cho àïën têån nhûäng nùm cuöëi cuâng triïìu àaåi cuãa öng ta, àêët nûúác ÊËn Àöå luön luön aám aãnh tû tûúãng Na-pö-lï-öng. yá nghô cùn cöët êëy cûá cùæm sûâng sûäng trong àêìu oác öng ta, mùåc dêìu luác êëy cuäng nhû vïì sau naây chùèng bao giúâ noá àûúåc biïíu hiïån thaânh möåt kïë hoaåch dûát khoaát. Nùm 1798, yá nghô êëy àïën vúái öng ta luác öng ta úã Ai Cêåp; nùm 1801, yá nghô êëy naãy ra cuâng vúái möëi tònh giao haão bêët ngúâ vúái Nga hoaâng, vaâ àïën nùm 1812, laåi diïîn laåi trong giai àoaån àêìu cuãa chiïën dõch Maát-xcú-va. Trong caã ba trûúâng húåp, yá nguyïån hûúáng vïì muåc àñch xa xöi àoá àïìu khöng bao giúâ thûåc hiïån àûúåc, nhûng, nhû sau àêy chuáng ta àaä roä, dêîu sau, vïì bïì ngoaâi, cöng viïåc cuäng mang hònh thûác möåt cuöåc thùm doâ.



Sûå tiïën triïín tònh caãm nhanh choáng àïën ngaåc nhiïn cuãa hoaâng àïë Pön àöëi vúái Bö-na-paác ài song song vaâ liïn hïå chùåt cheä cuäng hoaân toaân bêët ngúâ vúái viïåc Pön cùm húân söi suåc nûúác Anh, ngûúâi baån liïn minh khi trûúác cuãa Pön trong cuöåc chiïën àêëu chöëng nûúác Phaáp. Vaâo luác naây, Na-pö-lï-öng àaä truâ tñnh, trïn nhûäng neát lúán, möåt cuöåc phöëi húåp lûåc lûúång dûåa trïn viïåc phaái möåt àaåo quên viïîn chinh Phaáp àùåt dûúái quyïìn chó huy cuãa öng ta sang miïìn nam nûúác Nga, núi öng ta seä cuâng höåi sû vúái quên àöåi Nga, xong, öng ta seä dêîn caã hai àöåi quên qua Trung aá vaâ ÊËn Àöå. Khöng nhûäng Pön chöåp vöåi lêëy yá àõnh àaánh ngûúâi Anh úã àêët ÊËn Àöå maâ coân ài trûúác caã Bö-na-paác trong nhûäng bûúác àêìu nhùçm thûåc hiïån kïë hoaåch àoá. Thuã lônh Cö-dùæc Maát-vêy I-va-nö-vñch Pla-töëp, bõ giam cêìm theo lïånh cuãa Nga hoaâng vò lyá do gò khöng roä úã phaáo àaâi Pi-e Pön tûâ saáu thaáng nay, böîng àûúåc löi ra khoãi hêìm giam vaâ dêîn thùèng àïën phoâng laâm viïåc cuãa hoaâng àïë. Bêët cêìn maâo àêìu, hoaâng àïë hoãi ngay Pla-töëp möåt cêu bêët ngúâ sau àêy: coá biïët àûúâng sang ÊËn Àöå khöng? Pla-töëp chùèng hiïíu êët giaáp gò caã, nhûng biïët rùçng nïëu traã lúâi khöng biïët thò chùæc chùæn seä phaãi trúã laåi ngöìi tuâ trong phaáo àaâi, nïn àaä vöåi vaä traã lúâi coá biïët. Tûác khaác Pla-töëp àûúåc chó àõnh chó huy möåt trong böën quên àoaân cuãa quên àöån söng Àöng vaâ àûúåc lïånh àem hêìu hïët toaân böå lûåc lûúång tiïën sang ÊËn Àöå, vúái söë quên laâ 22.500 ngûúâi. Böën quên àoaân àoá rúâi söng Àöng ngaây 27 thaáng 2 nùm 1801, nhûng cuöåc haânh quên cuãa hoå chùèng àûúåc bao lêu thò...

Chêu Êu theo doäi vúái möåt möëi lo êu ngaây caâng tùng sûå thùæt chùåt tònh hûäu nghõ giûäa ngûúâi thuã lônh cuãa nûúác Phaáp vaâ hoaâng àïë Nga. Nïëu sûå liïn minh giûäa hai cûúâng quöëc naây àûúåc cuãng cöë thò seä chó coá hai cûúâng quöëc êëy chó huy luåc àõa: yá kiïën êëy khöng nhûäng laâ cuãa Na-pö-lï-öng vaâ cuãa Pön maâ coân laâ dû luêån cuãa têët caã nhûäng nhaâ ngoaåi giao úã chêu Êu höìi êëy. Möåt tònh traång baáo àöång khêín cêëp thêåt sûå truâm lïn nûúác Anh. Àuáng laâ haåm àöåi Phaáp yïëu hún haåm àöåi Anh, vaâ thuyã quên Nga thò khöng àaáng kïí àïën, nhûäng nhûäng yá àöì cuãa Bö-na-paác vïì ÊËn Àöå, viïåc phaái quên Nga bêët ngúâ tiïën vïì hûúáng àoá laâm Uy-liïm-Pñt thuã tûúáng nûúác Anh, bûåc doåc lo nghô, ngûúâi ta run súå chúâ àúåi muâa xuên nùm 1801 vò trong muâa naây, hai nûúác lúán röìi àêy seä laâ àöìng minh vúái nhau coá thïí haânh

E. Tac Le 122


àöång quyïët àõnh. Nhûng ngaây àêìu tiïn cuãa muâa xuên, ngaây 11 thaáng 3, àaä mang laåi möåt sûå tònh khaác hùèn.

Na-pö-lï-öng nöíi àiïn nöíi khuâng khi tin hoaâng àïë Pön àïå nhêët bõ aám saát thònh lònh bay vïì Pa-ri. Moåi cöng viïåc maâ Na-pö-lï-öng àaä tiïën haânh töët àeåp trong voâng vaâi thaáng möåt caách taâi tònh vaâ hiïåu quaã vúái nûúác Nga nay àïìu suåp àöí hïët. Na-pö-lï-öng kïu lïn:

"Boån Anh àaä thua töi úã Pa-ri ngaây 3 Thaáng Tuyïët (vuå mûu saát úã phöë Xanh Ni-keát - lúâi taác giaã), nhûng chuáng àaä khöng thua töi úã Pï-teác-bua!". Theo Na-pö-lï-öng, vuå aám saát Pön àuáng laâ do ngûúâi Anh êm mûu. Cuöåc liïn mònh vúái nûúác Nga suåp àöí vaâo àïm thaáng 3 luác nhûäng keã mûu saát bûúác vaâo buöìng nguã cuãa hoaâng àïë Pön.

Võ töíng taâi thûá nhêët phaãi thay àöíi tûác khùæc vaâ thay àöíi cùn baãn têët caã mûu chûúác ngoaåi giao cuãa mònh. Maâ vïì nhûäng hoaåt àöång mûu chûúác naây thò Na-pö-lï-öng laâ ngûúâi coá taâi sûã duång nhanh nhaåy vaâ kheáo leáo cuäng nhû khi sûã duång nhûäng khêíu àaåi baác.

Tûâ nay trúã ài, tònh thïë buöåc phaãi tñnh nûúác khaác: khöng phaãi

tiïëp tuåc chiïën tranh maâ phaãi kyá hoâa ûúác vúái ngûúâi Anh. Coân àöëi vúái nûúác AÁo, caác cuöåc àaâm phaán àaä àûúåc bùæt àêìu tûâ lêu: ngaây 9 thaáng 2 nùm 1801, àaåi diïån toaân quyïìn ngûúâi aáo laâ Cö-ben àaä kyá hoâa ûúác Luy-nï-vin. Caác cuöåc àaâm phaán àïìu do Giö-deáp Bö-na-paác, anh cuãa võ Töíng taâi thûá nhêët, vaâ do Tan-lêy-rùng böå trûúãnng ngoaåi giao chó àaåo. Nhûng caã hai chó laâm theo chó thõ cuãa Na-pö-lï-öng, maâ Na-pö-lï-öng thò àaä kheáo leáo lúåi duång tònh hûäu nghõ bêët ngúâ cuãa öng ta vúái Pön. Lêm vaâo hoaân caãnh bõ xêm lùng caã phña àöng vaâ phña têy, nûúác AÁo phaãi hoaân toaân nhûúång böå vïì moåi mùåt. Sau trêån Ma-ren-gö vaâ möåt trêån chiïën thùæng khaác cuãa quên Phaáp úã An-daát, núái Mo-rö àaä àaánh baåi àûúåc quên aáo úã Hö-hen-lin-àen, nûúác AÁo quaã khoá maâ chöëng cûå laåi àûúåc. Vúái hoâa ûúác Luy-nï-vin, Na-pö-lï-öng àaä thu àûúåc têët caã nhûäng gò maâ öng ta muöën thu vïì úã nûúác AÁo: toaân nûúác Bó bõ vônh viïîn taách khoãi nûúác AÁo, nhûúång laåi àêët Luác-xùm-bua, têët caã nhûäng àêët àai cuãa Àûác úã taã ngaån söng Ranh, cöng nhêån



nûúác cöång hoâa Ba-ta-vú (nûúác Haâ Lan), nûúác Cöång hoâa Hen-vï-tñch (nûúác Thuyå Syä), caác nûúác cöång hoâa Xi-dan-pi vaâ Li-guya-ri (tûác laâ xûá Giïn vaâ Löng-baác-ài); thêåt ra nhûäng àêët nûúác êëy coá gò khaác hún laâ thuöåc àõa cuãa Phaáp. Coân Pi-ï-möng thò vêîn hoaân toaân do quên àöåi Phaáp chiïëm àoáng. Trong möåt bûác thû gûãi cho thuã lônh cuãa mònh laâ Cö-rö-lï-àö, Cö-ben buöìn baä noái: "Àêy, àêy laâ caái baãn hiïåp ûúác khöën naån maâ töi àaä phaãi kyá vò cêìn thiïët. Nöåi dung vaâ hònh thûác cuãa noá thêåt àaáng ghï súå". Cö-ben laåi caâng coá quyïìn bêët bònh khi biïët rùçng trong luác àaâm phaán vúái triïìu àònh Viïn, Tan-lêy-rùng àaä thu àûúåc nhiïìu lïî vêåt- cöë nhiïn laâ leán luát vò thïë maâ hùæn laåi chùèng laâm lúåi gò cho ngûúâi aáo, búãi vò tûâ doâng àêìu àïën doâng cuöëi hiïåp ûúác àïìu do Na-pö-lï-öng àoåc cho maâ viïët.

Thïë laâ tûâ àêy, ngûúâi ta khöng phaãi bêån têm vïì nûúác AÁo. Roä raâng, sau nhûäng töín thêët nùång nïì kinh khuãng nhû thïë, àïë quöëc aáo chó chúâ àúåi thúâi cú thuêån lúåi àïí khöi phuåc sûå nghiïåp. Kinh thaânh Viïn nhêîn nhuåc tröng ngoáng thúâi cú.

Nhû vêåy laâ sau khi Pön chïët ài, trong söë caác cûúâng quöëc chó coân nûúác Anh laâ àang chiïën tranh vúái Phaáp. Sau biïën cöë êëy, àöåt nhiïn Na-pö-lï-öng thay àöíi trêån thïë nhùçm muåc àñch kyá hoâa ûúác vúái Anh caâng súám caâng hay.

Nûúác Anh àang trong nhûäng giúâ phuát khoá khùn. Àûáng trïn quan àiïím thuêìn tuáy kinh tïë maâ noái, luác àoá trïn luåc àõa chêu Êu, nïìn thûúng nghiïåp vaâ giai cêëp tû saãn thûúng nghiïåp Anh khöng gùåp nhiïìu àõch thuã. Cuöåc caách maång cöng nghiïåp vaâ kyä thuêåt vaâo nhûäng nùm cuöëi cuâng cuãa thïë kyã thûá XVIII àaä xaác lêåp cho nûúác Anh võ trñ haâng àêìu trong söë caác cûúâng quöëc trong lônh vûåc kinh tïë, vaâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên laâm giai cêëp tû saãn Phaáp bûåc tûác chöëng laåi àûúâng löëi chñnh trõ cuãa chïë àöå cuä laâ hiïåp ûúác thûúng maåi Anh-Phaáp kyá nùm 1786, hêåu quaã cuãa hiïåp ûúác naây laâ thõ trûúâng nöåi àõa cuãa Phaáp bõ nïìn cöng nghiïåp keáo súåi vaâ luyïån kim cuãa Anh xêm nhêåp. Nhûäng nhaâ cöng nghïå Phaáp àaä nhiïåt liïåt àoán nhêån têët caã nhûäng biïån phaáp chöëng laåi nïìn thûúng nghiïåp Anh cuãa Höåi nghõ Quöëc ûúác vaâ cuãa Viïån Àöëc chñnh, vaâ úã Anh cuäng nhû úã Phaáp, toaân böå cuöåc chiïën tranh giûäa Anh vaâ Phaáp trong thúâi kyâ

E. Tac Le 124


Caách maång àaä àûúåc coi laâ cuöåc chiïën tranh cuãa thûúng gia vaâ kyä nghïå gia Anh chöëng laåi thûúng gia vaâ kyä nghïå gia Phaáp.

Àûáng àêìu têët caã nhûäng cöng viïåc chñnh trõ, têët caã nhûäng cuöåc liïn minh chêu Êu chöëng laåi Phaáp, laâ Uy-liïm-Pñt, thuã tûúáng chñnh phuã Anh. Trong thúâi cuãa mònh, Uy-liïm-Pñt àaä viïån trúå möåt caách haâo hiïåp cho nûúác Phöí, nûúác AÁo, nûúác Pi-ï-möng, nûúác Nga röìi laåi nûúác AÁo vaâ Na-plú, vò àûáng trïn quan àiïím quyïìn lúåi kinh tïë vaâ chñnh trõ cuãa ngûúâi Anh maâ noái, Uy-liïm-Pñt àaä nhòn thêëy roä sûå baânh trûúáng thïë lûåc cuãa nûúác Phaáp úã trïn luåc àõa coá möåt yá nghôa nhû thïë naâo.

Nhûng, nhûäng sûå viïån trúå cho caác nûúác trong khöëi liïn minh chêu Êu, cuäng nhû sûå viïån trúå möåt caách tñch cûåc bùçng haåm àöåi, tiïìn baåc, vuä khñ vaâ àaån dûúåc cho boån phaãn caách maång úã Vùng-àï àaä khöng mang laåi kïët quaã gò vaâ, vaâo nùm 1801, úã Anh, dû luêån àaä bùæt àêìu lan traân röång raäi cho rùçng töët nhêët laâ tòm caách thoaã thuêån vúái ngûúâi thuã lônh múái cuãa Phaáp, dû luêån àoá khöng àûúåc caác nhaâ kyä nghïå vaâ giúái thûúng maåi Anh taán thaânh möåt chuát naâo, àuáng laâ thïë, vò quyïìn lúåi cuãa hoå àaä trûåc tiïëp gùæn liïìn vaâo viïåc boác löåt caác thuöåc àõa cuãa Phaáp vaâ cuãa Haâ Lan chiïëm àûúåc trong caã möåt cuöåc chiïën tranh trûúâng kyâ. Nhûng têìng lúáp thûúng nhên gùæn chùåt vúái nïìn thûúng nghiïåp cuãa chêu Êu laåi mong muöën hoâa bònh; trong giai cêëp thúå thuyïìn, phêîn nöå traâo lïn dûä döåi chöëng sûå boác löåt vaâ naån àoái àang haânh haå hoå luác bêëy giúâ, vaâ sûå bûåc tûác cuãa thúå thuyïìn khöng nhûäng chó biïíu hiïån bùçng nhûäng vuå phaá hoaåi maáy moác maâ àöi khi coân bùçng caã nhûäng haânh àöång tiïu cûåc cöng khai.

Noái toám laåi, khi Bö-na-paác àaä kyá vúái nûúác AÁo möåt hoâa ûúác àùåc biïåt coá lúåi, àem laåi thïm cho öng ta nhûäng vuâng àêët àai röång lúán úã Àûác vaâ úã yá, vaâ, sau caái chïët cuãa Pön, khi öng ta kyá hoâa ûúác vúái ngûúâi kïë nghiïåp cuãa Pön laâ A-lïëch-xan, àöìng thúâi àïì nghõ kyá vúái nûúác Anh, thò caác giúái laänh àaåo Anh, nhêët thúâi thêët voång vò khöng coân mong gò àaánh àöí àûúåc nûúác Phaáp, beân quyïët àõnh àaâm phaán vúái Phaáp. Àuáng vaâo trûúác luác Pön bõ aám saát. Uy-liïm-Pñt tûâ chûác vaâ nhûäng ngûúâi lïn thay thïë öng ta àïìu laâ nhûäng tay àaåi diïån cho khuynh hûúáng thoaã hiïåp. aát-dinh-tún àûáng àêìu chñnh phuã vaâ ngaâi



Ha-cúát-biu-ri, böå trûúãng ngoaåi giao múái, àaä laâm cho ngûúâi ta hiïíu rùçng nûúác Anh khöng phaãn àöëi viïåc kyá hoâa ûúác.

Caác cuöåc àaâm phaán hoâa bònh tiïën haânh úã A-miïng, núi maâ ngaây 26 thaáng 3 nùm 1802, hiïåp ûúác hoâa bònh vúái Anh àaä àûúåc kyá kïët. Nûúác Anh hoaân laåi cho Phaáp vaâ caác nûúác chû hêìu cuãa Phaáp (Haâ Lan vaâ Têy Ban Nha) têët caã nhûäng thuöåc àõa maâ Anh àaä chiïëm àûúåc cuãa hoå trong suöët chñn nùm chiïën tranh trûâ Xêy-lan1 vaâ Tú-ri-ni-tï. Àaão Man-tú phaãi traã laåi cho doâng hoå Kyå sô. Nûúác Anh cam kïët ruát quên khoãi caác cùn cûá àaä chiïëm àoáng àûúåc trong cuöåc chiïën tranh úã bïí A-àri-a-tñch vaâ Àõa Trung Haãi. Nûúác Phaáp cam kïët ruát quên àöåi ra khoãi Ai Cêåp, ruát quên khoãi La Maä àïí giao laåi cho giaáo hoaâng cuäng nhû têët caã nhûäng àêët àai khaác thuöåc toaâ thaánh. Àoá laâ nhûäng quy àõnh chuã yïëu. Nhûng àoá chûa phaãi laâ àiïìu quan troång nhêët. Coá phaãi vò caái àoá maâ giai cêëp quyá töåc, giai cêëp tû saãn Anh àaä tiïu töën haâng triïåu àöìng trong chñn nùm trúâi cho quên àöåi cuãa hoå vaâ cho quên àöåi cuãa caác nûúác khaác cuäng nhû àûa haåm àöåi cuãa hoå ài raåch naát mùåt nûúác têët caã caác àaåi dûúng khöng?

Àiïìu laâm cho caác giúái laänh àaåo Anh khoá chõu nhêët laâ khöng laâm thïë naâo tûúác tûâ moáng vuöët cuãa Bö-na-paác àûúåc möåt trong nhûäng maãnh àêët chêu Êu, maâ Bö-na-paác àaä chiïëm. Nûúác Bó vaâ Haâ Lan, nûúác YÁ, taã ngaån söng Ranh vaâ xûá Pi-ï-möng coân laâ nhûäng àêët àai trûåc thuöåc Bö-na-paác, toaân miïìn Têy Àûác tûâ nay trúã ài laâ miïëng möìi ngon cuãa öng ta. Têët caã nhûäng nûúác phuå thuöåc hoùåc nûúác nûãa phuå thuöåc êëy, maâ quyïìn lûåc cuãa Bö-na-paác truâm lïn trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp, àïìu àaä khöng coân laâ thõ trûúâng cuãa Anh àïí nhêåp caãng saãn phêím cöng nghiïåp Anh cuäng nhû nhêåp caãng saãn phêím thuöåc àõa Anh. Moåi cöë gùæng cuãa caác viïn àaåi diïån toaân quyïìn Anh úã A-miïng nhùçm àùåt cú súã cho möåt hiïåp ûúác thûúng maåi, duâ chó coá lúåi chuát àónh cho Anh, àïìu toi cöng. Laåi caâng khöng phaãi laâ vêën àïì múã cûãa thõ trûúâng nöåi àõa beáo búã cuãa Phaáp, chùæc chùæn nhû vêåy, Vò thõ trûúâng êëy vêîn bõ phong toaã chùåt cheä y nhû trûúác thúâi Bö-na-paác . Vaâ ngoaâi ra, riïng vïì mùåt quên sûå vaâ chñnh trõ maâ noái, nïìn an ninh cuãa nûúác Anh thêåt nhû trûáng àïí àêìu àùçng trûúác nhûäng cuöåc tiïën cöng cuãa nûúác Phaáp. Giúâ phuát naâo coân laâ chuã nûúác

E. Tac Le 126


Bó, Haâ Lan thò Bö-na-paác coân luön nhùæc laåi cêu: "Ùng-ve laâ möåt khêíu suáng àaä lïn àaån chôa vaâo tim nûúác Anh".

Hoaâ ûúác A-miïng khöng thïí töìn taåi lêu daâi àûúåc, vò nûúác Anh àaä caãm thêëy khöng thïí chõu thêët baåi àïën mûác àöå êëy àûúåc. Nhûng úã Pa-ri vaâ úã caác tónh, khi àûúåc tin kyá hiïåp ûúác A-miïng, moåi ngûúâi toã ra rêët haâi loâng. Hoå cho rùçng keã thuâ àaáng súå nhêët, giaâu coá nhêët, hùng nhêët vaâ khöng àöåi trúâi chung nhêët àaä cam chõu thêët baåi, noá àaä phaãi cöng nhêån têët caã caác nûúác maâ Bö-na-paác àaä chiïëm. Cuöåc chiïën tranh trûúâng kyâ vaâ gian khöí vúái chêu Êu àaä chêëm dûát bùçng möåt thùæng lúåi hoaân toaân trïn moåi mùåt trêån.

Dûúái thúâi Na-pö-lï-öng, nûúác Phaáp vaâ chêu Êu khöng àûúåc

hûúãng hoâa bònh lêu daâi. Nhûng trong hai nùm- tûâ muâa xuên nùm 1801, ngaây giaãi quyïët hoâa bònh vúái nûúác AÁo àïën muâa xuên nùm 1803, sau khi hoâa ûúác A-miïng thûåc hiïån àûúåc möåt thúâi gian ngùæn, chiïën tranh laåi xaãy ra vúái nûúác Anh- Na-pö-lï-öng àaä tñch cûåc vaâ khêín trûúng giaãi quyïët àûúåc rêët nhiïìu cöng viïåc vïì töí chûác àêët nûúác vaâ phaáp chïë. Tûâ àoá trúã ài, Bö-na-paác coá thïí chuyïn têm döëc sûác vaâo viïåc xêy dûång phaáp chïë maâ tûâ trûúác àïën nay Bö-na-paác duâ muöën hay khöng àaä buöåc loâng phaãi àònh laåi; àuáng laâ tûâ sau trêån Ma-ren-gö, Bö-na-paác àaä bùæt àêìu chuá yá àïën viïåc êëy, nhûng öng ta khöng thïí àùåt loaåi viïåc êëy lïn haâng àêìu àûúåc khi coân chûa kyá kïët xong hoâa ûúác vúái aáo, vúái Anh vaâ khi maâ nhûäng möëi quan hïå cuãa Bö-na-paác vúái hoaâng àïë Pön àang coân hûúáng tû tûúãng cuãa öng ta vïì nhûäng cuöåc xung àöåt chiïën tranh khoá khùn múái vaâ nhûäng cuöåc xêm lûúåc xa xöi khaác.

Thúâi cú àaä àïën àïí Bö-na-paác coá thïí àùåt ra, nghiïn cûáu vaâ giaãi quyïët möåt loaåt caác vêën àïì nöåi chñnh, taâi chñnh, kinh tïë hoùåc caác vêën àïì coá liïn quan àïën viïåc höå vaâ viïåc hònh. Khi giaãi quyïët caác cöng viïåc chñnh sûå maâ Bö-na-paác khöng biïët thò caách laâm cuãa Bö-na-paác nhû sau: öng ta chuã toaå caác phiïn hoåp cuãa caác Höåi àöìng chñnh phuã do öng ta taåo nïn vaâ, sau khi nghe xong caác baãn baáo caáo cuãa caác böå trûúãng, Bö-na-paác ra lïånh triïåu têåp nhûäng ngûúâi àaä trûåc



tiïëp tham gia khúãi thaão caác baãn baáo caáo àoá vaâ hoãi tó mó hoå têët caã nhûäng àiïím coân lúâ múâ.

Bö-na-paác thñch hún hïët laâ àûúåc noái chuyïån vúái caác chuyïn gia vaâ àûúåc hoåc úã hoå. Bö-na-paác khuyïn con riïng cuãa vúå laâ Ú-gien àú Bö-haác-ne - sau naây laâ phoá vûúng nûúác YÁ-rùçng khi àïën möåt thaânh phöë laå, àûâng àïí mêët thò giúâ vö ñch maâ phaãi nghiïn cûáu thaânh phöë êëy, vò biïët àêu sau naây chùèng coá ngaây phaãi chiïëm noá. Têët caã con ngûúâi Na-pö-lï-öng laâ úã nhûäng lúâi noái naây: tñch luyä kiïën thûác àïí sûã duång chuáng trong thûåc tiïîn. Na-pö-lï-öng àaä laâm cho nhûäng ngûúâi thuyïìn trûúãng Anh ngaåc nhiïn khi noái vúái hoå vïì nhûäng chi tiïët thiïët bõ cuãa taâu Phaáp cuäng nhû cuãa taâu Anh, sûå khaác nhau giûäa dêy caáp Anh vaâ dêy caáp Phaáp.

Na-pö-lï-öng vö cuâng quan têm àïën khoa kinh tïë (vò àang úã thúâi kyâ cuãa nhûäng vêën àïì vïì sûå phaát triïín nïìn saãn xuêët tû baãn chuã nghôa), vaâ nùæm chñnh quyïìn chûa àûúåc vaâi nùm maâ Na-pö-lï-öng àaä rêët am hiïìu nhûäng vêën àïì vïì saãn xuêët vaâ tiïu thuå, giaá caã vaâ quan, thuïë, cûúác phñ àûúâng thuyã vaâ àûúâng böå, öng am hiïíu tûúâng têån caã nguyïn nhên taåi sao giaá nhung Li-öng haå hoùåc cao, y nhû nhûäng tay buön úã Li-öng vêåy, àïën mûác coá thïí vaåch trêìn thuã àoaån lûâa bõp vaâ tñnh chêët cuãa möåt nhaâ thêìu khoaán laâm möåt con àûúâng úã núi heão laánh trong àïë quöëc röång lúán cuãa öng ta, àïën mûác coá khaã nùng giaãi quyïët taâi tònh möåt cuöåc tranh chêëp biïn giúái, hoùåc chêëm dûát möåt vuå nhêåp nhùçng lêën àêët laâm cho laänh thöí cuãa caác quöëc gia vaâ cuãa caác vûúng hêìu úã Àûác bõ cùæt vuån ra; khöng nhûäng thïë, öng coân coá khaã nùng trònh baây quyïët àõnh cuãa mònh bùçng caách cùn cûá vaâo lõch sûã cuãa cuöåc tranh chêëp êëy vaâ nhûäng vuå lêën àêët àûúng sûå.

Na-pö-lï-öng lùæng nghe têët caã nhûäng ngûúâi naâo maâ Na-pö-lï-öng hy voång coá àûúåc möåt àiïìu chó dêîn böí ñch, nhûng tûå quyïët àõnh lêëy. Na-pö-lï-öng thûúâng noái: ngûúâi thùæng möåt trêån naâo àoá khöng phaãi laâ ngûúâi cho möåt lúâi khuyïn töët, maâ laâ ngûúâi nhêån lêëy traách nhiïåm thi haânh lúâi khuyïn êëy. Trong vö söë yá kiïën maâ ngûúâi chó huy thu lûúåm àûúåc thò thûúâng thûúâng coá thïí tòm thêëy möåt yá kiïën àuáng, nhûng phaãi biïët gaån loåc vaâ thûåc haânh yá kiïën àoá. Caã trong viïåc caãi caách phaáp chïë vaâ trong sûå chó àaåo nöåi chñnh cuäng àuáng nhû vêåy. Nhûng khöng phaãi khi ban ra möåt mïånh lïånh laâ àaä xong

E. Tac Le 128


cöng viïåc, àoá múái chó laâ sûå bùæt àêìu maâ thöi. Na-pö-lï-öng cho rùçng trong cöng taác haânh chñnh cuãa nhaâ nûúác, sûå àön àöëc viïåc thi haânh phaáp lïånh cuäng thiïët yïëu nhû viïåc ban böë phaáp lïånh vaâ khi phaáp lïånh khöng àûúåc thi haânh nghiïm chónh vaâ àuáng àùæn thò Na-pö-lï-öng cho rùçng nhiïåm vuå bûác thiïët cuãa möåt ngûúâi böå trûúãng laâ phaãi àiïìu tra röìi xaác àõnh möåt caách roä raâng nhêët xem traách nhiïåm caá nhên thuöåc vïì ai. Dûúái thúâi Na-pö-lï-öng, cöng taác trong ngaåch haânh chñnh laâ möåt caái nghïì vö cuâng vêët vaã, nùång nhoåc. Phaãi thûác khuya, dêåy súám, caác cöng chûác cuä àaä noái laåi nhû vêåy. Theo yá Na-pö-lï-öng, chñnh quyïìn phaãi biïët ruát tóa úã möîi con ngûúâi têët caã nhûäng caái maâ hoå coá thïí cöëng hiïën àûúåc vaâ nïëu hoå khöng söëng lêu àûúåc vúái chïë àöå naây thò chñnh quyïìn cuäng khöng coá gò quan troång. Vêën àïì êëy, Na-pö-lï-öng cuäng àaä phaát biïíu möåt caách àöåc àaáo rùçng: "Àûâng àïí cho ngûúâi ta giaâ ài!"- theo yá Na-pö-lï-öng thò àoá laâ nghïå thuêåt cao cuãa chñnh quyïìn. Na-pö-lï-öng cöë gùæng baão àaãm cho viïn chûác chñnh quyïìn àûúåc lûúng cao, nhûng öng ta ruát tóa cuãa moåi ngûúâi têët caã nhûäng gò coá thïí ruát tóa àûúåc àïí buâ laåi. Baãn thên Na-pö-lï-öng laâm viïåc suöët ngaây àïm, chó daânh vaâi tiïëng àöìng höì àïí nguã, 15 phuát àïí ùn trûa vaâ ñt hún nûäa àïí ùn saáng. Na-pö-lï-öng cho rùçng khöng cêìn thiïët phaãi àöëi xûã àöå lûúång vúái moåi ngûúâi hún vúái baãn thên mònh. Vò vêåy, maâ cuäng àuáng nhû àöëi vúái binh sô vaâ sô quan cuãa mònh, khöng phaãi Na-pö-lï-öng chó tröng nhúâ vaâo uy lûåc cuãa caác toaâ aán, cuãa caác hònh phaåt, cuãa viïåc caách chûác àïí buöåc caác cöng chûác cuãa öng laâm viïåc têån tuyå. Öng giaâ Tú-rú-möëc- àaä tûâng bao nùm keáo lï caái xñch nùång nïì cuãa cöng taác haânh chñnh dûúái thúâi Na-pö-lï-öng vúái tû caách laâ viïn chûác cuãa Böå tû phaáp, röìi dûå thêím Viïn tham chñnh-noái rùçng Na-pö-lï-öng coá taâi àöët chaáy úã trong loâng moåi ngûúâi ngoån lûãa hùng say laâm viïåc bùçng tònh thên mêåt; do àoá hïî coá dõp laâ Na-pö-lï-öng biïët àöëi xûã vúái nhûäng ngûúâi têìm thûúâng nhêët nhû ngûúâi ngang haâng mònh vaâ caái taâi àoá àaä thöíi chaáy àûúåc nhiïåt tònh trong cöng chûác hïåt nhû trong binh sô cuãa öng. Ngûúâi ta kiïåt sûác vò laâm viïåc nhû nhûäng ngûúâi khaác chïët trïn chiïën trûúâng. Duâ laâm cöng taác haânh chñnh hay quên sûå, nhûäng ngûúâi phuång sûå Na-pö-lï-öng àïìu luön luön sùén saâng àïí àûúåc thûúãng huy chûúng hoùåc àïí àûúåc nhêån möåt nuå cûúâi ên cêìn cuãa chuã.



Theo cuöåc phöí thöng àêìu phiïëu, àûúåc vöåi vaä töí chûác sau hoâa ûúác A-miïng, vaâ theo caái nghõ quyïët thïí theo "nguyïån voång quêìn chuáng" cuãa thûúång nghõ viïån ngaây 2 thaáng 8 nùm 1802, Na-pö-lï-öng Bö-na-paác àûúåc böí nhiïåm laâ "Töíng taâi vônh viïîn" cuãa nûúác cöång hoâa Phaáp vúái 3.568.885 phiïëu thuêån vaâ 8.374 phiïëu chöëng. Viïåc naây böåc löå roä nûúác Phaáp àaä biïën thaânh möåt nûúác quên chuã àöåc àoaán vaâ chùèng bao lêu võ Töíng taâi thûá nhêët seä xûng vû ú ng hoùåc xûng àïë. Vaâ hïåt nhû öng ta àaä laâm cho nïìn chuyïn chñnh "Cöång hoâa" cuãa öng ta, Na-pö-lï-öng muöën àùåt ngai vaâng sùæp àïën cuãa mònh trïn nïìn moáng vûäng bïìn cuãa giai cêëp àaåi tû saãn thaânh thõ vaâ nöng thön vaâ nhûäng giai cêëp hûäu saãn khaác: thû ú ng gia, kyä nghïå gia, quyá töåc àõa chuã, nöng dên hûäu saãn. Quyïìn súã hûäu taâi saãn vö haån àöå phaãi laâ nïìn taãng trêåt tûå múái cuãa Na-pö-lï-öng. Möåt mùåt, moåi dêëu vïët cuãa nhûäng luêåt lïå phong kiïën cöí xûa cuãa boån chuáa àêët maâ töí tiïn chuáng trûúác kia àaä chiïëm hûäu àïìu bõ thuã tiïu vônh viïîn, nhûng mùåt khaác, quyïìn súã hûäu taâi saãn laåi àûúåc cöng nhêån möåt caách tuyïåt àöëi vaâ bêët di bêët dõch àöëi vúái nhûäng ngûúâi chuã taâi saãn àaä mua àûúåc trong thúâi kyâ caách maång, àöëi vúái nhûäng chuã taâi saãn tõch thu cuãa boån lûu vong, cuãa nhaâ thúâ vaâ cuãa nhaâ tu vaâ bêët kïí ngûúâi súã hûäu hiïån nay laâ ai.

Vúái thû ú ng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp, chuã caác haäng thû ú ng maåi vaâ kyä nghïå, möåt mùåt hoå hoaân toaân coá quyïìn khöng bõ haån chïë möåt chuát naâo, lêåp giao keâo vúái nhên viïn thúå thuyïìn trïn c ú súã "tûå do thoaã thuêån giao ûúác" (nghôa laâ khöng haån chïë tñ gò quyïìn tûå do boác löåt sûác lao àöång cuãa chuã tû baãn); coân thúå thuyïìn thò mêët hïët moåi quyïìn vaâ moåi khaã nùng àêëu tranh têåp thïí chöëng boån boác löåt hoå; vaâ, mùåt khaác, caác nhaâ buön vaâ nhaâ kyä nghïå Phaáp àûúåc baão àaãm rùçng chñnh phuã Na-pö-lï-öng muöën vaâ seä baão vïå möåt caách thùæng lúåi thõ trûúâng nöåi àõa cuãa nûúác Phaáp chöëng laåi sûå caånh tranh cuãa nûúác ngoaâi, biïën möåt phêìn chêu Êu vaâ coá thïí laâ chêu Êu, thaânh möåt cöng cuå boác löåt cuãa tû baãn thû ú ng nghiïåp vaâ cöng nghiïåp Phaáp. Na-pö-lï-öng tin chùæc chïë àöå do öng xêy dûång vaâ cuãng cöë, cuäng nhû àûúâng löëi àöëi ngoaåi vaâ àöëi nöåi cuãa öng, seä àûa giai cêëp tû saãn thû ú ng maåi vaâ kyä nghïå, caã têìng lúáp nöng dên hûäu saãn àïën chöî phaãi hoaân toaân tha thûá moåi baåo lûåc, tûâ chöëi moåi sûå

E. Tac Le 130


tham gia tñch cûåc vaâo hoaåt àöång chñnh trõ, haânh chñnh vaâ phaáp luêåt, khuêët phuåc bêët cûá hònh thûác chuyïn chïë àöåc àoaán naâo, kïí caã nhûäng hònh thûác maâ ngûúâi ta chûa bao giúâ thêëy dûúái thúâi Lu-i XIV, taán thaânh nhûäng sûå hy sinh vaâ nhûäng trûng duång nhên lûåc, àoá laâ nhûäng caái maâ ngûúâi ta chûa bao giúâ laâm quen, kïí caã trong nhûäng thúâi àen töëi nhêët cuãa chïë àöå cuä.

Quyïët têm thanh toaán têët caã nhûäng gò àaä gêy trúã ngaåi àïën ûu

thïë vaâ quan hïå tû baãn chuã nghôa vaâ àïën viïåc cuãng cöë quyïìn lûåc riïng cuãa mònh, Na-pö-lï-öng khöng nhûäng bùçng loâng xaá töåi cho boån xuêët dû ú ng, maâ coân hoaân laåi cho boån chuáng möåt phêìn cuãa caãi bon chuáng trûúác àêy chûa baán àûúåc, öng ta coân chñnh thûác daân xïëp viïåc hoâa giaãi giûäa chñnh phuã Phaáp vúái nhaâ thúâ Thiïn chuáa. Ngay sau ngaây 18 Thaáng Sû ú ng muâ, viïåc thúâ phuång àaä àûúåc tûå do. Sau àoá, Na-pö-lï-öng àaä cho laâm pheáp haânh lïî ngaây chuã nhêåt, cho vïì rêët nhiïìu cha cöë bõ àûa ài àaây vaâ thaã möåt söë lúán khaác ra khoãi nhaâ giam. Röìi Na-pö-lï-öng bùæt àêìu nhûäng cuöåc àaâm phaán vúái giaáo hoaâng trïn cú súã nhûäng àiïìu kiïån: Töíng taâi thûá nhêët seä ûng thuêån thûâa nhêån Thiïn chuáa giaáo laâ "tön giaáo cuãa àaåi àa söë nhên dên Phaáp" vaâ àùåt Thiïn chuáa giaáo dûúái sûå baão höå cuãa chñnh phuã.

Nhûäng cuöåc àaâm phaán trïn kïët thuác bùçng viïåc kyá kïët möåt àiïìu ûúác hoâa giaãi nöíi tiïëng, mïånh danh laâ "kiïåt taác cuãa lyá trñ nhaâ nûúác", ñt ra thò nhûäng nhaâ viïët sûã tû saãn cuäng àaä khùèng àõnh nhû vêåy.

Thêåt ra, baãn àiïìu ûúác hoâa giaãi chó laâ sûå tuyïn böë gaåt boã phêìn lúán nhûäng thùæng lúåi vïì quyïìn tûå do tû tûúãng cuãa caách maång àaä àaåt àûúåc àöëi vúái nhaâ thúâ. Khi caách maång cêëm khöng cho boån thêìy tu cöng khai gêy aãnh hûúãng àïën nhên dên Phaáp, thò Na-pö-lï-öng laåi àïí cho boån chuáng coá khaã nùng laâm viïåc àoá. Vêåy nhûäng lyá do cuãa Na-pö-lï-öng laâ gò? Cêu traã lúâi àaä roä vaâ khöng coân nghi ngúâ gò nûäa.

Chùæc chùæn Na-pö-lï-öng khöng phaãi laâ möåt ngûúâi vö thêìn1 vûäng vaâng, nhûng duâ sao ngûúâi ta cuäng coá thïí noái rùçng Na-pö-lï-öng laâ ngûúâi theo caái thuyïët "tûå nhiïn thêìn luêån"2 rêët nhaåt nheäo vaâ mú höì. Trong àúâi öng, töíng cöång laåi thò öng àaä daânh thúâi gian vö



cuâng ñt oãi àïí baân nhûäng vêën àïì tön giaáo. Na-pö-lï-öng khöng bao giúâ nghô àïën chuyïån dûåa vaâo caái nhên vêåt töëi cao maâ caác nhaâ thêìn hoåc àaä àùåt ra êëy vaâ cuäng khöng bao giúâ toã ra coá yá theo hoåc thuyïët thêìn bñ. Vaã laåi duâ thïë naâo ài nûäa, vúái tïn quyá töåc ngûúâi yá naây-baá tûúác Si-a-ra-möng-ti maâ nùm 1799 àaä trúã thaânh giaáo hoaâng Pi VII- Na-pö-lï-öng vêîn khöng coi laâ ngûúâi kïë tuåc cuãa sûá àöì Pi-e, cuäng khöng laâ ngûúâi àaåi diïån cuãa Chuáa Trúâi úã trïn traái àêët, maâ laâ möåt laäo giaâ ngûúâi yá xaão quyïët, con ngûúâi maâ chùæc chùæn laâ seä sùén saâng êm mûu phuåc hûng doâng hoå Buöëc-böng àïí thu höìi laåi cuãa caãi cuãa giaáo höåi bõ niïm phong quaãn lyá trong thúâi kyá Caách maång. Nhûng hùæn laåi súå Bö-na-paác vò hêìu hïët nûúác YÁ àang bõ ngûúâi Phaáp chiïëm àoáng, vaâ sau trêån Ma-ren-gö, Röm vaâ giaáo hoaângaá hoaân toaân àang úã trong tay võ Töíng taâi thûá nhêët.

Pi VII súå Na-pö-lï-öng àïën thêët àaãm vaâ coi Na-pö-lï-öng nhû möåt tïn cön àöì, möåt tûúáng cûúáp. Coân Na-pö-lï-öng, öng ta khöng tin möåt lúâi naâo tûâ miïång Pi VII thöët ra, coi hùæn laâ möåt tïn gian giaão vaâ döëi traá. Àoá laâ quan niïåm cuãa möîi ngûúâi êëy àöëi vúái nhau tûâ trûúác cuäng nhû sau khi àaâm phaán xong vúái nhau, vaâ caã vïì sau nûäa, hònh nhû cho àïën khi chïët hai ngûúâi cuäng khöng hïì hoaâi nghi gò vïì sûå àaánh giaá lêîn nhau nhû vêåy vaâ coá cùn cûá vûäng vaâng hay khöng. Nhûng vêën àïì khöng phaãi laâ caá nhên giaáo hoaâng. Theo quan àiïím cuãa Na-pö-lï-öng, töí chûác giaáo höåi Thiïn chuáa giaáo laâ möåt lûåc lûúång khöng thïí coi thûúâng àûúåc, khöng nhûäng vò noá coá thïí gêy nïn nhiïìu thiïåt haåi nïëu noá àûáng vïì phña keã thuâ, maâ h ú n nûäa, noá coân coá thïí coá rêët nhiïìu taác duång nïëu löi keáo àûúåc noá vïì phña mònh. "Boån thêìy tu coá nhiïìu taác duång h ú n boån Ca-gli-öët-t ú -rö, boån theo thuyïët Cùng vaâ têët caã nhûäng nhaâ aão tûúãng cuãa caác nûúác Àûác", Na-pö-lï-öng àaä noái nhû vêåy, vûâa liïåt gaä bõp búåm Ga-gli-öët-t ú -rö vaâo cuâng möåt giuöåc vúái nhaâ triïët hoåc Cùng, vaâ Na-pö-lï-öng noái thïm rùçng nhûäng ngûúâi sinh ra nhû vêåy, hoå muöën tin vaâo sûå huyïìn bñ thò àïí hoå ài nhaâ thúâ vaâ hoåc giaáo lyá laåi töët h ú n laâ àïí hoå triïët lyá quaá nhiïìu. Na-pö-lï-öng biïån luêån: ngûúâi ta tiïm chuãng cho moåi ngûúâi àïí traánh cho hoå bïånh àêåu muâa. Noái möåt caách khaác, thoaã thuêån vúái caái laäo baá tûúác Si-a-ra-möng-ti búåm giaâ êëy laâ hay nhêët vò hùæn tûå xûng laâ giaáo hoaâng Pi VII, vaâ khi baãn chêët ngûúâi àoá coân àuã

E. Tac Le 132


ngu ngöëc àïí tin vaâo võ àaåi diïån cuãa Àûác Thûúång àïë úã trïn traái àêët, thò tuyïín möå vö söë boån mêåt thaám aáo àen cuãa giaáo hoaâng Pi VII vaâo laâm viïåc bïn caånh boån sen àêìm vaâ caãnh binh cuãa Phu-sï seä hay h ú n laâ àïí cho keã thuâ cuãa mònh, boån Buöëc-böng sûã duång àöåi quên thêìy doâng, thêìy caã àöng nhû kiïën êëy, seä hay hún laâ neám thêìn dên cuãa mònh vaâo tay boån aão tûúãng vaâ nhûäng nhaâ triïët hoåc khöng thïí toám cöí laåi àûúåc, vaâ seä hay hún laâ khuyïën khñch tûå do tû tûúãng. Hún nûäa, Na-pö-lï-öng hoaân toaân hiïíu rùçng caái àöåi quên aáo àen êëy laâ nhûäng keã coá ñch nhêët àïí hoaân thaânh viïåc boáp nghút hïå tû tûúãng vö cuâng ghï gúám cuãa Thïë kyã aá nh saáng vaâ cuãa Caách maång.

Baãn quy ûúác giûäa giaáo hoaâng vaâ Na-pö-lï-öng, mïånh danh laâ Cöng-cooác-àa, kyá vaâo thaáng 7 nùm 1801, vaâ ngaây 15 thaáng 4 nùm 1802, baãn sùæc lïånh, maâ cùn cûá vaâo àoá Na-pö-lï-öng thi haânh vaâ quy àõnh töí chûác múái cuãa giaáo höåi Thiïn chuáa úã nûúác Phaáp, àûúåc chñnh thûác cöng böë. Àêy laâ nhûäng àiïím cú baãn cuãa baãn sùæc lïånh àoá.

Na-pö-lï-öng thûâa nhêån Thiïn chuáa giaáo laâ "tön giaáo cuãa àaåi àa söë cöng dên Phaáp", nhûng khöng phaãi laâ tön giaáo cuãa nhaâ nûúác, cuäng nhû trûúác thúâi Caách maång. Na-pö-lï-öng cho pheáp tûå do tñn ngûúäng trong caã nûúác. Àaáp laåi, giaáo hoaâng cam kïët khöng bao giúâ yïu saách àoâi laåi àêët àai cuãa giaáo höåi àaä bõ tõch thu trong thúâi kyâ Caách maång. Na-pö-lï-öng tuyâ yá chó àõnh caác giaám muåc vaâ giaáo chuã theo yá mònh, sau àoá hoå nhêån chiïëu phong chûác cuãa giaáo hoaâng; caã caác linh muåc do caác giaáo muåc chó àõnh cuäng chó coá thïí nhêån chûác sau khi viïåc lûåa choån àoá àaä àûúåc chñnh phuã phï chuêín. Viïåc cöng böë caác huêën lïånh, troång sùæc vaâ àoaãn sùæc cuãa giaáo hoaâng chó àûúåc thûâa nhêån úã nûúác Phaáp khi naâo chñnh phuã ûng chuêín trong nhûäng trûúâng húåp àùåc biïåt. Àoá laâ nhûäng àiïím chñnh cuãa caái "Cöng-cooác-àa" töìn taåi hún 100 nùm sau thúâi Na-pö-lï-öng. Na-pö-lï-öng àaä khöng tñnh lêìm. Ngay sau ngaây kyá Cöng-cooác-àa (dûúái àïë chïë), têìng lúáp thêìy doâng liïìn àûa vaâo khùæp caác trûúâng hoåc cuãa nûúác Phaáp möåt chûúng trònh giaáo lyá bùæt buöåc hoåc sinh phaãi hoåc thuöåc loâng vaâ phaãi àoåc nguyïn vùn nhû sau:

- "Chuáa Trúâi àaä cho Ngûúâi (Na-pö-lï-öng) laâ thûâa haânh uy quyïìn cuãa Chuáa Trúâi vaâ laâ hònh aãnh cuãa Chuáa Trúâi úã trïn traái àêët".



- Keã naâo thiïëu böín phêån cuãa mònh àöëi vúái Na-pö-lï-öng "laâ cûúäng laåi lïånh cuãa Chuáa Trúâi vaâ àaáng coá töåi àúâi àúâi"

Giaáo lyá àaä daåy baão rêët nhiïìu "sûå thêåt khaác" thuöåc loaåi àoá. Ngaây höåi, trïn toaâ giaãng, ngûúâi ta trònh giaãng rùçng "Chuáa Thaánh Thêìn" àaä quyïët àõnh taåm thúâi hiïån thên vaâo con ngûúâi Na-pö-lï-öng àïí thuã tiïu sûå höîn loaån vaâ tñnh vö àaåo cuãa Caách maång, rùçng nhûäng thùæng lúåi liïn tiïëp cuãa võ Töíng taâi thûá nhêët (röìi cuãa hoaâng àïë) àöëi vúái têët caã nhûäng keã thuâ cuãa bïn ngoaâi àïìu àûúåc giaãi thñch bùçng sûå can thiïåp trûåc tiïëp cuãa "Chuáa Thaánh Thêìn" trong lônh vûåc chiïën lûúåc.

Trong nhûäng thaáng tñnh tûâ thúâi gian kyá baãn hiïåp ûúác taåm thúâi giûäa giaáo hoaâng vúái Na-pö-lï-öng àïën thúâi gian húåp phaáp hoáa baãn àiïìu ûúác Cöng-cooác-àa, Na-pö-lï-öng ban haânh sùæc lïånh khen thûúãng Bùæc àêíu böåi tinh, möåt loaåi huên chûúng coân töìn taåi àïën têån ngaây nay úã nûúác Phaáp. Ngay tûâ àêìu nùm 1801, Na-pö-lï-öng àaä coá yá àöì ban haânh möåt loaåi huên chûúng àïí khen thûúãng cho ngaânh quên sûå vaâ haânh chñnh. Sûå khen thûúãng bao göìm nhiïìu mûác vaâ phaãi do ngûúâi coá quyïìn lûåc töëi cao phong tùång.

Dûúái thúâi Na-pö-lï-öng, nïìn taãng hïå thöëng giaáo duåc àaä àûúåc àùåt ra vaâ coân töìn taåi àïën têån ngaây nay hêìu nhû khöng coá gò thay àöíi. Àuáng laâ hïå thöëng naây bao göìm caác trûúâng sú hoåc, nhûng trong phaåm vi àaåi hoåc vaâ trung hoåc thò khöng coá möåt sûå sûãa àöíi cùn baãn naâo. Cao nhêët laâ trûúâng àaåi hoåc àùåt dûúái sûå chó àaåo cuãa böå trûúãng giaáo duåc. Trûúâng àaåi hoåc dûúái thúâi Na-pö-lï-öng quaãn lyá bêåc àaåi hoåc vaâ nhûäng trûúâng trung hoåc (bêåc chuyïn khoa). Chó nhûäng trûúâng chuyïn nghiïåp cao àùèng, thaânh lêåp dûúái thúâi Na-pö-lï-öng, múái coá nhiïåm vuå chuã yïëu laâ àaâo taåo kyä thuêåt viïn, kyä sû, quaãn lyá vùn khïë, caác chaánh aán, caác viïn chûác ngaåch haânh chñnh vaâ taâi chñnh, v.v. Kyã luêåt cuãa caác trûúâng nghiïm khùæc nhû kyã luêåt quên sûå, thi cûã rêët ngùåt. Coân àöëi vúái caác trûúâng trung hoåc thò muåc àñch chñnh laâ àaâo taåo sô quan. Ra trûúâng, hoåc sinh qua möåt thúâi kyâ thi böí sung àïí vaâo caác trûúâng quên sûå chuyïn nghiïåp. Hoåc sinh cuä cuãa caác trûúâng trung hoåc coá thïí vaâo thùèng caác cú quan haânh chñnh àïí laâm viïåc, nhûng dô nhiïn khöng àûúåc hûúãng nhûäng àùåc quyïìn àùåc lúåi vaâ cuäng khöng coá tiïìn àöì saáng suãa bùçng nhûäng hoåc sinh, sau

E. Tac Le 134


khi úã trûúâng trung hoåc ra, àaä qua trûúâng cao àùçng naây hoùåc cao àùèng khaác.

Na-pö-lï-öng thñch laâ ngûúâi àúä àêìu cho ngaânh khoa hoåc. Na-pö-lï-öng daânh rêët nhiïìu sûå ûu àaäi àöëi vúái nhûäng nhaâ toaán hoåc, hoáa hoåc, thiïn vùn hoåc, vêåt lyá hoåc vaâ toã ra àùåc biïåt chuá yá àïën caác nhaâ khaão cûáu vïì Ai Cêåp vò ngaânh khaão cûáu vïì Ai Cêåp trúã thaânh möåt ngaânh khoa hoåc bùæt àêìu tûâ cuöåc viïîn chinh cuãa öng úã búâ söng Nin.

Nhûng Na-pö-lï-öng yïu cêìu ngaânh khoa hoåc coá nhûäng kïët quaã thûåc tïë vaâ chó hoaân toaân qua giaá trõ thûåc duång maâ àaánh giaá nhûäng kïët quaã àoá. Trûúác hïët, Na-pö-lï-öng muöën khoa hoåc phaãi goáp phêìn vaâo "sûå vinh quang cuãa àïë quöëc" (nhû Na-pö-lï-öng àaä phaát biïíu trong möåt bûác thû gûãi cho La-pla-x ú , viïët tûâ Vi-teáp vaâo nùm 1812). Trong nhûäng àiïìu kiïån êëy thò ngay caã nhûäng ngaânh khoa hoåc trûâu tûúång nhû thiïn vùn hoåc cuäng coá thïí giuáp ñch nhiïìu. Nhûng Na-pö-lï-öng khöng thñch nhûäng ngaânh khoa hoåc lõch sûã vaâ àöëi xûã vúái nhûäng ngaânh naây bùçng thaái àöå nghi ngúâ. Chùèng haån, Na-pö-lï-öng khöng thïí naâo ca tuång àûúåc Ta-xñt, vò Ta-xñt àaä toã ra khinh maån caác võ hoaâng àïë La Maä. Triïët hoåc, àùåc biïåt triïët hoåc cuãa Thïë kyã aánh saáng, àöëi vúái Na-pö-lï-öng chó laâ "möåt thûá tû tûúãng" àaáng gheát; trong kinh tïë chñnh trõ hoåc (vaâ àùåc biïåt laâ trong chuã nghôa troång nöng), Na-pö-lï-öng chó nhòn thêëy sûå bõp búåm vaâ cuäng àaä coi Cùng nhû laâ möåt tay bõp búåm. Dûúái thúâi Na-pö-lï-öng, nïìn giaáo duåc úã trûúâng àaåi hoåc vaâ trung hoåc coá khuynh hûúáng àùåc sïåt thûåc duång vaâ thuêìn tuáy kyä thuêåt.

Trûúác hïët, Na-pö-lï-öng coá yá thûác tûå àùåt muåc àñch xoáa boã khöng nhûäng moåi kyã niïåm cuãa thúâi kyâ Caách maång vûâa múái qua ài vaâ xoáa boã caái "hïå tû tûúãng " caách maång maâ öng ta rêët gheát êëy, laåi coân xoáa boã caã nhûäng thûåc tïë lõch sûã, nhûäng sûå kiïån cuãa nhûäng nùm êëy. Na-pö-lï-öng cêëm viïët vïì àïì taâi caách maång, cêëm caã ghi cheáp vïì caách maång cuäng nhû nhûäng con ngûúâi cuãa thúâi àaåi àoá. Trïn àúâi khöng coá Rö-be-xpi-e naâo àaä söëng caã, Ma-ra, khöng, Ba-búáp, khöng, vaâ chñnh Mi-ra-bö cuäng khöng hïì coá. Nùm 1807, Viïån haân lêm Pa-ri, khi coá möåt ngûúâi hoaân toaân khöng duång yá gò buöåt miïång noái àïën Mi-ra-bö thò Na-pö-lï-öng nöíi khuâng, viïët thû cho böå trûúãng cöng



an noái rùçng cöng viïåc cuãa chuã tõch Höåi nhûäng nhaâ baác hoåc khöng phaãi laâ noái vïì Mi-ra-bö. Ngay caã danh tûâ "caách maång" cuäng bõ truåc xuêët khoãi baáo chñ. Vûâa lïn ngöi trõ vò, nhû chuáng ta àaä biïët, Na-pö-lï-öng àaä bùæt àêìu thûåc hiïån quan niïåm chùæc nõch cuãa öng ta laâ muöën àiïìu khiïín àûúåc baáo chñ phaãi coá möåt caái roi vaâ àöi giaây thuác ngûåa. Àûúåc àuáng hún hai thaáng sau ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ, bùçng möåt nghõ àõnh kyá ngaây 27 Thaáng Tuyïët, Na-pö-lï-öng àaä àoáng cûãa thùèng tay 60 túâ baáo, chó àïí 13 túâ söëng soát. Nhûng röìi chùèng lêu la gò, 13 túâ àoá suåt xuöëng coân böën. Böën túâ baáo haâng ngaây "laá caãi" àoá, vò khöí baáo quaá nhoã nïn ngûúâi Anh goåi laâ "khùn tay boã tuái", àaä àùng toaân nhûäng chuyïån vö nghôa àïën nöîi hêìu nhû khöng coá àöåc giaã. Na-pö-lï-öng cuäng khöng muöën cho baáo chñ cuãa öng ta àaã kñch nhûäng nguyïn tùæc caách maång, öng ta chó muöën rêët àún giaãn laâ àöåc giaã khöng thïí naâo nhúá laåi àûúåc rùçng xûa kia nhûäng nguyïn tùæc êëy àaä àûúåc cöng böë. Chùèng haån, Na-pö-lï-öng àaä cêëm lûu haânh trong nûúác Phaáp vaâ caác chû hêìu mêëy túâ baáo Àûác, chó vò nhûäng túâ baáo êëy hûúáng dêîn möåt cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt chöëng tû tûúãng caách maång vaâ àaä têng böëc Na-pö-lï-öng, ngûúâi àaä dêåp tùæt àûúåc caách maång. Na-pö-lï-öng cêëm khöng cho nhûäng túâ baáo êëy vaâo nûúác Phaáp vò: chñnh bùçng caái kiïíu êëy maâ nhûäng túâ baáo àoá nhùæc nhúã àïën caách maång, öng ta khöng muöën thïë. Na-pö-lï-öng cuäng àaä cêëm möåt caách rêët ngùåt ngheâo nhûäng cuöën saách chó nam vaâ nhûäng cuöën saách miïu taã àõa hònh maâ trong coá ghi chuá nhûäng sûå kiïån caách maång, vaâ nhûäng cuöën saách xuêët baãn trûúác thúâi öng ta àaä bõ löi ra khoãi caác nhaâ in do nhûäng cuöåc khaám xeát liïn tiïëp. Trong caác saách giaáo khoa khöng àûúåc nhùæc laåi rùçng "xûa kia" nïìn Cöång hoaâ àaä coá úã Haâ Lan vaâ úã Thuåy Sô, mùåc duâ àïën nùm 1806, Na-pö-lï-öng múái thuã tiïu nïìn Cöång hoaâ úã Haâ Lan.

Nùm 1810, möåt gaä Ba-ruy-en Bö ve naâo àoá coá yá àõnh viïët möåt quyïín saách nhan àïì laâ "Nhûäng haânh àöång cuãa nhûäng nhaâ triïët hoåc vaâ cuãa nhûäng ngûúâi cöång hoaâ". Sau khi phun ra nhûäng lúâi hùçn hoåc bó öíi chöëng nhûäng ngûúâi caách maång vaâ trong khi xu phuå Na-pö-lï-öng möåt caách trú traáo nhêët, Bö-ve àaä tûå haâo laâ viïåc xuêët baãn quyïín saách cuãa y seä khöng gùåp khoá khùn gò. Nhûng chñnh vò vêåy maâ y

E. Tac Le 136


lêìm: saách bõ cêëm vaâ bõ tõch thu... vò trong cuöën taâi liïåu cöng khai àoá, Bö-ve àaä khuêëy àöång nhûäng kyã niïåm àau thûúng.

"Chuã nghôa Gia-cö-banh bñ mêåt" laâ caái töåi maâ chñnh phuã Na-pö-lï-öng khöng bao giúâ tha thûá cho nhûäng ngûúâi cêìm buát. Vaâ thûá "chuã nghôa Gia-cö-banh bñ mêåt" êëy àaä àûúåc biïíu hiïån bùçng nhûäng hònh tñch tinh tïë rêët bêët ngúâ, thñ duå: taác giaã taán dûúng àaåo àûác trong saåch cuãa A-rñt-tñt hoùåc àûác liïm khiïët cuãa Ca-töng, lêåp tûác anh ta bõ tònh nghi ngay: coá phaãi taác giaã muöën taán tuång nhûäng chñnh phuã cöång hoaâ khöng? Vò A-ten vaâ Röm àïìu laâ nhûäng nûúác cöång hoaâ.

Na-pö-lï-öng khöëng chïë viïåc xuêët baãn baáo chñ, saách vúã cuãa caác dên töåc bõ khuêët phuåc cuäng bùçng möåt caái aách ngheåt thúã nhû vêåy.

Chó húi àaã àöång boáng gioá àïën sûå nö dõch cuãa töí quöëc laâ khöng nhûäng toaâ baáo bõ àe doaå àoáng cûãa, bõ tõch thu saách, maâ coân nguy hiïím àïën caã con ngûúâi cuãa taác giaã. Ngûúâi haâng saách Pan-ma àaä bõ bùæn úã Nu-rem-be, theo yïu cêìu cuãa Na-pö-lï-öng, chó vò Pan-ma àaä tûâ chöëi viïåc phaát giaác tïn taác giaã möåt cuöën saách maâ Na-pö-lï-öng khöng thñch. Caái gûúng àoá àaä chó roä àiïìu gò àang chúâ àúåi nhûäng nhaâ vùn vaâ nhûäng nhaâ xuêët baãn úã nhûäng nûúác bõ chinh phuåc nïëu hoå thoaáng coá yá gò than vaän cho söë phêån cuãa töí quöëc bõ aáp bûác.

Bùçng nhûäng biïìn phaáp khùæc nghiïåt nhêët àïí xoaá boã moåi kyã niïåm vïì caác sûå kiïån vaâ vïì caác nguyïn lyá caách maång úã Phaáp, vaâ theo doäi khöng keám phêìn khùæc nghiïåt moåi baâi baáo aám chó sûå giaãi phoáng dên töåc vaâ quyïìn dên töåc tûå quyïët cuãa chêu Êu bõ chinh phuåc, àoá laâ nhûäng tû tûúãng chó àaåo toaân böå àûúâng löëi chñnh saách cuãa Na-pö-lï-öng trong lônh vûåc xuêët baãn.

Hai thaáng sau trêån Ma-re-gö vaâ vaâi tuêìn lïî sau khi úã yá vïì,

bùçng nghõ àõnh ngaây 12 thaáng 8 nùm 1800, võ Töíng taâi thûá nhêët lêåp möåt uyã ban phuå traách chuêín bõ dûå thaão "dên luêåt", taåo thaânh möåt böå luêåt laâm nïìn taãng cho toaân böå àúâi söëng phaáp lyá úã nûúác Phaáp vaâ úã caác nûúác bõ chinh phuåc. Vò cöng viïåc naây vêëp phaãi nhiïìu khoá khùn quaá lúán nïn Na-pö-lï-öng àaä phaãi haån chïë söë uyã viïn cuãa



uyã ban naây trong söë böën ngûúâi. Öng khöng chõu àûúåc nhûäng uyã ban lúán, nhûäng baâi diïîn vùn daâi, nhûäng cuöåc hoåp liïn miïn lu buâ. Nhûng têët caã böën uyã viïn àïìu laâ nhûäng nhaâ laâm luêåt löîi laåc.

Sau naây, böå luêåt êëy mang tïn laâ "luêåt Na-pö-lï-öng", àûúåc phï chuêín bùçng möåt sùæc lïånh kyá nùm 1852, vaâ caái tïn àoá vêîn coân chûa àûúåc chñnh thûác àöíi, mùåc duâ ngûúâi ta cuäng coân goåi noá laâ "dên luêåt".

YÁ àöì cuãa nhaâ laâm luêåt laâ böå dên luêåt cuãa Na-pö-lï-öng phaãi laâ sûå thûâa nhêån vïì mùåt phaáp lyá vaâ laâ sûå cuãng cöë nhûäng thùæng lúåi cuãa giai cêëp tû saãn àöëi vúái chïë àöå phong kiïën, vaâ phaãi baão àaãm möåt caách vûäng chùæc àõa võ cuãa quyïìn tû hûäu trong xaä höåi múái, bùçng caách baão àaãm nguyïn tùæc súã hûäu tû saãn vö haån àöå, chöëng moåi cuöåc tiïën cöng bêët cûá úã àêu àïën: cuãa chïë àöå phong kiïën coân ngùæc ngoaãi, hoùåc cuãa thúå thuyïìn muöën vuâng lïn phaá xiïìng chùåt xñch.

Na-pö-lï-öng cho rùçng caách maång àaä xaãy ra úã nûúác Phaáp, khöng phaãi vò nûúác Phaáp muöën tûå do maâ laâ vò nûúác phaáp muöën bònh àùèng. Vêåy laâ, Na-pö-lï-öng hiïíu bònh àùèng theo nghôa bònh àùèng vïì àiïìu kiïån xaä höåi vaâ kinh tïë trong cuöåc söëng cuãa nhûäng ngûúâi cöng dên. Vaâ Na-pö-lï-öng àaä quyïët àõnh baão àaãm cho sûå bònh àùèng vïì quyïìn cöng dên àoá möåt caách vûäng chùæc bùçng böå luêåt cuãa mònh. Noái vïì caách maång, Na-pö-lï-öng noái: "Tûå do chùèng qua chó laâ möåt caái cúá". Vaâ sau khi àaä huyã boã quyïìn tûå do chñnh trõ, Na-pö-lï-öng àaä baão àaãm vaâ luêåt lïå hoaá "quyïìn bònh àùèng", theo nhû öng ta hiïíu.

Àûáng vïì mùåt saáng suãa, vïì mùåt tinh thêìn maåch laåc chùåt cheä vaâ vïì mùåt lö-gñch àûúåc vêån duång vaâo viïåc baão vïå nhaâ nûúác tû saãn, coá leä böå luêåt Na-pö-lï-öng àaáng àïí cho nhûäng nhaâ laâm luêåt úã caác nûúác tû baãn àaä khen ngúåi vaâ tiïëp tuåc khen ngúåi. Tuy vêåy nhaâ bònh luêån thiïn võ nhêët cuäng khöng thïí naâo chöëi caäi àûúåc rùçng so vúái nïìn phaáp chïë cuãa cuöåc caách maång tû saãn Phaáp thò böå luêåt àoá àaánh dêëu möåt bûúác luâi, mùåc dêìu noá coá tiïën böå so vúái nhûäng luêåt lïå hiïån haânh úã caác nûúác khaác trïn luåc àõa chêu Êu. Ngoaâi ra, noá chùèng coá gò hún laâ sûå phïë boã vö vaân thùæng lúåi cuãa caách maång.

E. Tac Le 138


Na-pö-lï-öng àùåt ngûúâi phuå nûä tuyâ thuöåc vaâo ngûúâi chöìng vaâ, hún nûäa úã vaâo àõa võ thêëp keám vaâ bêët lúåi àöëi vúái nhûäng anh em trai vïì quyïìn thûâa tûå. Luêåt caách maång, àùåt möåt caách nhên àaåo "con hoang" vaâ "con àeã" àïìu bònh àùèng trûúác phaáp luêåt, àaä hoaân toaân bõ thuã tiïu. "Töåi tûúác quyïìn cöng dên", cuäng nhû nhûäng hònh phaåt nhuåc hònh khaác àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ kïët aán khöí sai àaä àûúåc khöi phuåc, mùåc duâ caách maång àaä thuã tiïu caái hònh phaåt aác nghiïåt àoá cuãa toaâ aán. Àïí xêy dûång xaä höåi múái, Na-pö-lï-öng àaä tñnh àïën têët caã nhûäng àiïìu bûác thiïët nhùçm baão àaãm tûå do àêìy àuã nhêët vaâ röång raäi nhêët cho hoaåt àöång kinh tïë cuãa gia cêëp àaåi tû saãn vaâ queát saåch têët caã nhûäng caái gò laâ biïíu hiïån nguyïån voång dên chuã cuãa giai cêëp tiïíu tû saãn.

Ngûúâi ta coá thïí tûå hoãi rùçng trong khi hoaân thaânh sûå nghiïåp to lúán àoá, maâ kïët quaã laâ viïåc taåo nïn böå dên luêåt, coá xuêët hiïån sûå khaáng nghõ naâo khöng? Coá xuêët hiïån nhûäng yá àöì baão töìn tñnh chêët röång raäi cuãa nhûäng quan àiïím caách maång trong phaáp chïë múái khöng? Quaã nhiïn laâ àaä coá. Khi böå luêåt àûa thöng qua theo thuã tuåc "phaáp chïë" thò cuäng coá möåt vaâi ngûúâi úã uãy höåi phaáp chïë daám lïn tiïëng ruåt reâ chó trñch vaâi àiïìu, nhûng sûå phaãn àöëi yïëu úát àoá khöng coá tiïëng vang naâo caã.

Nhûäng àiïìu chó trñch maâ ta vûâa noái àïën àaä bõ gaåt ài möåt caách dïî daâng nhêët trïn àúâi: Bö-na-paác thanh trûâ uãy höåi phaáp chïë àïën nöîi chó coân laåi 50 uyã viïn cêm nhû hïën vaâ öng ta quy àõnh söë uyã viïn cuãa caái höåi àöìng àoá tûâ nay trúã ài khöng àûúåc quaá söë êëy. Viïåc caãi caách hiïën phaáp àoá möåt khi àaä bêët thònh lònh thaânh sûå thêåt thò moåi viïåc àïìu tröi chaãy. Thaáng 3 nùm 1803, böå luêåt Na-pö-lï-öng sau khi àaä àûúåc Höåi àöìng chñnh phuã baân caäi, àûúåc àûa lïn Höåi àöìng lêåp phaáp thöng qua, höåi àöìng naây cuäng khöng coá quyïìn tranh luêån, àaä lùång leä thöng qua tûâng àiïìu möåt. Thaáng 3 nùm 1804, böå luêåt coá mang chûä kyá cuãa Na-pö-lï-öng trúã thaânh nïìn taãng phaáp luêåt cuãa khoa phaáp luêåt hoåc nûúác Phaáp. Giai cêëp àaåi tû saãn Phaáp àaä toaåi nguyïån: caách maång tû saãn àaä àeã ra caái kïët quaã di phuác cuãa noá (àeã ra sau khi chïët - N.D.) vaâ búãi vêåy maâ roä raâng laâ sau ngaây 18 Thaáng Sûúng muâ khöng coân coá khaã nùng noái àïën viïåc tiïëp tuåc caách maång úã nûúác Phaáp nûäa. Nhûng khöng möåt nhaâ viïët sûã naâo àûúåc



pheáp quïn yïëu töë tiïën böå to lúán cuãa böå luêåt àoá àöëi vúái nhûäng nûúác chêu Êu bõ Na-pö-lï-öng chinh phuåc.

Sau naây coân coá nhiïìu luêåt lïå khaác phuå thïm vaâo böå luêåt àoá, nhúâ vêåy maâ Na-pö-lï-öng múái aáp chïë àûúåc giai cêëp thúå thuyïìn möåt caách chùæc chùæn hún bao giúâ hïët. Khöng nhûäng luêåt Lo Sa-pú-li-ï nùm 1791 àûúåc thi haânh - theo luêåt naây nhûäng vuå baäi cöng hoaâ bònh nhêët vaâ ngay caã laän cöng cuäng laâ töåi phaãi àûa ra toaâ aán - ngûúâi ta coân lêåp ra "tiïíu baå" nùçm úã trong tay ngûúâi chuã vaâ khöng coá tiïíu baå àoá ngûúâi thúå khöng thïí tòm àêu àûúåc viïåc laâm. Trong tiïíu baå, ngûúâi chuã cuä ghi sûå chûáng thûåc cuãa mònh vïì ngûúâi thúå àaä thöi viïåc vaâ lyá do ngûúâi chuã cuä àaä thaãi ngûúâi thúå. Ngûúâi ta lêëy laâm dïî chõu biïët mêëy khi nhûäng ngûúâi chuã laåm duång àûúåc "thûá tûå do vö haån àöå àoá" àïí tûúác àoaåt tiïìn cöng vaâ mêíu baánh mò cuãa ngûúâi thúå.

Theo lïånh cuãa Na-pö-lï-öng, cuäng vaâo thúâi kyâ àoá, luêåt thûúng maåi àûúåc thaão ra àaä böí sung vaâo toaân böå nïìn phaáp chïë dên sûå bùçng möåt loaåt àiïìu khoaãn quy àõnh vaâ baão àaãm vïì mùåt phaáp lyá quyïìn thöng thûúng, sûå hoaåt àöång cuãa thõ trûúâng chûáng khoaán vaâ cuãa ngên haâng, luêåt höëi àoaái vaâ quyïìn quaãn lyá vùn khïë, nghôa laâ nhûäng hoaåt àöång coá liïn quan àïën viïåc buön baán. Cuöëi cuâng, Na-pö-lï-öng hoaân thaânh vïì cùn baãn sûå nghiïåp phaáp chïë cuãa öng ta bùçng viïåc lêåp böå hònh luêåt. Na-pö-lï-öng duy trò töåi tûã hònh, khöi phuåc hònh phaåt àaánh roi àaä bõ caách maång thuã tiïu, khöi phuåc hònh phaåt àoáng dêëu sùæt nung àoã àöëi vúái möåt vaâi töåi, vaâ àùåt ra nhiïìu hònh phaåt haâ khùæc àöëi vúái têët caã nhûäng êm mûu chöëng laåi quyïìn tû hûäu. Nïìn phaáp chïë hònh sûå cuãa Na-pö-lï-öng laâ thoaái böå so vúái luêåt lïå cuãa thúâi kyâ caách maång, àiïìu àoá khöng cêìn baân caäi.

Sûå nghiïåp phaáp chïë to lúán àoá vêîn coân chûa hoaân thaânh vò thaáng 3 nùm 1803, chiïën tranh vúái Anh laåi bùæt àêìu. Na-pö-lï-öng laåi tuöët gûúm ra cho maäi túái khi kïët thuác thiïn anh huâng ca daâi vaâ àêîm maáu múái laåi tra gûúm vaâo voã.

E. Tac Le 140


Chuá thñch: . Lú Sa-pú-li-ï (Le Chapelier): àaåo luêåt cêëm caác töí chûác cöng

nhên vaâ quy àõnh phaåt tiïìn vaâ töëng giam nhûäng ngûúâi cêìm àêìu hoùåc tñch cûåc àêëu tranh trong caác cuöåc àònh cöng.

napoleon 1

Documents