Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları

Editörler Fatma Nevra Seggie

Yasemin Bayyurt

3 . B a s k ı

Ankara

2021

Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları Editörler: Fatma Nevra Seggie ORCID: 0000-0002-0657-6284 Yasemin Bayyurt ORCID: 0000-0002-3851-0888 ©Tüm Hakları Saklıdır. Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depo-lama ve erişim sistemiyle, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik veya başka yöntemlerle çoğaltıla-maz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz. Yayıncı Sertifika No : 49260 Matbaa Sertifika No : 49363 ISBN : 978-605-170-500-2 e-ISBN : 978-605-170-501-9 Kapak Tasarımı : Kezban KILIÇOĞLU Mizanpaj : Kezban KILIÇOĞLU Baskı : Sözkesen Matbaacılık Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10 KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Editörler: Seggie, Fatma Nevra – Bayyurt, Yasemin Nitel Araştırma Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımları Anı Yayıncılık, 3. Baskı, Ankara/Türkiye 2021, xx + 420 Sf., 160 x 240 mm ISBN : 978-605-170-500-2 e-ISBN : 978-605-170-501-9 Nitel Araştırma, Yöntem, Analiz Nitel Araştırma Yöntemi, Kuram, Gözlem, İçerik Analizi, Eylem Araştırması, Derinlemesine Görüşme Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr A harfinin evrimi

E D İ T Ö R L E R Fatma Nevra Seggie

Dr. Seggie doktora eğitimini Amerika Birleşik Devletleri’nde Michigan Eyalet Üniversitesi’nin Eğitim Yönetimi Bölümü’nün Yüksek Öğretim, Ye-tişkin Eğitimi ve Yaşam Boyu Öğrenme Programı’nda tamamlamıştır. Yük-sek lisansını İngiltere’de Warwick Üniversite’sinde İngilizce Öğretmeni Yetiştirme Bölümü’nün İngilizce Dil Çalışmaları ve Metotları programın-dan almıştır. Lisans programını İstanbul Üniversitesi’nin İngilizce Öğret-menliği Bölümü’nde tamamlamıştır. Dr. Seggie, bugüne kadar, Sense Publishers tarafından 2009 yılında basılmış ortak yazarlı derleme bir kitap (Islam and Higher Education in Transitional Societies), Palgrave Macmil-lan tarafından 2011 yılında basılmış bir kitap (Religion and the State in Turkish Universities: The Headscarf Ban) ve çeşitli ansiklopedi girişleri, ki-tap bölümleri ve Higher Education ve Education and Society gibi dergi-lerde makaleler yayımlamıştır. Aralık 2007’den beri Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde tam zamanlı öğretim ele-manı olarak çalışan Dr. Seggie, Aralık 2019’dan beri profesör olarak görev yapmakta olup, yükseköğretimde liderlik ve yönetişim, yükseköğretim politikaları ve nitel araştırma yöntemleri konularında çalışmaktadır.

Yasemin Bayyurt

Dr. Bayyurt, Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bö-lümü’nde halen tam zamanlı profesör olarak görev yapmaktadır. Lisans de-recesini 1989 senesinde Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili Eğitimi alanında, Yüksek Lisans ve Doktora derecelerini de İngiltere’deki Lancaster Üniversi-tesi Modern İngiliz Dili ve Dilbilimi alanında tamamlamıştır. Lisans düze-yinde ‘Toplumdilbilim’, ‘Dil Aktarımı’ gibi dersler, Lisansüstü seviyede ‘Nitel Araştırma Teknikleri’, ‘Yabancı Dil Eğitimi Politikaları’, ‘Dünya İngilizceleri’, ‘Türkçenin Yabancı Dil Olarak Öğretiminde Yöntem ve Teknikler’ gibi ders-ler vermektedir ve ilgili alanlarda araştırmalar yapmaktadır. Bugüne kadar birçok derleme kitabın editörlüğünü yapmıştır. Bu kitaplar arasında Anı Ya-yıncılık tarafından birinci baskısı 2009 yılında yayımlanmış olan ortak yazarlı Türkçe derleme kitabının (Yabancılara Türkçe Öğretimi: Politika, Yöntem ve

iv / Nitel Araştırma

Beceriler) yanı sıra De Gruyter Yayınevi tarafından 2015 senesinde yayım-lanmış olan ortak yazarlı derleme kitabı “Current Perspectives on Pedagogy for English as a Lingua Franca”; ve Bloomsbury yayınevi tarafından 2021 yılında yayınlanan tek yazarlı “Bloomsbury World Englishes – Pedagogies (Volume 3)” başlıklı derleme kitabı vardır. Ayrıca pek çok ulusal ve ulusla-rarası derleme kitapta kitap bölümü, hakemli ve endeksli dergilerde de ya-yımlanmış ve yayımlanmak üzere olan eserleri bulunmaktadır.

Ö N S Ö Z Bu kitabın yazılmasındaki çeşitli aşamalarda kitap bölümlerini okuyan ve dönüt veren hakemlere, kitaba bölüm veya bölümleri ile katkı yapan tüm yazarlara, ki-tabın birleştirilmesi ve derlenmesinde emeği geçen tüm araştırma görevlisi arka-daşlara, doktora öğrencilerine, kitabın 1. ve 2. baskısındaki 27 bölümün tamamını okuyup dönüt veren Dr. Ali Ersoy’a ve bu kitabı yayımlamayı kabul eden Anı Ya-yıncılık sahibi Özer Daşcan’a teşekkür ederiz. Bu kitaptaki her bir bölüm hakem denetiminden (peer-review) ve editör değerlendirmesinden geçmiş olmakla bir-likte her bir kitap bölümü yazarı/yazarları içerikteki tüm ileri sürülen düşünce ve savların kendilerine ait olduğunu belirtmekte ve yazılanların özgün katkı olduğu konusunda gerçekleri ifade ettikleri konusunda sorumluluğu üstlenmektedir.

DR. ALİ ERSOY’UN ÖNSÖZÜ

NOT: Prof. Dr. Ali Ersoy’un Önsözü, 1. ve 2. Baskılarda kullanılan ve ilk 27 bölümü kapsayan bir değerlendir-medir. 3. Baskıda 28. Bölüm olarak bir bölüm daha ilave edilmiş olup, bu bölüm değerli hocamız Dr. Er-soy’un değerlendirmesinin dışındadır.

Değerli Okurlar,

Nitel Araştırma: Yöntem, Teknik, Analiz ve Yaklaşımlar adlı elinizdeki bu kitapla ilgili görüşlerimi belirtmeden önce kitaba bir önsöz yazma aşamasına nasıl geldi-ğimi kısaca anlatmak isterim. Bilindiği gibi nitel araştırmalarda bağlam önemlidir. Öncelikle, kitap editörleri ve yazarları ile tek yakınlığımın “kuramsal arkadaşlık – theoretical friendship“ düzeyinde olduğunu belirtmem yerinde olur. Kitaptan bana ilk defa değerli dostum ve yayıncım Özer Daşcan söz etti. Kendisi bana bir nitel araştırma kitabı yayımlamayı düşündüklerini, kitabın taslağını okuyup oku-yamayacağımı sordu. Ben de okuyabilirim, neden olmasın dedim. Ama kitabın 150-200 sayfa olabileceğini düşünerek bu teklifi kabul etmiştim.

Kitap taslağı bana ulaştığında 580 sayfaydı. Kitapla ilgili ilk şoku böyle yaşadım. Yapacak bir şey yoktu kitabı okuyacağıma söz vermiştim. Ve söz verdiğim gibi kitabı yaklaşık bir buçuk ay gibi kısa bir sürede okudum. Benim için çok öğretici bir süreçti. Çünkü kitap yurt içi ve yurt dışından doktora derecelerini almış farklı disiplinlerden akademisyenler tarafından yazılmıştı. Yazarlar kendi disiplinlerinin bakışını ve deneyimlerini yazdıkları bölümlere yansıtmış görünüyordu. Kitapta ni-tel araştırmanın doğasına uygun bir dil kullanılmıştı. Bunu yazarlar kendi yaptık-ları araştırmaları anlatırken ustaca kullanmışlardı. Kitap nitel araştırmanın çok ses-lilik özelliğini yansıtıyordu. Bu yönüyle sadece bir disiplin bakışıyla yazılmış bir kitap değildi. Sonuç olarak, bana kitaba bir önsöz yazmam teklif edildi ve bunu kabul ettim. Kitabın editörlerine, yazarlarına ve yayıncıma bana böyle bir onuru layık gördükleri için teşekkür ederim.

Elinizdeki bu kitabın Türkçe yazılmış nitel araştırma kitapları içinde birtakım özel-likleri bakımından ayrı bir yere sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu özellikler-den birincisi, nitel araştırma konusunda bütüncül yazılmış birkaç kitaptan bi-ridir. Bir el kitabı denilebilir. Bu yönüyle kitabın yapılandırılması mevcut nitel araştırma kitaplarından farklı görünmektedir. Kitap 5 kısım ve 27 alt bölümden oluşmaktadır. Dolayısıyla kitap nitel araştırmayla ilgili konuları bütüncül olarak ele

Nitel Araştırma / vii

alınmakta ve bazı bölümlerde araştırmacıların kendi çalışmalarından örnekler su-nulmaktadır. Bu durum kitabın kuram ve uygulama bağlantısını kurması bakımın-dan önemli bir özelliği olarak öne çıkmaktadır. Kitabın kısım ve bölümleri için genel aşağıdaki paragraflardaki gibi bir değerlendirme yapılabilir.

Kısım A, kendi içinde 5 bölümden oluşmaktadır. Bunlar; nitel araştırma yöntem-lerine genel bir giriş niteliğindeki nitel araştırma yöntemleri, nitel araştırmaların desenlemesi, nitel alanyazın oluşturma, nitel veri toplama ve öznellik ve düşü-nümsellik konularını içermektedir. Okuyucular için nitel araştırmalarda öznellik-düşünümsellik konusunun bir bölüm başlığı altında ayrıntılı sunulması yerinde olmuştur. Özellikle nitel araştırmaya yeni başlayanlar için bu bölümün okunması ve bu konu üzerinde düşünülmesi önerilebilir.

Kısım B, nitel araştırma desenlerinden fenomenoloji ve fenomenolojik analiz, et-nografi, temellendirilmiş kuram, durum çalışması, anlatı, eylem araştırması, de-ğerlendirme araştırması ve biyografi ve biyografik görüşme başlıklarına yer veril-miştir. Burada okuyuculara fenomenolojik analiz, anlatı araştırması, nitel değer-lendirme araştırmaları, biyografi araştırmaları ve biyografik görüşme yeni ve il-ginç gelebilir.

Kısım C, derinlemesine görüşme, odak grup görüşmesi, gözlem ve kültürel çalış-malar olmak üzere 5 başlıktan oluşturulmuştur. Kısım C’de özellikle veri toplama kapsamında getirdiği bakış ile, derinlemesine görüşme ve kültürel çalışmalar bu kitabın farklı yönleri arasındandır.

Kısım D ise, kitabın Türkçe nitel araştırma alanyazını açısından en özgün yönüdür. Çünkü bu kısımda, söylem çözümlemesi, içerik analizi, konuşma analizi, doküman analizi, belgesel yöntem ve biyografik anlatı görüşmelerin yorumlanması, nitel politika analizi, nitel araştırmalarda hassas konular ve bilgisayar destekli nitel veri analizi gibi bölümler bulunmaktadır. Bir nitel araştırma yöntemi kitabında analize bütüncül bakılması bakımından Kısım D’nin işlevsel bir bölüm olduğu söylenebi-lir. Özellikle nitel veri analiziyle ilgilenen araştırmacıların farklı analiz türünü gör-meleri ve verilen örnekleri incelemeleri açısından Kısım D’yi ayrıca okumaları öne-rilir.

Kısım E’de nitel araştırmaların raporlaştırılması ve nitel araştırmalarda dikkat edi-lecek yöntemsel konular ele alınmıştır. Nitel verinin yazımı veya genel araştırma-ların raporlaştırılması zorlanılan konular arasında yer almaktadır. Bu bakımdan Kısım E’nin de işlevsel olduğu görülmektedir.

Kitabın nitel araştırma açısından ikinci özelliği kimi bölümlerde yazarlar kuram-sal bilginin yanı sıra kendi araştırma deneyimlerini yansıtmış ve örnekler

viii / Nitel Araştırma

vermiş olmalarıdır. Bu durum bazı nitel araştırma süreçlerinin anlaşılmasını ko-laylaştıracaktır. Kuşkusuz kitapta verilen örnekler bir reçete değildir. Ancak dik-katli incelendiğinde yapılacak nitel araştırmalara önemli katkılar sunacaktır. Çünkü, Türkçe yayımlanmış birçok çalışma nitel araştırmaların temel özelliklerini taşımamaktadır ve kimileri nitel araştırmanın ne olmadığına örnek oluşturmakta-dır. Bu durumu, Ger’den (2009, 2) yapılan şu alıntı doğrular niteliktedir:

Konferanslarda ve diğer bilimsel ortamlarda, hakemlik süreçlerinde, bu yöntemi [nitel araştırma] kullanan çalışmaların pek çoğunun niteliksiz olduğunu, hatta “nitel araştırma nasıl yapılmamalıdır”a iyi birer örnek oluşturduklarını da görü-yoruz. Bu olumsuz durumun nitel araştırma yöntemlerinin iyi bilinmemesi ve/veya kolaycılığa kaçılması gibi pek çok nedeni olabilir. Her araştırmada ol-duğu gibi, nitel araştırmada da kullanılan yöntem ve yaklaşımlara özen ve titizlik göstermek gerekmektedir.

Yukarıdaki alıntıda da vurgulandığı gibi, akademik ortamlarda yanlış kurgulanmış, gereken özen gösterilmemiş ve sistematiğe uyulmamış nitel araştırmalara daya-nılarak nitel çalışmalar haklı olarak eleştirilebilmektedir. Bu durum nicel araştır-malar için de söz konusudur. Ancak nitel çalışmaların daha çok eleştirildiği söyle-nebilir. Bu kitabın tamamı incelendiğinde nitel araştırmaların sistematik bir bi-çimde nasıl yapılacağı, emek gerektiren yoğun bir süreç içerdiği anlaşılacaktır. Bu yönüyle ileride nitel araştırma yöntemleri alanında temel kitaplardan biri olma yolunda olduğu söylenebilir.

Bu kitabın nitel araştırma ile ilgilenen her kesimden araştırmacıya özellikle lisan-süstü eğitim sürecindeki öğrencilere yararlı olabileceğini söyleyebilirim. Kuramsal arkadaşlarım olarak adlandırdığım kitabın editörleri Fatma Nevra Seggie ve Ya-semin Bayyurt’u emekleri ve böyle bir projeye imza attıkları için gönülden kutla-rım. Ayrıca, burada isimlerini tek tek saymayacağım değerli yazarlara da böyle bir projeye katkı sundukları ve bu kitabı nitel araştırma alanyazınına kazandırdıkları için çok teşekkür ederim.

Dr. Ali ERSOY

21 Mart 2015, Eskişehir

Ger, G. (2009). Tüketici araştırmalarında yöntemler kullanmanın incelikleri ve zorlukları. Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dersi, 1(1), 1-19.

Y A Z A R L A R

Arnd-Michael Nohl

ORCID: 0000-0002-3528-175X

Prof. Dr. Arnd-Michael Nohl, Batı Almanya'nın Herborn kasabasında büyüdükten sonra, Heidelberg, Ankara ve Berlin'de Eğitim Bilimleri, İslam Bilimleri ve Psikoloji okudu. Berlin Freie Üniversitesi ve Magdeburg Üniversitesi'ndeki çeşitli görevler-den sonra 2006 yılından bu yana Almanya’nın Hamburg şehrindeki Helmut Sch-midt Üniversitesi'nde çalışmaktadır. Eğitim felsefesi, kültürlerarası pedagoji, göç araştırmaları, karşılaştırmalı eğitim, nitel araştırma metodolojisi ve Türkiye’de eği-tim ile ilgili konularda birçok makale ve kitabı bulunan yazar, halen “Türkiye’de eğitim ve toplumsal değişim: 2004 müfredat reformu örneği” üzerine bir proje tamamlamaktadır. Yazarın kitaplarından bazıları: Kültürlerarası Pedagoji (İstanbul: Bilgi Üniv. Yayınları 2014, 2. basım), Göç ve Kültürel Sermaye (İstanbul: Kitapyayı-nevi 2011), Work in Transition (Toronto: Toronto University Press 2014).

Aylin Buran

Aylin Buran, Saint Benoit Fransız Lisesi'nin ardından, lisans derecesini Boğaziçi Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü'nden almıştır. Yüksek li-sans eğitimini aynı fakültenin Yetişkin Eğitimi Programı'nda tamamlamıştır. Buran, Eğitim Bilimleri Bölümü'nde Araştırma Görevlisi olarak görev yapmıştır. Ardından Bilkent Üniversitesi Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi Müzik Hazırlık Lisesi'nde Rehberlik Birimi'nden sorumlu olarak çalışmıştır. Şu anda Boğaziçi Üniversitesi Eği-tim Fakültesi Yetişkin Eğitimi Programı'nda doktora öğrencisidir. Aynı zamanda Boğaziçi Üniversitesi Mezunlar Derneği'nin aylık yayını olan Boğaziçi Dergisi'nin Genel Yayın Yönetmenliğini ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürlüğünü yürütmektedir. Fazıl Say and the Classical Music Stage as Informal Learning Space adlı kitabı 2010 ve 2013 yıllarında Peter Lang tarafından yayımlanmıştır.

Bahar Özgen

Dr. Bahar Özgen, 2000 yılında İngiltere’de Birmingham Üniversitesi’nde İngilizce Öğretimi alanında yüksek lisansını tamamlamıştır. 2012 yılında Marmara Üniversi-tesi Eğitim Yönetimi ve Denetimi alanında Öğretmenlerin Mesleki İnançları konulu doktora tezi ile doktorasını tamamlamıştır. 1996-2000 yılları arasında Yıldız Teknik

x / Nitel Araştırma

Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda İngilizce dersleri vermiştir. 2000 yılın-dan beri Marmara Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda İngilizce Hazırlık Bölümü’nde ders vermektedir. 2013 yılından bu yana Yabancı Diller Yükseko-kulu’nda Testing Ofis koordinatörlüğünü yürütmektedir. Çalışma alanları arasında öğretmenlerin profesyonel gelişimi, eğitimde etik ve ortak dil olarak İngilizce bu-lunmaktadır. Mentorluk üzerine yazılmış kitap bölümleri bulunmaktadır.

Bengi Birgili

ORCID: 0000-0002-2990-6717

Boğaziçi Üniversitesi İlköğretim Matematik Öğretmenliği (2011) Bölümü’nde li-sans, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Eğitim Bilimleri-Eğitim Programları ve Öğre-tim (2014) Bölümü’nde yüksek lisans eğitimini tamamlamıştır. ODTÜ Eğitim Prog-ramları ve Öğretim Bölümü’nde doktora tezi üzerinde çalışmalarını sürdürmekte-dir. Başlıca akademik ilgi alanları; program geliştirme ve değerlendirme, sınıfiçi ölçme ve değerlendirmede açık uçlu sorular, ters yüz öğrenme (flipped learning) ve nitel araştırma desenlerinden oluşmaktadır. Avrupa Eğitim Araştırmaları Birliği [EERA] tarafından düzenlenen Eğitim Bilimleri Konferansı [ECER 2017] her sene doktora öğrencilerinin çalışmaları ile yarıştığı "Emerging Researchers Bursary Win-ners" ödülü tüm dünyadan 27 öğrenciye verilmiştir. Biri de Birgili’nin MEF Üniver-sitesi adına aldığı “A Metacognitive Perspective to Open-Ended Questions vs. Multiple-Choice” başlıklı çalışmadır. 2020 yılında ise eş yazar olarak yer aldığı “The MATH Taxonomy as a Tool for Analyzing University Entrance Examination Mathe-matics Items” başlıklı bilimsel çalışması Uluslararası Test Komisyonu (International Testing Commission) tarafından 4 kişiye verilen genç araştırmacı ödülüne layık görülmüştür (Covid-19 pandemi nedeniyle ödül töreni ileriki bir tarihe ertelenmiş-tir).

Birgül Ulutaş

ORCID: 0000-0001-8615-9343

Lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü’nde tamamlayan Dr. Birgül Ulutaş, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Eğitim Yönetimi Yüksek Lisans Programı’nı bitirmiştir. Hacettepe Üniversitesi Felsefe Bölümü’nde insan hakları, hukuk ve devlet üzerine kimi lisan-süstü dersleri özel öğrenci olarak takip etmiş; 2016 yılında Ankara Üniversitesi'nde

Nitel Araştırma / xi

Eğitim Yönetimi ve Politikası alanında doktora derecesini almıştır. Yüksek lisans tezi "1960-1971 Yılları Arasında Eğitim ve İktidar", doktora tezi "Piyasalaşma Bağ-lamında Üniversite-Sanayi İşbirliği ve Teknokentler" adını taşımaktadır. Bu araştır-malarının yanı sıra disiplinlerarası bir perspektiften yürütmeye gayret ettiği eğitim tarihi, eğitim yönetimi ve eğitim ekonomisi araştırmaları bulunmaktadır. Yayınlan-mış kitap bölümlerinden bazıları: "70'li Yıllardan Bir Direnme Pratiği: TÖB-DER" (2014-"Modernizmin Yansımaları: 70'li Yıllarda Türkiye" içinde, Ed. R. Funda Bar-baros, Eric Jan Zurcher), "Türkiye'de Dershaneler ve Öğretmen Emeği" (2014-"Ka-musal Eğitime Tehdit: Dershaneler" içinde, Ed. Kemal İnal, Nevzat Samet Baykal), "Eğitimde Teknoloji Kullanımına İlişkin Eleştirel Bir Değerlendirme" (2013- Hasan Hüseyin Aksoy ve arkadaşları ile birlikte, "Kamusal Eğitim: Eleştirel Yazılar" içinde, Ed. Nejla Kurul, Tuğba Öztürk, İhsan Metinnam)

Canan Aratemur Çimen

ORCID: 0000-0001-5766-9862

Dr. Canan Aratemur Çimen, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde lisans, Eği-tim Bilimleri, Yetişkin Eğitimi Bölümü’nde yüksek lisans ve doktora eğitimini ta-mamlamıştır. Doktora tezinde, eğitimde neoliberalleşme bağlamında orta sınıf ai-lelerin okul tercihleri ve eğitim pratiklerine odaklanmıştır. Çalışma alanları arasında yetişkin eğitimi, eğitim sosyolojisi ve eğitim politikaları yer almaktadır. 1999 yılın-dan bu yana profesyonel olarak yetişkin eğitimi alanında çalışmaktadır.

Didar Akar

ORCID: 0000-0002-1871-8665

Lisans derecesini Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili Edebiyatı Bölümü’nden, yüksek lisans derecesini ise aynı üniversitede dilbilim alanında almış olan Doç. Dr. Didar Akar, doktorasını yine dilbilim alanında University of Michigan’da tamamlamıştır. 1998’den bu yana Boğaziçi Üniversitesi Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü’nde öğ-retim üyesi olarak çalışmalarına devam etmektedir. Araştırma alanları arasında söylem çözümlemesi, konuşma analizi, anlatı çözümlemesi, tür çözümlemesi, dil, kimlik ve toplumsal cinsiyet ilişkileri yer alan Didar Akar’ın bu konularda yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli bilimsel dergilerde makaleleri ve kitaplarda bölümleri yayım-lanmıştır.

xii / Nitel Araştırma

Filiz Keser Aschenberger

ORCID: 0000-0002-4661-3238

Dr. Filiz Keser Aschenberger, Boğaziçi Üniversitesi İngilizce Öğretmenliği Prog-ramı’nı 2001 yılında birincilikle bitirmiş, sonrasında yine Boğaziçi Üniversitesi’nde Yetişkin Eğitimi Programı’nda yüksek lisansını tamamlamıştır. Doktora çalışmala-rına ODTÜ Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitim Yönetimi ve Planlaması Programı’nda başlayan Keser Aschenberger, doktora tezinde Türk ve Amerikan eğitim sistemle-rinde eğitim politikası oluşturma süreçlerini, nitel araştırma deseni ile kuramsal açıdan karşılaştırmalı ve kapsamlı bir biçimde analiz etmiş ve tezinin bir kısmını Fulbright Bursiyeri olarak University of Wisconsin-Madison’da tamamlamıştır. 2011 yılından beri Viyana Üniversitesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde dersler ver-mekte ve araştırmalarda bulunmaktadır. Araştırma alanları; eğitim politikaları, po-litika analizi, eğitim reformu ve vatandaşlık ve demokrasi eğitimini kapsamaktadır.

Gamze Sart

ORCID: 0000-0002-7555-365X

Gamze Sart, Boğaziçi Üniversitesi’nden lisans, yüksek lisans ve doktora derecele-rini İş İdaresi, Siyaset Bilimi, Psikoloji ve Eğitim Bilimleri alanlarında aldı. Akademik çalışmalarının bir kısmını Harvard ve Stanford Üniversitesi’nde yaptı. NYC ve İs-tanbul'da profesyonel olarak yabancı ortaklı şirketlerde dokuz yıl çalıştıktan sonra, yedi yıl girişimci olarak kurduğu iki ayrı firmada çalıştı. Şu anda İstanbul Üniversi-tesi, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi’nde, Yardımcı Doçent olarak çalışmaktadır. Ayrıca, Temmuz 2013 tarihinden bu yana, farklı sektörlerden gelen öğrenciler, araştırmacılar ve girişimcilere yaratıcılık, yenilikçilik ve girişimcilik ve özellikle fikri sınai mülki haklar ve lisanslamayı güçlendirmek için Fikri Mülkiyet Hakları Müdürü ve Lisanslama Direktörü olarak İstanbul Üniversitesi Teknoloji Transferi Ofisi’nde çalışmaktadır.

Gökçe Güvercin

ORCID: 0000-0003-0987-4815

Dr. Gökçe Güvercin, Boğaziçi Üniversitesi'nde lisans eğitimini 2006 yılında tamam-ladıktan sonra, aynı üniversitede Eğitim Bilimleri alanında yüksek lisans ve doktora çalışmalarına devam etmiştir. 2008 yılında aldığı yüksek lisans derecesinin

Nitel Araştırma / xiii

ardından, 2014 yılında "Kadrolu ve Ücretli Öğretmenlerin İşyeri Uygulamaları ve Algın Öğrenme Deneyimleri: Karşılaştırmalı Bir Çalışma" başlıklı doktora tez çalışmasını tamamlamıştır. Gökçe Güvercin, halen İstanbul'da bulunan Maltepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü'nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Doktora sonrası çalışmalarına öğretmenlerin hizmet içi eğitim pro-gramları ve değerlendirilmesi, topluma hizmet uygulamaları programları, öğret-men eğitimi, dönüştürücü öğrenme, eğitimde nicel ve nitel analizler konularında devam etmektedir. Maltepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi öğrencileri ile birlikte devam eden "Topluma Hizmet Uygulamaları ve Dönüştürücü Öğrenme" konulu projenin koordinatörlüğünü yapmaktadır. (gokceguvercin@maltepe.edu.tr)

Hakan Ergin

Lisans derecesini Boğaziçi Üniversitesi’nde yabancı diller eğitimi, yüksek lisans de-recesini ise yetişkin eğitimi alanında almıştır. Halen aynı üniversitede yetişkin eği-timi alanında doktora çalışmasına devam etmektedir. İlgi alanları arasında eğitim hakkı, yükseköğretim politikaları ve cezaevi sakinlerinin eğitimi yer almaktadır. Kendisine hakan.ergin1@yahoo.com adlı elektronik posta adresinden ulaşılabilir.

Işıl Erduyan

ORCID: 0000-0002-0542-3788

Yrd. Doç. Dr. Işıl Erduyan, Boğaziçi Üniversitesi Yabancı Diller Egitimi Bölümü'nde görev yapmaktadır. Lisans ve yüksek lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü'nde, doktorasını Wisconsin Üniversitesi İkinci Dil Edinimi Bö-lümü'nde tamamlamıştır. Başlıca araştırma alanları, çokdillilik, dil ve kimlik ilişkisi ve toplumsal dilbilimde nitel araştırma teknikleridir.

Leyla Martı

ORCID: 0000-0001-5460-7826

Doç. Dr. Leyla Martı, 2003 yılından itibaren Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Eğitimi Bölümü’nde görev yapmaktadır. Lisans ve yüksek lisans de-recesini Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi İngiliz Dili Eğitimi Bölümü’nden, doktora derecesini Lancaster Üniversitesi Dilbilim ve Çağdaş İngiliz Dili Bö-lümü’nden almıştır. Journal of Pragmatics, Intercultural Pragmatics ve System gibi

xiv / Nitel Araştırma

dergilerde makaleleri yayımlanmıştır. İlgi alanları edimbilim, toplumdilbilim, kül-türlerarası iletişim, konuşma analizi, sözeylemler, nezaket kuramı, direktlilik (di-rectness), dil eğitimi gibi alanları kapsamaktadır.

Meltem Akbulut Yıldırmış

ORCID: 0000-0001-6573-6084

Lisans derecesini 2008 yılında Boğaziçi Üniversitesi Yabancı Diller Eğitimi alanında, yüksek lisans ve doktora derecelerini ise yine aynı üniversitenin Yetişkin Eğitimi alanında sırasıyla 2011 ve 2018 yıllarında tamamlamıştır. 2018 yılında Laura Bassi doktora sonrası araştırmacı bursu kazandıktan sonra Münih Teknik Üniversitesi, TUM School of Governance, Politika Analizi bölümünde doktora sonrası araştır-macı olarak çalışmaya başlamıştır. Akademik ilgi alanları arasında uluslararası ve ulus ötesi yükseköğretim politikaları, farklı rejim türlerinin yükseköğretim politi-kalarının yönetimi ve politika yapım süreçleri üzerindeki etkisinin tarihsel ve karşı-laştırmalı perspektifle incelenmesi, toplumsal cinsiyet ve nitel araştırma yöntem-leri yer almaktadır.

Pınar Ersin

ORCID: 0000-0002-7249-5298

Pınar Ersin, Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eğitimi Bölümü, İngiliz Dili Eğitimi Anabilim Dalı’nda öğretim görevlisidir. Master derece-sini aynı bölümden ‘Araştırma Temelli Portfolyo Çalışmasının Yabancı Dil Eğiti-minde Okuma ve Yazma Becerisine, Kelime Edinimine ve Araştırmaya Yönelik Tu-tuma Etkileri’ isimli tezi ile almıştır. Boğaziçi Üniversitesi, Yabancı Diller Eğitimi Bö-lümü’nde tamamladığı ‘İngilizce’nin Yabancı Dil Olarak Öğretildiği Ortamda İngi-lizce Öğrenen bir Türk Öğrenci ile İlgili Durum Çalışması: Adanmışlık Seviyesi, Grup Algısı ve Kimlik’ isimli doktora tezi ile doktor unvanını almıştır. Akademik ilgi alan-ları arasında İngilizce’nin ortak dil olarak kullanımı, öğrenci kimliği, öğretmen kim-liği ve dil becerilerinin öğretimi yer almaktadır.

Nitel Araştırma / xv

Saadet Tıkaç

ORCID: 0000-0003-3518-8843

Özyeğin Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu’nda İngilizce öğretim görevlisi olarak görev yapan Saadet Tıkaç, 2009 yılında Boğaziçi Üniversitesi İngilizce Öğ-retmenliği Programı’ndan mezun olmuştur. Aynı bölümde gerçekleştirdiği yüksek lisans çalışmaları sırasında araştırma görevlisi olarak üç yıl boyunca çalışmıştır. Bo-ğaziçi Üniversitesi'nden yüksek lisans derecesini 2013 yılında alan Tıkaç’ın tez ko-nusu “birinci sınıf İngilizce öğretmenliği öğrencilerinin akademik yazımda kaçınma sözcükleri kullanımı”dır. Saadet Tıkaç, Özyeğin Üniversitesi'nden önce Beykent Üniversitesi'nde hazırlık birimi okutmanı olarak görev yapmıştır ve ilgi alanları ara-sında, “yabancı dil olarak İngilizcede tartışmacı akademik yazım”, “akademik ya-zımda dilek kipi kullanımı” ve “dünya İngilizceleri” bulunmaktadır.

Sibel Akmehmet Şekerler

ORCID: 0000-0003-1793-067X

Dr. Sibel Akmehmet Şekerler, akademisyen, psikolojik danışman ve danışman eği-timcisidir. Robert Koleji’nden sonra eğitim hayatına Boğaziçi Üniversitesi’nde de-vam etmiş, üniversitenin Sosyoloji Bölümü’nden lisans, Sosyal Bilimler Enstitüsü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programı’ndan ise yüksek lisans derecesini al-mıştır. Psikolojik Danışmanlık ve İnsan Gelişimi üzerine olan doktora derecesini Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Rochester Üniversitesi’nde 2008 yılında tamamlamıştır. 1998-2020 yılları arasında Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Bö-lümü’nde sırasıyla araştırma görevlisi, öğretim görevlisi ve doktor öğretim üyesi olarak görev yapmıştır. Çalışma alanları arasında psikolojik danışman eğitim ve gözetimi ve danışmanlıkta teknoloji kullanımı bulunmaktadır.

Sumru Akcan

ORCID: 0000-0001-7395-4727

Prof. Dr. Sumru Akcan, Boğaziçi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Eği-timi Bölümü’nde 2002 yılından beri öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Yükses li-sans derecesini ikinci dil öğretimi alanında Amerika’da bulunan Cincinnati Üniver-sitesi’nden, Doktora derecesini ise ikinci dil edinimi ve öğretimi alanında Arizona

xvi / Nitel Araştırma

Üniversitesi’nden almıştır. Bölümünde öğretmen eğitimi, yabancı dil öğretim yön-temleri ve nitel araştırma yöntemleri gibi lisans ve yüksek lisans düzeyinde dersler vermektedir. Araştırma alanları meslek öncesi öğretmen eğitimi, iki dilde eğitim ve öğretmen eğitiminde teknolojinin kullanımı gibi konuları içermektedir. Kendi-sine sumru.akcan@boun.edu.tr adresinden ulaşılabilir.

Turan Paker

ORCID: 0000-0002-3941-3975

Turan Paker, Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İngiliz Dili Eğitimi Anabilim Dalında Profesör olarak görev yapmaktadır. Lisan eğitimini Selçuk Üniversitesi, Yüksek lisans eğitimini Bilkent Üniversitesi, doktora eğitimini Çukurova Üniversi-tesinde yapmıştır. Lisans, Yüksek lisans ve Doktora programlarında İngilizce Öğ-retmen eğitiminde çağdaş yaklaşımlar, İngilizce Eğitim programı geliştirme ve de-ğerlendirme, İngilizce öğretiminde yöntem ve yaklaşımlar, Özel Öğretim Yöntem-leri, Yabancı Dil Öğretiminde Ölçme ve Değerlendirme, Araştırma Yöntemleri, Dil Becerileri Öğretimi gibi dersler vermektedir. Araştırma ilgi alanları öğretmen ye-tiştirme, öğretmen eğitimi, İngilizcenin yabancı dil olarak öğretimi, İngilizce öğre-timinde ölçme ve değerlendirme ve uygulamalı dilbilimdir. Bu alanlarda basılmış yayınları, sempozyum bildirileri, seminer ve ulusal düzeyde webinar sunuları var-dır.

Zeynep Mine Derince

Zeynep Mine Derince, Marmara Üniversitesi’nde 1999’dan beri öğretim görevlisi-dir. Yabancı Diller Yüksekokulu’nda İngilizce ve uluslararası öğrencilere Türkçe; Ya-bancı Diller Eğitimi Bölümü’nde de bölüm dersleri vermektedir. Yabancı Diller Yük-sekokulu’nda Akademik İşlerden Sorumlu Müdür Yardımcılığı ve İngilizce Bölümü Akademik Koordinatörlüğü görevlerinde bulunmuştur. Boğaziçi Üniversitesi İngi-liz Dili Eğitimi’nde, “Bir Keşif Macerası: İngilizce Hazırlık Sınıfında Eleştirel Okurya-zarlık” adlı doktora tezini 2016 yılında tamamlamıştır. Çalışma alanları eleştirel pe-dagoji, dil politikaları, ortak dil olarak İngilizce, yabancı dil müfredatları ile ilgilidir. Bu konularda basılmış uluslararası makaleleri ve kitap bölümleri bulunmaktadır.

Nitel Araştırma / xvii

Zeynep Kızıltepe

ORCID: 0000-0001-5221-7533

Zeynep Kızıltepe, İstanbul’da doğdu. Robert Koleji’ni bitirdikten sonra lisansını Bo-ğaziçi Üniversitesi’nde öğretmenlik sertifikası ile birlikte Ingiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde, yüksek lisansını ise aynı üniversitenin Psikoloji Bölümü’nde tamam-ladı. Uzun yıllar çeşitli kuruluşlarda İngilizce öğretmeni olarak çalıştı. Doktora de-recesini İngiltere’de Exeter Üniversitesi’nden aldığından beri Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak çalışan Zeynep Kızıltepe, öğrencilerine eğitim psikolojisi, gelişim ve öğrenme, sınıf yönetimi gibi dersleri sunmaktadır. Yurt içinde ve yurt dışında yayımlanmış bilimsel makale ve kitap bölümleri ile 'Öğ-retişim' adlı eğitim psikolojisi dalında Türkçe bir kitabı bulunmaktadır.

İ Ç İ N D E K İ L E R

Önsöz ................................................................................................................................... v Giriş ....................................................................................................................................... 1

Kısım A: Nitel Araştırma Yöntemlerine Giriş

1. Nitel Araştırma Yöntemi .................................................................... 12 Fatma Nevra Seggie ve Yasemin Bayyurt 2. Nitel Araştırmaların Desenlenmesi .................................................. 25 Fatma Nevra Seggie ve Meltem Akbulut Yıldırmış 3. Alanyazın Derlemesi ........................................................................... 39 Zeynep Kızıltepe 4. Nitel Araştırmada Veri Toplama ....................................................... 46 Aylin Buran 5. Nitel Araştırmada Öznellik ve Düşünümsellik ................................ 61 Canan Aratemur Çimen

Kısım B: Nitel Araştırma Teknikleri

6. Fenomenoloji ve Yorumlayıcı Fenomenolojik Analiz ..................... 74 Gamze Sart 7. Etnografi ................................................................................................ 86 Işıl Erduyan 8. Temellendirilmiş Kuram .................................................................... 109 Bengi Birgili

Nitel Araştırma / xix

9. Durum Çalışması ................................................................................ 124 Turan Paker 10. Anlatı ................................................................................................... 140 Gamze Sart 11. Eylem Araştırması.............................................................................. 151 Zeynep Mine Derince ve Bahar Özgen 12. Değerlendirme Araştırmaları .......................................................... 167 Gamze Sart 13. Biyografik Araştırmalar ve Biyografik Anlatı Görüşmesi ............ 177 Gökçe Güvercin

Kısım C: Nitel Veri Toplama Teknikleri 14. Derinlemesine Görüşme .................................................................. 192 Sibel Akmehmet Şekerler 15. Odak Grup Görüşmeleri .................................................................. 209 Pınar Ersin ve Yasemin Bayyurt 16. Gözlem .............................................................................................. 226 Gamze Sart 17. Kültürel Çalışmalar ............................................................................ 238 Gamze Sart

Kısım D: Nitel Veri Analizi 18. Söylem Çözümlemesi ....................................................................... 249 Didar Akar ve Leyla Martı 19. İçerik Analizi ...................................................................................... 260 Zeynep Kızıltepe

xx / Nitel Araştırma

20. Konuşma Analizi ............................................................................... 275 Leyla Martı 21. Doküman Analizi .............................................................................. 287 Birgül Ulutaş 22. Belgesel Yöntem ile Biyografik Anlatı Görüşmelerinin

Yorumlanması ..................................................................................... 306 Gökçe Güvercin ve Arnd-Michael Nohl 22. Nitel Politika Analizi ......................................................................... 232 Filiz Keser Aschenberger 23. Nitel Araştırmada Hassas Konular .................................................. 353 Fatma Nevra Seggie ve Hakan Ergin 24. Nitel Veri Analiz Programlarının Veri Analizinde

Kullanımı: NVivo’ya Bir Bakış ........................................................... 370 Saadet Tıkaç

Kısım E: Nitel Çalışmaların Metne Dönüştürülmesi 25. Nitel Araştırmaların Raporlaştırılması ........................................... 382 Fatma Nevra Seggie, Gamze Sart ve Meltem Akbulut Yıldırmış 26. Nitel Araştırma Çalışmalarında Dikkat Edilmesi Gereken Yöntemsel

Konular ................................................................................................ 397 Yasemin Bayyurt ve Sumru Akcan 28. Nitel Araştırmalarda Kullanılan Veri Toplama Yöntemlerinin Etik

Boyutuyla İncelenmesi ..................................................................... 409 Sumru Akcan İndeks ........................................................................................................ 419

G İ R İ Ş

Yasemin Bayyurt ve Fatma Nevra Seggie

Nitel araştırma yöntemleri daha çok sosyal bilimler alanında araştırmalar ya-pan bilim insanları tarafından benimsenen araştırma yöntemleridir. Sosyal bilim-ler alanlarında çalışanlar, yaptıkları çalışmanın doğası ve isterleri doğrultusunda genellikle ya derinlemesine çalışmalarda yalnızca nitel olarak ya da nicel araştırma yöntemleriyle birlikte destekleyici olarak bu araştırma yönetimini benimserler. Strauss ve Corbin (1997), nitel çalışmaları istatistiksel yöntemler yerine daha de-taylı olarak verilerin toplanmasını ve soruların irdelenmesini sağlayan bir araş-tırma yöntemi olarak nitelendirmekte ve nitel çalışmaların verilerin daha detaylı olarak ortaya konulmasını sağladığını vurgulamaktadır. Bunun yanı sıra Merriam (1998) nitel çalışmaları birçok bilimsel soruyu etrafında toplayan şemsiye bir kav-ram olarak nitelendirmekte ve araştırılan sorunun kendi doğal ortamında fazla bir kesintiye uğramadan açıklanmasını sağlayan çalışmalar olarak tanımlamaktadır. Ayrıca, Merriam’a göre nitel çalışmalarda varılan sonuçlar genellikle daha zengin, betimleyici niteliktedir ki bu da nicel çalışmaların aksine daha detaylı bir şekilde verinin incelenmesine yardımcı olan önemli bir faktördür. Kısaca veriyi sayılarla ve istatistiksel olarak anlatmak yerine daha az veriyle daha derinlemesine çalışma yaparak anlatmak, konunun birçok açıdan daha detaylı bir şekilde anlaşılmasını sağlar.

Nitel çalışmalar yapan araştırmacılar için katılımcılar ve katılımcıların kendi ifa-deleriyle konu ile ilgili algı ve düşüncelerine ulaşmak çok önemlidir. Creswell (2007) nitel çalışmalara katılanlardan toplanan verilerin, doğal ortamlarda katı-lımcılardan gözlem ve görüşmeler yoluyla elde edilen düşünce ve algılarının yan-sıtılmasının, katılımcıların ait oldukları grup ile ilgili bilgi edinilmesi açısından öne-mini vurgulamaktadır. Merriam (2009) da aynı görüşlerle yola çıkarak gerçek ve doğal ortamlarda toplanan verilerin konu ile ilgili canlı deneyim (live experience) edinilmesini ve katılımcıların aslına uygun görüş ve düşüncelerinin ortaya konul-masını sağladığını belirtmektedir. Nitel araştırmacılar aslında katılımcıların/insan-ların içinde bulundukları ortamı nasıl anlamlandırdıklarını anlamaya çalışmakta-dırlar (Merriam, 2009: 5). Bu bağlamda nitel çalışmaların en önemli özelliğinin hayat deneyiminden yola çıkarak derinlemesine irdelenen durum çalışmalarını

2 / Nitel Araştırma

gerçekleştirmek olduğu söylenebilir. Bu da tabii ki çalışmanın geçerliğini ve gü-venirliğini artırmak adına daha zor ve yapılması güç olan çoklu veri toplama yön-temlerinin benimsenmesini ve çalışmaların daha uzun soluklu olmasını gerektir-mektedir. Bu değerlendirmeler ışığında, Sosyal Bilimler alanında birçok çalışmada benimsenen nitel araştırma yöntem, teknik ve analizlerinin ele alındığı bu kitabın yazılmasının tam zamanı olduğunu düşünerek “Nitel Araştırma Yöntemlerine Gi-riş”, “Nitel Araştırma Teknikleri”, “Nitel Veri Toplama Teknikleri”, “Nitel Veri Ana-lizi” ve “Nitel Çalışmaların Metne Dönüştürülmesi” başlıklı beş kısım ve 28 kitap bölümünden oluşan bu derleme kitabı sizlere sunuyoruz.

Kitabın 3’üncü baskısı olan bu versiyonunda yazarlarımızdan bilgilerini güncelle-melerini ve arzu ettikleri takdirde bölümlerini de güncelleyebileceklerini belirtip onlardan düzenlemelerini yapmalarını isteyip, düzenleme yapan yazarlarımızın düzenlemelerini bu baskıda işleme almış ve eklemiş bulunuyoruz. Bu baskıda ay-rıca yeni bir bölüm eklemiş bulunuyoruz. Kitabın 28’inci bölümüne kitap bölümü yazarlarımızdan Sumru Akcan yazarlık yapmıştır. “Nitel Araştırma Yöntemlerine Giriş” başlıklı Kısım A’da bulunan beş kitap bölümünden birincisi olan “Nitel Araş-tırma Yöntemi” başlıklı yazısında Fatma Nevra Seggie ve Yasemin Bayyurt son yıllarda sosyal bilimlerin eğitim, psikoloji, sosyoloji gibi çeşitli alanlarında ve özel-likle de sağlık ile ilgili yapılan araştırmalarda nitel araştırma anlayışı, uygulaması ve yayınındaki artış konularını irdelemektedir. Ayrıca bu kitap bölümünde yazar-lar, nitel araştırmanın sınırlarını belirlemekte ve bunun yanı sıra nitel araştırmanın kullanılma nedenleri ile kullanım şekli konusunda kavramsal bir çerçeve çizmek-tedirler. Bu kısımdaki “Nitel Araştırmaların Desenlenmesi” başlıklı ikinci kitap bö-lümünde ise Fatma Nevra Seggie ve Meltem Akbulut Yıldırmış nitel araştırma yöntemi kullanılan her çalışmanın bir plan aşaması olduğunu ifade etmektedirler. Bu yaklaşım, nitel araştırma yöntemi kullanarak araştırma yapmak isteyen her araştırmacının izlemesi gereken bir yol olduğunu belirtmekte ve bu makalede detaylı bir biçimde anlatılmaktadır. Kısım A’nın üçüncü kitap bölümü olan “Alan-yazın Derlemesi” başlıklı yazıda da, Zeynep Kızıltepe bilimsel eserlerin en önemli parçalarından biri olan alanyazın derlemesinin (taramasının) nitel araştırmadaki rolünü incelemekte ve araştırılan konu ile ilgili olarak neyin, nasıl ve ne kadar bilindiği ile daha nelerin bilinmesi gerektiği konularının alanyazın derlemeleri va-sıtasıyla gerçekleştiğini vurgulamaktadır. Ayrıca bu kitap bölümünde, alanyazın derlemelerinin amaçlarından ve hangi süreçlerden geçerek hazırlandığından da detaylı bir şekilde bahsedilmektedir. Kısım A’daki dördüncü kitap bölümünde Ay-

Nitel Araştırma / 3

lin Buran “Nitel Araştırmada Veri Toplama” konusunu ele almakta ve irdelemek-tedir. Yazının başında nitel araştırma yöntemlerinin bakış açısını kısaca ele aldık-tan sonra veri toplama yöntemleri ile ilgili birebir ilişkili olan araştırmacı tutumu konusuna değinmektedir. Bu kısmın son kitap bölümü olan “Nitel Araştırmada Öznellik ve Düşünümsellik” başlıklı eserde Canan Aratemur Çimen araştırmacıla-rın nitel araştırmalarda hangi ölçüde öznellik (subjectivity) ve düşünümsellik (ref-lexivity) kavramlarını irdeleyebildiklerini ve kendi öznelliklerini oluşturan cinsiyet, yaş, ait olunan toplumsal sınıf, etnik köken, anadil, eğitim, toplumsal roller, politik görüş, inançlar, değerler, algılar, önyargılar gibi kavramlarla kendi dünya görüş-lerini nasıl oluşturduklarını anlamanın önemini vurgulamakta ve araştırmacıların düşünümsel yanlarının ortaya çıkmasının araştırma sürecinde öneminin altını çiz-mektedir. Sonuç olarak, Canan Aratemur Çimen, araştırmacıların düşünümselliğin gerekliliğini kavramalarının önemli olduğunu belirtmektedir. Bu bağlamda, araş-tırmanın her aşamasında araştırmacıları kendilerine soracakları sorular üzerinde düşünmeye teşvik etmenin öznelliğin araştırmaları üzerindeki etkisini anlamala-rına yardımcı olacağını anlatmaktadır.

“Nitel Araştırma Teknikleri” başlıklı Kısım B’de bulunan sekiz kitap bölümün-den birincisi olan “Fenomenoloji ve Yorumlayıcı Fenomenolojik Analiz” başlıklı yazıda Gamze Sart fenomenolojinin etkisinin son yirmi yılda sosyolojik ve antro-polojik araştırmalar başta olmak üzere birçok sosyal alanda yapılan çalışmalarda gittikçe arttığını belirtmektedir. Buna ek olarak da, “yorumlayıcı fenomenolojik analiz” (YFA) olarak adlandırılan araştırma yönteminin, son günlerde geliştirilen ve çeşitli alanlarda önemli bir nitel araştırma yöntemi olarak kullanıldığını tartış-maktadır. Bu bağlamda, bu kitap bölümünde önce fenomenolojinin ne olduğunu ve nasıl ortaya çıktığını açıklamakta sonra da nitel çalışmalarda nasıl kullanıldığını ve toplanan verinin bu yöntemle nasıl analiz edildiğini anlatmaktadır. Kısım B’deki ikinci kitap bölümünde Işıl Erduyan nitel bir yöntembilim olan “etnografi”yi an-latmaktadır. Üç temel bileşen çerçevesinde incelediği etnografiyi sırasıyla (1) et-nografinin en belirleyici araştırma yöntemi olan saha araştırması ve temel ögeleri, (2) araştırmanın hem oluşturulduğu hem de iletildiği temel araç olarak etnografik yazım ve aşamaları ve (3) kültür, kimlik ve dil açılarından etnografik bir çalışmada araştırmacının rolü olarak ele almakta ve incelemektedir. Bu olgular, bu kitap bö-lümünde kültürel antropoloji, sosyoloji, dilbilimsel antropoloji gibi alanlarda ya-pılan araştırmalardan örnekler verilerek anlatılmaktadır. Kısım B’nin üçüncü kitap bölümü olan “Temellendirilmiş Kuram ” başlıklı çalışmada Bengi Birgili önce sos-yal bilimlerde kullanılan nitel araştırma yöntemlerinden biri olan temellendirilmiş

4 / Nitel Araştırma

kuram (grounded theory) yönteminin tanımını yapmakta, daha sonra da temel-lendirilmiş kuram (grounded theory) araştırma yönteminin tarihçesi, temele aldığı felsefe, yöntemin özellikleri, veri toplama ve inceleme basamaklarını ele almakta ve Türkiye’den temellendirilmiş kuram kapsamında yapılmış araştırmalardan güncel örneklerle konuyu anlatmaktadır. Kısım B’deki dördüncü kitap bölü-münde, Turan Paker “Durum Çalışması” (Case Study) konusunu ele almakta ve betimsel araştırma yöntemleri arasında yer alan durum çalışması yönteminin sos-yal bilimlerde; psikoloji, sosyoloji ve özellikle eğitim bilimleri alanlarında yaygın olarak kullanıldığını anlatmaktadır. Yazar, bu bölümde, durum çalışmalarının bir kişi, olay veya kurumu derinlemesine inceleyen özgün çalışmalar olduğunu be-lirtmekte ve diğer araştırma türleri ile benzerlikleri ve farklılıklarını ele alıp bir araştırma türü olarak durum çalışmasının kuvvetli ve zayıf yönlerini tartışmakta-dır. Kısım B’deki “Anlatı” (Narrative Inquiry) başlıklı beşinci kitap bölümünün ya-zarı Gamze Sart, son 20 yılda, “anlatı” "öyküleyici araştırma" ve kişinin "hayat hikâyesi" kavramlarının, özellikle sosyal bilimlerde ve nitel araştırmada daha çok görülmeye başlandığını belirtmektedir. Kısaca bu kitap bölümünde anlatının ne olduğu ve nitel çalışmada nasıl kullanıldığı açıklanmaktadır. Kısım B’deki altıncı kitap bölümünde, Zeynep Mine Derince ve Bahar Özgen “Eylem Araştırması” (Ac-tion Research) konusunun genel olarak eğitim alanında kullanımı yaygınlaşan ve öğretmenlerin, danışmanların, yöneticilerin tercih ettiği bir araştırma yöntemi ol-duğunu belirtmektedirler. Özellikle öğretmenlerin sınıf uygulamalarında sıkıntı yaşadıklarında ya da sınıf içi çalışmalarını iyileştirmek için eylem araştırması ya-pabileceğini ve sorunlarına çözüm üretebileceklerini irdelemektedirler. Kısım B’deki yedinci kitap bölümünde ise Gamze Sart, “Değerlendirme Araştırmaları” (Evaluation Research) yöntemini ele almakta ve nitel yöntemlerle veri toplanan çalışmalarda katılımcıların öykülerini ve deneyimlerini aktarma yoluyla hikâyele-rini anlattıklarını ve değerlendirdiklerini anlatmaktadır. Kısaca, bu kitap bölü-münde değerlendirme araştırmalarının özelliklerini ve nitel araştırmada neden ve nasıl kullanıldığını örneklerle anlatmaktadır. Kısım B’nin son kitap bölümü olan “Biyografik Araştırmalar ve Biyografik Anlatı Görüşmesi” (Biography Research and Biographical Narrative Interview) konulu çalışmada Gökçe Güvercin biyografik araştırmalarda Nesnel Doğal Tarih ve Nesnel Yorumbilim olmak üzere farklı sos-yolojik geleneğe sahip iki yaklaşım biçiminden söz etmekte ve bu iki farklı değer-lendirme biçimini temsil eden bu yaklaşımların geçerlik, güvenirlik, doğruluk, yanlışlanabilirlik, önyargı, veri, denence ve genellenebilirlik gibi özelliklere farklı anlamlar yüklediğini belirtmektedir. İki bölümden oluşan Biyografik Anlatı Görüş-

Nitel Araştırma / 5

melerinde, birinci bölümde katılımcının doğaçlama olarak, araştırmacının her-hangi bir müdahalesi bulunmadan biyografisini anlatmasının istendiği, ikinci bö-lümde ise araştırmanın konusu ile ilgili olan noktaların detaylandırılmasına yöne-lik anlatımı teşvik eden soruların katılımcıya sorulduğu anlatılmaktadır.

“Nitel Veri Toplama Teknikleri” başlıklı Kısım C’de bulunan toplam dört kitap bölümünden birincisi olan “Derinlemesine Görüşmeler” (In-Depth Interviews) başlıklı yazıda Sibel Akmehmet Şekerler nitel araştırmalardaki veri toplama tek-niklerinden biri olan derinlemesine görüşmede katılımcının kişisel bakış açısını ve konuya dair anlamlandırma mekanizmalarını detaylı olarak anlamanın önemini vurgulamaktadır. Bu bağlamda, nitel çalışmalarda katılımcı seçiminin, verilerin kaydının tutulma şeklinin, kaç görüşme yapıldığının, ne tür sorular sorulacağı gibi konuların araştırma çerçevesine bağlı olarak belirlenmesi gerektiğini ancak süreç içerisinde değişime açık olacağını anlatmaktadır. Ayrıca katılımcıların söyledikle-rinin gizli tutulması ve benzeri konularda etik kurallara uyulması gerektiğinin al-tının da çizilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Kısım C’deki ikinci kitap bölü-münde de “Odak Grup Görüşmeleri” (Focus Group Interviews) anlatılmaktadır. Pınar Ersin ve Yasemin Bayyurt, bu kitap bölümünde, nitel araştırmalarda veri toplarken doğal ortamlara bağlı kalınmasının son derece önemli olduğunu vur-gulamaktadırlar. Küçük gruplar için tasarlanmış odak grup görüşmelerinde doğal ortama yakın bir ortam sağlandığında araştırmacının derinlemesine incelemeyi hedeflediği görüşme sorularından oluşan bir uygulama yapılabileceğini ifade et-mektedirler. Bu kitap bölümünde öncelikle odak grup görüşmelerinin detaylı bir tanımı verilmekte, sonrasında da odak grup görüşmelerinin olumlu ve olumsuz yönleri ele alınmakta ve tartışılmaktadır. Kısım C’deki dördüncü ve beşinci kitap bölümlerinin yazarı olan Gamze Sart öncelikle gözlemin (observation) bir veri toplama tekniği olarak özelliklerini ve nitel araştırmada neden ve nasıl kullanıldı-ğını anlatmaktadır. Kısım C’nin son kitap bölümü olan “Kültürel Çalışmalar”da (Cultural Studies) ise kültürel çalışmaların, araştırmaları eleştirel teori ile bir araya getiren bir akademik alan olduğunu vurgulamaktadır. Buna ek olarak da kültürel çalışmaların yapısı gereği disiplinlerarası çalışmalarda kullanılan bir teknik oldu-ğunu ve tek bir kuramdan oluşmadığını, bunun yerine farklı yaklaşımları, yöntem-leri, bakış açılarını içeren çeşitli çalışma alanlarını ele aldığını vurgulamaktadır.

“Nitel Veri Analizi” başlıklı Kısım D’de bulunan sekiz kitap bölümünden ilki olan “Söylem Çözümlemesi” (Discourse Analysis) konulu bölümde Didar Akar ve Leyla Martı söylem çözümlemesi üst başlığı altında dil ve toplumsal gerçekliğe dair farklı varsayımlarla hareket eden ve farklı disiplinlerle etkileşim içinde olan