zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Bibliografia:

J. Grochowski, W Nowej białej na spiszu, Kraków 2007.

studium rewaloryzacyjno-rozwojowe wsi Nowa biała, oprac. T. Rutkowski, E. Arvay-Podhalańska, B. Podhalański, Kraków 1980, Archiwum MWKZ.

atlas polskich strojów ludowych, cz. V: Małopolska, z. 15: E. Starek, strój spiski, Poznań 1954.

Kanafaska i kartonka– jak to się nosiZabudowa wsi Nowa Biała wraz z rezerwatem Przełom Białki

Mapa wsi Nowa Biała

W centrum miejscowości znajduje się kościół, obok którego przebiega ulica prostopadła do dwóch wspomnianych. Jest to dawny szlak handlowy wiodący z Nowego Targu na Spisz.

Niedaleko wsi rozciąga się rezerwat Przełom Białki, obejmujący miejsce zmiany koryta Białki, czyli przełom rzeki. Znajduje się on pomiędzy dwiema skałami: Kramnicą (688 m n.p.m.) na prawym i Obłazową (670 m n.p.m.) na lewym brzegu rzeki. Skały te były niegdyś jednym masywem, lecz rozdzieliła je Białka, tworząc przełom o szerokości ok. 100 m. Miej-sce to, wraz z otaczającym je terenem o po-wierzchni ok. 8,5 ha jest rezerwatem przyrody, utworzonym w 1959 r. Występują tutaj rośliny charakterystyczne dla przyrody tatrzańskiej, przeniesione z nurtem rzeki. Także pokrywają-ce dno Białki jasne otoczaki nanoszone są z Tatr. Być może to od ich barwy wywodzi się nazwa rzeki.

T. M. Trajdos, szkice z dziejów Zamagórza, Kraków 1991.

Wykorzystano materiały z państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego na podstawie Zezwolenia Marszałka Wojewódz-twa Małopolskiego nr 10/2010.

Nowa BiałaNowa Biała to jedyna wieś spiska położona na zachodnim brzegu rzeki Białki. Miejscowość powstała prawdopodobnie w XIV w., w wyniku akcji kolonizacyjnej węgierskiego rodu Berze-wiczych, władającego wówczas tymi ziemiami. Wieś należała do klucza niedzickiego, którego właścicielami po Berzewiczych byli krótko Zapolyowie oraz Łascy, a później Horwathowie i w XIX w. Salamonowie.

Tutejsza parafia powstała zapewne pod koniec XV w. Obecny murowany, późnobarokowy kościół noszący wezwanie św. Katarzyny Alek-sandryjskiej konsekrowano w 1748 r. W 1699 r. Nowa Biała dostała od cesarza Leopolda I ze-zwolenie na trzy jarmarki rocznie, co stawiało ją na równi z miastami.

W Nowej Białej zachował się do dziś oryginal-ny układ zabudowy. Założenie przestrzenne wsi, ulicowo-placowe, tworzą dwie równoległe ulice przebiegające wzdłuż osi wschód – za-chód. Rozdziela je szeroki pas ziemi nazywany blychami, rozciągający się prawie na całą

długość wsi. Środkiem tego pasa płynie potok łączący się z Białką.

Zabudowa wsi jest zwarta i zgrupowana wzdłuż wspomnianych dwóch długich ulic. Prostopadle do nich ułożone są wąskie, wydłu-żone działki. Mieszczące się na nich zagrody składają się z murowanego domu mieszkalne-go, budynków inwentarskich oraz drewnianej stodoły. Na tyłach zabudowy działek biegnie ulica nazywana „poza stodołami”, służąca do celów gospodarskich. Dom mieszkalny jest ustawiony kalenicowo, czyli dłuższym bokiem do drogi, a w jego bocznej lub środkowej części znajduje się szeroki wjazd na podwórko. Od ulicy dom poprzedza mały ogródek. Na końcu podwórka są usytuowane obora, stajnia i szopa na siano, z przejazdem na dalszą część działki. Podwórko bywa czasem zabudowane z jednej strony pomieszczeniami gospodarskimi lub składowymi. Za oborą rozciąga się plac lub ogród, na końcu którego, w odległości około 60-100 m, stoi stodoła przeznaczona na skła-dowanie słomy, z przejazdem na ulicę „poza stodołami”, biegnącą wzdłuż całej zabudowy wsi.

STOPKAteksty: Barbara Sanocka,

Agnieszka Szymaszek

opieka merytoryczna:

Elżbieta Pobiegły (MEK)

fotografie: archiwum MIK

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne:

Agnieszka Buława-Orłowska

na okładce: motyw zdobniczy ze stroju

spiskiego [fot. z arch. MIK]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator:

XII MałopolskIe DnI DzIeDzIctwakultuRowego

wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Urząd Gminy

Nowy Targ

Gminny Ośrodek

Kultury w Łopusznej

Gminna Biblioteka

Publiczna w Łopusznej

Studenckie Koło

Przewodników

Górskich

Uniwersytet

Pedagogiczny

w Krakowie

Elżbieta Grochowska

ogRóDekDR

og

a

zagRoDa

nowa Izba

Izba(kuchnIa)

kuMoRa

oboRa

gnoj

stajnIa

bojseckosIyń

DR

og

a „po

za sto

Do

łaM

I”

MIeDzuch

Reza

cka

stoDoła

stoDoła

bojsko

w odległości ok 80 m

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

realizator:

Strój spiski Ludowy strój spiski nie był jednolity. Mieszka-niec Jurgowa nosił się inaczej niż trybszanin czy mieszkaniec Kacwina. We wsiach spiskich sąsiadujących z Podhalem (Jurgów, Czarna Góra, Rzepińska) spotykamy jurgowską odmia-nę stroju spiskiego. Na pozostałych obszarach polskiego Spisza wyróżniamy jeszcze dwie inne: trybską i kacwińską.

Męski strój spiski. Charakterystycznym elementem ubioru męskiego była zielona kamizelka zwana lejbikiem (lajbikiem) – nie występował on w odmianie jurgowskiej. Z tyłu lejbik (lajbik) był haftowany, z przodu zaopatrzony w liczne gombosy, czyli guziki. Na jednym lejbiku (lajbiku) mogło występować nawet do siedemdziesięciu gombosów. Na strój Spiszaka składały się białe sukienne spodnie, z charakterystycznymi ozdobami pochodzenia

Strój jako wyznacz-nik odrębności regionu Na tożsamość regionu składają się język, strój i obyczaj. Ludowy strój spiski jest zupełnie inny niż podhalański, mimo że w obu można dostrzec świadectwa wpływów wołoskich. Ze względu na swoje położenie Spisz podlegał innym oddziaływaniom niż sąsiednie Podhale. Strój górala podhalańskiego, zwłaszcza w późniejszym okresie, przejmował elementy stroju krakowskiego, a nawet mieszczańskie-go. Jednocześnie Podhale było izolowane od wpływów z południa. Natomiast strój spiski ukształtował się w dużej mierze właśnie pod wpływem kultur, które oddziaływały na ten teren z południa: węgierskiej – a za pośrednic-twem prowadzonej przez Węgrów kolonizacji saskiej – także niemieckiej.

Dziś trudno ustalić, jak wyglądał strój ludności spiskiej w XVII i XVIII w. ze względu na brak danych źródłowych. Pierwsze materiały na ten temat zebrano dopiero w drugiej połowie XIX w.

Czarne buty z cholewamiPoczątkowo na Spiszu noszono wykonane domowym sposobem ze skóry bydlęcej kierpce. Czarne buty z cholewami zamawiano przed I wojną światową w Starej Spiskiej Wsi, póź-niej wytwarzał je Michał Rusnak z Łapsz Wy-żnych. Męskie buty przypominały krojem woj-skowe buty węgierskie. Usztywniona cholewa miała z tyłu szew. W zgięciu buty były miękkie i układały się w fałdy. Z przodu cholewa była nieco podwyższona w stosunku do tyłu oraz wycięta w dwa zęby. Brzeg buta wykańczała plecionka ze skóry oraz „różyczka”. Z tyłu na pięcie wbity był mosiężny ćwieczek. Podkówki przybite do obcasów także były mosiężne – bo tak było elegancko. Buty noszono w ten sposób, że usztywnioną część cholewy zsuwano na niższą – miękką.

Strój spiski dziś Na przestrzeni wieków ludowy strój spiski zmieniał się, podlegając różnym wpływom. Z czasem ręcznie tkane i farbowane ubrania bądź stroje sprowadzane z obecnej Słowacji zostały zastąpione przez fabrycznie produko-wane części garderoby. Mieszkańcy spiskich wsi coraz częściej rezygnowali z tradycyjnych ubrań. Zakładano je jedynie na niedzielę, do kościoła, a i to coraz rzadziej. Obecnie obser-wuje się nawrót do tradycji, głównie za sprawą licznie działających na Spiszu zespołów ludo-wych, w tym dziecięcych i młodzieżowych. Paradę spiskich strojów i obrzędów można obserwować podczas organizowanych cyklicz-nie imprez, m.in. Fasiangów, czyli spiskich Ostatków, które odbywają się w Krempachach, lub też Spiskich Zwyków organizowanych w Niedzicy.

Wpływy niemieckie i węgierskie w na-zewnictwieWpływy niemieckie są obecne głównie w nazewnictwie artykułów handlowych i produktów przemysłowych Z języka niemiec-kiego pochodzi np. wyraz „sztofka”, oznacza-jący spódnicę wykonaną z cienkiej wełnianej tkaniny.

Z języka węgierskiego pochodzą nazwy niektó-rych ozdób, np. gombosy, borytasy.

Kapelusz Męski filcowy kapelusz o wywiniętym do góry rondzie jest przykładem wpływów słowackich na ubiór spiski. Kapelusze takie kupowano w miastach spiskich, m.in. Starej Spiskiej Wsi oraz w Starej Lubowli. Stąd wzięła się nazwa kapeluszy, które określano „luboweńskimi”, a noszono jeszcze na początku stulecia w Ka-cwinie, Niedzicy i niektórych wsiach położo-nych na południe od Dunajca, np. Sromowcach Wyżnych i Niżnych. Zwyczaj ten zaniknął po wprowadzeniu granicy w 1920 r. ze względu na utrudniony dostęp do miast spiskich na Słowa-cji. Wywinięte krezy kapelusza tworzyły tak obszerne zagłębienia, że „można w nich było 1 kg słoniny ukryć”.

We wsiach sąsiadujących z Podhalem noszono natomiast kapelusze przypominające podha-lańskie.

Borytasy W połowie XIX w. zdobienie męskich spodni ograniczało się do obszywania sznurkami gra-natowo-czerwonymi „przyporów” i szwów. W późniejszym czasie sznurki układano w ko-liste pętle, które zwano borytasami. Były to pę-tlowe parzenice, które zabezpieczały rozcięcia na końcach nogawek spodni przed rozpruciem. Wzorowane były na aplikacjach mundurów węgierskiego wojska. Nic dziwnego, bywało, że Spiszacy służyli w węgierskiej piechocie.

węgierskiego – borytasami. Spiszak na nogi zakładał kierpce. W XIX w. zaczęto nosić wy-sokie skórzane, czarne buty, przypominające węgierskie buty wojskowe. Całości dopełniały koszula, sukmana, a zimą kożuch. Bardzo cha-rakterystyczną i oryginalną częścią męskiego stroju był kapelusz filcowy, tzw. węgierski, o wywiniętym rondzie.

Kobiecy strój spiski. Na ubiór kobiety składa-ły się jasna koszula, długa szeroka spódnica, zwana fartuchem, kanafaską (kanafoską) lub kartonką. Do tego zakładano gorset albo kabotek oraz zapaskę. Na ramiona zarzuca-no rańtuch, czyli obrus lub wełnianą chustę zwaną odziewaczką (odziewacką). Na stopy zakładano kierpce. W późniejszym czasie kobiety, podobnie jak mężczyźni, zaczęły nosić wysokie skórzane, czarne buty. Były one tak drogie, że kupowano je raz na całe życie. Zimą kobiety ubierały długie kożuchy.

zobacz z bliska

Gorset z Nowej Białej

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. Górale 2 555]

Kanafaska (kanafoska) z Dursztyna

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. 37814/MEK]

Buty z cholewami

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. 61415 1-2/MEK]

Koszula kobieca z Nowej Białej

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. 3119/MEK]

SpódniceKobiety spiskie nosiły długie szerokie spódni-ce. W rejonie trybskim i kacwińskim zwano je kanafaskami (kanafoskami). Jednak spódnice jurgowianek wyglądały zupełnie inaczej niż na przykład kacwinianek. W Kacwinie, Niedzicy i innych sąsiednich miejscowościach zaczęto nosić na początku XX w. spódnice jednobarwne, szyte z cienkiej wełny, tzw. sztofki (śtofki), oraz różnego rodzaju spódnice kretonowe, tzw. kartonki. Odświętnym typem spódnicy był „kitel grado-wy” (od niemieckiego der Kittel – fartuch), czyli adamaszkowa biała spódnica.

Z kolei w odmianie jurgowskiej występowały spódnice z jangliji – czerwonego szlachetnego sukna, obszywane złotym galonem. Tego typu spódnice nie były spotykane w innych regio-nach Spisza.

Pod spódnicę wierzchnią wkładano zwykle aż trzy warstwy spodnich spódnic, zwanych w okolicach Jurgowa również fartuchem, a w Sromowcach bandlackami (byndlackami).

W latach międzywojennych kobiety na Spiszu, zwłaszcza w miejscowościach graniczących z Podhalem, zakładały czasem kwieciste spód-nice z materiału zwanego tybetem, przypomi-nające spódnice góralek podhalańskich.

Anna Łukasz, l. 84, mieszkanka

Krempach, w kożuchu sprzed I wojny

światowej

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. L 46056; fot. J. Świderski, 1968]

Krempaszanie na Spiszu

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. III 9351; fot. aut. nieznany,

lata 30. XX w.]

Strój drużbów z Jurgowa, J. Karolak

[il. za: atlas polskich strojów ludowych, cz. V: Małopolska,

z. 15: E. Starek, strój spiski, Poznań 1954, tabl. I]

nowa biała [fot. I. stanisławski]Spodnie z borytasami z Kacwina

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. 10094/MEK]

Kapelusz sukienny

[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,

nr inw. 15 721/MEK]