WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY ŚWIAT BIOLOGII

Dział programu

Numer i temat lekcji

Wymagania konieczne (ocena dopuszczająca)

Wymagania podstawowe (ocena dostateczna)

Wymagania rozszerzające (ocena dobra)

Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra)

Wymagania wykraczające (ocena celująca)

1 2 3 4 5 6 7

I. Podstawy biologii

1. Biologia – nauka o życiu

Uczeń • wyjaśnia znaczenie pojęcia biologia • wymienia dziedziny biologii • wymienia źródła wiedzy biologicznej

Uczeń • wyjaśnia, do czego służą przewodniki i klucze do oznaczania gatunków • omawia zasady posługiwania się mikroskopem • prowadzi obserwacje mikroskopowe

Uczeń • przeprowadza proste doświadczenie • odróżnia próbę badawczą od kontrolnej • potrafi samodzielnie wykonać preparat mikroskopowy • wymienia etapy metody naukowej

Uczeń • sporządza dokumentację przeprowadzonej obserwacji i doświadczenia przyrodniczego • formułuje hipotezy i wyciąga wnioski

Uczeń • samodzielnie planuje i wykonuje doświadczenia zgodnie z regułami stosowanymi przez naukowców • rozwija swoje zainteresowania przyrodnicze • korzysta z różnych źródeł wiedzy

2. Budowa komórki

• podaje przykłady organizmów jednokomórkowych i wielokomórkowych • wymienia pierwiastki i związki chemiczne występujące w komórkach • wymienia struktury komórkowe

• podaje różnice występujące między komórkami • sporządza preparat mikroskopowy i dokonuje jego obserwacji • wykonuje rysunek preparatu oglądanego pod mikroskopem

• omawia rolę struktur komórkowych • wymienia struktury wspólne dla komórek roślinnych, zwierzęcych i bakteryjnych • wymienia różnice występujące między komórkami roślinnymi, zwierzęcymi i bakteryjnymi

• omawia współdziałanie poszczególnych struktur komórkowych • wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia • podaje kryteria podziału związków chemicznych

• planuje i wykonuje doświadczenie wykazujące półprzepuszczalność błon komórkowych oraz zjawisko plazmolizy

3. Czynności życiowe organizmów

• wymienia czynności życiowe organizmów • dzieli organizmy na samożywne i cudzożywne • wymienia sposoby oddychania organizmów • podaje znaczenie pojęcia rozmnażanie się • wymienia sposoby rozmnażania się

• wyjaśnia znaczenie fotosyntezy i oddychania dla organizmów i środowiska • wyjaśnia, na czym polega wydalanie i reagowanie na bodźce

• wskazuje substraty i produkty reakcji fotosyntezy, chemosyntezy oraz oddychania tlenowego i beztlenowego • podaje przykłady wykorzystania energii przez organizmy • omawia rodzaje ruchu

• przeprowadza doświadczenie wykazujące, że podczas fermentacji alkoholowej wydziela się dwutlenek węgla • porównuje sposoby oddychania pod względem wydajności • wskazuje cechy wspólne i różniące fotosyntezę oraz chemosyntezę • wyjaśnia, dlaczego rozmnażanie płciowe jest korzystniejsze niż rozmnażanie bezpłciowe

• omawia tropizmy i nastie • podaje przykłady roślin, u których występują tropizmy i nastie • przeprowadza doświadczenie wykazujące fototropizm dodatni pędu

1 2 3 4 5 6 7

4. Klasyfikacja i oznaczanie organizmów. Wirusy

• wyjaśnia, czym zajmuje się systematyka • wymienia nazwy jednostek klasyfikacji organizmów • podaje przykłady organizmów należących do pięciu królestw • podaje przykłady nazw gatunkowych

• podaje podstawy podziału organizmów na pięć królestw • rozpoznaje przedstawicieli poszczególnych królestw na podstawie cech ich budowy • podaje znaczenie pojęcia gatunek • podaje przykłady chorób wirusowych i sposoby zapobiegania im

• ocenia sztuczne i naturalne systemy klasyfikacji organizmów • wyjaśnia, na czym polega hierarchia taksonów w systematyce • posługuje się prostym kluczem do oznaczania gatunków • wyjaśnia, dlaczego wirusów nie można zaliczyć do żadnego z pięciu królestw organizmów

• omawia budowę wirusa • dokonuje podziału wirusów ze względu na infekowane organizmy • wskazuje różnice między kluczem numerycznym a graficznym • oznacza za pomocą klucza pospolite gatunki

• konstruuje prosty klucz graficzny lub numeryczny • omawia cykle życiowe wirusów (lityczny i lizogenny)

II. Budowa i funkcjo-nowanie bakterii, protistów i grzybów

5. Bakterie –najmniejsze organizmy

• wymienia przykłady środowisk życia bakterii • podaje charakterystyczne cechy komórki bakteryjnej i wymienia rodzaje kształtów komórek bakteryjnych • określa znaczenie

• wymienia rodzaje skupisk bakterii • wymienia podstawowe czynności życiowe bakterii • wskazuje skutki obecności bakterii pasożytniczych w organizmach

• omawia sposoby rozmnażania się, oddychania i odżywiania się bakterii • wyjaśnia rolę przetrwalników u bakterii

• wyjaśnia znaczenie procesu płciowego bakterii • wskazuje cechy budowy i czynności życiowych bakterii warunkujące ich bardzo szerokie rozprzestrzenienie

• wykazuje związek między obecnością w organizmie człowieka symbiotycznych bakterii a jego stanem zdrowia

6. Różno-rodność protistów

• wymienia trzy grupy organizmów zaliczanych do protistów • podaje przykłady pospolitych gatunków protistów i określa miejsca ich występowania • wymienia czynności życiowe protistów

• dokonuje obserwacji mikroskopowej protistów jednokomórkowych • omawia budowę protistów jednokomórkowych, kolonijnych i wielokomórkowych • charakteryzuje czynności życiowe protistów

• uzasadnia podział protistów na roślinopodobne, grzybopodobne i zwierzęcopodobne • wymienia cechy wspólne i różniące poszczególne grupy protistów

• prowadzi hodowlę pantofelka • wykonuje preparaty mikroskopowe protistów • wyjaśnia negatywne i pozytywne znaczenie protistów w przyrodzie i dla człowieka

• przedstawia udział protistów zwierzęcopodobnych w samooczyszczaniu się wód • wykazuje rolę protistów zwierzęcopodobnych w biologicznym oczyszczaniu ścieków w oczyszczalniach

7. Grzyby –cudzożywne plechowce

• wymienia warunki życia grzybów • wymienia czynności życiowe grzybów • wymienia komponenty budowy porostu

• omawia na przykładach budowę grzybów • charakteryzuje czynności życiowe grzybów • wymienia przykłady grzybów pasożytniczych • podaje przykłady znaczenia grzybów w przyrodzie i dla człowieka

• wymienia związki symbiotyczne grzybów • wykazuje znaczenie mikoryzy dla grzyba i dla drzewa • określa rolę grzybów i glonów w plesze porostów • wyjaśnia znaczenie pojęcia grzybica

• wskazuje cechy budowy porostów warunkujące ich pionierskie właściwości oraz znaczenie w ocenie stanu czystości powietrza • odróżnia grzyby jadalne od trujących • rozpoznaje różne formy morfologiczne porostów

• posługuje się skalą porostową • ocenia stan czystości powietrza w miejscu zamieszkania na podstawie skali porostowej

1 2 3 4 5 6 7

III. Budowa zewnętrzna i środowis- ko życia roślin

8. Budowa i funkcje tkanek roślinnych

• wyjaśnia znaczenie pojęć tkanka i organ • wymienia rodzaje tkanek roślinnych • wymienia funkcje wskazanych tkanek

• wskazuje miejsce występowania określonych tkanek w roślinie • rozpoznaje tkanki na schematach i w obrazie mikroskopowym • wymienia cechy budowy poszczególnych tkanek stałych i twórczych

• sporządza preparaty mikroskopowe tkanek i dokonuje ich obserwacji • porównuje warunki życia w wodzie i na lądzie • wskazuje przystosowania roślin do określonych warunków

• wskazuje wytwory tkanki okrywającej liścia, korzenia i łodygi • wskazuje przydatność wytworów tkanki okrywającej u roślin • wskazuje struktury wydzielnicze roślin i omawia ich znaczenie • omawia związek budowy określonych tkanek z ich funkcjami

• wykazuje, na czym polega niejednorodność drewna i łyka

9. Budowa i funkcje organów roślinnych

• wymienia organy wegetatywne i generatywne • podaje podstawowe funkcje korzenia • rozpoznaje systemy korzeniowe • wymienia podstawowe funkcje łodygi i liści

• omawia budowę zewnętrzną korzenia, łodygi i liści • wskazuje cechy budowy zewnętrznej liścia uwzględniane przy oznaczaniu gatunków roślin

• omawia budowę wewnętrzną korzenia, łodygi, liści • rozpoznaje i wskazuje na schematach tkanki budujące korzeń, łodygę i liść • prowadzi obserwacje mikroskopowe preparatów przekroju poprzecznego korzenia, łodygi i liścia • wykonuje rysunki preparatów oglądanych pod mikroskopem

• wykazuje na przykładach znaczenie modyfikacji organów w zajmowanym przez rośliny środowisku życia i pełnionych funkcjach • prowadzi hodowlę wodną fasoli • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji

• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące przewodzenie wody z korzenia do łodygi

10. Mszaki – rośliny o cechach plechowców i organow- ców

• wymienia miejsca występowania mszaków • wyróżnia elementy budowy mszaków • omawia znaczenie mszaków w przyrodzie i dla człowieka

• omawia elementy budowy mszaków w związku z pełnionymi przez nie funkcjami • wymienia sposoby rozmnażania się mszaków

• odróżnia pokolenie płciowe mszaków od bezpłciowego • wyjaśnia znaczenie pojęć gametofit i sporofit • analizuje budowę mszaków i wskazuje u nich cechy plechowców

• wskazuje cechy mszaków warunkujące to, że są roślinami pionierskimi • wykazuje związek rozmnażania płciowego mszaków z wodą a rozmnażania bezpłciowego ze środowiskiem lądowym • wyjaśnia znaczenie pojęć jednopienność i dwupienność

• omawia przemianę pokoleń u mszaków, korzystając ze schematu

11. Paprotniki – pierwsze organowce

• wymienia środowiska życia paprotników • odróżnia paprotniki od innych roślin

• omawia znaczenie organów u paproci • rozpoznaje po charakterystycznych

• omawia sposoby rozmnażania się paprotników • uzasadnia przynależność

• omawia tendencję do redukcji gametofitu • przedstawia procesy, które doprowadziły do powstania

• przedstawia cykl rozwojowy paproci • przygotowuje i przedstawia prezentację

1 2 3 4 5 6 7

• rozpoznaje i nazywa organy paproci

cechach budowy grupy paprotników • omawia znaczenie paprotników współcześnie żyjących i kopalnych

paprotników do organowców w minionych epokach węgla kamiennego

dotyczącą życia w lesie karbońskim

12. Nago- nasienne – rośliny o nieosło- niętych nasionach

• wymienia środowisko życia roślin nagonasiennych • wskazuje organy roślin nagonasiennych i wymienia ich funkcje • omawia znaczenie roślin nagonasiennych w przyrodzie i dla człowieka

• wskazuje na wybranych przykładach formy życiowe roślin nagonasiennych • rozpoznaje rośliny nagonasienne wśród innych roślin • wymienia przystosowania roślin nagonasiennych do środowiska życia • wyjaśnia znaczenie pojęć wiatropylność i wiatrosiewność

• wykazuje, że kwiat to organ generatywny • omawia rolę nasienia jako organu przetrwalnego • rozpoznaje wybrane gatunki roślin nagonasiennych na podstawie ich charakterystycznych cech • określa, z jakiej rośliny pochodzi wskazana szyszka

• rozróżnia na przykładach rośliny jednopienne od dwupiennych

• wykazuje dominację sporofitu i redukcję gametofitu w cyklu rozwojowym sosny • omawia cykl rozwojowy sosny • wykazuje, że obecność łagiewki pyłkowej to duże osiągnięcie ewolucyjne • podaje i wskazuje na mapie przykłady zbiorowisk roślinnych, w których dominują rośliny nagonasienne

13. Okryto- nasienne – rośliny wytwarza- jące owoce

• wymienia środowiska życia okrytonasiennych • wyjaśnia znaczenie pojęcia rośliny okrytonasienne • nazywa elementy kwiatu • rozpoznaje okrytonasienne wśród innych roślin • omawia znaczenie roślin okrytonasiennych w przyrodzie i dla człowieka

• odróżnia kwiat od kwiatostanu • omawia różnice między zapyleniem a zapłodnieniem • wskazuje organy u roślin okrytonasiennych i podaje ich funkcje

• omawia etapy powstawania owocu • wymienia rodzaje owoców i podaje ich przykłady • wymienia formy życiowe roślin okrytonasiennych i podaje ich przykłady

• wyodrębnia cechy nasienia decydujące o jego charakterze przetrwalnym • wykazuje zależność miedzy budową nasion i owoców a sposobami ich rozsiewania • omawia cykl życiowy rośliny okrytonasiennej

• tworzy mapę mentalną przedstawiającą podział owoców na pojedyncze i zbiorowe, mięsiste i suche, pękające i niepękające, podając odpowiednie przykłady

14. Rośliny wybranego środowiska lądowego – zajęcia terenowe

• wymienia formy życiowe roślin obserwowanych w terenie • wymienia czynniki niezbędne do życia roślin

• określa przynależność rośliny do danej grupy na podstawie charakterystycznych cech • omawia wpływ człowieka na warunki życia roślin obserwowanych w terenie

• wyjaśnia na przykładach różnice między rośliną zielną jednoroczną a wieloletnią (byliną) • uzasadnia potrzebę ochrony roślin i miejsc ich występowania

• oznacza za pomocą klucza pospolite gatunki roślin • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji

• przygotowuje zielnik roślin

IV. Funkcjono- wanie organizmów roślinnych

15. Fotosynteza i transport substancji

• wyjaśnia cel fotosyntezy • wymienia czynniki niezbędne do zajścia procesu fotosyntezy

• dzieli czynniki wpływające na fotosyntezę na zewnętrzne i wewnętrzne

• omawia fazy fotosyntezy: zależną i niezależną od światła

• wykazuje związek między budową liścia a procesem fotosyntezy i oddychania

• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność skrobi jako produktu fotosyntezy

Plan wynikowy

1 2 3 4 5 6 7

• wymienia związki transportowane w roślinie

• omawia znaczenie fotosyntezy dla życia na Ziemi

• wykazuje związek fotosyntezy z oddychaniem • wyjaśnia, na czym polega transport wody i związków organicznych w roślinie • wskazuje różnice między wymianą gazową roślin w dzień i w nocy

• planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ stężenia dwutlenku węgla na intensywność fotosyntezy

16. Rozmnaża- nie się roślin

• podaje cel rozmnażania się roślin • wyróżnia główne sposoby rozmnażania się roślin (rozmnażanie bezpłciowe i płciowe) • wymienia czynniki wpływające na kiełkowanie nasion

• wymienia formy rozmnażania bezpłciowego (wegetatywne i przez zarodniki) • wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie płciowe

• omawia praktyczne wykorzystanie różnych sposobów rozmnażania wegetatywnego • wykazuje wpływ wytworzenia nasion i owoców na zasięg występowania roślin nasiennych

• porównuje przemianę pokoleń u roślin zarodnikowych i nasiennych • przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające wpływ wody na kiełkowanie nasion

• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące, że kiełkujące nasiona zużywają tlen

17. Sprawdzian wiadomości

Sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności z działów I–IV

V. Budowa zewnętrzna i środowis- ko życia zwierząt

18. Budowa i funkcje tkanek zwierzęcych

• wymienia główne rodzaje tkanek zwierzęcych • wymienia rodzaje tkanek łącznych • podaje funkcje krwi

• wymienia tkanki nabłonkowe i wyjaśnia ich funkcje • omawia budowę tkanek łącznych • wymienia rodzaje i miejsca występowania tkanek mięśniowych • omawia budowę neuronu

• wymienia miejsca występowania nabłonków • wskazuje wspólne cechy tkanek łącznych • wykazuje różnice w budowie i funkcjonowaniu tkanek mięśniowych • omawia budowę i rolę elementów morfotycznych krwi • prowadzi obserwacje mikroskopowe tkanek

• wskazuje związek budowy nabłonków z pełnionymi przez nie funkcjami • wskazuje cechy wspólne tkanek mięśniowych • omawia rolę elementów neuronu oraz komórek glejowych • rozpoznaje na schematach i w obrazie mikroskopowym różne tkanki zwierzęce

• tworzy mapę mentalną przedstawiającą podział tkanek zwierzęcych i ich rodzaje

19. Parzydełko- wce – naj- prostsze zwierzęta tkankowe

• podaje środowiska życia parzydełkowców • omawia tryb życia polipa i meduzy • omawia znaczenie parzydełkowców w przyrodzie i dla człowieka

• uzasadnia przynależność stułbiopławów, krążkopławów i koralowców do parzydełkowców

• wymienia cechy krążkopławów, stułbiopławów i koralowców • uzasadnia przynależność krążkopławów, stułbiopławów i koralowców do najprostszych tkankowców na podstawie ich charakterystycznych cech

• uzasadnia związek między trybem życia zwierzęcia a jego symetrią ciała • omawia budowę i sposób działania komórki parzydełkowej

• przedstawia przemianę pokoleń u chełbi modrej

1 2 3 4 5 6 7

20. Płazińce, nicienie – zwierzęta w większo- ści pasożyt- nicze

• podaje środowisko życia płazińców i nicieni • charakteryzuje kształt ciała płazińców i nicieni • rozpoznaje wybrane płazińce i nicienie na schematach • wyjaśnia, jak ustrzec się przed pasożytniczymi płazińcami i nicieniami

• wymienia cechy tasiemca będące przystosowaniem do pasożytniczego trybu życia • uzasadnia przynależność tasiemca uzbrojonego do płazińców, a glisty ludzkiej do nicieni

• uzasadnia znaczenie obojnactwa dla tasiemca • wymienia płazińce i nicienie wolno żyjące

• charakteryzuje dymorfizm płciowy u glisty ludzkiej • charakteryzuje symetrię ciała płazińców i nicieni • wyjaśnia znaczenie pojęć żywiciel pośredni i żywiciel ostateczny

• omawia cykle rozwojowe tasiemca uzbrojonego, glisty ludzkiej i włośnia krętego

21. Pierścienice – zwierzęta o segmento- wanym ciele

• wymienia środowiska życia pierścienic • rozpoznaje pierścienice wśród innych zwierząt na podstawie ich charakterystycznych cech • omawia rolę dżdżownic w użyźnianiu gleby

• podaje przykłady przedstawicieli skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów • omawia budowę zewnętrzną skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów • wymienia znaczenie pierścienic inne niż spulchnianie gleby

• wskazuje związek budowy dżdżownicy, pijawki oraz nereidy ze środowiskiem i trybem życia • wymienia cechy wspólne skąposzczetów, pijawek i wieloszczetów oraz cechy je różniące

• wykazuje związek między budową pijawki a jej pasożytniczym trybem życia • prowadzi okresową hodowlę dżdżownicy • dokonuje obserwacji czynności życiowych dżdżownicy • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji

• przeprowadza doświadczenie wykazujące znaczenie dżdżownic w użyźnianiu gleby

22. Stawonogi – zwierzęta o charaktery- stycznych odnóżach

• wymienia środowiska życia stawonogów • wyjaśnia znaczenie pojęcia stawonogi • rozpoznaje stawonogi wśród innych zwierząt • rozpoznaje owada, skorupiaka i pajęczaka na podstawie ich charakterystycznych cech

• omawia budowę zewnętrzną raka stawowego, krzyżaka ogrodowego i biedronki siedmiokropki • wymienia typy aparatów gębowych owadów • wymienia typy odnóży lokomocyjnych owadów • podaje pozytywne i negatywne znaczenie stawonogów w przyrodzie i dla człowieka

• dowodzi związku między budową aparatów gębowych owadów a rodzajem pobieranego przez nie pokarmu • wykazuje związek między budową odnóży a środowiskiem i trybem życia owada

• określa rodzaj szkieletu stawonogów i omawia jego znaczenie • wskazuje zalety i wady szkieletu zewnętrznego • porównuje sposoby poruszania się stawonogów z innymi zwierzętami bezkręgowymi

• analizuje materiały źródłowe dotyczące owadów – szkodników i przygotowuje prezentację na temat ich działalności

23. Mięczaki – zwierzęta o miękkim ciele okrytym muszlą

• wymienia środowiska życia mięczaków • rozpoznaje mięczaki wśród innych zwierząt • podaje przykłady zwierząt należących do ślimaków, małży i głowonogów

• omawia budowę zewnętrzną ślimaka, małża i głowonoga • omawia znaczenie mięczaków w przyrodzie i dla człowieka

• wykazuje związek między budową a trybem życia mięczaków • omawia sposoby odżywiania się małży, ślimaków i głowonogów • wyjaśnia, w jaki sposób powstają perły

• wskazuje cechy wspólne i cechy odróżniające poszczególne grupy mięczaków • prowadzi hodowlę ślimaka winniczka lub zatoczka rogowego i dokumentuje wyniki przeprowadzonych obserwacji

• planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wrażliwość ślimaka na rodzaj pokarmu • dowodzi związku symetrii promienistej szkarłupni z ich trybem życia

Plan wynikowy

1 2 3 4 5 6 7

24. Ryby – kręgowce wodne

• wymienia części ciała ryby • wymienia nazwy płetw ryby • dzieli ryby na kostnoszkieletowe i chrzęstnoszkieletowe, podając przykłady

• omawia pokrycie ciała ryb • wyjaśnia, na czym polega zmiennocieplność • podaje przykłady słodkowodnych i morskich gatunków ryb kostnoszkieletowych

• uzasadnia związek linii nabocznej ze środowiskiem życia ryb • uzasadnia konieczność spożywania ryb przez człowieka

• wyjaśnia, dlaczego łuskę ryby nazywa się jej metryką • wskazuje rolę pęcherza pławnego

• przygotowuje i wygłasza referat na temat znaczenia ryb w środowisku i dla człowieka

25. Płazy – kręgowce dwóch środowisk

• podaje miejsca występowania płazów • wymienia części ciała płazów bezogonowych i ogoniastych • podaje znaczenie płazów dla człowieka

• omawia pokrycie ciała płazów • podaje przykłady gatunków należących do poszczególnych grup płazów

• wskazuje przystosowania w budowie zewnętrznej płazów do życia w dwóch typach środowisk • wykazuje związek aktywności płazów z temperaturą otoczenia

• objaśnia mechanizm wentylacji płuc przy udziale jamy gębowo-gardzielowej • wykazuje związek między budową a trybem życia płazów • omawia sposób pobierania pokarmu przez płazy

• wykonuje album „Nasze płazy" • wymienia cechy taksonomiczne wybranych płazów i cechy będące przejawem dymorfizmu płciowego

26. Gady – kręgowce, które opanowały ląd

• określa środowisko życia gadów • wymienia części ciała jaszczurki, węża i żółwia • omawia znaczenie gadów w przyrodzie i dla człowieka

• omawia pokrycie ciała u gadów • podaje przykłady gadów występujących w Polsce

• wykazuje związek między trybem życia a zmiennocieplnością • uzasadnia konieczność ochrony gatunkowej gadów w Polsce

• wykazuje wady i zalety pokrycia ciała gadów • wykazuje różnice między aktywnością życiową gadów strefy międzyzwrotnikowej i gadów występujących w Polsce oraz wskazuje ich przyczyny

• odróżnia krokodyle od aligatorów i gawiali

27. Ptaki – kręgowce aktywnie latające

• podaje przykłady ptaków żyjących w różnych środowiskach • wymienia części ciała ptaków • omawia znaczenie ptaków w przyrodzie i dla człowieka

• omawia pokrycie ciała ptaka • wyjaśnia rolę pokrycia ciała ptaka • omawia budowę pióra i wymienia rodzaje piór • wskazuje cechy umożliwiające ptakom latanie

• przedstawia znaczenie piór i innych rogowych wytworów naskórka • wykazuje zależność między rozprzestrzenieniem się ptaków a ich stałocieplnością

• wykazuje związek budowy dzioba z rodzajem pobieranego pokarmu • wyjaśnia związek między obecnością grzebienia na mostku a trybem życia ptaka

• rozpoznaje środowisko życia ptaka na podstawie budowy jego kończyn

28. Ssaki – kręgowce wszechstron- ne i ekspan- sywne

• podaje przykłady środowisk zajmowanych przez ssaki • wymienia części ciała ssaka • dzieli ssaki na wodne i lądowe, podając przykłady • omawia znaczenie ssaków w przyrodzie i dla człowieka

• omawia pokrycie ciała ssaka • dzieli ssaki na ssaki niższe, prassaki i ssaki łożyskowe • wymienia przedstawicieli poszczególnych grup ssaków

• wymienia cechy skóry umożliwiające ssakom utrzymanie stałej temperatury ciała • podaje kryteria podziału ssaków na prassaki, ssaki niższe i ssaki łożyskowe

• wskazuje cechy różniące ssaki żyjące w różnych środowiskach • wykazuje różnorodność kończyn ssaków w związku z zajmowanymi środowiskami

• omawia związek między funkcjonowaniem zmysłów ssaka a trybem jego życia

1 2 3 4 5 6 7

29. Zwierzęta żyjące w wybranym środowisku – zajęcia terenowe

• wymienia warunki życia zwierząt bezkręgowych i kręgowych obserwowanych w terenie • podaje sposób zachowania się ucznia podczas zajęć terenowych

• określa przynależność zwierzęcia do odpowiedniej grupy systematycznej na podstawie jego charakterystycznych cech

• podaje nazwy rodzajowe i gatunkowe spotkanych zwierząt • wymienia czynniki negatywnie wpływające na życie zwierząt • podaje sposoby ochrony zwierząt i środowiska ich życia

• posługuje się kluczem do oznaczania pospolitych gatunków zwierząt • sporządza dokumentację przeprowadzonych obserwacji

• ocenia wpływ działalności człowieka na warunki życia zwierząt w wybranym środowisku

30. Sprawdze- nie wiado- mości

Sprawdzenie opanowania wiadomości i umiejętności z działu V

VI. Funkcjono- wanie organizm- ów zwierząt

31. Odżywianie się zwierząt

• dzieli składniki odżywcze na budulcowe, regulacyjne i dostarczające energii • wymienia etapy przetwarzania pokarmu • wymienia narządy tworzące układ pokarmowy ssaka

• dokonuje podziału zwierząt ze względu na rodzaj pobieranego pokarmu • wskazuje narządy w układzie pokarmowym ssaka • porównuje układ pokarmowy mięsożercy i roślinożercy

• charakteryzuje poszczególne etapy przetwarzania pokarmu • wykazuje związek budowy narządu w układzie pokarmowym ssaka z jego rolą

• wykazuje wyższość drożnego układu pokarmowego nad niedrożnym • odróżnia trawienie komórkowe od pozakomórkowego

• wyjaśnia, jak funkcjonuje układ pokarmowy ssaka przeżuwającego • wykazuje związek uzębienia ssaków z rodzajem pobieranego przez nie pokarmu

32. Oddycha- nie zwierząt

• podaje znaczenie pojęcia oddychanie • określa oddychanie jako proces dostarczający energii • wymienia rodzaje oddychania • wymienia narządy wymiany gazowej u zwierząt żyjących w wodzie i na lądzie

• wyjaśnia różnice między oddychaniem tlenowym a beztlenowym • wskazuje narządy budujące układy oddechowe u wybranych zwierząt bezkręgowych i kręgowych • omawia różnice między układem krwionośnym otwartym a zamkniętym

• omawia budowę narządów wymiany gazowej u wybranych zwierząt bezkręgowych i kręgowych • omawia sposób transportu gazów oddechowych i innych substancji w organizmie zwierząt bezkręgowych i kręgowych

• wykazuje związek między sposobem wymiany gazowej a rozmiarami zwierzęcia • wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania u ptaków • wymienia narządy tworzące układ krwionośny u zwierząt kręgowych i podaje ich rolę

• omawia krążenie krwi u płazów, uwzględniając krążenie skórne

33. Ruch zwierząt

• omawia znaczenie ruchu w życiu zwierząt • wymienia sposoby poruszania się zwierząt w zależności od środowiska życia • wymienia szkielet i mięśnie jako części układu ruchu

• wykazuje związek między trybem życia zwierząt a sposobami poruszania się • rozróżnia szkielet wewnętrzny i zewnętrzny • charakteryzuje ruch rzęskowy i mięśniowy

• wykazuje różnice w budowie szkieletu u zwierząt bezkręgowych i kręgowych • omawia plan budowy szkieletu zwierząt kręgowych

• uzasadnia wyższość szkieletu wewnętrznego nad zewnętrznym • wskazuje na modelach elementy budujące szkielet ryby i ssaka oraz podaje ich rolę

• wykazuje związek między budową szkieletu płazów, gadów i ptaków a ich środowiskami życia

Plan wynikowy

1 2 3 4 5 6 7

34. Reagowanie na bodźce

• podaje znaczenie pojęć bodziec i receptor • wymienia rodzaje układu nerwowego u zwierząt bezkręgowych • wymienia części układu nerwowego u zwierząt kręgowych

• dzieli receptory ze względu na rodzaj odbieranych bodźców • podaje związek między budową układu nerwowego a trybem życia u zwierząt bezkręgowych • wymienia części ośrodkowego układu nerwowego u zwierząt kręgowych

• podaje przykłady występowania chemoreceptorów, mechanoreceptorów, fotoreceptorów i termoreceptorów • omawia funkcje poszczególnych rodzajów receptorów • wymienia części mózgowia i podaje ich funkcje

• wykazuje, że odbiór bodźców, ich analiza oraz szybkość reakcji na bodźce decydują o przeżyciu organizmu • omawia różnice między częściami mózgowia zwierząt kręgowych • wykazuje tendencje ewolucyjne w układzie nerwowym u zwierząt bezkręgowych

• projektuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wrażliwość stułbi płowej lub dżdżownicy ziemnej na bodźce

35. Rozmnaża- nie się zwierząt

• wymienia sposoby rozmnażania się zwierząt • wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie płciowe i bezpłciowe • wymienia rodzaje zapłodnienia • podaje różnice między rozwojem prostym a złożonym

• podaje przykłady rozmnażania bezpłciowego • wyjaśnia znaczenie pojęć: dymorfizm płciowy, rozdzielnopłciowość, obojnactwo, samozapłodnienie, zapłodnienie krzyżowe • wymienia okresy rozwoju pozazarodkowego

• wykazuje wyższość zapłodnienia krzyżowego nad samozapłodnieniem • wyjaśnia związek między ilością gamet a rodzajem zapłodnienia • porównuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne • wymienia błony płodowe i podaje ich funkcje • omawia cykle rozwojowe z przeobrażeniem zupełnym i niezupełnym • omawia cykl rozwojowy płazów

• podaje kryterium podziału zwierząt na jajorodne, jajożyworodne i żyworodne • dzieli zwierzęta kręgowe na owodniowce i bezowodniowce • odróżnia okres rozwoju zarodkowego od pozazarodkowego • wyjaśnia powstawanie i rolę łożyska • wymienia części jaja ptaka i podaje ich funkcje

• przygotowuje prezentację na temat rozmnażania się wybranego zwierzęcia lub grupy zwierząt

WYMAGANIA PODANE TŁUSTYM DRUKIEM OBOWIĄZUJĄ RÓWNIEŻ UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM

Klasa II

Dział programu nauczania

Numer i temat lekcji

Wymagania konieczne

(ocena dopuszczająca)

Wymagania podstawowe (ocena dostateczna)

Wymagania rozszerzające (ocena dobra)

Wymagania dopełniające (ocena bardzo dobra)

Wymagania wykraczające

(ocena celująca)

1 2 3 4 5 6 7 I. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka

1. Poziomy organizacji ciała człowieka

Uczeń: - wyjaśnia terminy: komórka, tkanka - wymienia rodzaje tkanek - podaje przykłady narządów - wymienia układy narządów budujące organizm człowieka

Uczeń: - prowadzi obserwacje mikroskopowe tkanek - wykonuje i opisuje rysunki preparatów tkanek oglądanych pod mikroskopem - wymienia tkanki wchodzące w skład wybranych narządów - podaje funkcje poszczególnych układów narządów budujących organizm człowieka

Uczeń: - wykazuje związek budowy tkanek z pełnionymi przez nie funkcjami - podaje przykłady współpracy między poszczególnymi układami narządów - wymienia kolejne poziomy organizacji ciała człowieka - definiuje organizm człowieka jako współpracujące ze sobą układy narządów

Uczeń: - dowodzi hierarchicznej budowy organizmu człowieka - wykazuje konieczność współpracy układów narządów budujących organizm - przygotowuje mapę mentalną dotyczącą hierarchicznej budowy organizmu człowieka

Uczeń: - wskazuje układy narządów pełniące funkcje nadrzędne w stosunku do innych układów - wyjaśnia na przykładach, na czym polega nadrzędna rola układu nerwowego i hormonalnego wobec innych układów narządów

2. Stan równowagi środowiska wewnętrzne-go organizmu

- wyjaśnia termin homeostaza - omawia znaczenie homeostazy dla przetrwania organizmów w środowisku - podaje przykłady chorób będących wynikiem zaburzeń homeostazy

- wymienia mechanizmy regulujące homeostazę i określa ich rolę w utrzymaniu homeostazy - podaje wybrane parametry krwi podlegające mechanizmom regulującym (poziom glukozy, zawartość fibrynogenu) - korzystając ze schematu, wymienia narządy biorące udział w regulacji temperatury ciała człowieka

- odczytuje z wyników badań laboratoryjnych krwi i moczu przykłady parametrów zapewniających prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka - wskazuje odchylenia od normy parametrów krwi i moczu - przewiduje skutki odchyleń wybranych parametrów krwi i moczu - omawia mechanizm termoregulacji

- uzasadnia konieczność współpracy układów narządów w utrzymaniu homeostazy - omawia szczególną rolę układów: nerwowego, hormonalnego i krwionośnego w utrzymaniu homeostazy - korzysta z różnych źródeł informacji, aby podać inne niż zamieszczone w podręczniku przykłady stałych parametrów wewnątrzustrojowych

- objaśnia, na czym polega współpraca układów kontrolno- - koordynujących z układami wykonawczymi

3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu I

II. Odżywianie

1. Składniki pokarmu

- dokonuje podziału składników pokarmowych na organiczne i nieorganiczne - określa rolę składników pokarmowych w organizmie człowieka - podaje źródła składników pokarmowych w pokarmach - podaje skutki niedoboru składników pokarmowych

- omawia budowę związków organicznych - wskazuje kryterium podziału białek na pełno- i niepełnowartościowe - omawia znaczenie tzw. węglowodanów niedostępnych - projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat witamin rozpuszczalnych w wodzie i w tłuszczach - wyjaśnia terminy: pierwiastki biogenne, makroelementy, mikroelementy - odczytuje z diagramu zawartość pierwiastków w organizmie człowieka

- planuje i przeprowadza doświadczenie wykrywające obecność skrobi w produktach spożywczych - wyjaśnia termin związki egzogenne i podaje przykłady takich związków - wymienia pokarmy będące źródłem związków egzogennych - uzasadnia konieczność spożywania związków egzogennych - podaje rolę oraz źródła makro- i mikroelementów - wyciąga wnioski z analizy składu pierwiastkowego organizmu człowieka

- podaje właściwości węgla, z których wynika jego obecność we wszystkich związkach organicznych - określa, które składniki pokarmów pełnią funkcję budulcową, energetyczną i regulacyjną

- planuje i wykonuje doświadczenia wykazujące obecność białek, tłuszczów, wody i cukrów prostych w pokarmach

2. Budowa i funkcjono-wanie układu pokarmowe-go

- wymienia i wskazuje na planszy narządy wchodzące w skład układu pokarmowego - podaje rolę poszczególnych narządów układu pokarmowego - wskazuje na planszy gruczoły trawienne i podaje ich rolę w trawieniu pokarmów

- wyjaśnia różnice między przemianą fizyczną a chemiczną pobranego pokarmu - wskazuje miejsca przemian fizycznych i chemicznych pobranego pokarmu - wykazuje związek budowy narządów układu pokarmowego z pełnionymi przez nie funkcjami

- wyjaśnia, na czym polega enzymatyczny rozkład białek, tłuszczów i cukrów - przedstawia kolejne etapy trawienia białek, tłuszczów i cukrów oraz wskazuje miejsca tych przemian - wyjaśnia rolę wątroby i trzustki w procesach trawienia - analizuje model budowy zęba

- planuje i przeprowadza doświadczenie ilustrujące proces emulgacji tłuszczu - wyjaśnia, dlaczego wątrobę uważa się za centrum metaboliczne organizmu

- prowadzi obserwacje mikroskopowe błony śluzowej jelita cienkiego - przygotowuje i prezentuje informacje dowodzące, że trzustka jest narządem dualistycznym

3. Zasady prawidłowe-go żywienia

- wyjaśnia termin dieta podstawowa - podaje przyczyny i skutki nadwagi oraz niedowagi - analizuje swoją dietę z ostatniego tygodnia oraz wskazuje jej wady i zalety

- podaje przykłady różnych diet oraz wskazuje ich wady i zalety - wyjaśnia termin wartość energetyczna pokarmu - wskazuje czynniki mające wpływ na utrzymanie prawidłowego bilansu energetycznego organizmu - analizuje piramidę

- oblicza swoje dzienne zapotrzebowanie na energię - oblicza swoje BMI i na jego podstawie ocenia masę swojego ciała, - wykazuje związek nieprawidłowego odżywiania się z nadwagą i niedowagą oraz innymi dolegliwościami - układa dla siebie dzienny

- omawia przyczyny i skutki zaburzeń łaknienia (anoreksja i bulimia) - wyjaśnia, jakie mogą być konsekwencje diety pozbawionej całkowicie białek zwierzęcych - wyjaśnia, dlaczego należy spożywać

- przygotowuje prezentację na temat metod obróbki i konserwowania żywności zapewniających zachowanie maksymalnej zawartości witamin

zdrowego żywienia i wyciąga wnioski dotyczące własnego odżywiania się

jadłospis zgodny z podstawowymi zasadami zrównoważonej diety

błonnik

4. Choroby układu pokarmowe-go

- wymienia choroby układu pokarmowego - wymienia czynniki sprzyjające rozwojowi próchnicy zębów - podaje sposoby unikania próchnicy zębów -podaje przyczyny i objawy zatruć pokarmowych

- wykazuje związek między zatruciami pokarmowymi a brakiem zachowania podstawowych zasad higieny - podaje przykłady bakterii wywołujących zatrucia pokarmowe oraz podaje zasady profilaktyki - wymienia czynniki mające wpływ na rozwój choroby wrzodowej - uzasadnia konieczność poddawania się szczepieniom przeciwko WZW

- objaśnia istotę choroby wrzodowej oraz sposób jej zdiagnozowania - wymienia choroby wywołane przez robaki pasożytnicze (płaskie i obłe) - wymienia sposoby zakażania się wirusami wywołującymi choroby wątroby

- projektuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat chorób wywołanych przez robaki pasożytnicze, ich objawów, sposobów zakażania i profilaktyki - konstruuje drzewo decyzyjne na temat podejmowania świadomych działań służących zachowaniu układu pokarmowego w dobrej kondycji

- prowadzi obserwacje mikroskopowe larw tasiemców - omawia cykle rozwojowe wybranych robaków pasożytniczych

5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu II

III. Oddychanie

1. Budowa i rola układu oddechowe- go

- wymienia części układu oddechowego (drogi oddechowe, właściwe narządy wymiany gazowej) - wskazuje na planszy narządy budujące drogi oddechowe - podaje funkcje układu oddechowego

- objaśnia, na czym polega oddychanie komórkowe tlenowe - wykazuje związek między budową narządów tworzących drogi oddechowe a pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę płuc - wskazuje mięśnie oddechowe i omawia ich rolę

- zapisuje za pomocą słownego równania chemicznego przebieg reakcji oddychania tlenowego - wskazuje substraty i produkty oddychania tlenowego - omawia udział krtani w powstawaniu głosu - wykazuje związek budowy pęcherzyków płucnych z dyfuzją gazów oddechowych

- wyjaśnia rolę opłucnej - omawia rolę nagłośni oraz zasadę jej działania - wskazuje lokalizację zatok przynosowych oraz omawia ich rolę

- przeprowadza obserwację mikroskopową pęcherzyków płucnych - wskazuje tkanki budujące narządy w układzie oddechowym

2. Mechanizm wentylacji płuc

- wyjaśnia termin wentylacja płuc - podaje liczbę oddechów na minutę - wymienia czynniki, które mają wpływ na szybkość wentylacji płuc - wskazuje miejsca wymiany gazowej

- omawia, na czym polega wymiana gazowa w płucach i tkankach - wykazuje związek między układem krwionośnym a oddechowym - analizuje skład powietrza wdychanego i wydychanego - podaje wartość całkowitej pojemności płuc

- wyjaśnia rolę mięśni oddechowych w procesie wentylacji płuc - uzasadnia, dlaczego wdech jest aktem czynnym, a wydech – biernym - omawia udział krwi w transporcie gazów oddechowych - wskazuje lokalizację ośrodka

- wyjaśnia zależność między wymianą gazową a oddychaniem komórkowym - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie wykazujące obecność dwutlenku węgla w wydychanym

- omawia przyczyny i skutki choroby dekompresyjnej i wysokogórskiej

- wykonuje pomiary klatki piersiowej podczas wdechu i wydechu

- wymienia czynniki mające wpływ na pojemność płuc

oddechowego oraz omawia mechanizm jego działania

powietrzu - przedstawia skład powietrza wdychanego i wydychanego w formie diagramu słupkowego

3. Choroby układu oddechowe- go

- wymienia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego - wymienia choroby bakteryjne, wirusowe, zawodowe i o podłożu alergicznym - podaje przykłady źródeł zakażania się chorobami układu oddechowego

- wymienia rodzaje zanieczyszczeń powietrza oraz ich wpływ na układ oddechowy - omawia związek między trybem życia a stanem układu oddechowego - określa wpływ palenia biernego i czynnego na organizm człowieka - podaje sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

- uzasadnia, dlaczego nie należy lekceważyć przeziębienia - omawia znaczenie badania radiologicznego - objaśnia znaczenie szczepień w profilaktyce chorób układu oddechowego - korzysta z różnych źródeł informacji

- konstruuje drzewo decyzyjne na temat „Palić czy nie palić?” - podejmuje i uzasadnia świadome decyzje dotyczące działań mających na celu zachowanie układu oddechowego w dobrej kondycji

- na podstawie różnych źródeł informacji wyjaśnia znaczenie próby tuberkulinowej i interpretuje jej wyniki - przygotowuje w formie prezentacji materiały informacyjne przeznaczone dla kilkunastoletniego odbiorcy na temat skutków palenia tytoniu

4. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu III

IV. Krążenie 1. Budowa i funkcjono-wanie układu krwionośne- go

- wymienia narządy budujące układ krwionośny - wymienia rodzaje naczyń krwionośnych oraz podaje ich funkcje - wskazuje położenie serca, określa jego wielkość i kształt - wymienia obiegi krwi i podaje ich rolę - dokonuje pomiaru tętna i ciśnienia tętniczego

- interpretuje wyniki pomiarów tętna i ciśnienia tętniczego - omawia związek między prawidłową pracą serca a tętnem i ciśnieniem - omawia związek między budową naczyń krwionośnych a pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia na schemacie przepływ krwi w obiegu małym i dużym

- omawia budowę serca - wskazuje położenie i rolę zastawek w sercu - omawia rolę krążenia wieńcowego - omawia cykl pracy serca - wskazuje najistotniejsze różnice między krążeniem płucnym a ustrojowym - rozróżnia na preparacie mikroskopowym tętnicę i żyłę

- wyjaśnia rolę ośrodków automatyzmu pracy serca - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ wysiłku fizycznego na tętno i ciśnienie krwi - wskazuje badanie EKG jako źródło wiedzy o stanie i pracy serca

- wyjaśnia genezę tonów w pracy serca - wyjaśnia i wskazuje na planszy drogę, którą musi przebyć glukoza wraz z krwią od jelita cienkiego do mięśnia dwugłowego ramienia

2. Składniki krwi i ich funkcje

- podaje funkcje krwi - wymienia główne składniki krwi i podaje ich rolę - wyjaśnia terminy: osocze, surowica, fibrynogen

- uzasadnia, że krew jest tkanką łączną płynną - rozpoznaje w obrazie mikroskopowym składniki morfotyczne krwi - wykazuje związek budowy krwinek z pełnionymi przez

- konstruuje i wypełnia tabelę zawierającą informacje na temat erytrocytów, płytek krwi i leukocytów - omawia, korzystając ze schematu, mechanizm transportu tlenu i dwutlenku

- przedstawia na schemacie mechanizm krzepnięcia krwi - uzasadnia przydatność wiedzy o grupach krwi i czynniku Rh w życiu człowieka

- wykonuje modele składników morfotycznych krwi - wyjaśnia, co to jest hematokryt, podaje jego prawidłowe wartości oraz znaczenie

nie funkcjami - analizuje i interpretuje wyniki badania krwi - uzasadnia, że krew jest bezcennym lekiem - podaje znaczenie banków krwi - wykazuje pozytywną postawę jako przyszły dawca krwi

węgla przez hemoglobinę - objaśnia podstawy wyodrębnienia czterech głównych grup krwi i czynnika Rh - uzasadnia, że transfuzja jest zabiegiem ratującym życie w przypadku znacznej utraty krwi - przedstawia możliwości przetaczania różnych grup krwi

- objaśnia istotę konfliktu serologicznego po niewłaściwie przeprowadzonej transfuzji i podczas ciąży - uzasadnia znaczenie badań parametrów krwi w diagnostyce wielu chorób - przygotowuje mapę skojarzeń dotyczącą budowy krwi

w diagnostyce chorób krwi - omawia istotę i znaczenie badania OB

3. Budowa i funkcjono-wanie układu limfatyczne-go

- wymienia elementy układu limfatycznego - wskazuje na planszy położenie narządów limfatycznych - wymienia funkcje układu limfatycznego

- wymienia funkcje narządów limfatycznych - omawia mechanizm powstawania limfy - porównuje skład osocza krwi i limfy - omawia związek między układem limfatycznym a układem krwionośnym - wskazuje na planszach miejsca połączenia układu limfatycznego z krwionośnym

- podaje podobieństwa i różnice między układem krwionośnym a limfatycznym - omawia funkcje narządów limfatycznych - projektuje i uzupełnia tabelę zawierającą informacje na temat budowy, położenia i funkcji poszczególnych narządów limfatycznych

- wykazuje związek budowy narządów limfatycznych z pełnionymi przez nie funkcjami - charakteryzuje budowę sieci naczyń układu limfatycznego

- uzasadnia, że grasica jest narządem należącym do trzech układów: limfatycznego, odpornościowego i hormonalnego - udowadnia, na przykładzie limfy płynącej z jelita cienkiego, że limfa nie ma jednakowego składu

4. Choroby układu krążenia

- wymienia czynniki mające wpływ na prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia - wymienia choroby układu krążenia - wyjaśnia znaczenie terminu nadciśnienie tętnicze

- charakteryzuje przyczyny, przebieg i skutki chorób układu krążenia - podejmuje decyzje mające na celu zachowanie układu krążenia w dobrej kondycji

- odróżnia tzw. cholesterol dobry od złego - uzasadnia zależność między obecnością cholesterolu LDL a miażdżycą - wymienia inne (niż cholesterol) czynniki zwiększające ryzyko zmian miażdżycowych - wykazuje związek między trybem życia a stanem układu krążenia

- omawia sposoby leczenia choroby wieńcowej (angioplastyka i by-passy) - omawia znaczenie koronarografii w diagnostyce chorób serca - opracowuje zasady postępowania w profilaktyce chorób układu krążenia

- omawia rodzaje krwotoków oraz organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w takich sytuacjach

5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu IV

V. Odporność 1. Budowa i funkcjono-wanie układu odporno-ściowego

- wymienia elementy układu odpornościowego - podaje rodzaje odporności (swoista i nieswoista) - omawia znaczenie szczepień ochronnych w profilaktyce chorób - analizuje kalendarz obowiązkowych szczepień

- wyjaśnia termin antygen - uzasadnia, że elementy układu odpornościowego należą jednocześnie do innych układów narządów - wymienia mechanizmy zapewniające odporność nieswoistą - przedstawia kryteria podziału odporności swoistej na czynną i bierną oraz naturalną i sztuczną - tworzy mapę skojarzeń dotyczącą rodzajów odporności

- omawia mechanizm działania komórek układu odpornościowego (limfocytów i makrofagów) - dostrzega różnice między działaniem makrofagów i limfocytów B - przedstawia kolejne linie obrony organizmu zagrożonego wniknięciem antygenu - omawia związek między budową przeciwciała a jego działaniem

- wyjaśnia znaczenie autoantygenów (HLA) dla organizmu - wskazuje cechy różniące surowicę odpornościową i szczepionkę - uzasadnia konieczność współdziałania mechanizmów odporności swoistej i nieswoistej w zwalczaniu antygenów

- przygotowuje i przedstawia informacje na temat szczepień nieobowiązkowych - przedstawia sytuacje wymagające zastosowania surowicy odpornościowej

2. Zaburzenia czynności układu odporno- ściowego. Przeszczepy

- podaje przykłady zaburzeń w funkcjonowaniu układu odpornościowego - wyjaśnia terminy: alergia i alergen - wyjaśnia znaczenie wykonywania testów alergicznych - wymienia sposoby zakażenia się HIV

- wyjaśnia termin: choroby z autoagresji - dokonuje podziału czynników wywołujących niedobory odporności na wrodzone i nabyte - wykazuje świadomość, że transplantacja może być czasem jedynym i skutecznym zabiegiem ratującym życie - omawia obowiązujące w Polsce przepisy dotyczące pobierania tkanek i narządów do przeszczepów

- podaje przykłady chorób z autoagresji i ich objawy - objaśnia mechanizm powstawania alergii - wyjaśnia, dlaczego organizm biorcy odrzuca przeszczepione tkanki i narządy - wymienia sposoby postępowania mające na celu zwiększenie szans na przyjęcie przeszczepu - podejmuje świadomą decyzję o woli oddania tkanek i narządów po swojej śmierci

- opracowuje zalecenia służące zachowaniu układu odpornościowego w dobrej kondycji - projektuje i wykonuje ulotkę zawierającą najważniejsze informacje na temat zakażenia HIV i choroby AIDS

- przygotowuje i wygłasza referat na temat alergii

3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu V

VI. Wydalanie

1. Budowa i funkcjono-wanie układu wydalnicze- go

- wymienia zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii - wymienia narządy biorące udział w usuwaniu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany

- wyjaśnia terminy: metabolizm i wydalanie - wskazuje różnicę między wydalaniem zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii a usuwaniem niestrawionych resztek pokarmowych

- omawia budowę i działanie nefronu - charakteryzuje procesy składające się na powstawanie moczu (filtracja, wchłanianie zwrotne) - wykazuje, że inne narządy

- przedstawia graficznie budowę nefronu - wykazuje związek budowy nefronu z jego czynnościami - sporządza tabelaryczne zestawienie składników

- wykazuje rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy - omawia inne funkcje nerek (wydzielniczą, osmoregulacyjną)

materii - wymienia narządy układu wydalniczego i wskazuje je na planszy

- charakteryzuje budowę poszczególnych narządów układu wydalniczego - wykazuje związek budowy narządów układu wydalniczego z pełnionymi przez nie funkcjami

(skóra, płuca) wspomagają układ moczowy w funkcji wydalniczej

osocza krwi, moczu pierwotnego i ostatecznego - uzasadnia, że oddawanie moczu jest odruchem bezwarunkowym, kontrolowanym u dorosłych przez mózgowie

2. Choroby układu wydalnicze- go

- podaje przykłady chorób nerek i dróg moczowych - wymienia najczęstsze przyczyny chorób układu wydalniczego - wyjaśnia, dlaczego należy dbać o higienę intymną

- omawia udział układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy - projektuje i uzupełnia tabelę, w której znajdą się informacje na temat chorób nerek i dróg moczowych, ich przyczyn, głównych objawów i sposobów zapobiegania - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu wydalniczego w dobrej kondycji

- wyjaśnia znaczenie ilościowej i jakościowej analizy moczu w diagnostyce chorób układu wydalniczego - konstruuje drzewo decyzyjne dotyczące zachowań mających na celu zachowanie układu wydalniczego w dobrej kondycji

- dokonuje analizy wyników badania moczu - wskazuje składniki moczu ostatecznego będące objawem stanu chorobowego - określa sytuację wymagającą dializy - wyjaśnia, na czym polega zabieg dializy

- porównuje dializę z przeszczepem nerki - uzasadnia, że przeszczep nerki może być zabiegiem umożliwiającym życie codzienne chorych

3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VI

VII. Ochrona 1. Budowa i funkcje skóry

- wymienia warstwy skóry (naskórek, skóra właściwa) oraz warstwę podskórną - wymienia wytwory naskórka

- wymienia funkcje skóry (ochronna, termoregulacyjna, receptorowa, wydalnicza i wydzielnicza) - omawia budowę poszczególnych warstw skóry oraz warstwy podskórnej - wskazuje różnice w rozmieszczeniu gruczołów potowych i łojowych

- omawia budowę i funkcje wytworów naskórka - wykazuje związek budowy skóry z jej funkcjami - dowodzi, że odcień skóry i włosów zależy od ilości zawartej w nich melaniny

- prowadzi obserwacje mikroskopowe skóry i jej wytworów - wyjaśnia, na czym polega udział skóry w procesie termoregulacji

- planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenia wykazujące rolę skóry w wymianie gazowej oraz w gospodarce wodnej

2. Choroby skóry

- wymienia czynniki zewnętrzne wpływające na stan skóry (temperatura

- wymienia skutki oddziaływania na skórę zbyt wysokiej i zbyt niskiej temperatury

- rozpoznaje zmiany na skórze wymagające konsultacji lekarskiej - przedstawia znaczenie

- wykazuje związek między nadmierną ilością promieni UV a chorobami skóry

- organizuje pokaz udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń i odmrożeń

otoczenia, promieniowanie UV) - wymienia choroby skóry (opryszczka wargowa, grzybice, wszawica, świerzb)

- omawia skutki zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów skóry (trądzik i nadmierna potliwość) - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu skóry w dobrej kondycji

diagnostyki skórnej - opracowuje zasady pielęgnacji skóry w okresie dojrzewania - korzysta z różnych źródeł informacji dotyczących higieny skóry

i układu odpornościowego - charakteryzuje pasożytnicze choroby skóry - omawia przyczyny i skutki alergii skórnych

3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VII

VIII. Regulacja nerwowa

1. Podział układu nerwowego. Ośrodkowy układ nerwowy

- wymienia funkcje układu nerwowego - wskazuje na planszy rodzaje komórek wchodzących w skład tkanki nerwowej (nerwowe i glejowe) i podaje ich rolę - wymienia i wskazuje na modelu części mózgowia - określa położenie rdzenia kręgowego - wymienia narządy unerwiane przez układ somatyczny i przez układ wegetatywny

- dokonuje podziału układu nerwowego pod względem anatomicznym i czynnościowym - wykazuje związek budowy neuronu z pełnioną funkcją i szybkością przepływu impulsu - omawia, korzystając z modelu i planszy, budowę poszczególnych części centralnego układu nerwowego - wykazuje konieczność ochrony centralnego układu nerwowego przed uszkodzeniami

- dokonuje podziału mózgowia pod względem rozwojowym i czynnościowym - konstruuje tabelę zawierającą informacje na temat roli poszczególnych części mózgowia - omawia budowę rdzenia kręgowego oraz wymienia ośrodki w nim zlokalizowane - przedstawia na schematycznym rysunku budowę synapsy i omawia jej działanie

- uzasadnia konieczność występowania antagonizmu czynnościowego między częścią współczulną a przywspółczulną autonomicznego układu nerwowego - wymienia płaty w korze mózgowej oraz ośrodki w nich zlokalizowane

- wyjaśnia, dlaczego ośrodki kierujące czynnościami wegetatywnymi nie leżą w korze mózgowej

2. Obwodowy układ nerwowy

- wskazuje na planszy i nazywa elementy obwodowego układu nerwowego - wymienia rodzaje nerwów (czaszkowe i rdzeniowe) - wymienia rodzaje odruchów (warunkowe i bezwarunkowe) - podaje przykłady odruchów bezwarunkowych i warunkowych

- omawia budowę nerwu - objaśnia budowę nerwów czuciowych, ruchowych i mieszanych - wykazuje związek budowy nerwu z pełnionymi funkcjami - wyjaśnia termin łuk odruchowy - wymienia elementy łuku odruchowego

- wykonuje schemat łuku odruchowego i wyjaśnia, jaką funkcję pełni każdy jego element - wskazuje podobieństwa i różnice między odruchem bezwarunkowym a warunkowym - przedstawia znaczenie odruchów warunkowych w życiu człowieka

- omawia mechanizm powstawania odruchu warunkowego - planuje, przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające reakcję źrenic na zmianę natężenia światła

- zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat badań prowadzonych przez Iwana Pawłowa i innych fizjologów

3. Choroby - wymienia choroby - podaje przyczyny i objawy - wykazuje związek - wyjaśnia terminy: - zbiera, korzystając

układu nerwowego

układu nerwowego (padaczka, zaburzenia ruchowe, czucia i czynności odruchowych) - podaje przykłady zaburzeń psychicznych (nerwice, depresja) - podaje przykłady pozytywnego i negatywnego oddziaływania stresu - przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem

chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego - wykazuje związek między występowaniem chorób ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego a trybem życia - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu nerwowego i psychiki w dobrej kondycji - w razie potrzeby korzysta z pomocy psychologa i psychiatry - opracowuje wzorcowy rozkład zajęć gimnazjalisty w ciągu dnia z uwzględnieniem zasad higieny umysłowej

zaburzeń psychicznych ze stresem - wymienia rodzaje stresorów oraz podaje skutki ich oddziaływania na organizm - uzasadnia, że nerwice i depresje to skutki oddziaływania długotrwałego stresu - ocenia własną wrażliwość na stres - dowodzi negatywnych skutków stosowania tzw. pseudometod w pokonywaniu stresu

neurologia i psychiatria - odróżnia zadania neurologa od zadań psychiatry - omawia znaczenie diagnostyki w rozpoznawaniu wybranych chorób układu nerwowego - uzasadnia, że stres jest zaburzeniem homeostazy organizmu - wykazuje związek układu hormonalnego i układu nerwowego z reakcją organizmu na stres

z różnych źródeł, informacje na temat środków uzależniających i ich negatywnego wpływu na organizm człowieka oraz przedstawia je w formie referatu - opracowuje i prezentuje zestaw prostych metod relaksacyjnych redukujących napięcie emocjonalne

4. Budowa i funkcjono-wanie narządu wzroku

- wymienia części narządu wzroku (aparat ochronny, aparat ruchowy i gałka oczna) - podaje funkcje aparatu ochronnego i aparatu ruchowego gałki ocznej - przedstawia, korzystając z planszy, drogę światła w oku - wymienia wady wzroku

- wyróżnia elementy poszczególnych części oka, wskazując je na planszy i modelu oka - wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi przez nie funkcjami - wyodrębnia części układu optycznego oka - objaśnia rolę soczewki w akomodacji oka - wykonuje schematyczny rysunek przedstawiający powstanie obrazu na siatkówce

- porównuje czopki i pręciki - wyjaśnia, na czym polega adaptacja oka - projektuje i uzupełnia tabelę zawierającą informacje o wadach wzroku, ich przyczynach i sposobach korygowania - uzasadnia konieczność poddawania się okresowym badaniom wzroku

- planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność plamki ślepej na siatkówce - wyjaśnia, na czym polega widzenie binokularne i jakie ma ono znaczenie dla człowieka

- omawia przyczyny daltonizmu - przygotowuje, korzystając z różnych źródeł, informacje na temat irydologii

5. Budowa i funkcjono-wanie narządu słuchu i równowagi

- wymienia i wskazuje na modelu części narządu słuchu (ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne) - określa hałas jako podstawową przyczynę zaburzeń funkcjonowania narządu słuchu - podaje przykłady

- wskazuje na planszy i omawia budowę poszczególnych elementów ucha - omawia rolę poszczególnych elementów ucha - omawia związek między budową poszczególnych elementów ucha a pełnionymi przez nie funkcjami - objaśnia negatywne

- przedstawia drogę bodźca dźwiękowego od momentu wychwycenia przez ucho fali dźwiękowej do momentu odbioru informacji dźwiękowej - określa górną granicę częstotliwości i natężenia dźwięku bezpiecznego dla ucha człowieka - wskazuje położenie

- wykazuje związek między budową kanałów półkolistych a utrzymaniem równowagi - omawia działanie narządu równowagi - wyjaśnia podłoże choroby lokomocyjnej i podaje przykłady sytuacji ją

- porównuje zakres słyszalności ucha człowieka z zakresem słyszalności narządu słuchu u zwierząt

dźwięków o różnym natężeniu

następstwa działania hałasu na narząd słuchu i cały organizm - formułuje zalecenia postępowania służącego zachowaniu narządu słuchu w dobrej kondycji

narządu równowagi i omawia jego budowę - uzasadnia potrzebę wykonywania badań diagnostycznych ucha

wywołujących

6. Receptory smaku, węchu i dotyku

- wskazuje położenie narządów powonienia, smaku i dotyku - wymienia podstawowe smaki - wylicza bodźce odbierane przez skórę

- opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku - podaje rozmieszczenie kubków smakowych na języku - omawia budowę, działanie i znaczenie receptorów węchowych - wymienia receptory skóry - podaje rozmieszczenie receptorów w skórze

- wyjaśnia, dlaczego zmysł węchu nie chroni w pełni człowieka przed zatruciem substancjami lotnymi - uzasadnia, że skóra może być uznawana za narząd zmysłu dotyku - charakteryzuje znaczenie innych receptorów zlokalizowanych w skórze w reakcjach obronnych organizmu na niekorzystne bodźce ze środowiska

- przeprowadza i dokumentuje doświadczenie badające gęstość rozmieszczenia receptorów dotyku w skórze - projektuje i uzupełnia tabelę, w której porównuje funkcjonowanie receptorów smaku i węchu

- zbiera, a następnie prezentuje informacje na temat smaku umami - planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące współdziałanie zmysłów smaku i węchu w odbieraniu bodźców chemicznych

7. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu VIII

IX. Regulacja hormonalna

1.Budowa i funkcjono-wanie układu hormonalne-go

- wymienia i wskazuje na planszy najważniejsze gruczoły dokrewne - wyjaśnia terminy: gruczoł dokrewny i hormon

- omawia budowę najważniejszych gruczołów dokrewnych - wymienia główne hormony przysadki, tarczycy, przytarczyc, grasicy, trzustki, nadnerczy i gonad - podaje rolę hormonów w regulacji procesów życiowych i utrzymaniu homeostazy - określa wpływ adrenaliny na funkcjonowanie organizmu podczas stresu

- porównuje działanie układu nerwowego i układu hormonalnego, wykazując podobieństwa i różnice - wykazuje łączność między układem nerwowym a hormonalnym - uzasadnia nadrzędność przysadki mózgowej w stosunku do gruczołów jej podległych - wykazuje, że trzustka i gonady to gruczoły o podwójnym działaniu

- omawia rolę podwzgórza w regulacji hormonalnej - charakteryzuje mechanizm antagonistycznego działania hormonów na przykładzie hormonów trzustki - omawia rolę antagonistycznego działania hormonów w regulacji wydzielania hormonów o przeciwnym działaniu

- schematycznie przedstawia i omawia znaczenie sprzężenia zwrotnego ujemnego w regulacji poziomu wapnia we krwi, uwzględniając antagonistyczne działanie kalcytoniny i parathormonu

2. Zaburzenia funkcjono- wania układu hormonalne-

- objaśnia, na czym polega nadczynność i niedoczynność gruczołów dokrewnych - podaje przykłady

- podaje związek cukrzycy z niedoborem insuliny - uzasadnia konieczność zachowania odpowiedniej diety przy wybranych chorobach związanych z zaburzeniami w

- projektuje i wykonuje tabelę zawierającą przyczyny, objawy i skutki nadczynności oraz niedoczynności wybranych gruczołów dokrewnych

- wyjaśnia, dlaczego nie można zażywać środków i leków hormonalnych bez porozumienia z lekarzem

- przygotowuje referat lub prezentację na temat zaburzeń hormonalnych u człowieka

go chorób będących wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - uzasadnia konieczność spożywania soli jodowanej

funkcjonowaniu gruczołów dokrewnych - przedstawia znaczenie badań kontrolnych mających na celu oznaczanie stężenia hormonów

- podaje zasady profilaktyki wybranych chorób wynikających z zaburzeń w pracy układu hormonalnego

- wykazuje pozytywną i negatywną rolę adrenaliny

3. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu IX

X. Ruch 1. Budowa i funkcjono-wanie układu szkieletowe-go

- wymienia układy narządów tworzące układ ruchu - uzasadnia, dlaczego szkielet jest bierną częścią układu ruchu, a mięśnie – czynną - podaje podstawową funkcję szkieletu - wymienia części szkieletu oraz podaje ich funkcję - wymienia rodzaje połączeń kości

- wskazuje inne funkcje szkieletu niż miejsce przyczepu dla mięśni szkieletowych - dokonuje podziału kości ze względu na ich kształt - rozpoznaje na podstawie opisu wskazane kości i wskazuje je na modelu - wykazuje związek między kształtem kości a funkcjami pełnionymi przez daną część szkieletu - omawia budowę stawu - wyjaśnia, dlaczego w organizmie występują różne połączenia kości (ścisłe, półścisłe)

- omawia budowę kości długiej - dostrzega i wskazuje różnice między tkanką kostną zbitą a gąbczastą - wykazuje związek budowy tkanki chrzęstnej z pełnionymi funkcjami - rozpoznaje tkankę chrzęstną i kostną w obrazie mikroskopowym - wskazuje na modelu stawy o różnej ruchomości - podaje nazwy stawów o różnej ruchomości i objaśnia ich działanie

- planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę soli mineralnych w kościach - uzasadnia, że obecność w kościach związków nieorganicznych i organicznych umożliwia im pełnienie wyznaczonych funkcji

- wykonuje modele różnych typów stawów oraz prezentuje sposoby ich działania

2. Części szkieletu

- wyróżnia w szkielecie człowieka część osiową, obręcze i kończyny oraz wskazuje je na modelu - wymienia części szkieletu osiowego - wskazuje na modelu trzewioczaszkę i mózgoczaszkę oraz podaje ich funkcje - wymienia odcinki kręgosłupa - podaje rolę szkieletu kończyn

- wymienia i wskazuje na modelu kości mózgoczaszki i trzewioczaszki - opisuje związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę klatki piersiowej - uzasadnia związek budowy klatki piersiowej z pełnionymi przez nią funkcjami - omawia budowę kręgu - wymienia funkcje krążków międzykręgowych - charakteryzuje obręcz jako

- wskazuje różnice w budowie kręgów pochodzących z różnych odcinków kręgosłupa oraz wyjaśnia przyczyny tych różnic - uzasadnia znaczenie naturalnych krzywizn kręgosłupa (lordozy i kifozy) - omawia budowę obręczy barkowej i miednicznej - podaje różnice w budowie miednicy kobiet i mężczyzn - udowadnia, że kończyny

- wykonuje mapę skojarzeń dotyczącą części szkieletu, kości wchodzących w ich skład oraz położenia względem siebie - wykazuje związek między obecnością w kończynach kości długich a pełnionymi przez nie funkcjami

- zbiera i przedstawia informacje na temat różnic w budowie szkieletu kobiet i mężczyzn, które mogą być wykorzystywane przez archeologów i kryminologów

element łączący kończyny ze szkieletem osiowym - wymienia i wskazuje na modelu kości kończyn

mają wspólny plan budowy

3. Budowa i funkcjono-wanie mięśni szkieleto- wych

- wyjaśnia termin mięsień szkieletowy - wymienia funkcje mięśni szkieletowych - wymienia ważniejsze mięśnie szkieletowe, wskazuje ich położenie i podaje funkcję

- rozpoznaje i wskazuje na planszy określone mięśnie - dokonuje podziałów mięśni według różnych kryteriów - podaje przykłady mięśni o działaniu antagonistycznym - omawia związek między aktywnością fizyczną a utrzymaniem organizmu w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej - wykazuje szkodliwość dopingu

- omawia budowę mięśnia szkieletowego - wykonuje obserwacje mikroskopowe tkanek mięśniowych - odróżnia tkankę mięśniową szkieletową od innych tkanek mięśniowych - wymienia czynniki niezbędne do pracy mięśni (źródła energii i impuls nerwowy) oraz omawia ich znaczenie - charakteryzuje rodzaje skurczów mięśni

- uzasadnia związek między rozwojem mięśni a aktywnością fizyczną - omawia konsekwencje przetrenowania

- korzystając z różnych źródeł informacji, przygotowuje i prezentuje informacje na temat środków dopingujących i ich wpływu na organizm człowieka

4. Wady, urazy i choroby układu ruchu

- wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu wad postawy - podaje przykłady urazów mechanicznych (skręcenie i zwichnięcie stawu oraz złamanie kości) - wymienia główne choroby układu ruchu

- charakteryzuje wskazane choroby układu ruchu, uwzględniając ich przyczyny i leczenie - wykonuje barwny odcisk stopy i ocenia prawidłowość jej wysklepienia - opracowuje zasady postępowania służące zachowaniu układu ruchu w dobrej kondycji

- charakteryzuje najczęstsze wady postawy - wykazuje związek między wadami postawy a własnym postępowaniem - omawia przyczyny i skutki wskazanych chorób układu ruchu (krzywica, osteoporoza) - opisuje urazy kończyn - wykazuje związek między płaskostopiem a czynnikami mu sprzyjającymi

- objaśnia, na czym polega reumatoidalne zapalenie stawów - wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach - wykazuje związek między aktywnością fizyczną a prawidłowym funkcjonowaniem układu ruchu oraz gęstością i masą kości

- demonstruje sposoby udzielania pierwszej pomocy w przypadku złamania, zwichnięcia i skręcenia

5. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu X

XI. Rozmnażanie, wzrost i rozwój

1. Budowa i funkcjono-wanie męskiego układu rozrodczego

- wymienia i wskazuje na planszy męskie narządy płciowe wewnętrzne (jądra, najądrza, nasieniowody) i zewnętrzne (prącie, moszna) - podaje główne

- charakteryzuje narządy budujące układ rozrodczy męski - wykazuje związek budowy męskich narządów rozrodczych z pełnionymi przez nie funkcjami - przedstawia budowę plemnika i funkcje jego

- wymienia i wskazuje na planszy męskie gruczoły dodatkowe oraz podaje ich funkcje - wyjaśnia, z czego składa się nasienie (sperma)

- objaśnia związek między produkcją testosteronu a funkcjonowaniem męskiego układu rozrodczego

- charakteryzuje pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe męskie - omawia konsekwencje niezstąpienia jąder podczas rozwoju płodowego chłopca

zadania męskiego układu rozrodczego

poszczególnych elementów

2. Budowa i funkcjono-wanie żeńskiego układu rozrodczego

- wymienia i wskazuje na planszy żeńskie narządy płciowe zewnętrzne (wzgórek łonowy, wargi sromowe, łechtaczka) i wewnętrzne (jajniki, jajowody, macica, pochwa) - wskazuje jajowód jako miejsce zapłodnienia, a macicę jako miejsce rozwoju zarodka i płodu

- wymienia zadania żeńskiego układu rozrodczego - charakteryzuje budowę narządów żeńskiego układu rozrodczego - wykazuje związek budowy narządów żeńskiego układu rozrodczego z pełnionymi przez nie funkcjami - wyjaśnia terminy: pokwitanie i przekwitanie

- omawia budowę komórki jajowej - charakteryzuje różnice w budowie plemnika i komórki jajowej - wymienia etapy cyklu miesiączkowego - odczytuje z wykresu zmiany poziomu estrogenów i progesteronu - wskazuje dni płodne i niepłodne w cyklu miesiączkowym

- charakteryzuje etapy cyklu miesiączkowego, uwzględniając rolę hormonów oraz zmiany zachodzące w jajniku i błonie śluzowej macicy - analizuje rolę ciałka żółtego - opisuje objawy napięcia przedmiesiączkowego - podaje różnice w funkcjonowaniu układu rozrodczego męskiego i żeńskiego

- wyjaśnia rolę przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu rozrodczego - przedstawia na wykresie, jak zmienia się poziom hormonów gonadotropowych podczas cyklu miesiączkowego

3. Choroby przenoszone drogą płciową

- wymienia główne choroby układu rozrodczego - wskazuje kontakty płciowe jako główne źródło zakażeń układu rozrodczego męskiego i żeńskiego

- konstruuje i wypełnia tabelę zawierającą nazwy głównych chorób układu rozrodczego, czynnik je wywołujący i objawy - opracowuje zasady postępowania pozwalające na utrzymanie układu rozrodczego w dobrej kondycji - konstruuje drzewo decyzyjne dotyczące profilaktyki chorób przenoszonych droga płciową

- wyjaśnia różnice miedzy nosicielstwem HIV a chorobą AIDS - opisuje zachowania prowadzące do zakażenia HIV - korzystając z różnych źródeł informacji, podaje sposoby leczenia chorób układu rozrodczego

- wyjaśnia konieczność regularnych wizyt kobiety ginekologa - omawia znaczenie badań cytologicznych - wymienia choroby przenoszone drogą płciową, przeciw którym można się zaszczepić - omawia skutki nieleczenia kiły i rzeżączki

- przeprowadza, a następnie prezentuje wywiad z lekarzem ginekologiem na temat najczęściej występujących chorób przenoszonych drogą płciową

4.Od poczęcia do narodzin

- wyjaśnia terminy: zapłodnienie, ciąża, ciąża mnoga - wymienia etapy rozwoju wewnątrzmacicznego - podaje czas trwania okresu zarodkowego i płodowego - wyjaśnia, co to jest poród i połóg

- wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży - wskazuje kryterium podziału na okres zarodkowy i płodowy - wymienia funkcje łożyska - charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie matki podczas połogu

- omawia proces powstawania zygoty - charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodka od momentu zapłodnienia do momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy - opisuje procesy zachodzące od chwili implantacji do końca 8 tygodnia ciąży - charakteryzuje okres płodowy - wymienia i omawia etapy

- wyjaśnia znaczenie rozwoju błon płodowych podczas rozwoju zarodkowego człowieka - wskazuje rozmieszczenie i omawia funkcje błon płodowych - wykazuje związek budowy łożyska z funkcjami, które pełni - rozróżnia procesy prowadzące do rozwoju

- wskazuje na schemacie listki zarodkowe - wymienia tkanki i narządy tworzące się z poszczególnych listków zarodkowych

porodu bliźniąt jednojajowych i dwujajowych

5. Ciąża – planowanie, higiena i zagrożenia

- wymienia symptomy ciąży - podaje rolę testu ciążowego - wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na rozwój prenatalny

- określa odpowiedni moment na zajście w ciążę - uzasadnia konieczność sterowania płodnością - wyjaśnia termin antykoncepcja - uzasadnia konieczność wykonania badań prenatalnych w określonych przypadkach - opracowuje zalecenia, których powinna przestrzegać kobieta podczas ciąży

- wymienia rodzaje metod sterowania płodnością - podaje wady i zalety naturalnych i sztucznych metod sterowania płodnością - wskazuje związek między czynnikami środowiskowymi (chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi) a powstaniem wad rozwojowych płodu

- opracowuje, korzystając z różnych źródeł, oraz prezentuje skutki palenia tytoniu i picia alkoholu przez kobietę będącą w ciąży - objaśnia, na czym polega płodowy zespół tytoniowy i alkoholowy

- przygotowuje i prezentuje informacje na temat wpływu zażywania przez matkę narkotyków na rozwój prenatalny dziecka - wyjaśnia, na czym polega ciąża pozamaciczna

6. Od narodzin do starości

- wymienia okresy rozwoju osobniczego człowieka - wymienia objawy dojrzewania biologicznego dziewcząt i chłopców - uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny, szczególnie w okresie dojrzewania

- podaje czas trwania poszczególnych okresów rozwoju osobniczego człowieka - charakteryzuje okres noworodkowy - charakteryzuje okresy: niemowlęcy oraz wczesnego i późnego dzieciństwa, uwzględniając rozwój fizyczny i psychiczny - charakteryzuje dorosłość jako najdłuższy okres w życiu człowieka - wymienia zmiany zachodzące podczas starzenia się

- wykazuje, że okres noworodkowy jest przystosowaniem do zupełnie innych warunków niż te, które panują w organizmie matki - porównuje zmiany zachodzące w okresie dojrzewania u dziewcząt i u chłopców - określa zmiany, które zachodzą w psychice dojrzewającego człowieka

- uzasadnia, że na pełną dojrzałość składają się: dojrzałość biologiczna, fizyczna, psychiczna i społeczna - bierze udział w dyskusji na temat przygotowania rodziców do narodzin dziecka - wykazuje związek między intensywnością starzenia się a trybem życia

- przedstawia zadania gerontologii i geriatrii

7. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu XI

XII. Współczesne zagrożenia zdrowia

1. Zdrowie i choroba. Choroby zakaźne i pasożytni- cze

- wymienia czynniki wywołujące choroby (biologiczne i niebiologiczne) - podaje drogi wnikania do organizmu czynników chorobotwórczych (pokarmowa, oddechowa, kontakt płciowy i skóra)

- wyjaśnia terminy: zdrowie i choroba - podaje źródła zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi i pasożytami - proponuje działania mające na celu zapobieganie zakażeniom czynnikami chorobotwórczymi - przestrzega zaleceń lekarza podczas leczenia infekcji

- odróżnia osobnika chorego od nosiciela - wymienia czynniki wywołujące choroby zakaźne i pasożytnicze - podaje przykłady chorób wywołanych przez czynniki zakaźne i pasożytnicze - charakteryzuje drogi rozprzestrzeniania się czynników chorobotwórczych

- uzasadnia konieczność zapoznania się z treścią ulotki informacyjnej przed zastosowaniem leku - przedstawia zasady, których należy przestrzegać podczas zażywania leków - przygotowuje metaplan dotyczący problemu zakażeń

- przedstawia drogi zakażania się HIV, HBV, HCV, HPV oraz podaje zasady profilaktyki chorób wywołanych przez te wirusy

chorobami pasożytniczymi i zakaźnymi

2. Choroby cywilizacyj- ne

- podaje przykłady chorób cywilizacyjnych - wymienia przykłady chorób społecznych - wymienia rodzaje czynników środowiskowych przyczyniających się do rozwoju chorób nowotworowych

- podaje kryteria wyróżnienia chorób cywilizacyjnych i społecznych - konstruuje i uzupełnia tabelę zawierającą wybrane choroby cywilizacyjne, ich przyczyny i sposoby zapobiegania - wykazuje związek między trybem życia a zachorowalnością na choroby nowotworowe - opracowuje zasady postępowania dotyczące unikania potencjalnych czynników rakotwórczych

- uzasadnia związek między trybem życia a zakaźne i pasożytnicze na choroby nowotworowe - wskazuje różnice między nowotworami łagodnymi a złośliwymi - dokonuje analizy potencjalnych czynników rakotwórczych obecnych w środowisku człowieka - opracowuje listę okresowych badań kontrolnych, które należy systematycznie przeprowadzać

- objaśnia sposoby walki z nowotworami - uzasadnia znaczenie badań mammograficznych i cytologicznych w profilaktyce nowotworów piersi i szyjki macicy - przewiduje indywidualne i społeczne skutki chorób cywilizacyjnych oraz społecznych

- szacuje koszty indywidualne i społeczne palacza chorego na raka płuc

3. Przyczyny i skutki uzależnienia

- podaje przykłady chemicznych środków uzależniających - wymienia konsekwencje przyjmowania substancji uzależniających (fizyczne i psychiczne) - wymienia skutki uzależnień od substancji chemicznych (nikotynizm, narkomania, alkoholizm)

- odróżnia konsekwencje psychiczne uzależnień od konsekwencji fizycznych - określa moment, w którym młodzi ludzie najczęściej sięgają po środki uzależniające - wykonuje plakat lub ulotkę na temat przyczyn i skutków uzależnień od substancji chemicznych lub nowych technologii - opracowuje zasady postępowania w sytuacjach sprzyjających powstawaniu uzależnień (postawa asertywna)

- objaśnia mechanizm powstawania uzależnienia - uzasadnia, że każda forma uzależnienia jest szkodliwa - rozpoznaje objawy uzależnienia u siebie i u innych -omawia wpływ alkoholu na organizm człowieka - uzasadnia związek palenia tytoniu z chorobami różnych narządów - wymienia przyczyny łatwego popadania w lekomanię - przygotowuje metaplan dotyczący chorób cywilizacyjnych

- objaśnia wpływ narkotyków na organizm człowieka - omawia mechanizm powstawania uzależnień od nowych technologii - uzasadnia, dlaczego leczenie uzależnień jest bardzo trudne, a czasem prawie niemożliwe - bierze udział w dyskusji dotyczącej przyczyn uzależnień u młodych ludzi

- przedstawia, na podstawie informacji odnalezionych w różnych źródłach, skutki lekomanii - przygotowuje scenariusz dramy uświadamiającej problemy osoby uzależnionej

4. Powtórzenie i sprawdzian wiadomości

Powtórzenie i sprawdzenie wiadomości oraz umiejętności z działu XII

Wymagania podane tłustym drukiem obowiązują ucznia objętego kształceniem specjalnym.

Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy III gimnazjum oparte na „Programie nauczania biologii Puls życia” autorstwa Anny Zdziennickiej

Dział programu

Lp.

Temat

Poziom wymagań Konieczny - dopuszczający Podstawowy-dostateczny Rozszerzający-dobry Dopełniający-bardzo dobry

I.

Gen

etyk

a

1.

2.

3.

4.

5.

Czym jest genetyka?

Nośnik informacji genetycznej – DNA

Przekazywanie materiału genetycznego

Odczytywanie informacji genetycznej

Dziedziczenie cech

Uczeń: • wymienia cechy gatunkowe i indywidualne

podanych organizmów • wyjaśnia, że jego podobieństwo

do rodziców jest wynikiem dziedziczenia cech

• wskazuje miejsca występowania DNA • wylicza elementy budujące DNA • określa rolę DNA jako nośnika informacji

genetycznej

• wymienia nazwy poszczególnych podziałów komórkowych

• podaje liczbę chromosomów w komórkach somatycznych i płciowych człowieka

• wskazuje miejsce zachodzenia mitozy i mejozy w organizmie człowieka

• wskazuje kodon na modelu lub ilustracji DNA

• rozpoznaje u ludzi cechy dominujące i recesywne

Uczeń: • definiuje pojęcia „genetyka”

oraz „zmienność organizmów” • rozpoznaje cechy dziedziczne

i niedziedziczne • omawia zastosowania genetyki w różnych

dziedzinach: medycynie, kryminalistyce, rolnictwie, archeologii

• uzasadnia występowanie zmienności wśród ludzi

• przedstawia budowę nukleotydu • wymienia nazwy zasad azotowych • wyjaśnia regułę komplementarności zasad • definiuje pojęcia: „gen” i „genom” • przedstawia budowę chromosomu • definiuje pojęcie „kariotyp” • omawia proces replikacji • porównuje budowę DNA z budową RNA • rozpoznaje na modelu lub ilustracji DNA

i RNA

• definiuje pojęcia: „chromosomy homologiczne”, „komórki haploidalne”, „komórki diploidalne”

• szacuje liczbę chromosomów w komórce haploidalnej, znając liczbę chromosomów w diploidalnej komórce danego organizmu

• omawia znaczenie mitozy i mejozy

• wyjaśnia pojęcia: „kod genetyczny”, „gen”, „kodon”

• omawia znaczenie kodu genetycznego • omawia budowę kodonu i genu

• omawia badania Mendla • zapisuje genotypy homozygoty dominującej

i recesywnej oraz heterozygoty • na schemacie krzyżówki genetycznej

rozpoznaje genotyp oraz określa fenotyp rodziców i pokolenia potomnego

• wykonuje krzyżówki genetyczne dotyczące dziedziczenia jednego genu

Uczeń: • wskazuje różnice między cechami

gatunkowymi a indywidualnymi oraz podaje przykłady tych cech

• wyjaśnia, z czego wynika podobieństwo organizmów potomnych do rodzicielskich w wypadku rozmnażania płciowego i bezpłciowego

• wymienia źródła cech dziedzicznych i niedziedzicznych oraz podaje przykłady tych cech

• wykazuje konieczność związania DNA

przez białka i powstania chromatyny w jądrze komórkowym

• wyjaśnia, z czego wynika komplementarność zasad

• określa różnice między genem a genomem

• omawia przebieg mitozy i mejozy • omawia różnice między mitozą a mejozą

• wykazuje uniwersalność kodu genetycznego

• omawia biosyntezę białek na podstawie ilustracji

• ocenia znaczenie prac Mendla dla rozwoju genetyki

• interpretuje krzyżówki genetyczne, używając określeń „homozygota”, „heterozygota”, „cecha dominująca”, „cecha recesywna”

Uczeń: • dowodzi, że cechy organizmów

kształtują się dzięki materiałowi genetycznemu oraz są wynikiem wpływu środowiska

• wykonuje portfolio ukazujące jego podobieństwo do dziadków i rodziców

• przedstawia graficznie regułę

komplementarności zasad azotowych • wykonuje model DNA • uzasadnia konieczność zachodzenia procesu

replikacji DNA przed podziałem komórki • wyjaśnia znaczenie rekombinacji

genetycznej • planuje i wykonuje dowolną techniką

model podziału komórki • odczytuje kolejność aminokwasów

kodowanych przez dany fragment mRNA z tabeli kodu genetycznego

• interpretuje schemat literowego zapisu kodonu i budowy nici kwasu nukleinowego

• omawia prawo czystości gamet • przewiduje cechy osobników potomnych

na podstawie prawa czystości gamet • tworzy krzyżówki genetyczne dotyczące

dziedziczenia określonej cechy i przewiduje genotypy oraz fenotypy potomstwa

Dział

programu Lp.

Temat

Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

I.

Gen

etyk

a 6.

7.

8.

Dziedziczenie płci u człowieka

Mechanizm dziedziczenia cech u człowieka

Mutacje

Uczeń: • podaje liczbę chromosomów występujących

w komórce diploidalnej człowieka • rozpoznaje kariogram człowieka • wskazuje na kariogramie człowieka

chromosomy płci

• wymienia cztery główne grupy krwi występujące u ludzi

• określa konsekwencje wystąpienia konfliktu serologicznego

• wyjaśnia pojęcie „mutacja” • wylicza czynniki mutagenne

Uczeń: • wyjaśnia zasadę dziedziczenia płci • wymienia przykłady chorób dziedzicznych

sprzężonych z płcią • określa cechy chromosomów X i Y

• rozpoznaje grupy krwi na podstawie zapisu genotypów osób

• omawia sposób dziedziczenia grup krwi • omawia sposób dziedziczenia czynnika Rh • wymienia przykłady cech zależnych od wielu

genów oraz od środowiska • wyjaśnia, w jaki sposób środowisko wpływa

na rozwój osobowości

• rozróżnia mutacje genowe i chromosomowe

• omawia skutki wybranych mutacji genowych

• wymienia przykłady chorób człowieka warunkowanych mutacjami genowymi (mukowiscydoza) i chromosomowymi (zespół Downa)

• charakteryzuje wybrane choroby genetyczne

Uczeń: • wyjaśnia mechanizm ujawniania się cech

recesywnych sprzężonych z płcią • wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą

dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu

• ustala grupy krwi dzieci, znając grupy krwi ich rodziców

• wykonuje krzyżówkę genetyczną dotyczącą dziedziczenia grup krwi

• określa możliwość wystąpienia konfliktu serologicznego

• uzasadnia, że mutacje są podstawowym czynnikiem zmienności organizmów

• omawia przyczyny wybranych chorób genetycznych

Uczeń: • interpretuje krzyżówkę genetyczną

dotyczącą dziedziczenia hemofilii oraz daltonizmu

• ocenia znaczenie poznania budowy ludzkiego DNA

• ocenia wpływ środowiska na

kształtowanie się cech • przewiduje wpływ prowadzenia

określonego trybu życia na powstawanie chorób genetycznych

• dowodzi znaczenia mutacji w przystosowaniu organizmów do zmieniającego się środowiska

• ocenia znaczenie badań prenatalnych dla człowieka

II.

Ew

oluc

ja ż

ycia

9. 10.

Ewolucja i jej dowody

Mechanizmy ewolucji

• definiuje pojęcie „ewolucja” • wymienia dowody ewolucji • wskazuje przykłady narządów

szczątkowych w organizmie człowieka

• omawia ideę walki o byt

• wymienia przykłady różnych rodzajów skamieniałości

• omawia etapy powstawania skamieniałości • definiuje pojęcie „relikt” • wymienia przykłady reliktów • definiuje pojęcia: „struktury homologiczne”,

„struktury analogiczne”, „konwergencja” • wymienia przykłady struktur homologicznych

i analogicznych

• omawia główne założenia teorii ewolucji Darwina

• definiuje pojęcie „endemit” • wymienia przykłady endemitów • wyjaśnia, na czym polega dobór naturalny i

dobór sztuczny • ilustruje przykładami działanie doboru

naturalnego i doboru sztucznego

• klasyfikuje dowody ewolucji • rozpoznaje rodzaje skamieniałości • rozpoznaje ogniwa pośrednie • wskazuje u form pośrednich cechy dwóch

różnych grup systematycznych • omawia przykłady potwierdzające jedność

budowy i funkcjonowania organizmów

• określa rolę doboru naturalnego w powstawaniu nowych gatunków

• omawia różnice pomiędzy doborem naturalnym a doborem sztucznym

• ocenia korzyści człowieka z zastosowania doboru sztucznego

• określa warunki powstawania skamieniałości

• przedstawia w formie graficznej etapy powstawania skamieniałości

• ocenia rolę struktur homologicznych i analogicznych jako dowodów ewolucji

• wyjaśnia, w jaki sposób izolacja geograficzna prowadzi do powstawania nowych gatunków

• omawia współczesne spojrzenie na ewolucję – syntetyczną teorię ewolucji

20 Wymagania edukacyjne

Dział programu

Lp.

Temat

Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

II. E

wol

ucja

ży

cia

11. Pochodzenie człowieka Uczeń: • wymienia przykłady organizmów należących

do rzędu naczelnych • określa na przykładzie szympansa różnice

pomiędzy człowiekiem a innymi naczelnymi • wymienia cechy człowieka rozumnego

Uczeń: • wskazuje na mapie miejsce, w którym

rozpoczęła się ewolucja naczelnych • wymienia cechy człowieka, które pozwalają

zaklasyfikować go do poszczególnych jednostek systematycznych

• wskazuje u człowieka cechy wspólne z innymi naczelnymi

Uczeń: • określa stanowisko systematyczne

człowieka • wymienia czynniki, które miały wpływ

na ewolucję człowieka

Uczeń: • opisuje przebieg ewolucji człowieka • porównuje różne formy człowiekowatych

III

. Eko

logi

a

12.

13.

14.

15.

Czym zajmuje się ekologia?

Cechy populacji

Konkurencja

Roślinożerność

• wyjaśnia, czym zajmuje się ekologia • wymienia czynniki ograniczające

występowanie gatunków w różnych środowiskach

• definiuje pojęcia: „populacja”, „gatunek” • wymienia cechy populacji • wymienia czynniki wpływające na liczebność

populacji • wymienia typy rozmieszczenia osobników

w populacji • wymienia przykłady zwierząt żyjących

w stadzie

• wylicza zależności międzygatunkowe • definiuje pojęcie „konkurencja” • wymienia czynniki, o które konkurują

organizmy

• wymienia przykłady roślinożerców

• wskazuje w terenie siedlisko przykładowego gatunku

• definiuje pojęcie „nisza ekologiczna” • określa wpływ wybranych czynników

środowiska na funkcjonowanie organizmu • odczytuje z wykresu dane dotyczące

zakresu tolerancji • określa właściwości środowiska wodnego • porównuje warunki życia w wodzie i na

lądzie

• określa przyczyny migracji • omawia zmiany liczebności populacji • ilustruje różne typy rozmieszczenia osobników

w populacji i podaje przykłady gatunków rozmieszczonych w dany sposób

• określa wady i zalety różnych typów rozmieszczenia populacji

• charakteryzuje grupy wiekowe w populacjach

• klasyfikuje dodatnie i ujemne zależności międzygatunkowe

• opisuje działania, które pozwalają zwyciężać w konkurencji

• omawia przyczyny i skutki konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej

• określa znaczenia roślinożerców

w przyrodzie • omawia adaptacje roślinożerców

do zjadania pokarmu roślinnego

• rozróżnia siedlisko i niszę ekologiczną • omawia na przykładzie wpływ środowiska na

wygląd organizmu • omawia różnice między ekologią

a ochroną przyrody i ochroną środowiska

• odnajduje w terenie populacje różnych gatunków

• określa wpływ migracji na zagęszczenie i liczebność populacji

• wyjaśnia, jaki jest związek wędrówek zwierząt z porami roku

• opisuje wpływ hierarchii panującej w stadzie na życie poszczególnych jego członków

• odczytuje dane z piramid wieku

• charakteryzuje ujemne zależności wewnątrzgatunkowe

• porównuje konkurencję wewnątrzgatunkową z konkurencją międzygatunkową

• wyjaśnia, w jaki sposób rośliny i roślinożercy wzajemnie regulują swoją liczebność

• charakteryzuje sposoby obrony roślin przed zjadaniem

• interpretuje wykres przedstawiający zakres tolerancji ekologicznej danego gatunku

• planuje doświadczenie sprawdzające wpływ wybranych czynników na funkcjonowanie organizmu

• wykazuje zależność między cechami środowiska a występującymi w nim organizmami

• oblicza zagęszczenie populacji, mając dane dotyczące liczebności populacji i zajmowanej przez nią powierzchni

• przewiduje losy populacji na podstawie jej struktury wiekowej

• uzasadnia, że konkurencja jest czynnikiem doboru naturalnego

• analizuje wykresy przedstawiające wzajemną regulację liczebności populacji roślin i roślinożerców

Dział

programu Lp.

Temat

Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

III

. Eko

logi

a

16.

17.

18.

19.

20.

Drapieżnictwo

Pasożytnictwo

Nieantagonistyczne zależności między gatunkami

Struktura ekosystemu i jego funkcjonowanie

Materia i energia w ekosystemie

Uczeń: • wymienia przykłady drapieżników i ich ofiar • omawia przystosowania organizmów do

drapieżnictwa

• wymienia przykłady pasożytów zewnętrznych i wewnętrznych

• wylicza nieantagonistyczne zależności międzygatunkowe

• wymienia przykłady oragizmów, które łączy zależność nieantagonistyczna

• wymienia pięć przykładowych ekosystemów • przedstawia składniki biotopu i biocenozy • rozróżnia ekosystemy sztuczne i naturalne • wymienia piętra lasu

• wymienia nazwy ogniw łańcucha pokarmowego

• przyporządkowuje znane organizmy do poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego

• rysuje schematy prostych łańcuchów pokarmowych w wybranych ekosystemach

• podaje przykład pierwiastka krążącego w ekosystemie

Uczeń: • wyjaśnia na wybranych przykładach,

na czym polega drapieżnictwo • wymienia charakterystyczne cechy

drapieżnika i jego ofiary • wymienia przykłady roślin drapieżnych

• wyjaśnia, na czym polega pasożytnictwo • klasyfikuje pasożyty na zewnętrzne i

wewnętrzne • wymienia przykłady pasożytnictwa u roślin

• określa warunki współpracy między

gatunkami • definiuje pojęcia: „mutualizm”,

„komensalizm” • omawia budowę korzeni roślin

motylkowatych

• wskazuje w terenie biotop i biocenozę wybranego ekosystemu

• wyjaśnia, na czym polega równowaga dynamiczna ekosystemu

• wskazuje w terenie miejsce zachodzenia sukcesji wtórnej

• wymienia przykłady gatunków żyjących w poszczególnych piętrach lasu

• wyjaśnia przyczyny istnienia łańcuchów

pokarmowych • wskazuje różnice między producentami

a konsumentami • rysuje schemat prostej sieci pokarmowej • omawia na podstawie ilustracji piramidę

ekologiczną • wykazuje, że materia krąży w ekosystemie • wykazuje, że energia przepływa przez

ekosystem • wskazuje nekrofagi jako organizmy

przyczyniające się do krążenia materii

Uczeń: • omawia różne strategie polowań

stosowanych przez drapieżniki • opisuje sposoby obrony organizmów przed

drapieżnikami • określa rolę drapieżników w przyrodzie jako

regulatorów liczebności ofiar • omawia przystosowania roślin drapieżnych

do zdobywania pokarmu

• charakteryzuje przystosowania organizmów do pasożytniczego trybu życia

• omawia różnice między komensalizmem a mutualizmem

• charakteryzuje role grzyba i glonu w plesze porostu

• charakteryzuje relację międzygatunkową między rośliną motylkową a bakteriami brodawkowymi

• analizuje zależności między biotopem a

biocenozą • omawia różnice między ekosystemami

naturalnymi a sztucznymi • charakteryzuje przebieg sukcesji

pierwotnej i wtórnej

• analizuje przykłady powiązań pokarmowych we wskazanym ekosystemie

• charakteryzuje role poszczególnych ogniw łańcucha pokarmowego

• porównuje liczbę organizmów w sieci zależności pokarmowych w ekosystemie naturalnym i sztucznym

• interpretuje zależności między poziomem pokarmowym a biomasą i liczebnością populacji

Uczeń: • wykazuje zależności między

liczebnością populacji drapieżnika a liczebnością populacji jego ofiary

• wyjaśnia znaczenie pasożytnictwa w regulacji zagęszczenia populacji ofiar

• określa warunki występowania dodatnich relacji między organizmami różnych gatunków

• ocenia znaczenie bakterii azotowych występujących w glebie

• wyjaśnia znaczenie wiedzy o mikoryzie dla grzybiarzy

• wykazuje zależność między warunkami,

w których powstał dany las a jego strukturą piętrową

• omawia czynniki, które zakłócają równowagę ekosystemu

• planuje i wykonuje model łańcucha lub sieci pokarmowej

• przewiduje skutki, jakie dla ekosystemu miałoby wyginięcie określonego ogniwa we wskazanym łańcuchu pokarmowym

• analizuje informacje przedstawione w formie piramidy ekologicznej

• omawia schemat obiegu węgla w ekosystemie

22 Wymagania edukacyjne

Dział

programu Lp.

Temat

Poziom wymagań konieczny podstawowy rozszerzający dopełniający

III

. Eko

logi

a

21. Różnorodność biologiczna

Uczeń: • wylicza czynniki wpływające na stan

ekosystemów • wymienia poziomy różnorodności

biologicznej

Uczeń: • definiuje termin „różnorodność biologiczna” • wymienia przykłady działalności człowieka

przyczyniającej się do spadku różnorodności biologicznej

• wyjaśnia różnice pomiędzy dwoma poziomami różnorodności biologicznej

• uzasadnia konieczność zachowania różnorodności biologicznej

Uczeń: • wskazuje działalność człowieka jako

przyczynę spadku różnorodności biologicznej

• charakteryzuje poziomy różnorodności biologicznej

• porównuje poziomy różnorodności biologicznej

Uczeń: • przewiduje skutki osuszania obszarów

podmokłych

IV

. C

złow

iek

i śro

dow

isko

22.

23.

24.

25.

Zanieczyszczenie i ochrona atmosfery

Wpływ człowieka na stan czystości wód

Zagrożenia i ochrona gleb

Ochrona środowiska na co dzień

• wymienia czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery

• wskazuje źródła zanieczyszczenia powietrza w najbliższej okolicy

• wymienia źródła zanieczyszczenia wód słodkich

• wylicza klasy czystości wód • wymienia przyczyny zanieczyszczeń wód

słonych

• wymienia funkcje gleby w ekosystemie • wylicza czynniki wpływające na degradację

gleby • wymienia przykłady czynników prowadzących

do wyjałowienia gleby

• rozpoznaje surowce wtórne • wymienia sposoby unieszkodliwiania

odpadów • przyporządkowuje odpady

do odpowiednich pojemników przeznaczonych do segregacji

• podaje przykłady naturalnych i powstałych w wyniku działalności ludzi zanieczyszczeń atmosfery

• omawia wpływ kwaśnych opadów na środowisko

• omawia warunki tworzenia się kwaśnych opadów, dziury ozonowej i smogu

• omawia przyczyny ocieplania się klimatu

• podaje metody oczyszczania wód • omawia sposoby ochrony wód • charakteryzuje metody oczyszczania

ścieków stosowane w nowoczesnych oczyszczalniach

• wyjaśnia, dlaczego próchnica jest ważnym elementem gleby

• omawia metody rekultywacji gleby

• określa czas biodegradacji wskazanego produktu

• wyjaśnia pojęcie „recykling” • analizuje problem dzikich wysypisk • uzasadnia konieczność rezygnacji

z toreb foliowych na rzecz opakowań wielokrotnego użytku

• analizuje czynniki wpływające na zanieczyszczenie atmosfery

• klasyfikuje zanieczyszczenia atmosfery na naturalne i powstałe w wyniku działalności ludzi

• wykazuje wpływ spalania surowców naturalnych na stan atmosfery

• wyjaśnia rolę porostów w ocenie czystości powietrza

• określa sposób wykorzystania wody w

zależności od klasy jej czystości • wyjaśnia wpływ zakwitów na stan wód • opisuje metody oczyszczania wód

• uzasadnia, że gleba ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania ekosystemu

• charakteryzuje proces powstawania próchnicy

• omawia czynniki degradujące glebę

• ocenia wpływ różnych metod unieszkodliwiania odpadów na środowisko

• ocenia znaczenie wykorzystywania surowców wtórnych

• przeprowadza badanie stanu powietrza swojej okolicy za pomocą skali porostowej

• dowodzi związku rozwoju gospodarki na świecie z globalnym ociepleniem

• przewiduje skutki globalnego ocieplenia

• ocenia znaczenie regulacji rzek • analizuje i komentuje stan czystości rzek

w Polsce na podstawie wykresu • wykazuje związek między

zanieczyszczeniem powietrza a zanieczyszczeniem wód gruntowych

• dowodzi, że wypalanie łąk i pól jest szkodliwe dla gleby

• planuje sposoby rekultywacji zdegradowanych gleb w najbliższej okolicy

• prezentuje postawę świadomego konsumenta

• planuje i realizuje projekt edukacyjny dotyczący ochrony środowiska na co dzień

WYMAGANIA PODANE TŁUSTYM DRUKIEM OBOWIĄZUJĄ RÓWNIEŻ UCZNIÓW Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM