´²Ü´ºð - yerevan state universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ...

82
ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü ÅÐÅÂÀÍÑÊÈÉ ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ YEREVAN STATE UNIVERSITY ´²Ü´ºð ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜÆ ÂÅÑÒÍÈÊ ÅÐÅÂÀÍÑÊÎÃÎ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÀ BULLETIN OF YEREVAN UNIVERSITY вê²ð²Î²Î²Ü ¶ÆîàôÂÚàôÜܺð ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÍÛÅ ÍÀÓÊÈ SOCIAL SCIENCES Þ²ðø 6 ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð, ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôÜ ÑÅÐÈß 6 ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÛÅ ÎÒÍÎØÅÍÈß, ÏÎËÈÒÎËÎÃÈß VOLUME 6 INTERNATIONAL RELATIONS, POLITICAL SCIENCE 3 (144) ºðºì²Ü - 2014

Upload: others

Post on 28-Jun-2020

7 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

1

ºðºì²ÜÆ äºî²Î²Ü вزÈê²ð²Ü ÅÐÅÂÀÍÑÊÈÉ ÃÎÑÓÄÀÐÑÒÂÅÍÍÛÉ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒ

YEREVAN STATE UNIVERSITY

´²Ü´ºð

ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜÆ ÂÅÑÒÍÈÊ ÅÐÅÂÀÍÑÊÎÃÎ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÀ

BULLETIN OF YEREVAN UNIVERSITY

вê²ð²Î²Î²Ü ¶ÆîàôÂÚàôÜܺð ÎÁÙÅÑÒÂÅÍÍÛÅ ÍÀÓÊÈ

SOCIAL SCIENCES

Þ²ðø 6 ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð,

ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôÜ

ÑÅÐÈß 6 ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÛÅ ÎÒÍÎØÅÍÈß,

ÏÎËÈÒÎËÎÃÈß

VOLUME 6 INTERNATIONAL RELATIONS,

POLITICAL SCIENCE

№ 3 (144)

ºðºì²Ü - 2014

Page 2: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

2

гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ ¿ 1967 Ãí³Ï³ÝÇó£ Æóðíàë âûõîäèò òðè ðàçà â ãîä. Èçäàåòñÿ ñ 1967 ãîäà.

The Bulletin is published thrice a year. It has been published since 1967.

§´²Ü´ºð ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜƦ "ÁÀÍÁÅÐ ÅÐÅÂÀÍÈ ÀÌÀËÑÀÐÀÍÈ"

"BANBER YEREVANI HAMALSARANI"

¶É˳íáñ ËÙµ³·Çñ` ØÇñ½áÛ³Ý Ð. Ô. ÊÙµ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹.

²É»ùë³ÝÛ³Ý ². ê., ²í»ïÇëÛ³Ý È. ì. (·ÉË. ËÙµ³·ñÇ ï»Õ³Ï³É), ¶³µáõ½Û³Ý ². Ð., ¶áÝã³ñ Ü. ². (·ÉË. ËÙµ³·ñÇ ï»Õ³Ï³É), ʳã³ïñÛ³Ý ². Î., гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ¾. ²., Ðáí³ÏÇÙÛ³Ý ². ¾. (å³ï³ëË. ù³ñïáõÕ³ñ), Ðáíë»÷Û³Ý È. ê., êÇÙáÝÛ³Ý ². Ð.

Ãëàâíûé ðåäàêòîð: Ìèðçîÿí Ã. Ê. Ðåäàêöèîííàÿ êîëëåãèÿ:

Àâåòèñÿí Ë. Â. (çàì. ãëàâíîãî ðåäàêòîðà), Àëåêñàíÿí À. Ñ., Àðóòþíÿí Ý. À., Ãàáóçÿí À. À., Ãîí÷àð Í. À. (çàì. ãëàâíîãî ðåäàêòîðà), Îâàêèìÿí À. Ý. (îòâåò. ñåêðåòàðü), Îâñåïÿí Ë. Ñ., Ñèìîíÿí À. Ã., Õà÷àòðÿí À. Ê.

Editor - in - chief: Mirzoyan H. Gh. Editorial Board:

Aleksanyan A. S., Avetisyan L. V. (Deputy editor - in - chief), Gabuzyan A. H., Gon-char N. A. (Deputy editor - in - chief), Harutyunyan E. A., Hovakimyan A. E. (Ex-ecutive Secretary), Hovsepyan L. S., Khachatryan A. K., Simonyan A. H.

ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð, ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôÜ ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÛÅ ÎÒÍÎØÅÍÈß, ÏÎËÈÒÎËÎÃÈß INTERNATIONAL RELATIONS, POLITICAL SCIENCE

ÊÙµ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹ - ²É»ùë³ÝÛ³Ý ². ê. (å³ï³ë˳ݳïáõ ËÙµ³-

·Çñ), ²·ÉÛ³Ý ì. è., ´³Ûµáõñ¹Û³Ý ì. ²., ºÝ·áÛ³Ý ². ö., ä»ïñáëÛ³Ý ¶. Ð., ê³ý³ñÛ³Ý ². ì., ì³ñ¹³½³ñÛ³Ý Ø. º., ì³ñ¹³ÝÛ³Ý È. ¶., ø»éÛ³Ý ¶. Ø.

Редакционная коллегия: Алексанян А. С. (oтветственный редактор),

Аглян В. Р., Байбурдян В. А., Варданян Л. Г., Вартазарян М. Е., Енгоян А. П., Керян Г. М., Петросян Г. А., Сафарян А. В.

Editorial Board: Aleksanyan A. S. (Managing Editor), Aglyan V. R.,

Bayburdyan V. A., Engoyan A. P., Keryan G. M., Petrosyan G. H., Sa-faryan A. V., Vardanyan L. G., Vardazaryan M. E.,

´³Ýµ»ñ ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ - 2014 ºñ¨³ÝÇ å»ï³Ï³Ý ѳٳÉë³ñ³ÝÇ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝ - 2014

Page 3: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

3

ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ è²¼Ø²Î²Ü Ð²Ø²¶àð̲ÎòàôÂÚ²Ü

вںò²Î²ð¶²ÚÆÜ ÐÆØܲ¸ðàôÚÂܺðÆ Ø²êÆÜ

²Ü¸ð²ÜÆÎ ¶ðƶàðÚ²Ü

î³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ ¨ ÁݹѳÝñ³å»ë å³ßïå³Ýáõ-ÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ï³å»ñÝ áõÝ»Ý ¹³ñ»ñÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ: ²í³Ý¹³Ï³Ý é³½Ù³Ï³Ý ¹³ßÇÝùÝ»ñÁ, ëå³é³½ÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³×³éùÁ, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Ïóáñ¹Ý»ñÇ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÁ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõ-ÃÛ³Ý ¹³ë³Ï³Ý ûñÇݳÏÝ»ñ »Ý: гïϳå»ë í»ñçÇÝ »ñÏáõ ï³ëݳÙÛ³Ï-Ý»ñÇ ÁÝóóùáõÙ Ýáñ³Ýáñ »ñÏñÝ»ñ »Ý ëÏëáõÙ Ý»ñ·ñ³íí»É å³ßïå³-Ý³Ï³Ý áÉáñïáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ÙÇçå»ï³Ï³Ý ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ó¨³ã³÷»ñáõ٠ϳ٠¿É ³ç³ÏóáõÃÛáõÝ óáõó³µ»ñáõÙ ³ÛÉ »ñÏñÝ»ñÇÝ` Çñ³Ï³-ݳóÝ»Éáõ µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ Çñ»Ýó ½ÇÝí³Í áõÅ»ñáõÙ: ²ÛëÇÝùݪ ½ÇÝí³Í áõ-Å»ñÝ Çñ»Ýó ³í³Ý¹³Ï³Ý ¹»ñ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝÇó ½³ï, ³ÛÝ ¿` ݳ-˳å³ïñ³ëï»É ¨ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ÏÇñ³é»É áõÅ, ëï³ÝÓÝáõÙ »Ý ݳ¨ Ë³Õ³Õ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõ٠ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí Çñ»Ýó ³éç¨ ¹ñí³Í ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝ: Àݹ áñáõÙ, ³Ûë ³Ù»ÝÁ µÝáñáß ¿ áã ÙdzÛÝ ³í³Ý¹³µ³ñ ¹³ßݳÏÇó å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ³ÛÉ Ý³¨ ³ÛÝåÇëÇ »ñÏñÝ»ñÇ, áñáÝó ÙÇç¨ µ³ñ»Ï³Ù³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ѳëï³ïí»É áã í³Õ ³ÝóÛ³ÉáõÙ: è³½Ù³Ï³Ý å³ïÙ³µ³Ý Ø. ¸Û³ÏáÝáíÇ Ï³ñÍÇùáí, ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÝ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ ³-é³Ýóù³ÛÇÝ ï»Õ »Ý ·ñ³í»É ³ß˳ñÑáõÙ, ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ µ³ñÓñ³ó»É ¿ Ýñ³Ýó ¹»ñÁ ºíñáå³ÛáõÙ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ѳٳϳñ·Ç Ó¨³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ1:

ØÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ·Çï³Ï³Ý í»ñÉáõ-ÍáõÃÛáõÝÁ ѳٻٳﳵ³ñ Ýáñ »ñ¨áõÛà ¿ ѳë³ñ³Ï³·Çï³Ï³Ý ѻﳽá-ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ëå³ñ»½áõÙ: 1950-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇó ëÏë³Íª ѳïϳ-å»ë ³ñ¨ÙïÛ³Ý Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÝ Çñ»Ýó ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³Ýíï³Ý·áõ-ÃÛ³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ëÏëáõÙ »Ý áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ¹³ñÓÝ»É ³Ûë ËݹñÇÝ:

»¨ »ñ¨áõÛÃÇ Ýϳïٳٵ ³é³ÛÅÙ ·Çï³Ï³Ý Ñ»ï³ùñáõÃÛ³Ý ³ëïÇ-׳ÝÁ µ³ñÓñ ã¿, ë³Ï³ÛÝ ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ÷³ë-ï³ÃÕûñÇ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ù³Ï³ñ¹³-ÏáõÙ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³ÝÁ ³é³Ýóù³ÛÇÝ ¹»ñ³Ï³ï³ñáõÃÛáõÝ ¿ ïñíáõÙ: ´³í³Ï³Ý ¿ ³ë»É, áñ ³ÛÝåÇëÇ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù »Ý ²ØÜ-Á, üñ³ÝëdzÝ, Ø»Í ´ñÇï³ÝÇ³Ý ¨ âÇݳëï³ÝÁ, ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½-

1 î»°ë Дьяконов М. Оборонная дипломатия // http://militaryarticle.ru/zarubezhnoe-voennoe-obozrenie/2001-zvo/6786-oboronnaja-diplomatija

Page 4: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

4

Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ϳ٠å³ßïå³Ý³Ï³Ý (鳽ٳϳÝ) ¹Çí³-ݳ·ÇïáõÃÛáõÝÁ áñ¹»·ñ»É »Ý áñå»ë Çñ»Ýó å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹áÏïñÇÝÝ»-ñÇ Ï³ñ¨áñ³·áõÛÝ ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝ ¨ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ѳۻó³Ï³ñ·»ñÇ ³-é³çݳÛÇÝ µ³Õ³¹ñ³ï³ññ2:

²ñ¹»Ý 1994 Ãí³Ï³ÝÇó ëÏë³Íª ³ÛÉ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï é³½Ù³Ï³Ý ̈é³½Ù³ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ¹³ëí»É ¿ ¶»ñÙ³ÝdzÛÇ ¼àõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ß³ñùÁ3: 1998 Ãí³Ï³ÝÇÝ Ø»Í ´ñÇï³ÝÇ³Ý §ä³ßï-å³ÝáõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý í»ñ³Ý³ÛáõÙ¦ ÷³ëï³ÃÕÃáõÙ ³é³çÇÝ ³Ý-·³Ù å³ßïáݳå»ë û·ï³·áñÍáõÙ ¿ §å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Çïáõ-ÃÛáõݦ »½ñáõÛÃÁ, ¨ ïñíáõÙ ¿ ¹ñ³ ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ: ØÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ¹Çï»Éáí áñå»ë Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ ³éç¨ Í³é³ó³Í áõà ³é³Ýóù³ÛÇÝ ËݹÇñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ` ÷³ëï³ÃÕÃáõÙ ³ÛÝ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë §äÜ ÏáÕÙÇó Ó»éݳñÏíáÕ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ` áõÕÕí³Í ÃßݳٳÝùÇ Ýí³½»óÙ³ÝÁ, íëï³ÑáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»ÉáõÝ ¨ å³Ñå³Ý»ÉáõÝ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý, ѳßí»ïáõ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ ½³ñ·³ó-Ù³ÝÝ ³ç³Ïó»ÉáõÝ, áñáÝù ¿³å»ë Ýå³ëïáõÙ »Ý ѳϳٳñïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳÝ˳ñ·»É»ÉáõÝ ¨ ÉáõÍ»Éáõݦ4: 2012 Ãí³Ï³ÝÇÝ Æëå³ÝdzÛÇ äÜ ÁݹáõÝ³Í å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý Íñ³·ñáõÙ ¨ë ïñíáõÙ ¿ ѳëϳóáõ-ÃÛ³Ý µ³í³Ï³ÝÇÝ Ñ³Ù³å³ñ÷³Ï ë³ÑÙ³ÝáõÙ` §¶É˳íáñ³å»ë »ñÏËáëáõ-ÃÛ³Ý ¨ ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý íñ³ ÑÇÙÝí³Í ï³ñ³µÝáõÛà ÙÇç³½·³ÛÇÝ ÙÇ-çáó³éáõÙÝ»ñ, áñáÝù »ñÏÏáÕÙ Ó¨³ã³÷áí Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ äÜ-Ý ¹³ßݳ-ÏÇó, ·áñÍÁÝÏ»ñ ¨ ³ÛÉ µ³ñ»Ï³Ù »ñÏñÝ»ñÇ Ñ»ï` áõÕÕí³Í å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ Æëå³ÝdzÛÇ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ýáõ-ÃÛ³ÝÁ ͳé³Û»óÝ»Éáõݦ5: 2010 Ãí³Ï³ÝÇ ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 10-ÇÝ ´»É³éáõëÇ Ð³Ý-ñ³å»ïáõÃÛ³Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñÇ Ññ³Ù³Ý³·ñáí ÁݹáõÝí³Í äÜ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·áõÙ ÙÇ-ç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ áñå»ë §µ³½-Ù³ÏáÕÙ ¨ »ñÏÏáÕÙ µÝáõÛÃÇ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ, áñáÝù Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ »Ý å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó µ³Ý³Ï³ßÇÝáõÃÛ³Ý, å³ßï-å³Ý³Ï³Ý åɳݳíáñÙ³Ý, ¼àõ å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³Ý, ëå³é³½ÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³ÑëÏÙ³Ý, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ÏñÃáõÃÛ³Ý, ·Çïáõ-ÃÛ³Ý, Ùß³ÏáõÛÃÇ, ëåáñïÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ é³½Ù³ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý µÝ³·³í³é-Ý»ñáõÙ¦6: ÆÝãå»ë ï»ëÝáõÙ »Ýù, ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý ÷³ë-ï³ÃÕûñáõÙ µÝáñáßáõÙÝ»ñÁ ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý ÙÇÙÛ³ÝóÇó` ϳËí³Í å³ßï-å³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý áÉáñïÝ»ñáõÙ ïíÛ³É å»ïáõÃÛ³Ý ³éç¨ Í³-é³ó³Í ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ µÝáõÛÃÇó, å»ïáõÃÛ³Ý ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³Ý ¹ÇñùÇó ¨ ³ÛÉÝ:

ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ·Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³éϳ ë³ÑÙ³ÝáõÙ-Ý»ñÇÝ, ³å³ å»ïù ¿ Ýß»É, áñ Ù³ëݳ·»ïÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ¹Åí³ñ³ÝáõÙ ¿

2 î»°ë Winger, Gregory, §A Theory of Defense diplomacy. In: What Ideas Do?¦,

http://www.iwm.at/publications/5-junior-visiting-fellows-conferences/the-velvet-gauntlet/ 3 î»°ë Дьяконов М., Ýßí. ³ßË., ¿ç 6: 4 §New challenges to defence diplomacy¦, Strategic Survey, Volume 100, Issue 1, 1999, p. 41. 5 Ministerio de Defensa §Defence Diplomacy Plan¦, January, 2012, p. 18. 6 §Концепция международного военного сотрудничества Министерства обороны Рес-

публики Беларусь¦ // http://www.mil.by/ru/military_policy/international/#koncepcia

Page 5: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

5

·Çï³Ï³Ý ѳٳå³ñ÷³Ï ë³ÑÙ³ÝáõÙ ï³É: ä³ï׳éÁ ûñ¨ë ³ÛÝ ¿, áñ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ëáõÃÛ³Ý Ù»ç ³í³Ý¹³µ³ñ ѳϳ¹ñ-í»É »Ý §Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõݦ ¨ §é³½Ù³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõݦ »½-ñáõÛÃÝ»ñÁ: гٳ·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ¨ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ û·ï³·áñÍáõÙÁ ¹Çï-í»É »Ý áñå»ë ѳϳ¹Çñ µ¨»éÝ»ñ, áñáÝó ÙÇç¨ ÁÝÏ³Í ïÇñáõÛÃáõÙ ¿É í»ñ-ÉáõÍí»É »Ý ÇÝãå»ë å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ñù³·ÇÍÁ, ³ÛÝå»ë ¿É ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ·áñͳéáõÛÃÁ: ÆëÏ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½-Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ÙÇ ·áñÍÁÝóó ¿, áñáõÙ Ý»ñ·ñ³íí³Í ½ÇÝ-í³Í áõÅ»ñÇ ÙÇç¨ ³éϳ ¿ ɳÛÝ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝ` áõÕÕí³Í ÇÝãå»ë Ñ»Ýó ïíÛ³É »ñÏñÇ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý, ³ÛÝå»ë ¿É ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ë³Õ³Õáõ-ÃÛ³Ý ³Ùñ³åݹٳÝÁ: ܳ¨ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ ê³éÁ å³ï»ñ³½ÙÇ ³-í³ñïÇó Ñ»ïá é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ ¹³ñÓ»É ¿ ³í»ÉÇ Áݹ-·ñÏáõÝ` Ý»ñ³é»Éáí ݳ¨ ³½·³ÛÇÝ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³-ÑáíÙ³ÝÁ í»ñ³µ»ñáÕ ÙÇçå»ï³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áñáß³ÏÇ Ñ³ï-í³Í, ÝáõÛÝå»ë ٻͳóÝáõÙ ¿ ѳëϳóáõÃÛáõÝÁ ѳٳÉÇñ ·Çï³Ï³Ýáñ»Ý ë³ÑٳݻÉáõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÁ:

ÐÇÙݳѳñóÇ Ù³ëݳ·»ïÝ»ñ ². øáûÛÁ ¨ ². üáñëûñÁ å³ßïå³Ý³-Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ µÝáñáßáõÙ »Ý Ë³Õ³Õ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ½ÇÝ-í³Í áõÅ»ñÇ ¨ Ýñ³Ýó »Ýóϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ (å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³-ñ³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ)ª áñå»ë ³ñï³ùÇÝ ¨ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ýáõ-ÃÛ³Ý ·áñÍÇùÝ»ñÇ û·ï³·áñÍáõÙ7: Ø. ¾¹ÙáݹÁ ¨ë ß»ßïÁ ¹ÝáõÙ ¿ ÙÇç³½·³-ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ áã ¹³-ë³Ï³Ý ÏÇñ³éÙ³Ý (áã å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñ) µÝáõÛÃÇ íñ³: Àëï Ýñ³` å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ áã å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý Ç-ñ³íÇ׳ÏÝ»ñáõÙ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÁ û·ï³·áñÍ»ÉÝ ¿ ³ñï³ùÇÝ ³ëå³ñ»½áõÙ å»ïáõÃÛ³Ý ³éç¨ Í³é³ó³Í Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ѳٳñ8:

سëݳ·»ïÝ»ñÇ Ù»Ï ³ÛÉ ËáõÙµ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñ-ͳÏóáõÃÛáõÝÁ ë³ÑÙ³ÝáõÙ ¿ Áëï Ýñ³ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ: ²Ûëå»ë, ê. ³ÝÁ ¨ ´. êÇÝ·ËÁ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ ¹ÇïáõÙ »Ý áñå»ë ³½·³ÛÇÝ å³ßïå³Ý³Ï³Ý ϳéáõÛóÝ»ñÇ ¨ ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó íëï³ÑáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ, ѳϳٳñïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳÝ˳ñ·»É»Éáõ ϳ٠ϳñ·³íáñ»-Éáõ Ë³Õ³Õ ¨ ѳٳ·áñͳÏó³ÛÇÝ Ý³Ë³Ó»éÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙ9, ÇëÏ ø. ØáõÃѳݳÛÇ µÝáñáßٳٵª ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏ-óáõÃÛáõÝÁ ϳÛáõÝ Ñ³Ù³·áñͳÏó³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝ ¿, áñÁ Ïáãí³Í ¿ Ýå³ëï»Éáõ íëï³ÑáõÃÛáõÝ ë»ñٳݻÉáõ, ѳϳٳñïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ñ·³-íáñáõÙÁ ¹Ûáõñ³óÝ»Éáõ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ó÷³Ý-óÇÏáõÃÛáõÝ ³å³Ñáí»Éáõ, ÁݹѳÝáõñ ß³ÑÁ ·Çï³Ïó»Éáõ ¨ ³ÛÉ áÉáñïÝ»-ñáõ٠ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ ·áñÍÇÝ10: Æ ÙÇ µ»ñ»Éáí Ýßí³Í

7 î»°ë Cottey A, Forster A. §Reshaping Defence Diplomacy: new roles for military cooperation and assistance¦. Oxford University Press with the IISS, 2004, ¿ç 6:

8 î»°ë Edmonds, Martin and Greg Mills. §Beyond the Horizon: Defence, Diplomacy and South Africa’s Naval Opportunities¦. Johannesburg: South African Institute of International Affairs and the Centre for Defence and International Security Studies, 1998:

9 î»°ë Tan Seng and Bhubhindar Singh. §Introduction¦, Asian Security, Journal of Defense Studies, 8.3 (2011), ¿ç 225:

10 î»°ë Muthanna, K. A. §Military Diplomacy¦, Journal of Defence Studies, Vol. 5, № 1, 2011, 9:

Page 6: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

6

ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñÁª ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ µÝáñáᯐ áñå»ë å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïáõÙ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ï³-ñ³µÝáõÛà ³éÝãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ËáõÙµ, áñÁ ÙÇïí³Í ¿ ÉáõÍ»Éáõ ïíÛ³É å»ïáõÃÛ³Ý ³ñï³ùÇÝ ¨ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³ÝÁ í»ñ³-µ»ñáÕ ËݹÇñÝ»ñÁ:

ØÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ Ý»ñ³éáõÙ ¿ ³ÛÝåÇ-ëÇ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñ, áñáÝó ÙÇ Ù³ëÁ ¹³ñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï µÝáñáß ¿ »Õ»É ÙÇç-å»ï³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ÇëÏ ÙÛáõë Ù³ëÁ ϳñ¨áñíáõÙ ¿ ѳïϳ-å»ë í»ñçÇÝ »ñÏáõ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ: ²é³çÇÝ ËÙµÇ É³í³-·áõÛÝ ûñÇÝ³Ï ¿ é³½Ù³Ï³Ý Ïóáñ¹Ý»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ, áñÝ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù »ñ¨³Ý ¿ »Ï»É »íñáå³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»-ñáõÙ XIX ¹³ñáõÙ: лï³ùñùÇñ ¿, áñ Ý»ñϳÛáõÙë ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ï»ë³µ³Ý ². üñáÉáíÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Ïóáñ¹Ý»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ ¹Çï»É áñå»ë é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Çïáõ-ÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñë¨áñáõÙ11:

²í»ÉÇ »ñϳñ å³ïÙáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ï³ñµ»ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ é³½Ù³Ï³Ý ¹³ßÇÝùÝ»ñÁ, áñáÝù ѳïϳå»ë Ù»Í Ã³÷ ëï³ó³Ý ųٳݳ-ϳÏÇó ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý` ì»ëïý³ÉÛ³Ý Ñ³-ٳϳñ·Ç ѳëï³ïÙ³Ý ßñç³ÝáõÙ: XX ¹³ñÇ ³é³çÇÝ Ï»ëÇÝ å³ßïå³-ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ µ³í³Ï³ÝÇÝ É³ÛÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¿ÇÝ Ñ³ëï³ï-í»É »íñáå³Ï³Ý ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ Ýñ³Ýó ·³ÕáõÃÝ»ñÇ ÙÇç¨: ²Û¹ Ýå³-ï³ÏÇÝ ¿ÇÝ Í³é³ÛáõÙ, Ù³ëݳíáñ³å»ë, å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ï³Ûë»ñ³Ï³Ý ùáÉ»çÁ ØdzóÛ³É Â³·³íáñáõÃÛáõÝáõÙ ¨ ¼àõ Ù³ëݳ·Çï³óí³Í ¹åñáóÁ üñ³ÝëdzÛáõÙ: ä³ï³Ñ³Ï³Ý 㿠ݳ¨, áñ ·³ÕáõóÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ÷Éáõ-½áõÙÇó Ñ»ïá üñ³ÝëdzÛÇ ¨ Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ ·³ÕáõÃÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ݳ-ËÁÝïñ»ó å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ ß³ñáõÝ³Ï»É ë»ñï ѳñ³µ»ñáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÝ ³Û¹ »ñÏñÝ»ñÇ Ñ»ï: ê³éÁ å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³-ÍáõÙ ÊêÐØ-Á ¨ ²ØÜ-Á Çñ»Ýó ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÇÝ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙ ¿ÇÝ ëå³-é³½ÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñ, û·ÝáõÙ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý å³ïñ³ëïí³ÍáõÃÛáõÝÁ µ³ñÓ-ñ³óÝ»Éáõ ¨ ³ÛÉ Ñ³ñó»ñáõÙª å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ ÏÇñ³é»Éáí µ³½-Ù³ÏáÕÙ ¨ »ñÏÏáÕ٠ѳ·»ó³Í ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ó¨³ã³÷»ñ: ØÇç³½-·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ µÝáñáß ¿ »Õ»É ÇÝãå»ë ÐÛáõëÇ-ë³ïɳÝïÛ³Ý ¹³ßÇÝùÇÝ, ³ÛÝå»ë ¿É ì³ñß³íÛ³Ý å³ÏïÇÝ: ê³éÁ å³ï»-ñ³½ÙÇ ³í³ñïÇó Ñ»ïá å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõ٠ѳٳ·áñͳÏóáõ-ÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù Ó¨³ã³÷»ñ ¨ Íñ³·ñ»ñ ÏÇñ³éí»óÇÝ Ý³¨ ݳËÏÇÝáõ٠ѳ-ϳé³Ïáñ¹, ë³Ï³ÛÝ ³ñ¹»Ý é³½Ù³Ï³Ý ¹³ßÇÝùÝ»ñÇ ³Ý¹³Ù å»ïáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ ÙÇç¨, µ³óÇ ³Û¹ª ÙÇç³½·³ÛÇÝ É³ñí³ÍáõÃÛ³Ý ¿³Ï³Ý ÃáõɳóáõÙÁ Ýå³ëï»ó ³ß˳ñÑÇ ï³ñµ»ñ ѳïí³ÍÝ»ñáõÙ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Ç-ïáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÙ³ÝÁ:

². øáûÛÁ ¨ ². üáñëûñÁ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõ-ÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙ »Ý ³Ûëå»ë`

1. ä³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïÇ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý å³ß-

11 î»°ë Фролов А. В., Винокуров В. И. История военной дипломатии. В четырех

томах. М., 2011:

Page 7: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

7

ïáÝ۳ݻñÇ ÙÇç¨ »ñÏÏáÕÙ ¨ µ³½Ù³ÏáÕ٠ϳå»ñ, 2. ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý Ïóáñ¹Ý»ñÇ ³ß˳ï³Ýù, 3. è³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É »ñÏÏáÕÙ å³ÛÙ³-

ݳ·ñ»ñ, 4. ä³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÇ ûï³ñ»ñÏñÛ³ å³ßïáÝ۳ݻñÇ áõëáõóáõÙ, 5. ¼ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ýϳïٳٵ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý í»ñ³ÑëÏáÕáõ-

ÃÛ³Ý, å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¨ é³½Ù³ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý áÉáñïÝ»-ñáõÙ ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛáõÝÝ»ñ,

6. ¼ÇÝíáñ³Ï³Ý ³ÝÓݳϳ½ÙÇ ¨ ëïáñ³µ³Å³ÝáõÙÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ï³å»ñ, ÷á˳ݳÏáõÙÝ»ñ ¨ ÷á˳Ûó»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ,

7. سëݳ·Çï³Ï³Ý ÷á˳ݳÏáõÙÝ»ñ, 8. ÊáñÑñ¹³ïí³Ï³Ý ËÙµ»ñÇ ï»Õ³Ï³ÛáõÙ, 9. ¼ÇÝï»ËÝÇϳÛÇ ïñ³Ù³¹ñáõÙ ¨ ³ÛÉ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÝ»ñ,

10. سñïáõݳÏáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí »ñÏÏáÕÙ ¨ µ³½Ù³-ÏáÕÙ ½áñ³í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñ12:

²Ûë ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ÑÇÙùÁ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏ-óáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ ²ØÜ-Ç ¨ Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ï³éáõÛóÝ»ñÇ áõñí³·Í³Í ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÝ »Ý: سëݳíáñ³å»ë, ²ØÜ-áõÙ ¹ñ³Ýó ß³ñùÇÝ »Ý ¹³ëí»É ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý ÏñÃ³Ï³Ý Íñ³·ñ»ñÁ, ½ÇÝíáñ³ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñ-ïÇ Ï³é³í³ñÙ³Ý ¨ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ³ñ¹³ñ³¹³ïáõÃÛ³Ý µÝ³·³í³éáõÙ ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛáõÝÁ, ëå³é³½ÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ½»Ýù-½ÇݳÙûñùÇ ³é¨-ïáõñÁ ¨ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÝ»ñÁ, ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ë³Õ³Õ³å³Ñ ³é³ù»Éáõ-ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ, é³½Ù³Ï³Ý áÉáñïÇÝ ïñ³Ù³¹ñíáÕ ýÇݳÝë³Ï³Ý û·ÝáõÃÛáõÝÁ, ½ÇÝíáñ³Ï³Ý å³ßïá-Ý۳ݻñÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³å»ñÁ ¨ ѳٳï»Õ ½áñ³í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ13: Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛáõÙ ÝÙ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇó »Ý ëå³é³½ÇÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³ÑëÏÙ³Ý áÉáñïáõÙ µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ï»ëãáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, §¶áñÍÁÝ-Ï»ñáõÃÛáõÝ Ñ³ÝáõÝ Ë³Õ³ÕáõÃ۳ݦ Íñ³·ñÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³ó-íáÕ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÁ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÇ å³ßïáÝ۳ݻñÇ, ËáñÑñ-¹³ïí³Ï³Ý ËÙµ»ñÇ ÷á˳Ûó»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ÷á˳ݳÏáõÙÝ»ñÁ, ѳٳ-ï»Õ áõëáõóáõÙÝ»ñÁ ¨ ½áñ³í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÁ14: ²Ûë ³Ù»ÝÇó ϳñáÕ »Ýù »½ñ³Ï³óÝ»É, áñ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ Ý»ñϳ-ÛáõÙë Áݹ·ñÏáõÙ ¿ é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý, é³½Ù³ï»ËÝÇϳϳÝ, é³½Ù³Ïñ-Ã³Ï³Ý ¨ ³ÛÉ áÉáñïÝ»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ É³ÛÝ ËáõÙµ:

ì»ñçÇÝ »ñÏáõ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Ç-ïáõÃÛ³Ý ûñ³Ï³ñ·Ç ¿³Ï³Ý ÁݹɳÛÝáõÙÁ áñáß³ÏÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝ ¿ ³é³-ç³óñ»É ݳ¨ å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý µÝáõÛÃÇ Ù»ç: ºÃ» å»-ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï ݳËÏÇÝáõ٠ѳٳ·áñͳÏóáõÙ ¿ÇÝ µ³ó³é³-å»ë Ý»Õ ³½·³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÝ ³é³ç ÙÕ»Éáõ, ѳí³Ý³Ï³Ý ѳϳé³Ïáñ¹ »ñÏñÝ»ñÇÝ ¹ÇٳϳۻÉáõ, ë»÷³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ý ·áïÇÝ»ñÝ ÁݹɳÛÝ»Éáõ ѳٳñ ϳ٠¿É ïÝï»ë³Ï³Ý ߳ѳ·ñ·éí³ÍáõÃÛáõÝÇó ¹ñ¹í³Í` ÑÇÙݳϳ-

12 î»°ë A. Cottey and A.Forster, Ýßí. ³ßË., ¿ç 7: 13 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ: 14 î»°ë §Strategic Defence Review¦, Ministry of Defence of United Kingdom, ¿ç 291-292:

Page 8: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

8

ÝáõÙ ¹ñë¨áñ»Éáí Ùñó³Ïó³ÛÇÝ í³ñù³·ÇÍ, ³å³ Ý»ñϳÛáõÙë ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï³åݹáõÙ ¿ ³ñï³ùÇÝ ³Ýíï³Ý-·áõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý, Ñ³×³Ë Ý³¨ å»ï³Ï³Ý ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÇ Ï³Û³óÙ³ÝÝ áõÕÕí³Í ³í»ÉÇ É³ÛÝ Ýå³ï³ÏÝ»ñ, ¨ ÙÇç-å»ï³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ûë áÉáñïáõÙ Ñ»ï½Ñ»ï» ³í»ÉÇ ¿ ٻͳ-Ýáõ٠ѳٳ·áñͳÏó³ÛÇÝ í³ñù³·ÍÇ ã³÷³µ³ÅÇÝÁ: àñáß Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñ, ѳßíÇ ³éÝ»Éáí ³Ûë ÙÇïáõÙÁ, ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç »Ý ¹ñ»É §ÑÇÝ é³½Ù³-Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõݦ ¨ §Ýáñ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõݦ »½-ñáõÛÃÝ»ñÁ15: γñÍáõÙ »Ýù, ë³Ï³ÛÝ, áñ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³-·áñͳÏóáõÃÛ³Ý å³ïÙ³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ÷áõÉ»ñÇ ÝÙ³Ý Ñ³Ï³¹ñáõÙÁ ³ÛÝù³Ý ¿É ï»ÕÇÝ ã¿: гñóÝ ³ÛÝ ¿, áñ û¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³-·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ûñ³Ï³ñ·Á, ÇÝãå»ë ݳ¨ Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ ¿³å»ë ÁݹɳÛÝ-í»É »Ý, ³ÛÝáõٻݳÛÝÇí å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ùï³Ñá·í³ÍáõÃÛáõÝÝ Çñ»Ýó ³Ýí-ï³Ý·áõÃÛ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñáí ³Ûëûñ ¨ë ³é³çݳÛÇÝ ·áñÍáÝ ¿ é³½Ù³-Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý Ù»ç: ì»ñçÇÝ ï³ñÇÝ»ñÇÝ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³ëå³ñ»-½áõ٠׷ݳųٳÛÇÝ ÙÇ ß³ñù Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñ ÝáõÛÝå»ë óáõÛó »Ý ï³ÉÇë, áñ Ùñó³Ïó³ÛÇÝ í³ñù³·ÇÍÁ ϳ٠³Û¹ í³ñù³·ÍÇ ÁÝϳÉáõÙÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ·»ñ³Ï³Û»É å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïáõÙ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝ-Ý»ñÁ ϳéáõó»Éáõ ·áñÍáõÙ:

¶Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ¨ å³ßïáÝ³Ï³Ý ÷³ëï³ÃÕûñáõÙ Ùß³Ïí»É »Ý ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»-ñÇ ÙÇ ù³ÝÇ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñ: سëݳíáñ³å»ë, »ÛÉáñÁ ¨ üñ»ÝëÇëÁ é³½-Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇó ¨ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇó ³é³ÝÓ-ݳóÝáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É ãáñëÁ` 1. ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ áõÕÕ³ÏÇ ß÷áõÙÝ»-ñÇ Ñ³ëï³ïáõÙ, 2. ½ÇÝíáñ³ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ½ÇÝ-í³Í áõÅ»ñÇ Ýϳïٳٵ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Ù»Ë³ÝǽÙ-Ý»ñÇ ½³ñ·³óáõÙ, 3. ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÝ»ñÇ Ñ³-Ù³ï»Õ»ÉÇáõÃÛ³ÝÁ Ýå³ëïáõÙ ¨ 4. §Ïáßï ³Ýíï³Ý·áõÃ۳ݦ Ýå³ï³ÏÝ»-ñÇ Çñ³Ï³Ý³óáõÙ, ³ÛÝ ¿` ÙÇçáõϳÛÇÝ ½»ÝùÇ ãï³ñ³ÍáõÙ ¨ ëå³é³½ÇÝáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛáõÝ16: Ø»Ï ³ÛÉ Ù³ëݳ·»ïª ¸áõ äÉ»ëÇëÁ, ³Ûë ó³ÝÏÇÝ ³í»É³óÝáõÙ ¿ ݳ¨ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ÁݹѳÝáõñ ѳٳ·áñ-ͳÏó³ÛÇÝ ÙÃÝáÉáñïÇÝ ¨ å³ßïå³Ý³Ï³Ý µÝ³·³í³éÇ Ñݳñ³íáñáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ýå³ëï»ÉÁ17: Àëï ØáõÃѳݳÛÇ` é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Çïáõ-ÃÛáõÝÁ ݳ¨ ÙÇïí³Í ¿ ï³ñµ»ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ¨ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñáí ù³Õ³ù³Ï³Ý »ñÏËáëáõÃÛáõÝÁ ¹Ûáõñ³óÝ»-ÉáõÝ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÝ»ñÇ ÙÇç¨ Çñ³í³å³Ûٳݳ·ñ³ÛÇÝ Ñ³ñÃáõ-ÃÛáõÝ»ñÝ ÁݹɳÛÝ»ÉáõÝ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý áÉáñïÝ»ñÇ Ã³÷³ÝóÇÏáõÃÛáõÝÁ ¨ ¹ñ³Ýáí å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ íëï³ÑáõÃÛáõÝÁ ٻͳóÝ»ÉáõÝ18: ²ÏÝѳÛï ¿, áñ µ»ñí³Í ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÝ»ñáõÙ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ñ»ÝíáõÙ

15 î»°ë Cottey A, Forster A. W., Ýßí. ³ßË., ¿ç 8: 16 î»°ë §New challenges to defence diplomacy¦, Strategic Survey, Volume 100, Issue 1,

1999, ¿ç 48: 17 î»°ë Du Plessis, Anton, §Defence Diplomacy: Conceptual and Practical Dimensions

with Specific Reference to South Africa¦, Strategic Review for Southern Africa, November 2008, ¿ç 15:

18 î»°ë Muthanna K. A., Ýßí. ³ßË., ¿ç 11:

Page 9: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

9

»Ý ³Ûëå»ë Ïáãí³Í §Ýáñ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃ۳ݦ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ íñ³, ÇÝãå»ë ݳ¨ ϳñ¨áñáõÙ »Ý ³ÛÝ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ, áñáÝù é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»-ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ÁݹѳÝáõñ ѳٳï»ùëïáõÙ:

ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ï³ñµ»ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ³Ûë áÉáñïáõÙ Ç-ñ»Ýó ³éç¨ ¹ñí³Í Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ, ³å³ å»ïù ¿ Áݹ·Í»É, áñ å³ßïáݳ-Ï³Ý ÷³ëï³ÃÕûñáõÙ ·»ñ³Ï³ÛáõÙ ¿ ïíÛ³É å»ïáõÃÛ³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ¨ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïÇ ³éç¨ Í³é³ó³Í ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý Ñ³Ù³-ï»ùëïáõÙ ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ ¹Çï³ñÏ»Éáõ ÙÇïáõÙÁ: ²Ûëå»ë, Æëå³ÝdzÛÇ å³ßïå³Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·Ç-ïáõÃÛ³Ý Íñ³·ñáõÙ áñå»ë Ýå³ï³ÏÝ»ñ »Ý ÑÇß³ï³ÏíáõÙ å³ßïå³Ý³-Ï³Ý áÉáñïáõÙ »ñÏËáëáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ï³ñµ»ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ÷áËÁÙµéÝÙ³Ý ¨ íëï³ÑáõÃÛ³Ý ³×Á, ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ï³ÛáõÝáõÃÛ³ÝÁ Ýå³ë-ï»ÉÁ, µ³ñ»Ï³Ù å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ßïå³Ý³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÇÝ ³-ç³Ïó»ÉÁ, å³ïÙ³Ï³Ý ¨ Ùß³ÏáõóÛÇÝ ë»ñï ϳå»ñ áõÝ»óáÕ å»ïáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ Ñ»ï é³½Ù³³ñ¹Ûáõݳµ»ñ³Ï³Ý áõ ï»ËÝáÉá·Ç³Ï³Ý ϳñáÕáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ áÉáñïáõ٠ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ19: ´»É³éáõëÇ äÜ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³-Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·áõÙ áñå»ë Ýå³ï³ÏÝ»ñ »Ý Ýßí³Í »ñÏñÇ é³½Ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ¨ ³½·³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³-Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇ ëï»ÕÍáõÙÁ, å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ Çñ³í³Ñ³í³ë³ñ ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ó·ïáÕ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï ÷áË·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óáõÙÁ, ¼àõ ϳ۳óÙ³Ý ¨ ½³ñ·³óÙ³Ý Íñ³·-ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ Ýå³ëïáÕ ³ñï³ùÇÝ ·áñÍáÝÝ»ñÇ Ó¨³íáñáõÙÁ20: вäÎ ³Ý¹³Ù Ù»Ï ³ÛÉ å»ïáõÃÛáõÝ` Ô³½³Ëëï³ÝÁ, ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³-Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñ ¿ ѳٳñáõÙ é³½Ù³Ï³Ý ³Ý-íï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ µ³É³Ýë³íáñí³Í ÉáõÍáõÙÁ, ÙÇ-ç³½·³ÛÇÝ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇÝ Çñ ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ù³ëݳÏó»ÉÁ ¨ ï³ñ³Í³ßñç³ÝáõÙ ³é³ç³ï³ñ å»ïáõÃÛ³Ý Ï³ñ·³íÇ׳-ÏÇ å³Ñå³ÝáõÙÁ21:

г۳ëï³ÝÇ Ñ³Ù³ñ Ý»ñùÇÝ ¨ ³ñï³ùÇÝ å³ßïå³Ý³Ï³Ý ù³Õ³ù³-ϳÝáõÃÛáõÝÁ é³½Ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ï³ñ¨áñ ·áñÍáÝ ¿22: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, ÐРѳٳå³ï³ëË³Ý ·»ñ³ï»ëãáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ·áñÍÁÝÏ»ñ »ñÏñÝ»ñÇó ëï³ÝáõÙ »Ý å³ßïå³Ý³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï ËáñÑñ¹³ïíáõÃÛáõÝ ¨ ûųݹ³ÏáõÃÛáõÝ23:

г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý é³½Ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇÝáõÙ ÙÇç³½·³-ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý ¨ é³½Ù³ï»ËÝÇÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ýå³ï³Ï-

19 î»°ë §Defence Diplomacy Plan¦, Ministerio de Defensa, January 2012, ¿ç 19: 20 î»°ë §Концепция международного военного сотрудничества Министерства обороны

Республики Беларусь¦ // http://www.mil.by/ru/military_policy/international/ #koncepcia 21 î»°ë Указ Президента Республики Казахстан от 21 марта 2007 года № 299 "Об

утверждении Военной доктрины Республики Казахстан" // http://www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d-000-00---0HRCru-akalru%2cHRCru-01-1-0--0prompt-10---4------0-1l--1-ru-50---20-about---00021-001-1-0windowsZz-1251-10&a=d&c=HRCru&cl=CL4.1&d=HASH0197badbc 2f400c3dcb39880

22 î»°ë ¾. ØÇݳëÛ³Ý, г۳ëï³ÝÇ »ññáñ¹ гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ., 2013, ¿ç 532:

23 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ, ¿ç 533:

Page 10: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

10

Ý»ñ »Ý Ýßí³Íª 1) é³½Ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÏáÕÙ³ÝÇ ³å³Ñáíáõ-ÙÁ ¨ é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹Çñù»ñÇ ³Ùñ³åݹáõÙÁ, 2) ï³ñ³Í³ßñç³ÝáõÙ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ñ³í³ù³Ï³Ý ϳñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ é³½Ù³Ï³Ý ¨ é³½Ù³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßÇÝùÝ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³Ï³Ý ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý å³Ñå³ÝáõÙÁ, 3) ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ ³ñ¹Ç³Ï³Ý³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ÷áñÓÇ ¨ ûųݹ³ÏáõÃÛ³Ý ÏÇñ³éáõÙÁ, 4) ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ï³¹ñ»ñÇ áõëáõó-Ù³Ý ¨ í»ñ³å³ïñ³ëïÙ³Ý, ëå³é³½ÇÝáõÃÛ³Ý ¨ é³½Ù³Ï³Ý ï»ËÝÇϳÛÇ ³å³ÑáíáõÙÁ, 5) é³½Ù³Ï³Ý ³ñ¹Ûáõݳµ»ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ÉÇñÇ ½³ñ·³óáõÙÁ ¨ í»ñ³Ï³éáõóáõÙÁ, ÐÐ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ù³ñïáõݳÏáõÃÛ³Ý áõ Ñ»ÕÇݳÏáõ-ÃÛ³Ý ³Ùñ³åݹáõÙÁ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÇ µ³ñ»Ñ³çáÕ ¨ ³ñ¹Ûáõݳí»ï Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ24: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, ÐÐ é³½Ù³Ï³Ý ¹Ç-í³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ ¿ ¹³ßݳÏÇó áõ ·áñÍÁÝÏ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ñ»ï ÷áË·áñͳÏóáõÃÛ³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁݹɳÛÝٳٵ ÉáõÍáõÙ ¿ ³½·³ÛÇÝ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ËݹÇñÝ»ñÇÁ25:

ÆÝãå»ë Áݹ·ÍáõÙ ¿ ÐÐ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñ ê. úѳÝÛ³ÝÁ, г۳ëï³ÝÝ Çñ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝÝ ³å³ÑáíáÕ ÙÇç³í³ÛñÝ ÁݹɳÛÝ»Éáõ ¨ ³Ùñ³åݹ»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ë»ñï ϳå»ñ ¿ ѳëï³ï»É ½³ñ·³ó³Í å»-ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ Ñ»ï, ÇÝï»·ñíáõÙ ¿ Ñ»ÕÇݳϳíáñ é³½Ù³-ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßÇÝùÝ»ñÇÝ ¨ ³ÏïÇíáñ»Ý Ù³ëݳÏóáõÙ Ýñ³Ýó Íñ³·ñ»-ñÇÝ26: ´³óÇ ³Û¹, г۳ëï³ÝÇ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳ-Ï³Ý ç³Ýù»ñÝ áõÕÕíáõÙ »Ý ÐÐ å³ßïå³Ý³Ï³Ý µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñÝ Çñ³-ϳݳóÝ»Éáõ, µ³Ý³ÏÝ ³ñ¹Ç³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ¨ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñáõÙ ÙÇç³½·³-ÛÇÝ ÷áñÓÁ Ý»ñ¹Ý»Éáõ ·áñÍÇÝ27: Ð. øáóÝçÛ³ÝÁ, í»ñÉáõÍ»Éáí гí³ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ¨ ²äÐ Ù³ëݳÏÇó å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ é³½Ù³Ï³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ó³Ûݳ·ñÇ ëïáñ³-·ñÙ³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ, ѳݷáõÙ ¿ ³ÛÝ »½ñ³Ï³óáõÃÛ³Ý, áñ г۳ëï³ÝÝ ³ÛëåÇëáí ¹³éÝáõÙ ¿ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ÏáÉ»ÏïÇí å³ï³ë-˳ݳïíáõÃÛ³Ý Ù³ëݳÏÇó28: Üß»Ýù, áñ г۳ëï³ÝÇ µ³½Ù³ÏáÕÙ ¨ »ñÏ-ÏáÕÙ Ó¨³ã³÷»ñáí ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ÙÇ ß³ñù ³ÛÉ ûñÇݳÏÝ»ñ, Ù³ëݳíáñ³å»ë` Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ë³Õ³Õ³å³Ñ ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ¨ë íϳÛáõÙ »Ý ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ ÐÐ é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝÁ ëï³ÝÓÝ»É ¿ ݳ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý-·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý áñáß³ÏÇ ³é³ù»ÉáõÃÛáõÝ29:

24 î»°ë §ÐÐ è³½Ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇݦ, ´³ÅÇÝ 2, ·ÉáõË 5, Ï»ï 23, http://www.mil.am/

files/mil-doctrine-arm.pdf 25 î»°ë http://www.mil.am/1298098598 26 î»°ë ê. úѳÝÛ³Ý, гÛÏ³Ï³Ý µ³Ý³ÏÇ 20-³ÙÛ³ ï³ñ»·ñáõÃÛáõÝÁ, ºñ., 2012, ¿ç 205: 27 î»°ë ÐÐ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñ ê»ñÅ ê³ñ·ëÛ³ÝÇ »ÉáõÛÃÁ µ³Ý³ÏÇ 15-ñ¹

ï³ñ»¹³ñÓÇ Ï³å³ÏóááõÃÛ³Ùµ, // http://www.mil.am/old-1299193981/page/77 28 î»°ë Ð. øáóÝçÛ³Ý, гϳٳñïáõÃÛ³Ý ¿ÃÝáù³Õ³ù³·ÇïáõÃÛáõÝ: г۳ëï³-

ÝÇ é³½Ù³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñÁ, ÐÐ äÜ ¸. γݳ۳ÝÇ ³Ýí³Ý ³½·³ÛÇÝ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÇÝëïÇïáõï, ºñ., 2010, ¿ç 494:

29 î»°ë ¶. ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý, ʳճճå³Ñ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ý-ñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ, // §´³Ýµ»ñ ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³É-ë³ñ³ÝÇ. ØÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ø³Õ³ù³·ÇïáõÃÛáõݦ, 2014, № 1, ¿ç 3-12:

Page 11: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

11

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – ÙÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝ, å³ßïå³-Ý³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝ, é³½Ù³Ï³Ý ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛáõÝ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý µ³ñ»-÷áËáõÙÝ»ñ, ³½·³ÛÇÝ ¨ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝ, å³ßïå³Ý³Ï³Ý ù³Õ³ù³-ϳÝáõÃÛáõÝ

АНДРАНИК ГРИГОРЯН – О концептуальных аспектах международ-

ного военного сотрудничества. – В статье истолковывается понятие «междуна-родное военное сотрудничество». Хотя различные государства сотрудничают в военном отношении с древности, в последние два десятилетия повестка оборон-ной дипломатии существенно расширилась. Претерпел изменения также её харак-тер. Особое внимание уделяется в статье сотрудничеству с другими странами, которое осуществляет в военной сфере Армения. Среди аспектов этого сотрудни-чества выделяются создание благоприятных условий для международной безо-пасности и её укрепление, а также последовательное развитие оборонной про-мышленности.

Ключевые слова: международное военное сотрудничество, военная дипломатия,

оборонная дипломатия, оборонные реформы, международная и национальная безопас-ность, оборонная политика

ANDRANIK GRIGORYAN – On the Issue of Conceptual Aspects of

International Military Cooperation. - This article focuses on the theoretical aspects of the International Military Cooperation. As a result of analysis of official documents and theoretical literature we have tried to define a concept, and framework of its aims and activities. It is stated that though some defense diplomacy activities were part of interstate relations during the centuries, in the past two decades the framework of defense diplomacy has essentially been enlarged. Some changes, regarding the character of defense diplomacy, have also taken place. Special attention is paid to the problem of aims of International Military Cooperation of Armenia. Amongst them the following ones have central importance: creation of favorable conditions for the State Security, assistance to the reforms of defense sphere and the participation in the strengthening of International Security.

Key words: International Military Cooperation, Defense Diplomacy, Military Diplomacy,

Defense reforms, National and International Security, Defense Policy

Page 12: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

12

ИДЕОЛОГИЧЕСКИЕ ОРИЕНТИРЫ СТРАН ЕВРАЗИЙСКОГО СОЮЗА

АШОТ ЕНГОЯН

В своем послании Федеральному собранию в 2013 г., а чуть позже и во

время традиционной итоговой пресс-конференции президент РФ В. Путин выдвинул идею активизировать в российском обществе консервативные под-ходы к социальным процессам. Это было мотивировано, прежде всего, необ-ходимостью защиты населения от навязываемых извне чуждых и “очень сложно воспринимаемых” им “квазиценностей”. По мнению В. Путина, сле-дует оградить российских граждан “от достаточно агрессивного поведения некоторых социальных групп”, которые “не просто живут, как им хочется, а достаточно агрессивно навязывают свою точку зрения другим людям и в дру-гих странах”.

Президент РФ, бесспорно, подразумевает инициированную западными экспертами в 90-х годах прошлого века усиленную, а иногда и бесцеремонную вестернизацию постсоветских обществ, приведшую во многих аспектах к их морально-нравственной и духовной деградации. В настоящее время процессы вестернизации несколько затормозились, однако направляемое из одного гео-политического центра “мировое общественное мнение” не прочь продолжить насаждение не свойственных постсоветским народам ценностных ориентиров. Поэтому предложение В. Путина выглядит защитной реакцией традиционно настроенных слоев общества на “ценностное принуждение”. Важным средст-вом против него признается активизация в духовной жизни общества консер-вативного сегмента.

В данном случае выбран именно консерватизм, который традиционно оппонирует идеологической основе всех протекающих в постсоветский пери-од преобразований – либерализму. Однако следует учесть, что современный либерализм предстает в форме политического либертарианства – логического продолжения англо-саксонской версии этой идеологии, основанной на собст-венном понимании демократии.

Вообще говоря, есть две разные традиции демократии и две базирую-щиеся на них версии либерализма. С одной стороны, англо-саксонская, сфор-мулированная Дж. Локком: демократия как осуществление и гарантия прав индивида. Согласно этой концепции, демократичным считается государство, в котором не только гарантированы основные права индивида, но и максималь-но расширено пространство его свободы. И если человек лишен основных прав и свобод, то он вправе бороться за них.

Континентальная, главным образом французская традиция идет от Ж.-Ж. Руссо. Она понимает демократию не как экспансивное осуществление и рас-

Page 13: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

13

ширение свобод и прав индивида, а как акт самоутверждения нации. Субъект демократии – не индивид, а нация, то есть коллектив. В основе демократии лежит право народа самому решать свою судьбу и строить свой образ жизни согласно собственным представлениям. Такое понимание демократии можно упрощенно, в отличие от либерально-индивидуалистического, обозначить как либерально-коллективистское. На практике демократические страны исполь-зуют либо преимущественно национальную модель демократии, либо некую среднюю форму – между индивидуалистической и коллективистской. Постсо-ветские общества в силу объективных и субъективных причин двинулись к национальной и либерально-коллективистской модели демократического об-щества. Присущая им “пробуксовка” демократических реформ объясняется именно противоречиями между двумя различными пониманиями демократии, что связано с преобладающей в этих транзитных обществах ментальностью.

В своем историческом развитии либерализм пережил ряд идейно-политических кризисов, сопряженных с переоценкой ориентиров1. Это было продиктовано изменяющимися социально-политическими условиями (две мировые войны, сильнейший экономический кризис 1929-1932 гг.). Кроме этого, соперничающие с либерализмом идеологии консерватизма и социализ-ма за этот период буквально “растаскали” его идеи, соответственно справа и слева. Идеологические трансформации либерализма и значительная активиза-ция других идейно-политических течений привели к поэтапному сокращению его социальной базы. Тем самым социальная почва либерализма была размыта деятельностью идеологий-конкурентов.

Становление нового облика либерализма идет по различным, во многом отрицающим друг друга направлениям. С одной стороны, заметен акцент на равенстве и справедливости, рационализации регулирующей роли государст-ва, присущий либерал-реформизму, или социал-либерализму, который в поли-тическом плане уже ослабел. С другой, распространяются антикейнсианские концепции, отрицающие вмешательство государства в экономику, его актив-ное участие в социальной жизни. Таков неолиберализм, или либертаризм, который сегодня выступает под знаменами “истинного либерализма” и имеет большой политический вес и в западных обществах, и в мире в целом.

Либерал-реформизм, исходя из кейнсианских принципов, допускает как вовлеченность государства в экономическую жизнь общества, так и его ак-тивное участие в социальных программах, предполагает социальное сотруд-ничество и защиту, сочетание конкуренции с государственным регулировани-ем. Тем самым, отказываясь от основополагающих принципов классического либерализма, это идеологическое течение вплотную приближается к социал-демократизму. По сути, в данном случае речь идет о совершенно новом идей-но-политическом течении, свернувшем с либерального пути. В современном мире оно лишено сколь-нибудь серьезного политического влияния.

Это обстоятельство позволило некоторым идеологам заявить о возврате к истокам классического либерализма на идейной основе либертаризма (или

1 См. Енгоян А. П. Идеологические основы социально-политических трансформаций в постсоветской Армении. Ер., 2011.

Page 14: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

14

неолиберализма). Последний сформировался в середине XX века как оппози-ция идеям социал-либерализма. Неопределенность названия этого течения объясняется тем, что существует почти противоположное понимание либера-лизма в европейской и американской традиции. В Америке слово “либерал” почти синонимично слову “социалист”. Либерализм в этой традиции – под-держка государственных социальных программ (и соответственно увеличение налогообложения) и национальных, религиозных и социальных меньшинств. В Европе слово “либерал”, наоборот, является антонимом слова “социалист”. Европейский либерал выступает за ограничение вмешательства правительства в экономику. В США в определении этого термина акцент ставится на его политической составляющей, в европейских же странах превалирует его эко-номическое толкование.

Как бы то ни было, в конечном счете оба понимания сводятся к продол-жению англо-саксонской традиции классического либерализма, ставят акцент на свободу индивида в ущерб коллективным интересам. По словам известного исследователя либертаризма Дэвида Боуза, это идейно-политическое течение “можно рассматривать как политическую философию, последовательно при-меняющую идеи классического либерализма, доводя либеральную аргумента-цию до выводов, более жестко ограничивающих роль государства и защи-щающих свободу личности в большей степени, чем любые другие классиче-ские либералы”2. Именно эта версия либерализма, несмотря на отсутствие серьезных предпосылок, в 1990-х годах была, по сути, навязана постсоветским обществам,

Многие сторонники подобных идей не называют себя либертарианцами или неолибералами, настаивая на традиционном обозначении своей идеологии (либерализм) и определяя себя в качестве классических либералов. Другие считают подобную приверженность к старым терминам ошибочной, вносящей путаницу в политическую картину мира и мешающей распространению ли-бертарианских (неолиберальных) идей. По мнению В. Малахова, в отличие от либерализма, «термин “неолиберализм” применяется для обозначения не фи-лософской и мировоззренческой, а политической и идеологической установ-ки»3.

С точки зрения либертаризма функционирование рынка обладает само-ценностью и составляет фундаментальное основание этики. Соответственно либертаризм не видит различий между рыночной экономикой и рыночным обществом, а его этическая концепция возвращается к меркантилизму. Со-гласно либертарианцам рыночный обмен является основой для “целостной системы этических норм, достаточной для регулирования всех человеческих действий, которая заменила собой все предшествующие этические нормы”4.

Налицо некоторая примитивизация сложно организованной социальной действительности. Вопрос нельзя ставить подобным образом: либо рыночная экономика, автоматически влекущая за собой демократизацию, либо эконо-

2 Боуз Д. Либертарианство: История, принципы, политика. Челябинск, 2009, с. 28–29. 3 Малахов В. С. Государство в условиях глобализации. М., 2007, с. 10. 4 Харви Д. Краткая история неолиберализма. М., 2007, с. 4.

Page 15: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

15

мическое планирование, автоматически приводящее к ущемлению демокра-тии. Многогранная социальная жизнь способна находить разнообразные, не менее эффективные пути к процветанию конкретного общества. Организация общественной жизни может применять элементы и принципы, присущие са-мым различным идейно-политическим течениям. Вопрос в данном случае касается лишь того, адекватно ли идейная система отражает реальную дейст-вительность, учитывает ли сложившуюся в обществе социальную картину.

Именно на такое прагматичное отношение к действительности направлен современный консерватизм. В процессе своего развития, уделяя должное внимание неотвратимости утверждения демократии, он многое перенял у сво-их либеральных оппонентов. Однако, исходя из своих принципиальных под-ходов к приоритету общего над частным, консерваторы восприняли как объ-ективную континентальную (коллективистскую) трактовку либеральной де-мократии. Сегодня такое видение современных проблем в значительной мере соответствует настроениям многих транзитных постсоветских обществ.

За более чем двухсотлетний период идеологической борьбы с либера-лизмом консерватизм подвергался различным трансформациям. Так, идею сильного государства как охранителя традиционного общества консерваторы заменили идеей регулирования общественной жизни посредством морально-нравственных норм и традиций. Сейчас консерватизм является сторонником укрепления рыночных отношений, контроля над государственными органами посредством институтов гражданского общества, свободной предпринима-тельской деятельности на истинно конкурентных условиях и др.

В отличие от своих предшественников, современные консерваторы вы-ступают против чрезмерного укрепления государственной власти, которое ограничивает свободу индивида, создает коррумпированную бюрократию, сдерживает излишним контролем предпринимательскую инициативу и неспо-собно улучшить качество жизни. В целом из партий, защищающих статус-кво, многие современные консервативные партии превратились в инициаторов и проводников кардинальных реформ, направленных на укрепление свободного общества, в том числе и в развитых индустриальных странах. Противопостав-ляя современный консерватизм либерал-реформистскому течению 1980-х годов, английский историк и журналист П. Колли отмечал, что истинными носителями идей классического либерализма стали именно консервативные партии, которые вновь подняли “знамя свободы”, “трусливо” брошенное со-циал-либералами5.

В постсоветских странах сегодня сохраняется неоднозначное отношение к консерватизму, что продиктовано недопониманием сути его ценностей. На-саждавшаяся в советском обществе революционная риторика приучила граж-дан критически относиться к таким понятиям, как сохранение статус-кво, приспособленчество угнетенных классов и народов, к чему якобы нацеливал политический консерватизм. Хотя на рубеже 1980–1990-х годов в изучении советской и постсоветской наукой феномена консерватизма наблюдался на-стоящий прорыв, настороженное отношение к нему продолжает сохраняться.

5 См. Colly P. Studies in the History of ideas. London, 1983, с. 41.

Page 16: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

16

Давая определение консерватизма, исследователи встают перед вопросом: это апологетика прошлого, которая сродни реакционности либо конформизму, или недоверие к преобразованиям, то есть боязнь кардинальных перемен в обществе?

Здесь следует указать на отличие консерваторов от реакционеров, отме-ченное еще в 1940 году Ч. Бердом. Реакционеры, писал он, это “те, кто пред-почитает прошлое настоящему”, а консерваторы – “те, кто высказывает пре-данность вещам как они есть”6. Реакционеры готовы в корне отказаться от настоящего в пользу восстановления старых порядков. Консерваторы, наобо-рот, относятся к настоящему с уважением и оберегают его, стремясь при этом перенять все ценное из прошлого.

Кроме того, консерватизм и с конформизмом не имеет ничего общего. Конформизм – это “согласие, примирение, приспособление к общим настрое-ниям, господствующим взглядам и мнениям; непротивление преобладающим тенденциям, несмотря на расхождение с ними, которое не высказывается”7. В отличие от конформизма, консерватизм не отвергает серьезных изменений в обществе, более того, ратует за них. Консерватизм лишь скептически подхо-дит к революционным преобразованиям, чреватым, по убеждению многих консерваторов, ликвидацией всего ценного, что создано человечеством, и тоталитаризмом. Конформисты – это соглашатели, а консерваторы прагмати-ки по убеждению.

Вообще говоря, все идеологические течения отличаются друг от друга тем, что по-своему рассматривают соотношение прошлого с настоящим и будущим. Так, либералы видят в будущем совершенное настоящее, в котором, как правило, нет прошлого. Левые идеологические течения готовы в настоя-щем легко расстаться с прошлым во имя светлого будущего и начать строить его прямо сегодня. Консерваторы, в свою очередь, не представляют ни на-стоящего, ни будущего без всего того, что накоплено людьми в прошлом. Будущее воспринимается ими “глазами настоящего, то есть реалистично и прагматично”8. Как отмечал Н. Бердяев, консерватизм “поддерживает связь времен <…> соединяет будущее с прошлым...”9.

Консерватизм выступает за сохранение не существующего общественно-го порядка (или, более того, возврат к прошлому), а традиционных правовых и морально-нравственных отношений, воплощенных в нации, религии, браке, семье и собственности и составляющих стержень общественной жизни любой страны, на который нанизывается форма общественного устройства. Консер-ватизм выступает против коренных изменений настоящего, но за его совер-шенствование с учетом исторического опыта. Резкие изменения, по мнению

6 Коцюбинский Д. А. Консерватизм в контексте политической истории Нового вре-мени (к проблеме использования понятия) // «Философия и социально–политические цен-ности консерватизма в общественном сознании России (от истоков к современности)». Сборник статей. Выпуск 1. СПб., 2004, с. 74.

7 «Политология: Энциклопедический словарь». М., 1993, с. 144. 8 Енгоян А. П. Перспективы консерватизма в Армении // «Вестник Российско-

Армянского университета», 2008, № 1, с. 42. 9 Бердяев Н. А. Философия неравенства. М., 2006, c. 285.

Page 17: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

17

консерваторов, грозят нанести вред обществу, если не “апробированы” про-шлым, не учитывают его уроков и направлены против его устоев и традиций.

В условиях недопонимания гражданами сути консервативных ценностей и при отсутствии единого уравновешенного подхода к ним переориентация постсоветских обществ в сторону консерватизма способна вызвать идейно-политические шатания. Особенно болезненно может воспринять ее многона-циональное и многоконфессиональное российское общество с присущими ему различными морально-нравственными нормами и вековыми традициями.

Не секрет, что многие исследователи, чиновники и политические деятели по привычке могут втянуться в очередную кампанию и ринутся изучать кон-сервативную идеологию, пропагандировать выученное с тем, чтобы показать-ся “еще большим католиком”, чем многие истинные патриоты. Однако, как и всякую другую идеологию, преподносить консерватизм только лишь заучен-ными фразами, вырванными из общего контекста и логической структуры, невозможно и вредно. Как правило, такие шаги приводят к абсолютизации и догматизации идеологической системы, а, в конечном счете, и ее деградации.

В основе современного консерватизма лежит стремление к сохранению морально-нравственной чистоты общества и верности традициям. В таких условиях появляется реальная опасность “диссонанса” в общественном раз-витии. Ведь те нормы и идеалы, которые являются первостепенными для од-них социумов, для других могут иметь второстепенное значение, и наоборот. Стремление к консолидации российского общества на подобных “частностях” грозит привести к принуждению путем “государствообразующих предписа-ниий”.

Подобная картина может сложиться и в ходе евразийской интеграции. Как известно, новое объединение государств создается на базе экономической целесообразности и общности их интересов. В первую очередь подчеркивает-ся очень понятная глашатаям свободного рынка материальная составляющая интеграции. Становящаяся приоритетной в России консервативная идейная система, безусловно, близка постсоветским обществам и в будущем Евразий-ском союзе также будет преобладать. Однако в противовес основной аргумен-тации за интеграцию она выводит на первый план духовно-нравственные ас-пекты в общественном развитии, которые всегда существенно различались у народов, населяющих постсоветское пространство. Поэтому и здесь могут возникнуть определенные трудности, чреватые разладом нового союза.

Проблему консолидации постсоветских стран следовало бы решать ис-ключительно на базе общности ценностных ориентаций, основы которых за-ложены благодаря совместному проживанию народов в границах единого некогда государства. История уже выдвинула такую систему. Это либерализм, понятный гражданам благодаря генетическому родству с социалистической теорией, которая десятилетиями внедрялась в сознание советских людей. Тем более что из его политических лозунгов многое переняли как социалисты, так и консерваторы. Как было отмечено выше, даже по мнению многих западных исследователей современный консерватизм считается истинным правопреем-

Page 18: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

18

ником классического континентального либерализма. Поэтому принципиаль-ной разницы в подходах относительно становления свободного рынка и обще-го политико-экономического пространства между этими течениями нет. Не следует забывать и то обстоятельство, что, несмотря на обострение междуна-родной ситуации в связи с украинскими событиями, идея создания большого евразийского пространства со свободной экономикой и совместимыми поли-тическими институтами от Лиссабона до Владивостока с повестки дня миро-вой политики окончательно еще не снята. Консерватизм, преломленный в общественном сознании многих народов, несколько ограничивает ее реализа-цию, противопоставляя этой идее приоритет обычаев и традиций. В то время как континентально-национальный либерализм не только распространен в евразийских обществах, приобретя за последние двадцать лет значительное место в общественной жизни, но и не противоречит идее большого евразий-ского пространства.

Поэтому, на наш взгляд, активизация консервативного сегмента в духов-ной жизни как России, так и государств, стремящихся к созданию Евразийско-го союза, ни в коем случае не противопоставляет консерватизм либерализму. Она ставит целью оградить постсоветские общества лишь от крайней формы проявления либеральной идеи – либертаризма с его индивидуалистическим акцентом. Элементы консервативной идеологии призваны защитить эти об-щества от распространения чуждой ментальности, приостановить пагубную для них форсированную вестернизацию, направленную на ломку устоявшихся традиций и девальвацию сформировавшихся веками ценностей.

Вместе с тем постсоветские общества, в том числе и российское, не отка-зались от основополагающих принципов либерализма и по-прежнему стре-мятся к реализации его коллективистской, континентальной модели со своим видением демократии и преобразований. Именно это обстоятельство, как и настроения многих сторонников евразийской интеграции, делают коллективи-стскую версию либерализма базовой идейной основой для трансформаций в постсоветских обществах. Что касается консервативных принципов, то они призваны лишь сохранить самобытность населяющих пространство ЕАС на-родов. Кроме того, учитывая взаимозависимость и примерно одинаковый уро-вень развития их экономик, обеспечить сбалансированное развитие производ-ственной сферы, что поможет им достойным образом включиться в мировые интеграционные процессы.

В целом консерватизм призван надеть своего рода смирительную рубаш-ку на либеральные подходы. Ведь не секрет, что в ряде случаев именно абсо-лютизация индивида, превращение его в физиологическое существо и безог-лядная защита его прихотей, а также диктат меньшинства по отношению к большинству рождает в обществе неприязненное восприятие гуманных по сути общечеловеческих ценностей. Происходит это, когда практические поли-тические шаги даже в развитых странах предпринимаются без учета общест-венной психологии, а также сознания общества в целом.

Взгляд на либерализм сквозь призму консервативных ценностей позво-

Page 19: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

19

ляет утвердить в обществе морально-нравственные принципы, отодвигая на второй план присущий современному либертаризму рациональный материа-лизм. Консервативная трактовка либеральных принципов способна подвести под ментальность постсоветских обществ соответствующую ей идейную ос-нову. Ведь к наиболее значимым причинам ориентации постсоветских об-ществ на консервативные ценности относятся следующие: верность традици-ям; уверенность в том, что справедливость важнее прав человека, а интересы государства и народа выше интересов отдельного гражданина; установка на сильное государство как фактор порядка и благополучия; возможность ограни-чивать права личности ради достижения общих целей и т. д. Ориентация на морально-нравственные нормы создает благодатную почву для проведения либерально-демократических преобразований с сохранением нациями своей идентичности. С другой стороны, либеральный подход толерантен к неунифи-цированным традициям и обычаям, что делает совместное проживание народов в одном государстве или союзе государств комфортным и безопасным.

Поэтому сегодня наиболее приемлемой для постсоветских обществ идейной системой можно считать именно консервативный либерализм, ста-вящий во главу угла либеральные ценности. Вместе с тем он подчеркивает значимость морально-нравственных, этических норм, рассматривает об-щественный прогресс как необходимый, но безболезненный, без потрясений и эксцессов процесс эволюционного развития, в основе которого лежат прагма-тизм и скепсис к радикальным преобразованиям. Консервативный либерализм способен объединить граждан вокруг традиционных ценностей и защитить постсоветские общества Евразийского союза.

Ключевые слова: Евразийский союз, консервативные подходы, идеологическая сис-

тема, либерализм, ценностные ориентации ²Þàî ºÜ¶àÚ²Ü – ºíñ³ëÇ³Ï³Ý ÙÇáõÃÛ³Ý »ñÏñÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³Ëáë³-

Ï³Ý áõÕ»ÝÇßÝ»ñÁ – èáõë³ëï³ÝÇ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÏÛ³ÝùáõÙ ³Ùñ³åݹíáõÙ ¿ ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ Ñ³Ý¹»å å³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñÝ ³ÏïÇ-í³óÝ»Éáõ ·³Õ³÷³ñÁ: èáõë³ëï³ÝáõÙ ·»ñ³Ï³ ¹³ñÓáÕ å³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý ·³-Õ³÷³ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ·Á, ³Ýßáõßï, Ùáï ¿ Ñ»ïËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ñ³ë³ñ³Ïáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ¨ ³å³·³ÛáõÙ ºíñ³ëÇ³Ï³Ý ÙÇáõÃÛáõÝáõÙ ÝáõÛÝå»ë ϷݳѳïíÇ áñ-å»ë ·»ñ³ÏßéáÕ: ê³Ï³ÛÝ »íñ³ëÇ³Ï³Ý ÇÝï»·ñÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ÷³ëï³ñÏÙ³ÝÝ Ç Ñ³Ï³ÏßÇé` ³ÛÝ ³é³çÇÝ åÉ³Ý ¿ ÙÕáõ٠ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý áã û ïÝï»ë³Ï³Ý, ³ÛÉ Ñá·¨áñ-µ³ñáÛ³Ï³Ý ³ëå»ÏïÝ»ñÁ, áñáÝù ÙÇßï ¿³å»ë ï³ñµ»ñ »Ý »Õ»É Ñ»ïËáñÑñ¹³ÛÇÝ ï³ñ³ÍùáõÙ µÝ³ÏíáÕ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ: àõëïÇ ³Ûëûñ ϳñáÕ »Ý áñáß³ÏÇ ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ͳ·»É ³ñ¹»Ý Ýáñ ÙÇáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ³Ëáë³Ï³Ý ¹³ßïáõÙ: лïËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³Ù»Ý³ÁݹáõÝ»ÉÇ ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ· ϳñ»ÉÇ ¿ ѳٳñ»É å³Ñå³Ýá-Õ³Ï³Ý Éǵ»ñ³ÉǽÙÁ, áñÁ ݳ˨³é³ç Éǵ»ñ³É ³ñÅ»ù³ÛÇÝ ÏáÕÙÝáñáßáõÙ áõÝÇ: ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, ³ÛÝ Áݹ·ÍáõÙ ¿ µ³ñáÛ³Ï³Ý ÝáñÙ»ñÇ Ï³ñ¨áñáõÃÛáõÝÁ, ѳÝ-ñ³ÛÇÝ ³é³çÁÝóóÁ ¹ÇïáõÙ ¿ áñå»ë Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ Ñ³Ýñ³ÏóáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßï, µ³Ûó ³é³Ýó óÝóáõÙÝ»ñÇ ·áñÍÁÝóó:

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – ºíñ³ëÇ³Ï³Ý ÙÇáõÃÛáõÝ, å³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñ,

Page 20: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

20

·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ѳٳϳñ·, Éǵ»ñ³ÉǽÙ, ³ñÅ»ù³ÛÇÝ ÏáÕÙÝáñáßáõÙ ASHOT ENGOYAN – The Ideological Guidelines of Eurasian Union States. –

In Russian social life the idea of activating the conservative approaches towards the social processes is being strengthened. The conservative ideological system, which is becoming dominant in Russia, is definitely close to the post-Soviet societies and, in the future, it will be estimated as a dominant system in Eurasian Union as well. However, contrary to the main argument of the Eurasian integration, it is pushing forward not the economic but the spiritual-moral aspects of social development which have always been significantly different among the people who live in post-Soviet area. Therefore, there can appear some difficulties in the ideological field of already new union. The conserva-tive liberalism could be considered as the most acceptable ideological system for the post-Soviet societies which, first and foremost, has a liberal orientation. At the same time it underlines the significance of moral norms, the social progress observes as a necessary process of human community development, but without shocks and excesses.

Key words: Eurasian union, conservative approaches, ideological system, liberalism,

value orientation

Page 21: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

21

БРИТАНСКАЯ ГЕОСТРАТЕГИЯ В ЗОНЕ ИНДИЙСКОГО ОКЕАНА НАКАНУНЕ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ

ЮРИЙ МОСТЯЕВ

Обе мировые войны начались в Старом свете, который и оказался в неко-

тором смысле их генератором. Однако велись они во имя интересов, затраги-вающих не только Европу, но и другие районы мира – Азию, Африку, Ближ-ний Восток и т. д. Конфликты наподобие сжатой массы концентрировались в Европе как в наиболее развитой части мира, где и происходил взрыв. Отсюда волны радиально расходились по всему свету1. Вторая мировая война продли-лась около шести лет, или 2194 дня, втянув в свою орбиту 61 страну.

XX век круто изменил геополитическую обстановку на планете. Впервые в истории человечества войны велись в мировом масштабе с использованием всех наличных средств и ресурсов. Война перестала быть занятием ограни-ченного числа профессиональных военных и превратилась в колоссальное предприятие, затрагивающее всё население не только конфликтующих госу-дарств, но и сочувствующих им, а жертвы мирного населения превысили ко-личество погибших на фронте2. Вторая мировая война послужила толчком к распаду колониальных империй, что наглядно видно на примере Индии.

Второй мировой войне, согласно каталогу библиотеки Конгресса США, посвящено более 20 тыс. публикаций, от романов и мемуаров многочислен-ных полководцев до многотомных исследований3. На первый взгляд кажется, что едва ли можно чем-то дополнить это море информации. Но это обманчи-вое впечатление.

В современном мире значительно повышается роль Азиатско-Тихо-океанского региона, где проживает около 2/3 населения Земли и находятся наиболее динамично развивающиеся страны. Одной из них является Индия, пытающаяся ныне играть на мировой арене роль великой державы. Корни этого во многом уходят в годы Второй мировой войны, которая способствова-ла росту самосознания индийского народа и точно показала значение страны.

Сегодня большинство индийцев относится к армии Британской Индии с не меньшим уважением, чем к выросшей из нее современной индийской ар-мии. 67 лет назад страна избавилась от колониализма, но не отвергла старых боевых традиций, несмотря на ту противоречивую роль, которую индийская армия играла на различных этапах истории, в том числе и в годы Второй ми-ровой войны.

1 См. Проэктор Д. М. Мировые войны и судьбы человечества. Размышления. М., 1986, с. 30.

2 См. Горьков Ю. А., Сёмин Ю. Н. О характере военно-оперативных планов СССР накануне Великой Отечественной войны. Новые архивные документы // «Война и политика 1939–1941». М., 2000, с. 280.

3 См. Шнайдер Б. Неизвестная война // «Вопросы истории», 1995, № 1, с. 104.

Page 22: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

22

На Востоке и соответственно в Индии служба в армии издавна считалась наследственным делом. За исключением сравнительно небольшого числа анг-лийских офицеров здесь в годы британского правления служили предки тех, кто и сейчас несет службу в армии независимой Индии. Среди них – предста-вители различных народов, каст, религий. Для Индии вообще характерно дос-таточно терпимое отношение к различным национальностям и вероисповеда-ниям. Во многом благодаря этой терпимости здесь равным уважением поль-зуются те, кто в годы мировой войны сражался по разные стороны фронта – одни в англо-индийской армии, другие в Национальной армии Субхаса Чанд-ры Боса, воевавшей за японцев против англичан. Но каждый из них по-своему сражался за свободу своей страны и внес вклад в дело достижения Индией независимости.

Британская империя, несомненно, оказала настолько серьезное влияние на современный мир, что мы принимаем это почти как само собой разумею-щееся. Либеральные капиталистические структуры, конечно, не смогли бы столь успешно укрепиться во многих странах с различными экономическими системами без экспансии Британии и распространения ее власти. Трудно по-верить, что без британского правления институты парламентской демократии могли быть приняты большинством государств мира. Индия, крупнейшая демократическая страна, обязана британцам больше, чем это обычно призна-ется. Ее элитарные школы, университеты, государственное управление, пар-ламентаризм, пресса и, конечно, армия – всё это построено по британскому образцу.

Актуальность темы во многом определяется становлением новой миро-вой системы – однополярной, чего очень хотели бы США, или многополяр-ной, что более отвечает интересам баланса сил. Индия стремится стать одним из полюсов многополярного мира. В этих условиях России крайне важно оп-ределить перспективы отношений с этой страной. Анализ участия Индии во Второй мировой войне помогает понять, может или нет Индия стать нашим союзником. Отметим, что некоторые российские геополитики отказывают индийцам в геополитической динамике и «воинственности»4.

Однако, на наш взгляд, предпочтительнее выглядит другой подход. Не исключено, что в будущем речь пойдёт о новой биполярности: Запад во главе с США на одной стороне, Россия в союзе с Индией, арабским Востоком и, возможно, Китаем – на другой. Причём новое противостояние, скорее всего, ознаменуется более жёстким идейным водоразделом между Западом и Восто-ком, а не двумя западными идеологиями – социализмом и либерализмом5.

Одной из самых больших проблем явилось противоречие между желани-ем Великобритании и США как можно полнее использовать огромные мате-риальные и людские ресурсы Индии и стремлением британского правительст-ва сохранить Индию в составе своей колониальной империи. Несомненно, участие индийцев в мировой войне, приобретенный благодаря этому полити-

4 См., например: Дугин А. Основы геополитики. Геополитическое будущее России. М., 1997, с. 229–230.

5 См. Панарин А. С. Глобальное политическое прогнозирование. М., 2000, с. 69.

Page 23: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

23

ческий и военный опыт и определенное изменение в экономическом положе-нии оказали серьезное воздействие на процесс обретения независимости. Многие ветераны стали основой вооруженных сил самостоятельной Индии, хотя влияние Англии в этой, как и в других областях, продолжало сказываться еще долго.

В 1930-е годы на формирование военной доктрины Великобритании всё большее влияние оказывало не только стремление правящих кругов к упроче-нию и расширению своего влияния, но и международная обстановка, в част-ности агрессивный курс Германии и Японии, стремившихся к ревизии итогов Первой мировой войны и мировому господству.

Военная доктрина Великобритании складывалась во многом под влияни-ем истории и географического положения этой колониальной державы. Она традиционно строила свою политику на балансе сил, сколачивая коалиции более слабых государств против более сильных. У нее была развитая про-мышленность, но в случае глобального конфликта ей не хватило бы ресурсов. Отсюда – стремление к господству на море. По мнению М. Ю. Френкеля (Ин-ститут Африки РАН), лидеры страны связывали свои планы скорее с флотом, авиацией и бронетанковыми войсками, чем сухопутной армией. Великобрита-ния неизменно стремилась избегать больших потерь в живой силе. Ее военных отличал большой опыт взаимодействия с политиками. Сформулированные военно-политическим руководством и положенные в основу имперской стра-тегии принципы ведения войны сводились к следующему:

– владения Великобритании разбросаны по всем частям света, поэтому море является основным средством связи между ними и метрополией и важ-нейшим театром военных действий в случае конфликта с другими государст-вами. Основные способы достижения победы – господство на море, операции на морских коммуникациях и морская блокада противника;

– Великобритания находится в непосредственной близости от европей-ских государств, с которыми традиционно поддерживает политические и эко-номические связи. Лишь они могут грозить ее безопасности. Поэтому ей сле-дует проводить политику «равновесия сил», т. е. максимально использовать в своих интересах противоречия между другими странами, в случае же кон-фликта создавать коалиции, возлагая при этом основную тяжесть вооружен-ной борьбы на армии союзников;

– огромная протяженность сухопутных границ империи и постоянная уг-роза национально-освободительной борьбы требуют значительных сухопут-ных сил для поддержания в колониях британского господства6.

Таким образом, основными задачами имперской стратегии являлись без-опасность морских коммуникаций, недопущение перехода их в руки против-ника; защита Британских островов от воздушного нападения; оборона сухо-путных границ империи; подавление освободительного движения в колониях; выполнение союзнических и договорных обязательств в Европе.

Политическое содержание английской военной доктрины определяло и

6 См. «История второй мировой войны 1939–1945 гг.» в 12 томах. Том 2. Накануне войны. М., 1974, с. 389–390.

Page 24: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

24

ее военно-техническую сторону. В обеспечении задач имперской стратегии участвовали все страны, составлявшие империю. Формы и степень этого уча-стия определялись следующими моментами. В мирное время империя не имела единой армии, флота и военно-воздушных сил. Английские гарнизоны находи-лись лишь в наиболее важных ее стратегических пунктах, остальные террито-рии содержали собственные вооруженные силы, способные подавить внешнее вторжение или внутренние волнения до прибытия подкреплений из метропо-лии или соседних британских владений. В большой же войне должны были участвовать вооруженные силы всех колоний и доминионов. Для превращения этих разрозненных многонациональных сил в единую структуру, требовались единые организации и система военного обучения. После Первой мировой войны основой вооруженных сил Великобритании продолжал оставаться воен-но-морской флот, и его строительству уделялось наибольшее внимание. Он по-прежнему был сильнейшим в мире по составу и выучке (хотя его гигантскими шагами догонял флот США) и охранял морские пути сообщения, от которых зависело само существование страны. Под защитой военного флота рос торго-вый флот, успешно развивалась торговля и крепла империя.

Великобритания готовилась прежде всего к войне на море. Ее исход за-висел в основном от наличия крупных надводных кораблей. Значение подвод-ных лодок и морской авиации недооценивалось. Военно-морские силы пред-назначались, помимо борьбы с флотом противника и обеспечения морских коммуникаций, для переброски сухопутных войск.

В Индии усиленно укреплялись северо-западные провинции, имевшие огромное значение в силу границы с Афганистаном и близостью к России7. Только в конце 30-х годов английское командование изменит мнение об ос-новных угрозах и потенциальном противнике. Будут предприняты серьезные усилия, но во многом уже запоздавшие.

К началу войны Англия продолжала придерживаться традиционной стратегии «непрямых действий», именуемой также «стратегией косвенного сближения». По английским понятиям этот термин обозначал нарушение «психологического и физического равновесия» противника, ослабление его еще до того, как вступят в действие вооруженные силы. Средства и методы могли быть различными8.

Основной разновидностью стратегии «непрямого действия» считается ведение войны до определенного времени армиями своих союзников. Участ-ник проекта Гарвардского университета «Меняющаяся ситуация безопасности и американские национальные интересы», редактор немецкой газеты «Зюйд-дойче цайтунг» Д. Джоффи так охарактеризовал политику Лондона: «Основ-ное содержание британской балансирующей стратегии может быть выражено тремя словами: антигегемонизм без (союзных) обязательств… В плане ис-пользуемых средств национальная стратегия Великобритании опиралась на

7 См. Мио-Кай. Военные приготовления Англии в Индии // «Международная жизнь», 1927, № 9, с. 42–48.

8 См. Багреев А. Д. Военное искусство капиталистических государств (1939–1945). М., 1960, с. 199.

Page 25: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

25

четыре принципа: предпочтительная опора на морскую мощь, а не на назем-ные силы; упор на гибкие внешнеполитические комбинации, а не на постоян-ные союзы; балансирование, а не покорение; выборочная интервенция вместо прочного завязывания. Эта стратегия была чрезвычайно успешна, обеспечивая Великобритании единоличный глобальный статус в течение двух веков. До Первой мировой войны, когда Англия потеряла почти целое поколение в око-пах, эта стратегия была также чрезвычайно экономна»9.

В рамках этой стратегии, исходя из своих колониальных интересов, анг-лийское руководство основное внимание уделяло строительству военно-морского флота. Сухопутные силы были сравнительно небольшими (надежда возлагалась на армии союзников) и предназначались, в первую очередь, для использования в качестве экспедиционных сил с полицейскими функциями в колониях. К началу войны британские сухопутные войска состояли из 18 ди-визий и отдельных частей общей численностью 832 тыс. человек (из них 480 тыс. находились в метрополии, остальные – в колониях). Численность военно-воздушных сил превышала 2000 самолетов (1460 в метрополии, 350 в колони-ях, 200 самолетов морской авиации). Военно-морской флот насчитывал 12 линкоров, 15 тяжелых крейсеров, 49 легких крейсеров, 184 эсминца и мино-носца, 58 подводных лодок10.

Английский военный устав 1937 г. провозглашал, что «море является главным путем, связывающим широко раскрытые части Британской империи, которая имеет свои интересы во всех частях земного шара; поэтому контроль над морскими путями во время войны является ее первейшей задачей»11.

Так строилась и военная стратегия в отношении Индии. Защита ее мор-ских границ осуществлялась имперским военно-морским флотом. Накануне войны в индийских водах (база Тринкомали на острове Цейлон) базировалась лишь одна бригада крейсеров (2 легких и 1 тяжелый) и 14 сторожевых кораб-лей. Во время войны в связи с угрозой со стороны японских кораблей и воз-душных сил число британских кораблей, находившихся в индийских водах, значительно возросло. Собственно индийские военно-морские силы состояли из нескольких мелких кораблей12.

С вступлением Англии в войну возросла роль имперской консолидации. Ход военных действий поставил под удар не только метрополию и отдельные колонии, но и всю империю. Державы «оси», несомненно, рассчитывали на рост центробежных устремлений, на распад Британской империи.

Организация сил и ресурсов в интересах войны была сопряжена, как видно из положения в Индии, с решением ряда крайне важных проблем. Из-вестно, что вопрос о статусе и роли этой колонии в Британской империи дол-гое время оставался открытым, давая пищу для нескончаемой полемики как в

9 Цит. по: Сорокин К. Э. Геополитика современности и геостратегия России. М., 1996, с. 56.

10 См. Багров В. Н., Марков Н. И. Военно-морское искусство капиталистических государств во Второй мировой войне 1939–1945 гг. М., 1960, с. 6.

11 Багреев А. Д. Военное искусство капиталистических государств (1939–1945 гг.). М., 1960, с. 199.

12 См. «Британская империя». М., 1943, с. 231.

Page 26: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

26

Англии, так и, с начала XIX века, в самой Индии. Поскольку Индия в силу своей «массы и веса» не могла быть заурядной колонией, а была своего рода империей, подпавшей под иноземное господство, ей не удавалось отыскать место ни в общих рамках «большой» Великобритании, ни в структуре колони-альных зависимостей. Швейцарский историк Герберт Люти писал: «Либо английское правление в Индии представляло собой промежуточный истори-ческий акцидент, как полагал Маколей и большинство либеральных полити-ков, либо Индии предназначалось стать непосредственным местопребыванием и краеугольным камнем имперской власти, каким она представлялась в экзо-тическом видении Дизраэли»13.

Британская империя, разбросанная по всем частям света, охватывала рай-оны, изобиловавшие разнообразными природными богатствами. Но формы, методы и масштабы взаимоотношений метрополии с отдельными колониями различались. Так, несмотря на то, что население империи накануне Второй мировой войны составляло 535 млн. человек14, Англия испытывала острый недостаток в людских ресурсах. Дело в том, что к активному участию в войне привлекалось только метрополия и доминионы, колонии же с их многомилли-онным населением участвовали в ней лишь сообразно их возможностям.

Это хорошо иллюстрируется примером Индии, положение которой по признанию самих официальных кругов Великобритании было особенным: «Мы сможем разделить Британское содружество и империю на три части. Первая часть состоит из Соединенного королевства, Канады, Австралии, Но-вой Зеландии, Южной Африки и Ирландии; вторая – Индия и третья – всё остальное. Но членство в этих классах не фиксировано. Индия передвинется в первый класс после войны»15.

Если согласиться с тем, что значение той или иной страны в войне опре-деляется тремя основными факторами: 1) территорией; 2) характером, мента-литетом и численностью населения; 3) подготовкой и вооружением армии16, – то можно констатировать, что значение Индии во Второй мировой войне во многом определялось географическим фактором. Вся территория Индии со-ставляла 1 576 000 квадратных миль, ее треть занимали княжества в количест-ве 56217 с общим населением 93 189 000 человек. Имея в виду географический фактор Индии, Дж. Неру подчеркивал: «Всё, что происходит в Южной Азии, Юго-Восточной Азии, в районе Персидского залива, в Западной Азии и рай-оне Индийского океана, затрагивает Индию, и она не может не учитывать этого. Посмотрите на карту. Обратитесь к любому вопросу, касающемуся Ближнего Востока, и вы увидите, что он неизбежно затрагивает Индию. Лю-бой вопрос, касающийся Юго-Восточной Азии, не может рассматриваться без Индии. То же самое относится и к Дальнему Востоку. Ближний Восток непо-

13 Люти Г. Замечания по поводу одной из проблем британско-индийской истории к вопросу об «имперском партнерстве» в годы Первой мировой войны и после ее окончания. М., 1970, с. 1.

14 См. Эвентов Л. Я. Военная экономика Англии. М., 1946, с. 9. 15 "The British Commonwealth and Empire". N. Y., 1944, p. 5. 16 См. Sarkar J. Military History of India. Calcutta, 1960, с. 1-2. 17 См. Menon K. V. K. Why Must India Fight? L., 1940, с. 5.

Page 27: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

27

средственно не связан с Юго-Восточной Азией, но оба они связаны с Индией. Если даже вам кажется, что вы имеете дело только с одной Индией, вы неиз-бежно затрагиваете интересы других регионов»18.

Важную роль играли и основные коммуникации бассейна Индийского океана:

– северный трансиндийский путь, пролегавший между Красным морем и портами Среднего Востока, Индии и Юго-Восточной Азии;

– центральный трансиндийский путь, связывавший порты Южной Афри-ки и Юго-Восточной Азии;

– южный трансиндийский путь, пролегавший между портами Южной Африки и портами Австралии и Новой Зеландии;

– западный индийский путь, связывавший выход из Красного моря с портами Восточной и Южной Африки;

– восточный индийский путь, соединявший порты Юго-Восточной Азии с Австралией и Новой Зеландией19.

Поэтому Индийский океан представлял исключительный интерес для Великобритании, т. к. многие ее владения и страны, зависимые от нее, омыва-лись его водами. Индийский океан являлся как бы Средиземным морем Бри-танской империи. У входа в Красное море, на небольшом острове, располага-лась одна из важнейших ее военно-морских баз – Аден. Британская Индия на западе охранялась военно-морской базой Бомбея, а южная часть – крепостью Тринкомали на острове Цейлон. В Бирме находилась ещё одна база – Рангун. В Малаккском проливе – Сингапур. Сердцевиной обороны столь важного для Британии Индийского океана являлась, конечно, Индия.

Индия была важнейшим участком огромной дуги, образуемой берегами Индийского океана от Австралии до Южной Африки. По мнению английского генералитета для обороны этой дуги необходимо было обеспечить контроль или, по крайней мере, не допустить контроля со стороны потенциального про-тивника над любым буферным государством, лежавшим вблизи этой дуги20. К тому же через этот район проходили важнейшие воздушные коммуникации Британского Содружества.

Крайне важную роль играли людские резервы страны. К 1941 г. в ней проживало 388 998 000 человек, 1/5 всего населения мира21.

Людские резервы собственно Великобритании (47 млн. человек) были значительно меньшими, чем в Германии, насчитывавшей 79 млн. жителей22. Правда, защита Великобритании облегчалась ее островным положением и мощным военно-морским флотом. Кроме того, густо развитая сеть железных и шоссейных дорог давала возможность быстро сосредотачивать в угрожае-

18 Цит. по: Датт В. Внешняя политика Индии. М., 1988, с. 31–32. 19 См. «Блокада и контрблокада. Борьба на океанско-морских сообщениях во Второй

мировой войне». М., 1967, с. 74. 20 См. Кингстон-Макклори Э. Дж. Руководство войной. Анализ роли политического

руководства и высшего военного командования. М., 1957, с. 230. 21 См. «The British Commonwealth and Empire». N. Y., 1944, с. 24. 22 См. Потемкин М. П. Британская империя во Второй мировой войне. Экономико-

географический очерк. Киров, 1942, с. 10–11.

Page 28: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

28

мых местах необходимые силы, снимая их с безопасных участков. Англия к весне 1942 г. поставила под ружье, включая даже местную охрану, лишь 8,5% своего населения, в то время как в Германии к этому моменту было мобилизо-вано свыше 20% населения. Великобритания в обеих мировых войнах смогла при крайнем напряжении мобилизовать в вооруженные силы 21,6–23,3% муж-ского населения. В современных войнах такой высокий процент является пре-дельным.

Для сравнения. В Индии в период Второй мировой войны при примерной численности мужского населения в 201 млн. человек было мобилизовано 2,5 млн., примерно 1,2%23. Ясно, что огромные людские ресурсы были задейство-ваны лишь в значительно меньшей степени, чем в других странах.

Во Второй мировой войне Индия столкнулась с совершенно иными про-блемами по сравнению с теми, которые стояли перед ней во время Первой мировой. На первое место встали вопросы механизации армии и подготовки для нее квалифицированных кадров. В предыдущей войне основная угроза самой Индии исходила только с запада, теперь к этой угрозе прибавилась и возможная опасность с востока. В предыдущей войне защита морского побе-режья почти полностью лежала на Британском флоте, теперь ей самой пред-стояло сделать значительные шаги в данном направлении24.

Согласно стратегическому плану Великобритании, разработанному гене-ралом Лиделлом Гартом, индийские вооруженные силы выступали в качестве ее главного стратегического резерва25. В условиях начавшейся войны страте-гическое и геополитическое значение Индии и индийской армии для Британ-ской империи еще более возросло.

Ключевые слова: Индия, Великобритания, Вторая мировая война, Индийский океан,

военная доктрина ÚàôðÆ ØàêîÚ²ºì – ´ñÇï³Ý³Ï³Ý ³ß˳ñѳ鳽ٳí³ñáõÃÛáõÝÁ

ÐÝ¹Ï³Ï³Ý ûíÏdzÝáëÇ ßñç³ÝáõÙ ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙÇ Ý³Ëûñ»ÇÝ – Ðá¹í³ÍáõÙ Ý»ñϳ۳óíáõÙ ¿ ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³ï»ñ³½-ÙÇ Ý³Ëûñ»ÇÝ µñÇï³Ý³Ï³Ý ϳÛë»ñ³Ï³Ý å³ßïå³Ý³Ï³Ý ѳٳϳñ·áõÙ Ðݹϳëï³ÝÇ ¹»ñÁ: ´ñÇï³Ý³Ï³Ý ϳÛëñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ÐÝ¹Ï³Ï³Ý ûíÏdzÝáëÁ ÝáõÛÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÝ áõÝ»ñ, ÇÝã ØÇç»ñÏñ³Ï³Ý ÍáíÁ, áñáíÑ»ï¨ ÐÝ¹Ï³Ï³Ý ûí-ÏdzÝáëÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ñóáõÙ Ðݹϳëï³ÝÁ ³é³Ýóù³ÛÇÝ ¹»ñ áõÝ»ñ: Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·Á ÑÇÙݳϳÝáõÙ Ó¨³íáñí»É ¿ ³ß˳ñѳ-·ñ³Ï³Ý ¹ÇñùÇ ¨ ³Û¹ ·³ÕáõóÛÇÝ Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý µ³½Ù³¹³ñÛ³ ½³ñ·³óÙ³Ý ·áñ-ÍÁÝóóÇ ÑÇÙ³Ý íñ³:

γÛë»ñ³Ï³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ ¿Çݪ Íáí³ÛÇÝ Ñ³-Õáñ¹³ÏóÙ³Ý ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, ó³Ù³ù³ÛÇÝ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇ å³ßï-å³ÝáõÃÛáõÝÁ û¹³ÛÇÝ ¨ Íáí³ÛÇÝ Ñ³ñÓ³ÏáõÙÝ»ñÇó, áñÇÝ å»ïù ¿ Ù³ëݳÏó»ÇÝ ³Û¹ ϳÛëñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ·ïÝíáÕ µáÉáñ »ñÏñÝ»ñÁ: ²Ûë ³Ù»ÝÇó »ÉÝ»Éáí ¿ñ ϳ-

23 См. Тягуненко В. Л. Войны и колонии. М., 1957, с. 113. 24 См. Moreland W. H., Chatterjee A. Ch. A Short History of India From Earliest Times

to 1947. L., 1953, с. 503. 25 См. Трыканова С. А. Взгляды У. Черчилля на индийскую проблему в годы Второй

мировой войны // «Политика и экономика в прошлом и настоящем». М.–Рязань, 1998, с. 41.

Page 29: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

29

éáõóíáõÙ ²Ý·ÉdzÛÇ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ Ðݹϳëï³ÝÇ Ýϳïٳٵ: Ðݹϳëï³ÝÇ Íáí³ÛÇÝ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝÁ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿ñ ѳٳϳÛë»ñ³Ï³Ý é³½Ù³Ï³Ý Ý³í³ïáñÙÁ: ä³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï Ðݹϳëï³ÝÇ ¨ ÑÝ¹Ï³Ï³Ý µ³-ݳÏÇ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý áõ ³ß˳ñѳù³Õ³ù³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ µñÇï³Ý³-Ï³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ¿É ³í»ÉÇ Ù»Í³ó³í:

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – Ðݹϳëï³Ý, Ø»Í ´ñÇï³Ýdz, ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³-

ï»ñ³½Ù, ÐÝ¹Ï³Ï³Ý ûíÏdzÝáë, é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ· YURI MOSTYAEV – British Geostrategy in the Region of the Indian Ocean in

the Wake of the Second World War. – This article has a deal with the role of India in the system of defence of the British Empire on the eve of the Second World War. The Indian Ocean was Mediterranean Sea of the British Empire and played an important role in the defence capability of Britain. India was the heart of the English military strategy at the area of the Indian Ocean. The military doctrine of Great Britain has formed basi-cally under geographical situation and centuries-old process of development of this colonial Power.

The main tasks of the empire strategy were safeguarding of security sea communi-cations, inadmissibility of their passing to the enemy; the defence Great Britain, the main arsenal, from the air attacks; the defence of land border of the Empire. All the countries, the members of the Empire, had to take part in these tasks. All this deter-mined the military strategy of Britain to India. The defence of sea borders of India was realized by the Navy of common empire. During the war the strategic and geopolitics importance of India for the British Empire strongly increased.

Key words: India, Great Britain, the Second World War, Indian Ocean, military doctrine

Page 30: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

30

1254 Â. ÎÜøì²Ì вÚ-ØàÜÔàÈ²Î²Ü ä²Úزܲ¶ðÆ ¶Ü²Ð²îàôÂÚ²Ü Þàôðæ

²ð²Ø ÐàìвÜÜÆêÚ²Ü

ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳïáõÏ

áõß³¹ñáõÃÛ³Ý »Ý ³ñųÝÇ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ¹Çí³Ý³-·ÇïáõÃÛ³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÁ, Ù³ëݳíáñ³å»ë ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý ³ÛÝ å³Ûٳݳ·ñ»ñÁ, áñáÝù ÏÝù»É »Ý ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³Ûáó ³ñù³Ý»ñÁ Çñ»Ýó ·³-ѳϳÉáõÃÛ³Ý ÁÝóóùáõÙ:

²Ûëå»ë, ³Ý¹ñ³¹³éݳÉáí ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁª å»ïù ¿ Ýß»É, áñ 13-ñ¹ ¹³ñáõ٠ѳÛ-Ï³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùáõÙ ã³÷³½³Ýó ϳñ¨áñ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝ»ÇÝ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ¨ ÙáÝ-ÕáÉÝ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ¨ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý ÙÇç¨ ëÏëí³Í ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý³Ë-Ý³Ï³Ý ßñç³ÝÁ ë»ñïáñ»Ý ³éÝãíáõÙ ¿ âÙ³ÝϳïáõÏÇ Ý߳ݳíáñ ׳-ϳï³Ù³ñïÇÝ, áñÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í 1243 Ã.1: ²Ûë ׳ϳï³Ù³ñïáõÙ ÆÏá-ÝdzÛÇ ëáõÉóÝáõÃÛ³Ý å³ñïáõÃÛ³Ùµ ù³Õ³ù³Ï³Ý³å»ë Ýáñ Çñ³íÇ×³Ï ëï»ÕÍí»ó ÷áùñ³ëÇ³Ï³Ý ï³ñ³Í³ßñç³ÝáõÙ:

гÛïÝÇ ¿, áñ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝÁ, ëÏë»Éáí Çñ ٻͳͳí³É Ýí³×áõÙÝ»ñÁ, ·ñ³í»ó ÙÇ ß³ñù »ñÏñÝ»ñ ¨ 13-ñ¹ ¹³ñÇ 40-³Ï³Ý Ãí³Ï³Ý-Ý»ñÇÝ Ùáï»ó³í ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇÝ: ²Ýßáõßï, í»ñÁ Ýßí³Í ųٳݳϳßñç³Ýáõ٠ѳÛáó ó·³íáñáõÃÛ³Ý í»ñ-ݳ˳íÁ å»ïù ¿ ϳñáճݳñ ù³Õ³ù³Ï³Ý³å»ë ×Çßï ÏáÕÙÝáñáßí»É, ù³ÝÇ áñ ßñç³å³ïí³Í ¿ñ ÃßݳÙÇ Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ØáÝ-ÕáÉÝ»ñÇ Ñ»ï ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ѳëï³ï»Éáõ ѳñóáõÙ Ù»Í ¹»ñ ˳ճ-óÇÝ ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÇãÝ»ñÁ, áñáÝù ù³ç³ï»-ÕÛ³Ï ¿ÇÝ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ Ñ»ï Ø»Í Ð³ÛùÇ áñáß Çß˳ÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõ-ÃÛ³ÝÁ: àõëïÇ Ä¶ ¹³ñÇ 40-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³Ûáó ³ñù³ лÃáõÙ ²-Ý ¨ Ýñ³ ѳٳËáÑÝ»ñÁ áñáß»óÇÝ ½ÇÝ³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõ-ÃÛ³Ý Ù»ç ÙïÝ»É ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ Ñ»ï ¨ ѳٳå³ï³ëË³Ý ³é³ç³ñÏáí ¹ÇÙ»-óÇÝ Ýáñ Ýí³×áÕÝ»ñÇÝ2: ØÇçݳ¹³ñÛ³Ý å³ïÙÇãÝ»ñÇó ÎÇñ³Ïáë ¶³ÝÓ³-

1 î»°ë Î. ØáõóýÛ³Ý, ÎÇÉÇÏÇ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ë³ãÙ»ñáõÏáõÙ, ºñ., 2001, ¿ç 416, ¶. ØÇù³Û»ÉÛ³Ý, ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý å»ïáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ., 2007, ¿ç 316, §The Cambridge history of Iran¦, Cambridge, 1968, vol. V, ¿ç 338, §Encyclopaedia of Islam¦, vol. II, London, 1965, ¿ç 36:

2 î»°ë ÎÇñ³Ïáë ¶³ÝӳϻóÇ, ä³ïÙáõÃÇõÝ Ð³Ûáó, ºñ., 1961, ¿ç 367, êÙµ³ï êå³ñ³å»ï, î³ñ»·Çñù, ì»Ý»ïÇÏ, 1956, ¿ç 229, ¶ñÇ·áñ ²ÏÝ»ñóÇ, ä³ïÙáõÃÇõÝ í³ëÝ ³½·ÇÝ Ý»ïáÕ³ó, Ú»ñáõë³Õ¿Ù, 1970, ¿ç 22, лÃáõÙ å³ïÙÇã, ä³ïÙáõÃÇõÝ Ã³-óñ³ó, ì»Ý»ïÇÏ, 1842, ¿ç 43, §Ð³õ³ùáõÙÝ å³ïÙáõû³Ý ì³ñ¹³Ý³Û í³ñ¹³å»ïǦ, ì»Ý»ïÇÏ, 1842, ¿ç 148:

Page 31: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

31

Ï»óÇÝ Ñ»ï¨Û³É ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¿ Ù»½ ѳÕáñ¹áõÙ. §Ø»Í³Ñ³õ³ï ¨ ùñÇëïáë³ë¿ñ ³ñù³ÛÝ Ñ³Ûáó лÃáõÙ, áñ Ç ÏáÕÙ³Ýë ÎÇÉÇÏ»óõáó, Ýëï¿ñ Ç ù³Õ³ùÝ êÇë: ܳ Û³é³ç³·áÛÝ ³é³ù»³ó ½»Õµ³Ûñ Çõñ êÙµ³ï, áñ ½ûñ³-í³ñÝ ¿ñ ÝáñÇÝ, ³é Õ³Ý ¶Çáõ· ÁÝͳÛÇõù ¨ å³ï³ñ³·ûù, ¨ ¹³ñÓ³í Ç Ýٳݿ å³ïáõáí ¨ Ññáí³ñï³Ïûù ÁݹáõÝ»Éáõû³Ý¦3: êϽµÝ³Ï³Ý ßñç³-Ýáõ٠ѳÛÏ³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÏáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ·É˳íáñáõÙ ¿ñ êÙµ³ï êå³-ñ³å»ïÁ, ѳݹÇå»ó ÙáÝÕáÉ Õ»Ï³í³ñáõÃÛ³ÝÁ: ²Ûë µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³ç³ÏóáõÙ ¿ñ Ñ³Û ÇßË³Ý Ð³ë³Ý æ³É³ÉÁª ʳã»ÝÇ ï»ñÁ: ºí ³Ñ³ µ³Ý³Ï-óáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ áñáßí»ó, áñ лÃáõÙ ³ñù³Ý å»ïù ¿ ³ÝÓ³Ùµ Ù»ÏÝÇ Î³ñ³ÏáñáõÙ ¨ ѳݹÇåÇ Ø³Ý·áõ Ù»Í Ë³ÝÇÝ: гݹÇåáõÙÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í 1254 Ã., ¨ ÏÝùí»ó ÙÇ å³Ûٳݳ·Çñ, áñÁ Ñ³×³Ë ¿ ùÝÝáõÃÛ³Ý ÝÛáõà ¹³ñÓ»É å³ïÙ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç: ²Ûë Ù³ëÇÝ Ù»½ áñáß ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝ-Ý»ñ »Ý ѳÕáñ¹áõÙ ÙÇçݳ¹³ñÛ³Ý å³ïÙÇãÝ»ñÁ: êÙµ³ï êå³ñ³å»ïÁ Ù³ëݳíáñ³å»ë ѳÛïÝáõÙ ¿. §ºõ Û³ÛÝų٠ó·³õáñÝ ³é»³É ½³Ù»Ý³ÛÝ ó³ÝϳÉÇ ï»ëáÕ³ó ÁÝͳÛëÝ, ·Ý³ó ³é ˳ÝÝ Ø³Ý·áÛ ¨ Ù³ïáÛó ÝÙ³, ¨ ˳ÝÝ áõñ³Ëáõû³Ùµ ÁÝϳɳõ ½Ã³·³õáñÝ Ð»ÃáõÙ, ¨ ½ÇÝã ¨ Ëݹñ»³ó Ç Ýٳݿ ßÝáñÑ»³ó ÝÙ³, ¨ »¹ Ç ëå³ë³õáñ³ó ÇõñáÛ ³Ý¹ ó·³õáñÇÝ ·³É Û³ß˳ñÑ Çõñ ÎÇÉÇÏdz…¦4: ÆÝãå»ë ÝϳïáõÙ »Ýù, êÙµ³ï êå³ñ³å»ïÁ ß³ï Ù³Ýñ³Ù³ëÝ»ñ ãÇ Ñ³Õáñ¹áõ٠лÃáõÙ ³ñù³ÛÇ ¨ سݷáõ Ù»Í Ë³ÝÇ Ñ³Ý¹ÇåÙ³Ý Ù³ëÇÝ: ܳ å³ñ½³å»ë µ³í³ñ³ñíáõÙ ¿ Ýß»Éáí, áñ سݷáõ ˳ÝÁ ѳٳӳÛÝáõÃÛáõÝ ïí»ó лÃáõÙ ³ñù³ÛÇ ³é³ç³ñÏÝ»ñÇÝ: ò³íáù, å³ïÙÇãÁ Ñëï³Ï ãÇ ÝßáõÙ, û áñáÝù ¿ÇÝ å³Ûٳݳ·ñÇ Ï»ï»ñÁª ѻﳽá-ïáÕÝ»ñÇÝ »Ýó¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÕ»Éáí: ²Ûë å³Ûٳݳ·ñÇ Ù³ëÇÝ ËáëáõÙ ¿ ݳ¨ ¶ñÇ·áñ å³ïÙÇãÁ, Áëï áñǪ лÃáõÙ ³ñù³Ý ٻͳñí»ó ˳ÝÇ ÏáÕÙÇó, ¨ áñ ³ñù³ÛÇ µáÉáñ Ëݹñ³ÝùÝ»ñÁ µ³í³ñ³ñí»óÇÝ. §Î³ÙûùÝ ²ëïáõÍáÛ Ù»Í³ñ»ó³õ Ç Õ³Ý¿Ý: ºõ ³ñ³ñ»³É Õ³ÝÝ Ù»Í å³ïÇõ ¨ ѳñÏÇë ó·³õá-ñÇÝ Ñ³Ûáó ¨ ½³Ù»Ý³ÛÝ µ³ÝÝ Ýáñ³ Ñá·³ó Áëï ϳٳó Ýáñ³, ¨ ¹³ñÓáÛó Ù»Í áõñ³Ëáõû³Ùµ Û³ß˳ñÑÝ Çõñ¦5: »¨ ¶ñÇ·áñ å³ïÙÇãÁ ÝáõÛÝå»ë ÝßáõÙ ¿, áñ лÃáõÙ ³ñù³ÛÇ ³é³ç³ñÏÝ»ñÝ ÁݹáõÝí»É »Ý, ë³Ï³ÛÝ ÇÝãå»ë êÙµ³ïÁ, ³ÛÝå»ë ¿É ÇÝùÁ, ãÇ ÝßáõÙ, û áñáÝù ¿ÇÝ å³Ûٳݳ·ñÇ µáí³Ý¹³-ϳÛÇÝ ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ, ¨ ÁݹѳÝñ³å»ë ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³Ûáó å»ïáõÃÛáõÝÝ ³Ûë å³Ûٳݳ·ñÇ ÏÝùáõÙÇó Ñ»ïá ÇÝãåÇëÇ Ï³ñ·³íÇ×³Ï ¿ñ Ó»éù µ»ñáõÙ: ²Ûë å³Ûٳݳ·ñÇÝ ³Ý¹ñ³¹³ñÓ»É ¿ ݳ¨ ÐáíѳÝÝ»ë ¸³ñ¹»ÉÁ, áñÁ, ë³Ï³ÛÝ, Ýáñ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ãÇ Ñ³Õáñ¹áõÙ6: ØÇçݳ¹³ñÛ³Ý ÙÛáõë å³ïÙÇãÝ»ñÇó ÙdzÛÝ Ð»ÃáõÙ å³ïÙÇãÝ ¿ Çñ ³ß˳ï³Ýùáõ٠ϳñ¨áñ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ѳÕáñ¹áõ٠ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ: ²Ûë-å»ë, Ëáë»Éáí ѳÛáó ³ñù³ÛÇ ¨ سݷáõ Ù»Í Ë³ÝÇ Ù³ëÇÝ Ý³ ÝßáõÙ ¿. §Ú³ÛÝų٠ÇÝùݳϳÉÝ Â³Ã³ñ³ó ËáñÑáõñ¹ ³ñ³ñ»³É Áݹ Çß˳Ýë ¨ Áݹ ٻͳٻÍë Çõñª »ï å³ï³ë˳ÝÇ ³ñù³ÛÇÝ Ð³Ûáó. ¼³Õ³ã³Ýë ùá Û³ÝÓÝ ³éÝáõÙù. ½Çë ï³ó ÙÏñï»É, ÁÝϳɳÛó ½ùñÇëïáë³Ï³Ý ѳõ³ïë, ¨ ËݳÙ-ϳɳÛóª ½Ç ÁÝϳÉóÇÝ ³Ù»Ý³ÛÝ Ñå³ï³Ïù ÇÙ. µ³Ûó ³é³Ýó ³Ù»Ý³ÛÝ

3 ÎÇñ³Ïáë ¶³ÝӳϻóÇ, Ýßí. ³ßË., ¿ç 350: 4 êÙµ³ï êå³ñ³å»ï, Ýßí. ³ßË., ¿ç 230: 5 ¶ñÇ·áñ ²ÏÝ»ñóÇ, Ýßí. ³ßË., ¿ç 314: 6 î»°ë ÐáíѳÝÝ»ë ¸³ñ¹»É, ijٳݳϳ·ñáõÃÇõÝ Ð³Ûáó, ê. ä»ï»ñµáõñ·, 1891, ¿ç 17:

Page 32: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

32

µéÝáõû³Ý: Àëï »ñÏñáñ¹Çݪ ˳ճÕáõÃÇõÝ ÉÇóÇ Ç Ù¿ç Ù»ñ ¨ Ó»ñ ÙßïÝç»-ݳõáñª íݳëáÕ³Ï³Ý ¨ å³ßïå³ÝáճϳÝ: ÜáõÛÝå»ë ϳÙÇÙù, ½Ç ³Ù»-ݳÛÝ »Ï»Õ»óÇù ùñÇëïáÝ¿Çóª »Ï»Õ»ó³Ï³Ýù ¨ ³ß˳ñѳϳÝù í³Û»É»ë-ó»Ý Ç ßÝáñÑë ³½³ïáõû, ¨ áã áù ÇßË»ëó¿ Ý»Õ»É ½Ð³Ûë: ¼ëµ »ñÏÇñÝ »Ã¿ ϳñ³ëóáõáõùª ³ÝÓ³Ùµ Û³ñ·»ëóáõù, ³ÛÉ ù³Ý½Ç Ù»ù Û³ÛɅ³óñù ½³Ù»-ݳÛÝ Ó»éÝïáõÃÇõÝ ³ñ³ëó»Ý гÛáó. ¨ ½³ß˳ñÑë áñ ë»÷³Ï³Ý »Ý гÛáó, ϳÙÇÙù ½Ç ³ÝÛ³å³Õ ï³óÇÝ Ýáó³ ³Ý¹ñ¿Ý. ¨ ¨ë Ññ³Ù³Û»Ùù ½Ç, ³Ù»Ý³Û-ÝÇõ ³Ùñáóù ¨ »ñÏÇñÝ ½áñë ³é³ù, ï³óÇÝ ³ñù³ÛÇÝ Ð³Ûáó Ç å³ßïå³-ÝáõÃÇõÝ Ð³Û³ëï³Ý ³ß˳ñÑÇ ³é³ÝÓÇÝ ßÝáñÑÇõ¦7:

²ÛëåÇëáí, »Ã» íëï³Ñ»Ýù лÃáõÙ å³ïÙÇãÇ íϳÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ³å³ سݷáõ ˳ÝÁ ó³ÝÏáõÃÛáõÝ ¿ ѳÛïÝ»É ÙÏñïí»É: ²Ûë ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÁ ÙÛáõë å³ïÙÇãÝ»ñÇ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿, ÇÝãÝ ¿É ϳëϳͻÉÇ ¿ ¹³ñÓÝáõÙ ³Û¹ ï»Õ»ÏáõÃÛ³Ý Ñ³í³ëïÇáõÃÛáõÝÁ: ÊݹÇñÝ ³ÛÝ ¿, áñ лÃáõÙ å³ïÙÇãÁ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ ç»ñÙ å³ßïå³ÝÝ ¿ñ, ¨ Ñݳñ³íáñ ¿, áñ ·»ñ³·Ý³-ѳï»É ¿ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇÝ: Àëï ³Û¹Ùª ųٳݳϳÏÇó ѻﳽáïáÕÝ»ñÇó ¶. ØÇù³Û»ÉÛ³ÝÁ, ãíëï³Ñ»Éáí ³Ûë ï»Õ»ÏáõÃÛ³ÝÁ8, ·ïÝáõÙ ¿, áñ »Ã» ÝÙ³Ý µ³Ý ÉÇÝ»ñ, ³å³ ³Û¹ Ù³ëÇÝ èáõµñáõùÁ ÏÇٳݳñ, ù³ÝÇ áñ ÎÇÉÇÏdzÛÇó í»ñ³¹³éݳÉÇë ݳ Îáëï³Ý¹ÇÝÇó ï»Õ»Ï³ó»É ¿ñ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ Ñ»ï ѳÛáó ³ñù³ÛÇ ¹Çí³Ý³·Çï³Ï³Ý µ³Ý³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, ¨ ³Û¹åÇëÇ Ï³ñ¨áñ ÷³ëïÁ, ÇÝãåÇëÇÝ Ù»Í Ë³ÝÇ ÙÏñïí»Éáõ ó³ÝÏáõÃÛáõÝÝ ¿ñ, Îáë-ï³Ý¹ÇÝÁ ÏѳÕáñ¹»ñ èáõµñáõùÇÝ9: ØÏñïáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÁ ϳëϳÍÇ ï³Ï ¿ ³éÝáõ٠ݳ¨ Î. Øáõó ý Û³ÝÁ10: ä³Ûٳݳ·ñáõÙ ËáëíáõÙ ¿ñ ݳ¨ »ñÏáõ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ë³Õ³ÕáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»Éáõ Ù³ëÇÝ, áñÁ ß³ï ϳñ¨áñ ¿ñ: ´³óÇ ³Û¹, »Ï»Õ»óÇÝ, Ñá·¨áñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ß-˳ñѳϳÝÝ»ñÁ å»ïù ¿ ³½³ï ÉÇÝ»ÇÝ, ¨ áã áù ãå»ïù ¿ ݻջñ г۳ë-ï³Ý ³ß˳ñÑÁ: ä³Ûٳݳ·ñÇ ³Ûë Ï»ïÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ ³å³Ñáí»Éáõ ¿ñ Çñ ÇÝùÝáõñáõÛÝáõÃÛáõÝÁ: ÐÇ-ß³ñÅ³Ý ¿ ݳ¨ ³ÛÝ ÙÇïùÁ, ѳٳӳÛÝ áñǪ ÐáõɳíáõÝ å»ïù ¿ ·ñ³í»ñ êáõñµ »ñÏÇñÁ ¨ ³ÛÝ í»ñ³¹³ñÓÝ»ñ ùñÇëïáÝ۳ݻñÇÝ: ²Ûëï»Õ лÃáõÙ å³ïÙÇãÁ ÷áñÓáõÙ ¿ óáõÛó ï³É, áñ ѳÛÏ³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÏáõÃÛ³Ý Ëݹ-ñ³Ýùáí ÙáÝÕáÉÝ»ñÁ áñáᯐ ¿ÇÝ ·ñ³í»É êáõñµ »ñÏÇñÁ, ë³Ï³ÛÝ ³ÛÝ íëï³-ÑáõÃÛáõÝ ãÇ Ý»ñßÝãáõÙ, ù³ÝÇ áñ ÙáÝÕáÉ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ ÐáõɳíáõÝ í³Õáõó ¿ñ Íñ³·ñ»É ·ñ³í»É гɻåÁ, ºñáõë³Õ»ÙÁ ¨ ëÇñÇ³Ï³Ý Ý³í³Ñ³Ý·Çëï-Ý»ñÁª ²é³ç³íáñ ²ëdzÛÇ Ñ³ñáõëï »ñÏñÝ»ñÇ ³é¨ïñ³Ï³Ý ׳ݳå³ñÑÝ»-ñÇ íñ³ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ ïÇñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ ѳëï³ï»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: γñ-ÍáõÙ »Ýù, áñ ѳÛÏ³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÏáõÃÛ³Ý Ýå³ï³ÏÁ å³ñ½³å»ë ½áõ-·³¹Çå»É ¿ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý Íñ³·ñ»ñÇÝ, ÇëÏ Ð»ÃáõÙ å³ïÙÇãÝ ¿É ÷áñÓ»É ¿ û·ïí»É ³Û¹ ÇñáÕáõÃÛáõÝÇó: ²Û¹ Ù³ëÇÝ Çñ ï»ë³Ï»ïÝ ¿ ѳÛï-Ýáõ٠ݳ¨ ²ßáï ÐáíѳÝÝÇëÛ³ÝÁ, Áëï áñǪ лÃáõÙ å³ïÙÇãÇ ³Ûë ѳí³ë-ïdzóáõÙÝ»ñÇ å³ïÙ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÁ ËÇëï ϳëϳͻÉÇ ¿, ÇëÏ ¹ñ³Ýó Ñ»-ï³åݹ³Í ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇïáõÙÁª ËÇëï ³Ïݵ³Ë11: Þ³ñáõݳϻÉáí Çñ

7 лÃáõÙ å³ïÙÇã, Ýßí. ³ßË., ¿ç 43-44: 8 î»°ë ¶. ØÇù³Û»ÉÛ³Ý, Ýßí. ³ßË., ¿ç 318: 9 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ: 10 î»°ë Î. ØáõóýÛ³Ý, Ýßí. ³ßË., ¿ç 423: 11 î»°ë ². ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý, ¸ñí³·Ý»ñ Ñ³Û ³½³ï³·ñ³Ï³Ý ÙïùÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý,

Ñ. ², ºñ., 1957, ¿ç 175:

Page 33: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

33

ËáëùÁª Ñ»ÕÇݳÏÁ ÝßáõÙ ¿, áñ ³ÛÝ ·ñí»É ¿ å³å³Ï³Ý ÐéáÙÇ å³ïí»ñáí: àõëïÇ ³Ûë ³Ù»ÝÁ ³Ýå»ïù ¿ áñå»ë å³ïÙáõÃÛáõÝ, åÇï³ÝǪ áñå»ë É»-·»Ý¹12: ¸Åí³ñ ¿ ѳٳӳÛÝ»É Ñ»ÕÇݳÏÇ ³Ûë åݹٳÝÁ: »¨ Ñݳñ³íáñ ¿ лÃáõÙ å³ïÙÇãÇ »ñÏáõÙ áñáß ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ã³÷³½³Ýóí³Í »Ý, ë³-ϳÛÝ Ýñ³ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ áõÝÇ å³ïÙ³·Çï³Ï³Ý ϳñ¨áñ Ý߳ݳÏáõ-ÃÛáõÝ: ²Û¹ ¿ íϳÛáõÙ ³ÛÝ ÷³ëïÁ, áñ лÃáõÙ å³ïÙÇãÁ íëï³Ñ»ÉÇ ³ÕµÛáõñ ¿ ѳٳñíáõÙ áã ÙdzÛÝ Ñ³Û³·ÇïáõÃÛ³Ý, ³ÛÉ Ý³¨ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³ïÙ³-·ÇïáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó: ö³ëïáñ»Ý, ³Ûë ËáëïáõÙáí سݷáõ ˳ÝÁ óáõÛó ¿ñ ï³ÉÇë Çñ ѳñ·³ÝùÁ ¨ ѳí³ï³ñÙáõÃÛáõÝÁ ùñÇëïáÝÛ³ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇÝ ¨ Ù³ëݳíáñ³å»ëª ѳۻñÇÝ: ²Ýßáõßï, ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõ-ÃÛ³ÝÁ ß³ï Ó»éÝïáõ ¿ñ ݳ¨ ³ÛÝ Ï»ïÁ, áñ г۳ëï³ÝÇó ½³íÃí³Í ³Ùñáó-Ý»ñÁ ¨ ï³ñ³ÍùÝ»ñÁ å»ïù ¿ í»ñ³¹³ñÓí»ÇÝ Ñ³Û»ñÇÝ:

²ÛëåÇëáí å»ïù ¿ Ýß»É, áñ 1254 Ã. ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ÇñÁ ã³÷³½³Ýó ß³Ñ»Ï³Ý ¿ñ ѳۻñÇ Ñ³Ù³ñ: ÊݹÇñÝ ³ÛÝ ¿, áñ ÙáÝÕáÉÝ»ñÁ ¹»åÇ ²ñ¨Ùáõïù ϳï³ñ»ÉÇù ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï å»ïù ¿ áõݻݳ-ÛÇÝ Çñ»Ýó ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÁ, áñáÝù ϳñáÕ ¿ÇÝ ß³ï ѳñó»ñáõÙ û·Ý»É: ºí ѻﳷ³ ï³ëݳÙÛ³ÏÝ»ñÇ ÷áñÓÁ óáõÛó ïí»ó, áñ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý ÙÇ ß³ñù ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ °̈ ½ÇÝ³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝ ¿ñ áõÝ»ÝáõÙ, ¨° Çñ å»ïáõÃÛ³Ý ï³ñ³ÍùÝ ¿ñ ïñ³Ù³¹-ñáõÙ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇÝ, ¨° ѳ·áõëï áõ ëÝݹ³Ùûñù Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙ Ýñ³Ýó: ÆëÏ »ñµ ëÇñÇ³Ï³Ý ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ïª 1259-1260, 1280-1281, 1299-1303 ÃÃ. ¹³ßݳÏÇóÝ»ñÇ ½áñù»ñÁ å³ñïí»Éáí ݳѳÝçáõÙ ¿ÇÝ, ÷³ëïáñ»Ý ïáõÅáõÙ ¿ñ ÙdzÛÝ ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÁ, ù³ÝÇ áñ Ù»Ý-Ù»Ý³Ï ¿ñ ÙÝáõ٠ѳñ¨³Ý ¨ Ù³ÑÙ»¹³Ï³Ý ÃßݳÙÇÝ»ñÇ ¹»Ù:

²ÛÅÙ ï»ëÝ»Ýù, û ÇÝãåÇëÇ ï»ë³Ï»ïÝ»ñ Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ·Ç-ï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç:

ä³ïÙ³·ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ Ù³ëÇÝ ùÝݳñ-ÏáõÙÝ»ñÁ ëÏëí»É »Ý ¹»é¨ë 18-ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç»ñÇó: ì»ñáÝßÛ³É ËݹñÇ Ù³-ëÇÝ ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù Ëáë»É ¿ ØÇù³Û»É â³ÙãÛ³ÝóÁ13: лÕÇݳÏÁ, û·ïí»Éáí ÙÇ ß³ñù ϳñ¨áñ ëϽµÝ³ÕµÛáõñÝ»ñÇó, ϳñáÕ³ó»É ¿ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ù³Ýñ³-Ù³ëÝáñ»Ý Ý»ñϳ۳óÝ»É Ð»ÃáõÙ ³ñù³ÛÇ áõÕ¨áñáõÃÛáõÝÁ ØáÝÕáÉdz, Ýñ³ ѳݹÇåáõÙÁ سݷáõ Ù»Í Ë³ÝÇ Ñ»ï, ÇÝãå»ë ݳ¨ Ýñ³Ýó ÙÇç¨ ÏÝùí³Í ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ÇñÁ, ë³Ï³ÛÝ, ·Çï³Ïó»Éáí ËݹñÇ µ³ñ¹áõ-ÃÛáõÝÁ, ½»ñÍ ¿ Ùݳó»É ·Ý³Ñ³ï³Ï³Ý ï³Éáõó: 19-ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç»ñÇÝ Ô¨áݹ ²ÉÇß³ÝÁ Ññ³ï³ñ³Ï»ó Çñ §êÇëáõ³Ý¦ ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ, áõ û¨ ³Ûëï»Õ Ï³Ý µ³Ù³ÃÇí ϳñ¨áñ ËݹÇñÝ»ñÇ Ù»Ïݳµ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñ ÎÇÉÇ-ÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ù³ëÇÝ, Ëáõë³÷áõÙ ¿ ³Û¹ ËݹñÇ Ù³ëÇÝ ï»ë³Ï»ï ѳÛïÝ»Éáõó14: 20-ñ¹ ¹³ñÇ ëϽµÇÝ Çñ»Ýó ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³ãùÇ ÁÝÏ³Ý Î. ´³ëÙ³çÛ³ÝÁ ¨ Ø. úñÙ³ÝÛ³ÝÁ: ²Ûëå»ë, Î. ´³ëÙ³çÛ³ÝÇ ·ñùáõÙ ÁݹѳÝñ³å»ë ÑÇß³ï³Ïí³Í ã¿ ³Ûë ³ß˳ïáõÃÛáõÝÁ15, ÇëÏ ³Ñ³ Ø. úñ-Ù³ÝÛ³ÝÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ù³Ýñ³Ù³ëÝáñ»Ý ¿ Ý»ñϳ۳óÝáõ٠ѳÛ-ÙáÝÕáɳ-

12 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ: 13 î»°ë Ø. â³ÙãÛ³Ýó, гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, Ñ. ¶, ºñ., 1984, ¿ç 248-249: 14 î»°ë Ô. ²ÉÇß³Ý, êÇëáõ³Ý, ì»Ý»ïÇÏ, 1885, ¿ç 451: 15 î»°ë Î. ´³ëÙ³×»³Ý, È»õáÝ º ÈáõëÇÝ»³Ý, ì»ñçÇÝ Ã³·³õáñ ѳÛáó, ä³ñÇë,

1908, ¿ç 12-13 :

Page 34: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

34

Ï³Ý å³Ûٳݳ·ÇñÁ, ë³Ï³ÛÝ Ó»éÝå³Ñ ¿ ÙÝáõÙ ·Ý³Ñ³ï³Ï³Ý ï³Éáõó16: гÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ ·Ý³Ñ³ïáõÃÛ³Ý ßáõñç ùÝݳñÏáõÙÝ»-

ñÁ ß³ñáõݳÏí»óÇÝ Ý³¨ 20-ñ¹ ¹³ñÇ »ñÏñáñ¹ Ï»ë»ñÇÝ: ²ëå³ñ»½ »Ï³Ý ÙÇ ËáõÙµ ·ÇïݳϳÝÝ»ñ, áñáÝù Çñ»Ýó ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ áñáß³ÏÇ ·Ý³Ñ³ï³Ï³Ý »Ý ïí»É ùÝݳñÏíáÕ ËݹñÇÝ:

лﳽáïáÕÝ»ñÇó ê. ´áéݳ½Û³ÝÁ17, Â. ´á»Û½Á18 ¨ ². êáõùdzëÛ³-ÝÁ19 ϳñÍáõÙ »Ý, áñ 1254 Ã. ¹³ßÇÝù ¿ ÏÝùí»É лÃáõÙ ³ñù³ÛÇ ¨ سݷáõ Ù»Í Ë³ÝÇ ÙÇç¨: سëݳ·»ïÝ»ñÇ »ñÏñáñ¹ ËáõÙµÁª ¶. ØÇù³Û»ÉÛ³ÝÁ20, ¸. Îáñáµ»ÛÝÇÏáíÁ21, È. ´³µ³Û³ÝÁ22 ¨ Ø. γݳñÁ23 ·ïÝáõÙ »Ý, áñ ÏÝùí»É ¿ñ å³Ûٳݳ·Çñ »ñÏáõ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨, áñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ Ñ³Ûáó ó·³-íáñáõÃÛáõÝÁ ¹³ñÓ»É ¿ñ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇÝ »Ýóϳ ϳ٠Ñå³ï³Ï: ÆÝùÝÁëï-ÇÝùÛ³Ý Ñ³ëϳݳÉÇ ¿, áñ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ Ñ»ï ¹³ßÇÝù ÏÝù»ÉÁ, ÇëÏ ÙÛáõë ÏáÕ-ÙÇó ¿É »ÝóϳÛáõÃÛáõÝÁ ϳ٠Ñå³ï³ÏáõÃÛáõÝ ÁݹáõÝ»ÉÁ µ³í³Ï³Ý³ã³÷ ï³ñµ»ñ ϳñ·³íÇ׳ÏÝ»ñ ¿ÇÝ »Ýó¹ñáõÙ ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Ù³ñ: ²Ûë ËݹñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É ï»ë³Ï»ï ѳÛïÝ»É ¿ ݳ¨ ´. ÞåáõÉ»ñÁ, áñÁ ͳÛ-ñ³Ñ»ÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ÁÝÏÝ»Éáí, ÝßáõÙ ¿, áñ ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÁ ÙÇ Ý³-ѳݷ ¿ñ, áñÁ ÙïÝáõÙ ¿ñ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý ï»ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙÇ Ù»ç24: ²ÏÝѳÛï ¿, áñ ´. ÞåáõÉ»ñÇ Ï³ñÍÇùÁ ß³ï Ñ»éáõ ¿ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó, ¨ å»ïù ã¿ Éáõñç ÁݹáõÝ»É:

ì»ñ³¹³éݳÉáí µáõÝ ËݹñÇݪ Ýß»Ýù, áñ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³-íáñáõÃÛáõÝÁ ãÇ »Õ»É ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ ÑÉáõ Ñå³ï³ÏÁ, ë³Ï³ÛÝ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³-Ý³Ï å»ïù ¿ ÷³ëï»É, áñ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ¨ ÙáÝÕá-É³Ï³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý ÙÇç¨ Çñ³í³Ñ³í³ë³ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ßÇÝù ¿É ãÇ »Õ»É, ³ÛÉ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ ¹³ñÓ»É ¿ ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ Ïñïë»ñ ¹³ß-ݳÏÇóÁª å³ñï³íáñí»Éáí Ù³ëݳÏó»É ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ ¨ Ýñ³Ýó ¹³ßݳÏÇóÝ»-ñÇ ³å³·³ ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇÝ ¹»åÇ êÇñdz: ´³Ûó ¹ñ³ ÷á˳ñ»Ý ѳÛϳ-Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ ëï³ó»É ¿ ÙÇ ß³ñù ³é³í»ÉáõÃÛáõÝÝ»ñ:

1. ØáÝÕáÉ³Ï³Ý ½áñù»ñÁ ã¿ÇÝ ÙïÝ»Éáõ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³-íáñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÁ:

2. ØáÝÕáÉÝ»ñÝ û·Ý»Éáõ ¿ÇÝ Ñ³Û»ñÇÝ ûï³ñ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³ñÓ³-ÏáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï:

3. ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³Û ³é¨ïñ³Ï³ÝÝ»ñÇÝ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ñ ÁÝÓ»é-íáõÙ ³é¨ïáõñ ³Ý»Éáõ ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý É³Ûݳͳí³É ϳÛëñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³Ý-Ý»ñáõÙ:

16 î»°ë Ø. úñÙ³ÝÛ³Ý, ²½·³å³ïáõÙ, Ñ. ´, ¾çÙdzÍÇÝ, 2001, ëÛáõÝ 1924-1930: 17 î»°ë ê. ´áéݳ½Û³Ý, ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÎÇÉÇÏÛ³Ý Ñ³Û-

Ï³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝáõÙ 13-14-ñ¹ ¹³ñ»ñáõÙ, ºñ., 1973, ¿ç 33: 18 î»°ë T. Boase, The Cilician kingdom of Armenia, London, 1978, ¿ç 25: 19 î»°ë ². êáõùdzëÛ³Ý, ÎÇÉÇÏdzÛÇ å»ïáõÃÛ³Ý ¨ Çñ³íáõÝùÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ.,

1978, ¿ç 76-77: 20 î»°ë ¶. ØÇù³Û»ÉÛ³Ý, Ýßí. ³ßË., ¿ç 318: 21 î»°ë Коробейников Д. Византия и государство Ильханов в 13-м – начале 14-го вв. Сис-

тема внешней политики империи. Византия между Западом и Востоком. СПб., 2001, ¿ç 441: 22 î»°ë È. ´³µ³Û³Ý, г۳ëï³ÝÇ ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý å³ï-

ÙáõÃÛáõÝÁ 13-14-ñ¹ ¹³ñ»ñáõÙ, ºñ., 1964, ¿ç 211: 23 î»°ë M. Canard, Le Royaume d Armenie-Cilicie et les Mamelouks jusqau traite de 1285,

Revue des Etudes Armeniennes, T. 4, Paris, 1967, ¿ç 217-218: 24 î»°ë B. Spuler, The Muslim World, Part 2, Leiden, 1960, ¿ç 27:

Page 35: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

35

4. ÎÇÉÇÏÇ³Ý ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ñ ÙÝ³É ³ÝÏ³Ë Ã³·³íáñáõÃÛáõÝ, Ýñ³ ³ñù³Ý»ñÁ ÉÇáíÇÝ ïÝûñÇÝáõÙ ¿ÇÝ »ñÏñÇ Ý»ñùÇÝ ÏÛ³ÝùÁ, Çñ»Ýù ¿ÇÝ ³½³-ïáñ»Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ѳëï³ïáõÙ ÇÝãå»ë ²ñ¨»ÉùÇ, ³ÛÝå»ë ¿É ²ñ¨ÙáõïùÇ ß³ï »ñÏñÝ»ñÇ Ñ»ï: ²Û¹ Ù³ëÇÝ ¿ íϳÛáõ٠ݳ¨ èáõµñáõùÁ, áñÁ ѳÕáñ¹áõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³ÉÁ. §Ø³Ý·áõ ˳ÝÁ Ýñ³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ïí»ó, áñ-å»ë½Ç áã ÙÇ ¹»ëå³Ý áïù ã¹ÝÇ Ýñ³ »ñÏÇñÁ¦25: гí³Ý³µ³ñ ËáëùÝ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ ¿, áñ ÙáÝÕáÉ Ë³Ý»ñÇ å³ßïáÝ۳ݻñÁ ãå»ïù ¿ ÙïÝ»ÇÝ ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ï³ñ³ÍùÁ: ºí ³Ûë íϳÛáõÃÛáõÝÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ¹Ç-ï»É áñå»ë ÙáÝÕáÉÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ÎÇÉÇÏdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý ×³Ý³ãáõÙ:7

АРАМ ОГАНЕСЯН – К оценке армяно-монгольского договора 1254 года. – Оценка армяно-монгольского договора 1254 г. – одна из главных задач, стоящих перед историком Киликийского армянского царства. В статье речь идёт о време-ни, когда, захватив ряд стран, монголы вплотную приблизились к границе Кили-кийской Армении. Рассмотрены поездка царя Хетума в Монголию и его перегово-ры с великим ханом Мангу. Подробно описаны источники, проливающие свет на договор 1254 г. В заключение вкратце охарактеризованы современные исследова-ния по данному вопросу.

Ключевые слова: Хетум, Киликия, оценка, царство, договор, Смбат, мнения, ис-

точник ARAM HOVHANNISYAN – On Evaluation of the Treaty Between the Cilician

King Hetum I and Great Ilkhan of Mangu Signed in 1254. – The estimation of Arme-nian-Mongol Contract in 1254 is one of the main problems of the history of Armenia. We have represented in the work how the Mongols conquered many countries and came to the borders of Kilikia. We have mentioned about the travelling of king Hetum and his negotiations with khan Mangu. We have thoroughly presented the sources of informa-tion about the contract in 1254. At the end of the work we have presented the estima-tions of different scientists concerning the problem mentioned above. Fot that we have combined the views of various investigators mentioning our point of view as well.

Key words: Hetum, Cilicia, evaluation, author, kingdom, treaty, аrticle, country, Smbat,

view, source, Armenian king

25 §àõÕ»·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ àõÇÉÛ³Ù èáõµñáõùÇ (1253-1255)¦, ²ÕµÛáõñÝ»ñ г۳ëï³ÝÇ

¨ ²Ý¹ñÏáíϳëÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý, Ñ. ², Ķ-ļ ¹³ñ»ñ, ϳ½Ù»óª Ð. гÏáµÛ³ÝÁ, ºñ., 1932, ¿ç 26:

Page 36: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

36

βܲÜò ø²Ô²ø²òƲì²ð²Î²Ü ܺðβڲòì²ÌàôÂÚ²Ü ÐÆØܲÊܸÆðܺðÀ ÐÐ-àôØ

²Þàî ²Èºøê²ÜÚ²Ü

ø³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹³Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý Å³-

ٳݳϳÏÇó å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ³é³Ýóù³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ Ð³Û³ë-ï³Ýáõ٠ϳݳÝó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó ѳí³ë³ñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ѳ-í³ë³ñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÁ, áñÇ ³ñ¹Ûáõ-ݳí»ï Çñ³Ï³Ý³óáõÙÁ ½·³ÉÇáñ»Ý å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ³-é³ç³íáñ ÷áñÓÇ ï»Õ³Ûݳóٳٵ áõ ·Çï³Ï³Ýáñ»Ý Ùß³Ïí³Í ·áñÍÁÝÏ»-ñ³ÛÇÝ Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ý»ñ¹ñٳٵ: ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³-ï³Ï³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ýáñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ëï»ÕÍáõÙ Ñ³Û Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³-ÍáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ¨ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ¹ÇëÏáõñëÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ϳݳÝó Ç-ñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ùµ ½µ³ÕíáÕ ù³-Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ:

лïËáñÑñ¹³ÛÇÝ »ñÏñÝ»ñÇ Ñ³ë³ñ³Ï³·ÇïáõÃÛ³Ý Ù»ç ·»Ý¹»ñ³·Ç-ïáõÃÛáõÝÁ (genderology, гендерология) ¨ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ áõëáõÙݳëÇñáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÁ (gender studies, гендерные исследования)1 ÙÇç¹ÇëóÇåÉÇݳñ Ýáñ áõÕÕáõÃÛáõÝ »Ý, áñáÝù ¹Çï³ñÏáõÙ »Ý ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÝ áõ Ùá¹»ÉÝ»ñÁ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý, ù³Õ³ù³Ï³Ý ¨ Ñá·¨áñ-Ùß³ÏáõóÛÇÝ áÉáñïÝ»ñáõÙ: ²Ûë ѳٳï»ùëïáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·»Ý¹»ñ³·ÇïáõÃÛáõÝÝ áõëáõÙݳëÇñáõÙ ¿ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ùß³ÏÙ³Ý ¨ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÑÇÙݳ-ËݹÇñÝ»ñÁ, ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÁ, ù³Õ³ù³-Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ѳÝñ³ÛÇÝ áñáßáõÙÝ»ñÇ ÁݹáõÝ-Ù³Ý ¨ ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñáõ٠ϳݳÝó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó ѳí³-ë³ñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ѳí³ë³ñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³Ý ÁÝ-óó³Ï³ñ·»ñÁ:

ÐÐ å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý ¨ ï»Õ³Ï³Ý ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñ-ÙÇÝÝ»ñáõÙ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ³é³ÝÓݳѳïáõÏ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ ¿ ëï³Ýáõ٠ϳݳÝó Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ Ï³ñ·³-

1 ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë Richardson D., Conceptualizing gender, in: Introducing Gender & Women’s Studies: Edited by D. Richardson and V. Robinson. Palgrave Macmillan, 2007, ¿ç 3-17, Lichtenstein D., Interdisciplinarity, in: Rethinking Women’s and Gender Studies: Edited by C. M. Orr, A. Braithwaite and D. Lichtenstein. Routledge, 2011, ¿ç 34-59, Women’s Realities, Women’s Choices: An Introduction to Women’s and Gender Studies: Edited by S. Chinn, L. M. Alcoff, J. N. Brown and F. Denmark. Oxford University Press, 2014, ¿ç 19-24, 104-116, "Гендерология и феминология. Учебное пособие". Владивосток, 2005, ¿ç 113-118, "Гендерология и феминология: Учебное пособие". М., 2009, ¿ç 34-57 ¨ áõñÇßÝ»ñ:

Page 37: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

37

íáñáõÙÁ, áñÁ ·É˳íáñ³å»ë å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ù³Õ³-ù³Ï³Ý ÏÛ³Ýùáõ٠ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ: ø³-Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³Ïáõ٠ϳݳÝó ù³Õ³ù³Ï³Ý ³-é³çÝáñ¹áõÃÛ³Ý Ï³Û³óáõÙÁ ϳñáÕ ¿ ëáóÇ³É³Ï³Ý »ñÏËáëáõÃÛ³Ý ÙÇç³-í³Ûñ ëï»ÕÍ»É µ³½Ù³µÝáõÛà ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:

¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ý»ñå»ï³Ï³Ý ÑÇÙݳ-Ï³Ý ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÝ »Ýª ÐÐ ²ÝϳËáõÃÛ³Ý Ñéã³Ï³·ÇñÁ, ÐÐ ê³Ñٳݳ¹-ñáõÃÛáõÝÁ, ÐÐ-áõ٠ϳݳÝó íÇ׳ÏÇ µ³ñ»É³íÙ³Ý ¨ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç Ýñ³Ýó ¹»ñÇ µ³ñÓñ³óÙ³Ý 2004-2010 ÃÃ. ³½·³ÛÇÝ Íñ³·ÇñÁ ¨ ¹ñ³ ÙÇçá-ó³éáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï³óáõÛóÁ (Áݹ. 08.04.2004 Ã.), ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·Á (Áݹ. 11.02.2010 Ã.), §Î³Ý³Ýó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹-ϳÝó ѳí³ë³ñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ѳí³ë³ñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³å³-ÑáíÙ³Ý Ù³ëÇݦ ÐÐ ûñ»ÝùÁ (Áݹ. 20.05.2013 Ã.): ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³-ñáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ý»ñå»ï³Ï³Ý ÁÝóó³Ï³ñ·»ñÇ Ï³Û³óÙ³Ý ³éáõ-Ùáí ³é³ÝÓݳѳïáõÏ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ ÐÐ í³ñã³å»ïÇÝ ÏÇó ϳ-ݳÝó ËáñÑáõñ¹Á, áñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÝ »Ý ϳݳÝó ÑÇÙݳѳñó»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý áõÕÕáõÃÛ³Ùµ ϳï³ñíáÕ ³ß˳ï³ÝùÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙÁ ¨ ϳ-ݳÝó Çñ³í³Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ª §Àݹ¹»Ù ·»Ý-¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃ۳ݦ ³½·³ÛÇÝ Íñ³·ñÇ Ùß³ÏÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ëï»ÕÍí³Í ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý ¹»Ù å³Ûù³ñÇ ÙÇç·»ñ³ï»ëã³Ï³Ý ѳÝÓݳÅáÕá-íÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ2:

¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·áõÙ ³Ùñ³·ñí³Í »Ý г۳ëï³ÝáõÙ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÑÇÙݳ-Ï³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÁ, áñáÝóÇó »Ýª ù³Õ³ù³ódzí³ñáõÃÛáõÝÁ, ѳñ·³ÝùÁ, ѳݹáõñÅáճϳÝáõÃÛáõÝÁ, Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Áݹ-ɳÛÝáõÙÁ, Çñ³í³Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíáõÙÁ, ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ³ÝÓ-Ý³Ï³Ý ¨ ѳÝñ³ÛÇÝ ß³Ñ»ñÇ Ý»ñ¹³ßݳϻóáõÙÁ, ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍÁÝÏ»-ñáõÃÛáõÝÁ, å»ï³Ï³Ý ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ß³ñáõݳϳϳ-ÝáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³é³ç³¹»Ù ÷áñÓÇ Ý»ñ¹ñáõÙÁ3: γñ¨áñ ¿ ݳ¨ ³ÛÝ Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ, áñ ³Ûë ѳۻó³Ï³ñ·áõ٠ϳݳÝó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó ѳí³-ë³ñ Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛáõÝÁ ¹Çï³ñÏí³Í ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ï³ÛáõÝ ½³ñ-·³óÙ³Ý ¨ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý í»ñ³÷áËáõÙÝ»ñÇ ³å³ÑáíÙ³Ý, ù³Õ³-ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÇ ¨ §Ñ³Ý¹áõñÅáÕ³Ï³Ý ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ »ñÏËáëáõ-ÃÛ³Ý Ó¨³íáñٳݦ4 ѳٳï»ùëïáõÙ:

гßíÇ ³éÝ»Éáí г۳ëï³ÝáõÙ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ùß³ÏÙ³Ý ¨ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ³é³çݳѻñÃáõÃÛáõÝÝ»ñÁª §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³-ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ Íñ³·ñáõÙ¦5 ¨ §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý

2 î»°ë ÐÐ ³ß˳ï³ÝùÇ ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý Ñ³ñó»ñÇ Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý å³ßïáݳ-Ï³Ý Ï³Ûùª http://www.mlsa.am/home/index.php?menu_id=77&child_id=545&code_id=662

3 î»°ë §¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ·¦ (гí»Éí³Í ÐРϳé³-í³ñáõÃÛ³Ý 2010 Ã. ÷»ïñí³ñÇ 11-Ç № ³ñӳݳ·ñ³ÛÇÝ áñáßÙ³Ý), // http://www.gov.am/ u_files/file/kananc-xorh/Gender-hayecakarg.pdf

4 ÜáõÛÝ ï»ÕáõÙ: 5 §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ Íñ³·Çñ¦ (гí»Éí³Í № 1 ÐРϳé³-

í³ñáõÃÛ³Ý 2011 Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Ç ÝÇëïÇ № 23 ³ñӳݳ·ñ³ÛÇÝ áñáßÙ³Ý), // http://www. gov.am/u_files/file/kananc-xorh/Ynddem%20brnutyan%202011-2015%20programm(1).pdf

Page 38: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

38

2011-2015 ÃÃ. é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³·ñáõÙ¦6 ³Ùñ³·ñí³Í ÁÝóó³Ï³ñ-·»ñÇ Ñ»ï¨áÕ³Ï³Ý Ý»ñ¹ñáõÙÝ ³é³Ýóù³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ Ï³ñáÕ ¿ áõ-Ý»Ý³É ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ·áñÍÁÝóóáõÙ: 2011 Ã. Çñ³Ï³Ý³óí³Í §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Íñ³·ñǦ7, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÐÐ-áõ٠ϳݳÝó íÇ׳ÏÇ µ³ñ»É³íÙ³Ý ¨ ѳë³ñ³-ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç Ýñ³Ýó ¹»ñÇ µ³ñÓñ³óÙ³Ý 2004-2010 ÃÃ. ³½·³ÛÇÝ Íñ³·ñÇ8 ѳٻٳï³Ï³Ý ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÝ áõñí³·Í»óÇÝ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ϳ-é³í³ñÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ»ñÁ: ì»ñçÇÝÇë ѳٳӳÛݪ ϳñ¨áñ-í»ó ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ¨ ³ß˳-ï³ÝùÝ»ñ Çñ³Ï³Ý³óí»óÇÝ Ñ»ï¨Û³É áõÕÕáõÃÛáõÝÝ»ñáíª ³) ϳݳÝó ¨ ïÕ³Ù³ñ¹Ï³Ýó ѳí³ë³ñ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³-å³ÑáíáõÙÁ áñáßáõÙÝ»ñ ϳ۳óÝ»Éáõ ٳϳñ¹³ÏáõÙ ¨ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý, ù³Õ³ù³Ï³Ý áÉáñïÝ»ñáõÙ, µ) ¼ÈØ-Ç ¨ Ùß³ÏáõóÛÇÝ Ñ³ëï³ïáõÃÛáõÝÝ»-ñÇ ¹»ñÁ ϳݳÝó ÑÇÙݳѳñó»ñÇ Éáõë³µ³ÝÙ³Ý ¨ ÏÝáç ÁݹûñÇݳϻÉÇ Ï»ñå³ñÇ Ó¨³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ ¨ ·) ÇÝëïÇïáõóÇáÝ³É µ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ9:

гٳß˳ñѳÛÇÝ ïÝï»ë³Ï³Ý ýáñáõÙÇ ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³ÏÇ Ñ³-Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Çݹ»ùëÇ (¶´ÐÆ) (Global Gender Gap Index) ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ, »Ã» гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ 2007-2008 ÃÃ. ²¹ñµ»ç³ÝÇ ¶´ÐÆ-Ç í³ñϳÝÇß³ÛÇÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ ѳٻٳﳵ³ñ µ³ñÓñ »Ý, ³å³ 2010-2013 ÃÃ.ª Ýí³½»É »Ý (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 1 ¨ ·Í³å³ïÏ»ñ 1): ÜáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³Íáõ٠г۳ëï³ÝÝ ³ñӳݳ·ñ»É ¿ ¶´ÐÆ-Ç ³é³ç-ÁÝÃ³óª µ³ñ»É³í»Éáí »ñÏñÇ í³ñϳÝÇß³ÛÇÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÁ: ê³Ï³ÛÝ 2007-2013 ÃÃ. ¶´ÐÆ-Ç ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³-ÉÇë, áñ гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÝ áõÝ»ó»É »Ý í³ñϳÝÇß»ñÇ ³ÝÏáõÙ: г۳ëï³ÝÁ 2007 Ã. ѳٻٳï 2013 Ã. ³ñӳݳ·ñ»É ¿ í³ñϳÝÇßÇ 23 Ùdzíáñáí ³ÝÏáõÙ, ìñ³ëï³ÝÁª 19, ÇëÏ ²¹ñµ»ç³ÝÁª 40 Ùdzíáñáí ³ÝÏáõÙ (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 1):

²¹ñµ»ç³ÝÁ, ëÏë³Í 2008 Ã., áõÝ»ó»É ¿ ¶´ÐÆ-Ç ÏáñÇ ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙ ÙÇÝ㨠2010 Ã., áñÝ ³Ýѳٻٳï ó³Íñ ¿ г۳ëï³ÝÇ ¨ ìñ³ëï³ÝÇ ¶´ÐÆ-Ç Ïáñ»ñÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ»ñÇó (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 1): ²¹ñµ»ç³ÝÇ 2010 Ã. ¶´ÐÆ-Ý Ð³ñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëáõÙ ³ñӳݳ·ñí³Í ³Ù»Ý³ó³Íñ í³ñϳÝÇßÝ áõÝÇ: ¶´ÐÆ-Ç 2011-2013 ÃÃ. ÏáñÇ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñÁ óáõÛó »Ý ï³ÉÇë, áñ ²¹ñµ»ç³ÝÁ ß³ñáõÝ³Ï»É ¿ å³Ñå³Ý»É ³Ù»Ý³ó³Íñ í³ñϳÝÇßÁ: 2007-2013 ÃÃ. ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ìñ³ëï³ÝÇ ¶´ÐÆ-Ç ÏáñÇ ³ÝÏáõÙÁ ï»-

6 §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý 2011-2015 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý

Íñ³·Çñ¦ (гí»Éí³Í № 2 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2011 Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Ç ÝÇëïÇ № 23 ³ñӳݳ·ñ³ÛÇÝ áñáßÙ³Ý), // http://www.gov.am/u_files/file/kananc-xorh/Ynddem%20brnu tyan%202011-2015%20programm(1).pdf

7 î»°ë §Àݹ¹»Ù ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µéÝáõÃÛ³Ý 2011 Ãí³Ï³ÝÇ ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇ Íñ³-·Çñ¦ (гí»Éí³Í № 3 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2011 Ã. ÑáõÝÇëÇ 17-Ç ÝÇëïÇ № 23 ³ñÓ³-ݳ·ñ³ÛÇÝ áñáßÙ³Ý), // http://www.gov.am/u_files/file/kananc-xorh/Ynddem%20brnutyan% 202011-2015%20programm(1).pdf

8 î»°ë §ÐÐ-áõ٠ϳݳÝó íÇ׳ÏÇ µ³ñ»É³íÙ³Ý ¨ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù»ç Ýñ³Ýó ¹»ñÇ µ³ñÓñ³óÙ³Ý 2004-2010 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ ³½·³ÛÇÝ Íñ³·ÇñÁ¦ (гí»Éí³Í № 1 ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý 2004 Ãí³Ï³ÝÇ ³åñÇÉÇ 8-Ç № 645-Ü áñáßÙ³Ý), // http://www.arlis.am /DocumentView.aspx?docid=38293

9 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ:

Page 39: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

39

ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É 2008 Ã. ¨ 2010 Ã., ÇëÏ 2011 Ã. ÏáñÁ ëÏë»É ¿ ³×»É (ï»°ë ·Í³-å³ïÏ»ñ 1): Üßí³Í ųٳݳϳѳïí³Íáõ٠г۳ëï³ÝÇ ¶´ÐÆ-Ç ÏáñÇ ³ÝÏáõÙÁ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É 2009 Ã., ³ÛÝáõÑ»ï¨ 2010 Ã. ÏáñÝ ³×»É ¿, ÇëÏ 2011 Ã. ëÏë³Í ÏáñÝ ³ÝÏáõÙ ¿ ³åñ»É (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 1):

²ÕÛáõë³Ï 1

¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³ÏÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Çݹ»ùë (¶´ÐÆ)10

¶Í³å³ïÏ»ñ 1

¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³ÏÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Çݹ»ùë (2007-2013 ÃÃ.)11

гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ ¶´ÐÆ-Ç ù³Õ³ù³Ï³Ý »Ýó·áñÍáÝ-Ý»ñÇ íñ³ ½·³ÉÇáñ»Ý ³½¹»É »Ý ÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÁ, ϳé³í³-ñáõÃÛ³Ý Ï³½ÙáõÙ ¨ ËáñÑñ¹³ñ³ÝáõÙ, å»ï³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý ¨ ï³-ñ³Íù³ÛÇÝ ÇÝùݳϳé³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõ٠ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³-ÍáõÃÛáõÝÁ, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·áñÍáÝ Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝÁ ϳݳÝó Çñ³íáõÝùÝ»-ñÇ áõ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ·áñÍÁÝóóáõÙ:

1991-2013 ÃÃ. ìñ³ëï³Ýáõ٠ϳ۳ó»É »Ý ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý í»ó ÁÝï-ñáõÃÛáõÝÝ»ñ (1991 Ã., 1995 Ã., 2000 Ã., 2004 Ã., 2008 Ã., 2013 Ã.)12, áñáÝ-óÇó ÙdzÛÝ 2008 Ã. ¨ 2013 Ã. ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ »Ý ·ñ³Ýóí»É ݳ˳·³ÑÇ Ã»ÏݳÍáõ ϳݳÛù: 2008 Ã. ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ù³ëݳÏ-

10 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §The Global Gender Gap Report (the World Economic Forum)», // http://www.weforum.org/reports

11 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §The Global Gender Gap Report (the World Economic Forum)», // http://www.weforum.org/reports

12 ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë º²ÐÎ ÄÐØƶ-Ç å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª «Elections in Georgia», // http://www.osce.org/odihr/ elections/georgia?page=1

Page 40: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

40

ó»É ¿ ÆñÇݳ ê³ñÇßíÇÉÇ-â³Ýïáõñdzݪ ëï³Ý³Éáí ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ó³ÛÝ»ñÇ 0,17%-Á: 2013 Ã. ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñáí ÜÇÝá ´áõñç³Ý³Ó»Ý ëï³ó³í ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ó³ÛÝ»ñÇ 10,18%-Á, ÇëÏ ÜÇÝá â³-ÝÇßíÇÉÇݪ 0,14%-Á: ê³Ï³ÛÝ ï»ÕÇÝ ¿ Ýß»É, áñ ¹»é¨ë 2004 Ã. ³ñï³Ñ»ñà ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³é³ç ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ ËáëÝ³Ï ÜÇÝá ´áõñç³Ý³Ó»Ý ¹³ñÓ³í ѳÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·³ÑÇ Å³Ù³Ý³Ï³íáñ å³ßïáݳϳï³ñ13: ²¹ñµ»ç³Ýáõ٠ϳ۳ó³Í Ûáà ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝï-ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó (1991 Ã., 1992 Ã., 1993 Ã., 1998 Ã., 2003 Ã., 2008 Ã., 2013 Ã.)14 ÙdzÛÝ Ù»ÏáõÙ ¿ ·ñ³Ýóí»É ݳ˳·³ÑÇ ÏÇÝ Ã»ÏݳÍáõ: ºÃ» 1998 Ã. ȳɳ ިϻÃÁ, ÉÇÝ»Éáí ݳ˳·³ÑÇ Ñ³í³Ý³Ï³Ý ûÏݳÍáõ, Ç Ýß³Ý Ñ³-ϳÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç, µáÛÏáï»ó ²¹ñµ»ç³ÝÇ Ý³Ë³·³ÑÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³å³ 2003 Ã. Ù³ëݳÏó»Éáíª ëï³ó³í ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ó³ÛÝ»ñÇ Áݹ³Ù»ÝÁ 3,62%-Á: âÝ³Û³Í ÏÇÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ·áñÍÇãÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³ÝÁª ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí г۳ëï³-Ýáõ٠ϳ۳ó³Í ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý í»ó ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ (1991 Ã., 1996 Ã., 1998 Ã., 2003 Ã., 2008 Ã., 2013 Ã.)15 ݳ˳·³ÑÇ ÏÇÝ Ã»Ï³Ý³Íáõ ãÇ ·ñ³Ýóí»É:

2007-2013 ÃÃ. ÐÐ ¶´ÐÆ-Ç ãáñë »ÝóÇݹ»ùëÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ÑÇÙݳѳñó»ñÇ Ñ³Ù³-ï»ùëïáõÙ ³é³çݳÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ áõÝÇ ÏñÃ³Ï³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ, áñÇ »Ýó·áñÍáÝÝ»ñÇ ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó г۳ëï³ÝÝ ³í³Ý¹³µ³ñ áõÝ»ó»É ¿ µ³ñÓñ í³ñϳÝÇß (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 2): Øݳó³Í »ÝóÇݹ»ùëÝ»ñáí г۳ë-ï³ÝÝ áõÝ»ó»É ¿ ó³Íñ í³ñϳÝÇß, ÇëÏ ¹³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ ³Û¹ áõÕÕáõ-ÃÛ³Ùµ ¹»é¨ë ³éϳ »Ý ½·³ÉÇ ³Ý»ÉÇùÝ»ñ: 2007 Ã. 128 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõ٠г۳ëï³ÝÁ §ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñǦ ³éáõÙáí ½µ³Õ»óñ»É ¿ 125-ñ¹ ï»ÕÁ, 2008 Ã. 130 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙª 118-ñ¹ ï»ÕÁ, 2009 Ã. ¨ 2010 Ã. 134 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙª ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ 123-ñ¹ ¨ 106-ñ¹ ï»Õ»ñÁ, 2011 Ã. ¨ 2012 Ã. 135 »ñÏñÝ»ñ ß³ñùáõÙª ѳٳå³ë˳ݳµ³ñ 108-ñ¹ ¨ 114-ñ¹ ï»Õ»ñÁ, ÇëÏ 2013 Ã. 136 »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙª 115-ñ¹ ï»-ÕÁ (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 2): ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï ³ÏݳѳÛï ¿, áñ áã ÙdzÛÝ Ð³Û³ë-ï³ÝáõÙ, ³Ûɨ гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñáõ٠ϳݳÝó ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ß³ñáõݳÏáõÙ »Ý ÙÝ³É ë³Ñٳݳ÷³Ï:

гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ ¶´ÐÆ-Ç ù³Õ³ù³Ï³Ý »ÝóÇݹ»ùë-Ý»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÇó ³ÏÝѳÛï ¿ ¹³éÝáõÙ, áñ ·áñͳ-¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝáõ٠ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³Íáõ-ÃÛáõÝÁ ѳٻٳﳵ³ñ ó³Íñ ٳϳñ¹³ÏÇ íñ³ ¿ (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 3): 2005-2014 ÃÃ. ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ, Áëï ݳ˳ñ³ñ³Ï³Ý å³ßïáÝ-Ý»ñáõ٠ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý, гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ

13 ²Û¹ Ù³ëÇÝ ï»°ë º²ÐÎ ÄÐØƶ-Ç å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª «Грузия: внеочередные президентские выборы 4 января 2004 г.» Заключительный отчет миссии по наблюдению за выборами Бюро демократических институтов и прав человека ОБСЕ. Варшава, 28 февраля 2004 г. // http://www.osce.org/ru/odihr/elections/ georgia/24600?download=true

14 î»°ë º²ÐÎ ÄÐØƶ-Ç å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª «Elections in Azerbaijan», // http://www. osce.org/odihr/elections/ azerbaijan?page=1

15 î»°ë ÐÐ ÎÀÐ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª http://www.elections.am/, º²ÐÎ ÄÐØƶ-Ç å³ß-ïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª «Elections in Armenia», // http://www.osce.org/odihr/elections/armenia

Page 41: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

41

ß³ñùáõÙ ³é³ç³ï³ñÁ ìñ³ëï³ÝÝ ¿ (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 3): ê³Ï³ÛÝ 2005 Ã. ѳٻٳï ìñ³ëï³ÝÇ í³ñ³Ï³ÝÇßÁ 2014 Ã. ³ÝÏáõÙ ¿ ³åñ»É 18 Ùdzíá-ñáí, ÇëÏ ²¹ñµ»ç³ÝÇ í³ñϳÝÇßÁª 58 Ùdzíáñáí: ÜáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ï-í³Íáõ٠г۳ëï³ÝÇ í³ñϳÝÇßÁ µ³ñ»É³íí»É ¿ 8 Ùdzíáñáí:

²ÕÛáõë³Ï 2 ÐÐ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³ÏÇ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ Çݹ»ùëÇ »ÝóÇݹ»ùëÝ»ñÁ

(2007-2013 ÃÃ.)16

²ÕÛáõë³Ï 3 γݳÛù гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ Ý³Ë³ñ³ñ³Ï³Ý

å³ßïáÝÝ»ñáõÙ (2005 Ã., 2008 Ã., 2012 Ã. ¨ 2014 Ã.)17

¶Í³å³ïÏ»ñ 2-Çó »ñ¨áõÙ ¿, áñ 2005-2014 ÃÃ., Áëï ݳ˳ñ³ñ³Ï³Ý

å³ßïáÝÝ»ñáõ٠ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý (ÜäÎÜ), г۳ëï³ÝÇ ÏáñÝ ³×»É ¿ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2): Üßí³Í ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ²¹ñµ»ç³ÝÇ ÜäÎÜ-Ç ÏáñÝ ¿³Ï³Ý ³ÝÏáõÙ ¿ ³åñ»Éª 2012-2014 ÃÃ. гñ³í³ÛÇÝ Îáíϳ-ëáõÙ ÁݹáõÝ»Éáí ³Ù»Ý³ó³Íñ ٳϳñ¹³ÏÁ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2): âݳ-Û³Í ìñ³ëï³ÝÇ ÜäÎÜ-Ç ÏáñÇ ³ÝÏÙ³ÝÝ áõ ³×Çݪ ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ³ÛÝ ³-ٻݳµ³ñÓÝ ¿:

г۳ëï³ÝáõÙ ³Ýϳ˳óáõÙÇó Ñ»ïá ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ó»É ËáñÑñ¹³ñ³Ý³-

16 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §The Global Gender Gap Report (the World Economic

Forum)» // http://www.weforum.org/reports 17 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §The Global Gender Gap Report (the World Economic Forum)»,

// http://www.weforum.org/reports, «The Inter-Parliamentary Union (IPU)¦, // http://www.ipu.org/pdf/ publications/wmnmap05_en.pdf, http://www.ipu.org/ pdf/publications/wmnmap08_en.pdf, http://www. ipu.org/pdf/publications/wmnmap12_en.pdf, http://www.ipu.org/pdf/publications /wmnmap14en.pdf

Page 42: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

42

Ï³Ý ÑÇÝ· ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ (1995 Ã., 1999 Ã., 2003 Ã., 2007 Ã., 2012 Ã.), áñáÝ-óáõ٠ϳݳÛù áõÝ»ó»É »Ý ³ÏïÇí Ù³ëݳÏóáõÃÛáõÝ: ê³Ï³ÛÝ, Áëï 1997-2014 ÃÃ. ïíÛ³ÉÝ»ñÇ, ³ÏÝѳÛï ¿, áñ ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñáí ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõó³ÝÇßÁ г-Û³ëï³ÝáõÙ »Õ»É ¿ 2012 Ã. (10,7%), ÇëÏ ³Ù»Ý³ó³ÍñÁª 1999 Ã. (3,1%) (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 4): ¸Çï³ñÏáõÙÁ Ýßí³Í ųٳݳϳßñç³ÝáõÙ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ³ñӳݳ·ñí»É ¿ ϳݳÝó ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³-ÍáõÃÛ³Ý Ï³ÛáõÝ ³×, áñÁ, ÉÇÝ»Éáí ³ÝÑñ³Å»ßï, ë³Ï³ÛÝ µ³í³ñ³ñ ã¿ ù³Õ³-ù³ódzí³ñ³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹³Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ (ï»°ë ³ÕÛáõ-ë³Ï 4):

¶Í³å³ïÏ»ñ 2 γݳÛù гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ

ݳ˳ñ³ñ³Ï³Ý å³ßïáÝÝ»ñáõÙ18

²ÕÛáõë³Ï 4

γݳÝó ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛáõÝÁ (%)19

ìñ³ëï³ÝÇ ³Ýϳ˳óáõÙÇó Ñ»ïá ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý í»ó ÁÝïñáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ (1992 Ã., 1995 Ã., 1999 Ã., 2003-2004 ÃÃ., 2008 Ã., 2012 Ã.) ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñáí ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõó³ÝÇßÁ »Õ»É ¿ 2012 Ã. (12%), ÇëÏ ³Ù»Ý³ó³ÍñÁª 2009 Ã. (5,1%) (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 4): ìñ³ëï³Ýáõ٠ϳݳÝó ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý ³-éáõÙáí û¨ ³ñӳݳ·ñí»É »Ý í³ñϳÝÇßÝ»ñÇ ¿³Ï³Ý ï³ï³ÝáõÙÝ»ñ, ë³-ϳÛÝ í»ñçÇÝ ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ýϳï»ÉÇ ¿ ¹ñ³Ï³Ý ³é³çÁÝóóÁ (ï»°ë ³ÕÛáõ-ë³Ï 4):

18 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §The Global Gender Gap Report (the World Economic

Forum)» // http://www.weforum.org/reports, «The Inter-Parliamentary Union (IPU)¦, // http:// www.ipu.org/pdf/publications/wmnmap05_en.pdf, http://www.ipu.org/pdf/publications/wmnmap 08_en.pdf, http://www.ipu.org/pdf/publications/wmnmap12_en.pdf, http://www.ipu.org/pdf/publi cations/wmnmap14_en.pdf

19 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª «Women in National Parliament», // http://www.ipu.org/ wmn-e/classif-arc.htm

Page 43: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

43

²¹ñµ»ç³ÝáõÙ ³Ýϳ˳óáõÙÇó Ñ»ïá ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ãáñë ÁÝï-ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (1995 Ã., 2000-2001 ÃÃ., 2005-2006 ÃÃ., 2010 Ã.) ³ñ¹ÛáõÝù-Ý»ñáí ϳݳÝó Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõó³ÝÇßÁ »Õ»É ¿ 2010 Ã. (16%), ÇëÏ ³Ù»Ý³ó³ÍñÁª 2001 Ã. (10,5%) (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 4): г-ϳù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý í³ñã³Ï³ñ·áõÙ ÝÙ³Ý í³ñϳÝÇ-ßÁ ·É˳íáñ³å»ë å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ²¹ñµ»ç³ÝÇ ËáñÑñ¹³Ý³ÝáõÙ ¨ §·»ñÇßËáÕ¦ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç ²¹ñµ»ç³ÝÇ Ý³Ë³·³ÑÇ ïÇÏÝáç Ý»ñ-·ñ³íí³ÍáõÃÛ³Ùµ*: î»ÕÇÝ ¿ Ýß»É, áñ ²¹ñµ»ç³ÝáõÙ, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ Ð³-Û³ëï³ÝÇ ¨ ìñ³ëï³ÝÇ, µáÉáñ ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇ-ç³½·³ÛÇÝ ¹Çïáñ¹³Ï³Ý ³é³ù»ÉáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ·Ý³Ñ³ïí»É »Ý áñå»ë ÙÇç³½·³ÛÇÝ ã³÷³ÝÇßÝ»ñÇÝ ãѳٳå³ï³ë˳ÝáÕ ¨ áã ÅáÕáíñ¹³í³ñ³-ϳÝ20:

¶Í³å³ïÏ»ñ 3-Çó »ñ¨áõÙ ¿, áñ гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ Ï³-ݳÝó ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛ³Ý (ÎÊÜ) Ïáñ»ñÁ ï³ï³-ÝáõÙÝ»ñáí ³×»É »Ý: ê³Ï³ÛÝ ÎÊÆ-Ç ÏáñÁ µ³ñÓñ ¿ ѳϳù³Õ³ù³ódzí³-ñ³Ï³Ý ²¹ñµ»ç³ÝáõÙ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 3), áñÁ µ³ó³ïñíáõÙ ¿ §²ÉǨݻ-ñÇ ÁÝï³ÝùÇ ÏɳݳÛÇÝ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛ³Ùµ¦21:

ì»ñáÑÇßÛ³É ¹Çï³ñÏáõÙÝ»ñÇó ³ÏÝѳÛï ¿ ¹³éÝáõÙ, áñ гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñáõÙ ·áñͳ¹Çñ ¨ ûñ»Ýë¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñáõ٠ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³ÍáõÃÛáõÝÁ ѳٻٳﳵ³ñ ó³Íñ Ù³-ϳñ¹³ÏÇ ¿: 2005-2014 ÃÃ. г۳ëï³ÝáõÙ ¨ ìñ³ëï³Ýáõ٠ϳݳÝó Ý»ñϳ-Û³óí³ÍáõÃÛáõÝÁ ·áñͳ¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝáõÙ »Õ»É ¿ ³í»ÉÇ µ³ñÓñ, ù³Ý û-ñ»Ýë¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛáõÝáõÙ, ÇëÏ ²¹ñµ»ç³ÝáõÙª Áݹѳϳé³ÏÁ:

زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Íñ³·ñÇ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³Ý Çݹ»ù-ëÇ (Gender Inequality Index (GII)) ¨ ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý Çݹ»ùëÇ (Gender-related development index (GDI)) 2013 Ã. ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ г۳ëï³ÝÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ ¿ 87-ñ¹ í³ñϳÝÇß³ÛÇÝ ï»ÕÁ, ìñ³ëï³ÝÁª 79-

* 2004 Ã. ÁÝïñí»Éáí «ºÝÇ ²¹ñµ»ç³Ý¦ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç

³Ý¹³Ù, ÇëÏ 2013 Ã.ª ÷áËݳ˳·³ÑÇ å³ßïáÝáõÙª Ø»Ññǵ³Ý ²ÉǨ³Ý 2005 Ã. ³é ³Ûëûñ ²¹ñµ»ç³ÝÇ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ å³ï·³Ù³íáñ ¿ (ï»°ë http://www.mehriban-aliyeva. org/ru/article/item/4)

20 î»°ë º²ÐÎ ÄÐØƶ-Ç å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûùª «OSCE/UN report of the OSCE/UN joint electoral observation mission in Azerbaijan on Azerbaijan's 12 November 1995 Parliamentary election and Constitutional referendum», January 1996, // http://www.osce.org/odihr/elections/ azerbaijan/14291?download=true; «Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections, 5 November 2000 & 7 January 2001 OSCE/ODIHR Final Report. Warsaw, 15 January 2001», // http://www. osce.org/odihr/elections/azerbaijan/14265?download=true; Republic of Azerbaijan Parliamentary elections 6 November 2005 OSCE/ODIHR Election Observation Mission: Final Report, Warsaw,1 February 2006, // http://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/17945?download= true; «Republic of Azerbaijan: Partial repeat Parliamentary elections 13 May 2006. OSCE/ODIHR Limited Election Observation Mission. Annex to the Final Report on the 6 November 2005 Parliamentary elections», Warsaw, 23 June 2006 // http://www.osce.org/odihr/ elections/azerbaijan/19596?download=true; Republic of Azerbaijan: Parliamentary Elections, 7 November 2010 OSCE/ODIHR Election Observation Mission: Final Report, Warsaw, 25 January 2011, // http://www.osce.org/odihr/75073?download=true

21 "Выборы в Азербайджане: клан Алиевых готовится к новой победе, Запад закрывает глаза на нарушения прав человека" (09.10.2013) // http://www.inopressa.ru/article /09oct2013/ inopressa/azerbaijan.html, "Азербайджанские кланы: завершен процесс первичного накопле-ния" (13.03.2014) // http://www.meydan.tv/ru/site/politics/975

Page 44: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

44

ñ¹, ÇëÏ ²¹ñµ»ç³ÝÁª 76-ñ¹22: Æݹ»ùëÝ»ñÇ »ñ»ù ã³÷áõÙÝ»ñáíª Ð³ñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñáõÙ ¹»é¨ë Ññ³ï³å »Ý ϳݳÝó í»ñ³ñï³¹ñáÕ³Ï³Ý ³éáÕçáõÃÛ³Ý, Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁݹɳÛÝÙ³Ý ¨ ³ß˳-ï³ßáõϳÛáõÙ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ÑÇÙݳѳñó»ñÁ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ »Ý íϳÛáõÙ ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý Çݹ»ùëÇ (Gender Equality Index)23 2006-2012 ÃÃ., ÇÝãå»ë ݳ¨ Þñç³Ï³ ÙÇç³í³ÛñÇ ¨ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Çݹ»ùëÇ (Environment and Gender Index (EGI))24 2013 Ã. í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ì»ñ-çÇÝÇë ѳٳӳÛݪ ìñ³ëï³ÝÝ áõ г۳ëï³ÝÁ Ý»ñ³éí³Í »Ý §ã³÷³íáñ¦ »ñÏñÝ»ñÇ ß³ñùáõÙª ½µ³Õ»óÝ»Éáí ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñª 27-ñ¹ ¨ 37-ñ¹ í³ñϳÝÇß³ÛÇÝ ï»Õ»ñÁ25:

¶Í³å³ïÏ»ñ 3 γݳÛù гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ »ñÏñÝ»ñÇ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÝ»ñáõÙ26

²ÛëåÇëáí, ϳñ¨áñ»Éáí ϳݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳ó-í³ÍáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý Ý³Ë³¹ñÛ³ÉÝ»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ, ϳñ»ÉÇ ¿ Ý»ñϳ-Û³óÝ»É Ñ»ï¨Û³É ³é³ç³ñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ.

ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³·ñ»ñÇ ÙÇçáóáí ³ÝÑñ³-Å»ßï ¿ Ñ»ï¨áճϳÝáñ»Ý ³ç³Ïó»É ϳݳÝó ïÝï»ë³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõ-ÃÛ³Ý, ³éáÕçáõÃÛ³Ý å³Ñå³ÝÙ³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÇ Ï³ñ·³íáñÙ³ÝÁ,

ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ϳݳÝó ÐÎ-Ç ÙÇç¨ Ñ³-Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ýå³ëï»É ϳݳÝó ù³Õ³ù³-ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñáõÅÇ Ï³ÛáõÝ ½³ñ·³óÙ³ÝÁ,

22 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª §Human Development Reports of the United Nations

Development Programme», // http://hdr.undp.org/en/content/table-4-gender-inequality-index 23 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª Social Watch, // http://www.socialwatch.org/taxonomy/

term/527 24 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª The Environment and Gender Index (EGI), //

http://environmentgenderindex.org 25 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª IUCN (2013). The Environment and Gender Index (EGI)

2013 Pilot. Washington, D.C.: IUCN, ¿ç 26: 26 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÝ Áëïª «Women in National Parliament», // http://www.ipu.org/

wmn-e/classif-arc.htm

Page 45: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

45

ѳßíÇ ³éÝ»Éáí г۳ëï³Ýáõ٠ϳݳÝó ÏñÃ³Ï³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ µ³ñÓñ óáõó³ÝÇßÝ»ñÁª ѳÝñ³ÛÇÝ Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝ Ïáõݻݳ ϳݳÝó Ý»ñ·-ñ³íí³ÍáõÃÛáõÝÁ ÏñÃáõÃÛ³Ý, ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ùß³ÏÙ³Ý ¨ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóáõÙ,

·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍÁÝ-Ï»ñáõÃÛ³Ý ¨ »ñÏËáëáõÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý Ýå³ï³Ïáíª ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Áݹ-ɳÛÝ»É ÐÐ í³ñã³å»ïÇÝ ÏÇó ϳݳÝó ËáñÑñ¹Ç ϳ½ÙÁª Ý»ñ³é»Éáí г۳ë-ï³ÝÇ ³ñÑÙÇáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³¹³ßÝáõÃÛ³Ý, г۳ëï³ÝÇ ·áñͳïáõÝ»ñÇ Ñ³Ýñ³å»ï³Ï³Ý ÙÇáõÃÛ³Ý, ÐРѳÝñ³ÛÇÝ ËáñÑñ¹Ç ÅáÕáíñ¹³·ñ³Ï³Ý ¨ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³ñó»ñÇ Ñ³ÝÓݳÅáÕáíÇ, ºäÐ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ ¨ ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇÝ,

ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»-ïáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³Ý Ýå³ï³Ïáí ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ³ç³Ïó»É ·»Ý¹»ñ³·Çï³-Ï³Ý Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ ѳÝñ³å»ï³Ï³Ý, Ù³ñ½³ÛÇÝ ̈ѳٳÛÝù³ÛÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏÝ»ñáõÙª ѳٳ·áñͳÏó»Éáí ºäÐ ¶»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ»-ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ³é³çÝáñ¹áõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝÇ Ñ»ï, ÇÝãÁ Ñݳñ³íáñáõ-ÃÛáõÝ Ïï³ Çñ³Ï³Ý³óÝ»Éáõ ·Çï³Ï³Ý ϳé³í³ñáõÙ ¨ ³é³çÇϳÛáõ٠ѳÕóѳñ»Éáõ ѳÝñ³å»ïáõÃÛáõÝáõÙ ³éϳ ³ÝѳݹáõñÅ-»ÉÇ íÇ׳ÏÁ:

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝ, ϳ-ݳÝó ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñ ¨ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, ·»Ý¹»ñ³·ÇïáõÃÛáõÝ, ·»Ý¹»-ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ, ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃ

АШОТ АЛЕКСАНЯН – Проблемы цивилиархического представитель-

ства женщин в Армении. – В статье рассмотрены проблемы демократизации политической системы РА и правовой консолидации цивилиархических институ-тов. Подчёркнуто, что в процессе демократизации необходимы гендерное соци-альное партнёрство и диалог. На современном этапе демократических реформ центральное место занимает социально-политический статус армянских женщин, а также правовые механизмы защиты их прав. Эффективная защита женских прав и свобод оказывает демократизирующее влияние на армянское общество на всех уровнях – национальном, европейском и глобальном. На текущем этапе европей-ской интеграции в Армении постепенно формируются правовые основы такой защиты, и законодательство соответствует международно-правовым стандартам гендерной политики. Однако правовые нормы необходимо реализовать и консо-лидировать цивилиархические механизмы гендерного равенства. В заключение предлагается провести ряд институциональных реформ.

Ключевые слова: цивилиархическое социальное партнёрство, политические права и

свободы женщин, гендерология, гендерная политика, гендерная цивилиархическая культура ASHOT ALEKSANYAN – The Main Issues of Civiliarchic Representation of

Women in Armenia. – In this article the main issues of democratization of the political system of Armenia contributes to the realization of the constitutional rights and fundamental freedoms, basic values and interests of the individual and the legal consolidation of civiliarchic institutions. The article also reveals the necessity of gender social partnership and dialogue in the process of democratization. At the present stage of democratic reform takes center stage analysis of the socio-political status of the

Page 46: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

46

Armenian women, as well as a comparative analysis of the legal mechanisms to protect their rights. In this context, particular importance is the formation of an effective strategy to promote gender equality and social harmonization, which may be relevant in the regulation of social and labor relations, with the involvement of trade unions and women's NGOs. Particular attention is paid to the social dimension of legal activities and social orientation of public organizations is to protect the rights and freedoms of women, thereby contributing to the formation of the welfare state in Armenia. Effective protection of social rights and freedoms of women is an important characteristic of contemporary reality, which has an impact on the democratic integration of the Armenian society at national, European and global level. At this stage of European integration the legal framework for the protection of rights and freedoms of women is gradually formed in Armenia, and legislation complies with international legal standards in the field of gender policy. However, it is necessary that the relevant legal provisions have been implemented to ensure the socio-political development of women and consolidation of civiliarchic mechanisms for gender equality. In the conclusion, based on research by the author is invited to make a number of institutional reforms in Armenia.

Key words: Civiliarchic democracy, civiliarchic representation of women, civiliarchic

social partnership, political rights and freedoms of women, gender discourse, genderology, gender politics, gender civiliarchic culture

Page 47: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

47

Îàôê²ÎòàôÂÚàôÜܺðÆ îÆä²ìàðØ²Ü ¶²Ô²ö²ð²ø²Ô²ø²Î²Ü êμ´àôÜøÆ ÎÆð²èØ²Ü Ð²ðòÆ Þàôðæ

¶²ðÆÎ øºèÚ²Ü

ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïÇå³íáñÙ³Ý ·Çï³Ù»ÃṳϳÝ

ëϽµáõÝùÝ»ñÇ Ùß³ÏáõÙÝ áõ ½³ñ·³óáõÙÁ ³ñ¹Ç ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ Ï³ñ¨áñ ËݹÇñÝ»ñÇó »Ý: Ø»ñ ϳñÍÇùáí, ïÇå³íáñáõÙÁ ³Ýå³ÛÙ³Ý å»ïù ¿ Ñ»ÝíÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ë³ÑٳݻÉáõ ѳۻó³Ï³ñ·»ñÇ íñ³: §ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõݦ ѳëϳóáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñÇ Ù»ç µ³-í³Ï³ÝÇÝ ï³ñ³Íí³Í ¿ ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý-¹áÏïñÇÝ³É Ñ³Û»ó³Ï³ñ·Á, á-ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÙǨÝáõÛÝ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ùµ, ³-é³ÝÓݳѳïáõÏ ëϽµáõÝùÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É µáÉáñÇ ÏáÕÙÇó ÁݹáõÝí³Í ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ùµ, ÙǨÝáõÛÝ Ñ³Û³óùÝ»ñÝ áõÝ»óáÕ Ñ³Ù³ËáÑÝ»ñÇ ù³-Õ³ù³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ ¿ ϳ٠³ÝÓ³Ýó ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝ, áñÁ Ññ³-å³ñ³Ï³í ¹³í³ÝáõÙ ¿ ÝáõÛÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇݳÝ: Îáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý ·áñÍáõÙ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý (¹áÏïñÇÝÇ) ¹»ñÁ ÝßíáõÙ ¿ ´ÛáñùÇ, ÂáùíÇÉÇ, ÎáÝëï³ÝÇ, Þí³ñó»Ýµ»ñ·Ç ¨ ³ÛÉáó ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñáõÙ: سñùëǽÙÇ Ñ³Û»ó³Ï»ïáí, Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ µÝáõó·ñíáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ùµ, ¨ ¹³ ¿³Ï³Ý ¹»ñ áõÝÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³-íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ: úñÇݳϪ È»ÝÇÝÁ ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ³-é³ç³óáõÙÁ ѳٳñáõÙ ¿ñ ѻճ÷áË³Ï³Ý µ³Ýíáñ³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý Ñ»ï ëáódzÉǽÙÇ ·³Õ³÷³ñÇ ÙdzíáñÙ³Ý Ñ»ï¨³Ýù: лïËáñÑñ¹³ÛÇÝ Å³-ٳݳϳßñç³ÝáõÙ Ññ³ï³ñ³Ïí³Í ù³Õ³ù³·Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³éϳ ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñáõÙ, áñå»ë ϳÝáÝ, §·³Õ³÷³ñ³Ëáë³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñǦ ¹»ñÁ ÙÕíáõÙ ¿ ³é³çݳÛÇÝ åɳÝ, ÝßíáõÙ áñ-å»ë ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÑÇÙù:

Ð³Û ù³Õ³ù³·Çï³Ï³Ý ÙïùÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ѳ½í³·Ûáõï ³Ý¹ñ³-¹³ñÓÝ»ñ Ï³Ý ÑÇÙݳËݹñÇ ³éÝãáõÃÛ³Ùµ: ¸ñ³ÝóÇó ѳïϳå»ë ϳñ»ÉÇ ¿ Ýᯐ ë÷Ûáõéù³Ñ³Û ȨáÝ âáñÙÇëÛ³ÝÇ §Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ¦ ³ß˳ïáõÃÛáõ-ÝÁ, áñáõÙ Ï³Ý µ³í³Ï³ÝÇÝ Éáõñç ¨ ÛáõñûñÇÝ³Ï ï»ë³Ï³Ý ÁݹѳÝñ³óáõÙ-Ý»ñ, µ³Ûó ³ÛÝ ¹»é ÙÝáõÙ ¿ ãáõëáõÙݳëÇñí³Í ¨ ùÇã ѳÛïÝÇ: âáñÙÇëÛ³ÝÇ Ï³ñÍÇùáí, ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ÁݹѳÝñáõÃÛáõÝÝ áõ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ß³Ñ»ñÇ Ñ»-ï³åݹáõÙÁ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ Ýå³ëïáÕ ·áñÍáÝÝ»ñ »Ý: Üñ³ ϳñÍÇùáí, áõëÙáõÝùÝ»ñÝ áõ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹åñáóÝ»ñ ϳñáÕ »Ý ³é³ç³óÝ»É ¨ ·áÛ³ï¨»É Ý³¨ ³é³Ýó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, µ³Ûó »ñµ ·³Õ³÷³ñÇÝ ÙdzÝáõÙ ¿ ³ÛÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ó³ÝϳóáÕ Ï³ÙùÁ, ³-é³ç³ÝáõÙ ¿ ݳ¨ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ѳٳËÙµáõÙÁ: §Îáõë³ÏóáõÃÇõÝ ÙÁ ϳ½-ٳϻñåáõ³Í ѳٳËÙµáõÙÝ ¿ ³ÛÝ Ù³ñ¹áó, áñáÝù ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñáõ ½³ñ-·³óÙ³Ý »õ µ³ñ»ßñçÙ³Ý ÁÝóóùÇÝ »õ ³éѳë³ñ³Ï ³ÝáÝó Ï»³ÝùÁ å³ï-ñ³ëïáÕ ïáõ»³ÉÝ»ñáõ ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý Ù³ëÇÝ ÝáÛÝ ÁÙµéÝáõÙÁ »õ ï»ë³Ï¿ï-

Page 48: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

48

Ý»ñÁ áõÝÇÝ, áñáÝù Çñ»Ýó å³ïÏ³Ý³Í Ñ³õ³ù³Ï³Ýáõû³Ý Ý»ñϳÛÇ Ñ³ë-ϳóáÕáõÃÇõÝÁ »õ ³å³·³ÛÇ å³ïñ³ëïáõÃÇõÝÁ ÝáõÛÝ Ó»õáí ÏÁ å³ïÏ»-ñ³óÝ»Ý »õ Ïáõ½»Ý Çñ»Ýó ³ÝÓÝ³Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÇõÝÁ µ»ñ»É, Çñ»Ýó å¿ë Ùï³ÍáÕ ³ÝÓ»ñáõÝ Ñ»ï ·áñͳÏó³µ³ñ, å³ïñ³ëï»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ѳ-í³ù³Ï³Ýáõû³Ý Ï»³ÝùÁ Çñ»Ýó ѳõ³ï³ÉÇùÝ»ñáõ ÑÇÙ³Ý íñ³Û¦1: Ð³Û Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇó ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Ýß»É Ý³¨ ì³ã» Ô³½³ñÛ³ÝÇÝ, áñÁ è³Ùϳ-í³ñ ³½³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³ÝÁ ÝíÇñí³Í ·ñùáõÛÏáõÙ ï³ÉÇë ¿ ѳëϳóáõÃÛ³Ý µ³í³Ï³Ý Áݹ³ñÓ³Ï ë³ÑÙ³ÝáõÙ: ܳ ·ñáõÙ ¿. §¸³ë³Ï³Ý Ùáï»óٳٵ, ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ ³ÝѳïÝ»ñÇ Ï³Ù ËÙµ»ñÇ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ¿, áñÁ ç³ÝáõÙ ¿ Çñ áõÅÁ ·áñͳ¹ñ»É ù³Õ³ù³Ï³Ý ïíÛ³É ¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç, ³ÝóÝ»Éáí Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ·ÉáõË, ϳ٠¿É ³½¹»Éáí ¹ñ³ íñ³: ... Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÙǨÝáõÛÝ ³ß˳ñ-ѳ۳óùÝ áõ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ áõÝ»óáÕ ¨ ³½·³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙǨÝáõÛÝ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ ï»ñ Ù³ñ¹Ï³Ýó ³ÛÝ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝÝ ¿, áñáÝù áõËïáí (»ñ¹Ù³Ùµ) ϳåí³Í »Ý Çñ³ñ ¨ ѳٳï»Õ ç³Ýù»ñáí Ï»Ýë³·áñ-ÍáõÙ »Ý å³ïÏ³Ý³Í Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ÁݹѳÝáõñ Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ¦2:

Æëϳå»ë, ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ µÝáñáß ³é³ÝÓݳ-ѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿É ³ÛÝ ¿, áñ Ýñ³Ýù ³é³ç³ÝáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ ·³-Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñ»Ýùáí: Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·»ñ³ÏßÇé Ù³ëÝ Çñ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÝ áõ Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÁ Ó¨³Ï»ñåáõÙ ¿ »ñϳñ³Å³Ù-Ï»ï ù³Õ³ù³Ï³Ý Íñ³·ñ»ñáõÙ, áñáÝù Ñ»ÝíáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ ·³Õ³÷³ñ³-Ï³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÇ íñ³: ºÃ» ÝáõÛÝÇëÏ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ ãÇ Ñ»ÝíáõÙ Ñëï³Ï ³ñï³Ñ³Ûïí³Í áñ¨¿ ·³Õ³÷³ñ³Ëáë³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç íñ³, Ýñ³ áñáß³ÏÇ ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý Ýå³ï³Ï³áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÁ ¹ñë¨áñíáõÙ ¿ ÏáÝÏñ»ï ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ¨ å³ßïå³ÝíáÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ Ù»ç: ø³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ »Ý ݳ¨ ·³Õ³÷³ñ³-Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃ, áñÇ ¿áõÃÛáõÝÁ, áñáß³ÏÇ ¹áÏïñÇݳÛÇ Ñ³Ù³å³ï³ë-˳Ý, Ïáõë³Ïó³Ï³ÝÝ»ñÇ ¨ ѳٳÏÇñÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý Éáõë³íáñáõ-ÃÛáõÝÝ ¿, Ýñ³Ýó ¹³ëïdzñ³ÏáõÙÁ ÁݹáõÝí³Í ³ñÅ»ùÝ»ñÇ á·áí ¨ ù³Õ³-ù³óÇÝ»ñÇ Ý»ñ·ñ³íáõÙÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ Ù»çª Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý å³ß-ïáÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý Ï³ñ·³ËáëÝ»ñáí: àõëáõÙݳëÇñáÕÝ»ñÇ ·»ñ³ÏßÇé Ù³ëÁ ·ïÝáõÙ ¿, áñ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý áñ¹»·ñáõÙÁ ³Ý-Ññ³Å»ßï Ññ³Ù³Û³Ï³Ý ¿ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: ÐÇÙݳ¹Çñ ·áñÍÇãÝ»ñÁ ÁÝѳÝáõñ ù³Õ³ù³Ï³Ý ß³ÑÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ÁÝïñáõÙ »Ý ³ÛÝ ¹áÏïñÇݳÝ, áñÝ ³Ù»Ý³Ñ³ñÙ³ñÝ ¿ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ÙïÝ»Éáõ ѳ-Ù³ñ: ´³ÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ Ó·ï»Éáí Çß˳ÝáõÃÛ³Ý` ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»Ý ϳñáÕ Ã³ùóÝ»É Çñ»Ýó í»ñ³µ»ñÙáõÝùÁ ïÇñáÕ Ñ³ë³ñ³Ï³-ϳÝ-ïÝï»ë³Ï³Ý ϳñ·»ñÇ Ýϳïٳٵ ¨ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ϳ°Ù ³Û¹ ϳñ·»ñÁ å³Ñå³Ý»Éáõ, ϳ°Ù ¿É ÷á÷áË»Éáõ ¹Çñùáñáßٳٵ: Îáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇç¨ ëáõñ ù³Õ³ù³Ï³Ý å³Ûù³ñÁ å»ï³Ï³Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ Ññ³Ù³Û³Ï³Ý å³Ñ³Ýç ¿ ¹³ñÓÝáõÙ ·áñÍÝ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³-ÝáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï³Ý ÑÇÙݳíáñáõÙÁ, áñÝ ¿É ϳï³ñíáõÙ ¿ ѳٳå³ï³ë-

1 È»õáÝ âáñÙÇ뻳Ý, Îáõë³ÏóáõÃÇõÝÝ»ñÁ, ºñ., 1995, ¿ç 22-23: 2 ì³ã» Ô³½³ñÛ³Ý, è³Ùϳí³ñ ²½³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ - àõÕ»óáõÛó ¨ Ñ³-

Ù³éáï å³ïÙáõÃÛáõÝ, ºñ., 1991, ¿ç 9-10:

Page 49: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

49

Ë³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ÙÇçáóáí: ¶áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Ñ³ë³ñ³Ï³-Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ïÝï»ë³Ï³ñ·»ñÇ å³Ñå³Ýٳٵ ߳ѳ-·ñ·éí³Í Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ÁÝïñáõÙ »Ý ïíÛ³É Ñ³ë³ñ³Ï³ñ·Á ³ñ¹³-ñ³óÝáÕ áõ ëñµ³·áñÍáÕ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ, ÇëÏ ³ÛÝ ³ñÙ³ï³å»ë í»ñ³÷áË»Éáõ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ í³ñáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ áñå»ë ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ½»Ýù û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ùÝݳ¹³ïáÕ, Ù»ñÅáÕ ¨ ÙǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ýáñ ѳë³ñ³Ï³ñ·Ç Ùá¹»É ³é³ç³ñÏáÕ ·³Õ³÷³ñ³Ëáëáõ-ÃÛáõÝ: ÆѳñÏ», ãå»ïù ¿ Ùáé³Ý³É ݳ¨, áñ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ ϳ-ñáÕ ¿ ͳé³Û»É áã ÙdzÛÝ áñå»ë áñáß³ÏÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ åñ³ÏïÇÏ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ï»ë³Ï³Ý, ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ÑÇÙݳíáñÙ³Ý ÙÇçáó, ³ÛÉ Ý³¨ áñå»ë ùáÕ ß³Ñ»ñÝ áõ Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ óùóÝ»Éáõ ѳٳñ: гï-ϳÝß³Ï³Ý ¿ ý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ûñÇݳÏÁ: ÐÇïÉ»ñÇ Ý³-óÇáݳÉ-ëáódzÉÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»Éáõ ¨ Ó³Ë Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ý³Ë³Ñ³ñí³Í ï³Éáõ ѳٳñ ³Ù»Ý³Ýå³-ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñÁ ·ï³í ý³ßǽÙÇ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ, áñÇ ³½·³Û-ݳϳÝ-ßáíÇÝÇëï³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ ß³ï ѳñÙ³ñ ¿ÇÝ ÇÝãå»ë ½³Ý·í³Í-Ý»ñÇ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ Ùó·Ý»Éáõ, ³ÛÝå»ë ¿É ѻﳷ³ÛáõÙ ³ñï³ùÇÝ ù³-Õ³ù³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ³éáõÙáí: ²Ñ³ û ÇÝãáõ Ý»ñϳÛÇë ù³Õ³ù³·»ïÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ µÝáõ-ó·ñÙ³Ý ã³÷³ÝÇß ÁÝïñáõÙ ¿ áã û ³ÛÝ, ÇÝã Ýñ³Ýù ³ëáõÙ »Ý, ³ÛÉ ³ÛÝ, ÇÝã Ýñ³Ýù ³ÝáõÙ »Ý, áñáíÑ»ï¨ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»-ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ù»ç ÝϳïíáõÙ »Ý Ýáñ ÙÇïáõÙÝ»ñ: ø³Õ³ù³Ï³Ý ³ëå³-ñ»½áõ٠ѳÛïÝí»É »Ý §ÅáÕáíñ¹³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ¦, §µáÉáñÇ Ñ³-Ù³ñ¦ ϳ٠§½³íÃÇñ µáÉáñÇݦ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝó ݳËÁÝïñ³Ï³Ý Íñ³·ñ»ñÁ, áñå»ë ϳÝáÝ, ãáõÝ»Ý Í³í³ÉáõÝ ï»ë³Ï³Ý Ùß³ÏáõÙÝ»ñ ¨ Ýñ³Ýó µÝáñáß ¿ åñ³·Ù³ïǽÙÁ, ѳÏí³ÍáõÃÛáõÝÁ ³Ù»Ý ï»ë³Ï ÷á˽Ç-çáõÙÝ»ñÇ ¨ ³éûñÛ³ ·áñÍÝ³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³ÝÁ: êñ³Ýáí ¿ å³ÛÙ³-ݳíáñí³Í ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÇ Ý߳ݳÏáõÃÛ³Ý ÏïñáõÏ ³Ý-ÏáõÙÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç, áñÁ áã í³Õ ³ÝóÛ³ÉáõÙ ËÇëï ϳñ¨áñ ¿ñ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ß³ñù»ñÇ ÁݹɳÛÝÙ³Ý áõ Ýáñ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ñ³í³ù³·ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: Ü»ñϳÛáõÙë ³ÛÝ Ë³Ý·³ñáõÙ ¿ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ¿-ÉÇï³ÛÇÝ ÁÝïñ³½³Ý·í³ÍÇ µáÉáñ ѳïí³ÍÝ»ñÇÝ ïÇñ»Éáõ å³Ûù³ñáõÙ: Æ-ñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ÝÙ³Ý ÁÝóóùÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ·³Õ³-÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ ½áѳµ»ñíáõÙ ¿ Ù»ñÏ åñ³·Ù³ïǽÙÇݪ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»-ñáõ٠ѳçáÕáõÃÛ³Ý Ñ³ëÝ»ÉáõÝ: Îáõë³Ïó³Ï³Ý ³é³çÝáñ¹Ý»ñÁ Ëáõë³÷áõÙ »Ý Çñ»Ýó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳå»É áñ¨¿ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñå»ë½Ç Ó»éù µ»ñ»Ý ó³Ýϳó³Í ÁÝïñáÕÇ Ó³ÛÝ` ³ÝÏ³Ë Ýñ³ ѳÙá½-ÙáõÝùÝ»ñÇó: ²Ûë ·áñÍÁÝóóÝ ³é³í»É ó³ÛïáõÝ ¹ñë¨áñíáõÙ ¿ ½³ñ·³ó³Í »ñÏñÝ»ñáõÙ: Þ³ï ¹Åí³ñ ¿ Ù³ïݳÝᯐ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý, µñÇï³Ý³Ï³Ý, ·»ñ-Ù³Ý³Ï³Ý ¨ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ³ÛÉ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ·áñÍáÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñáõÙ ³éϳ ¿³Ï³Ý ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üñ³Ýó µáÉáñÇ Ý³ËÁÝïñ³Ï³Ý Íñ³·ñ»ñáõÙ Ëáë-íáõÙ ¿ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³ÙÁݹѳÝáõñ µ³ñ»Ï»óáõÃÛ³Ý, ëáóÇ³É³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßáõÙ áõÝ»óáÕ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý, ¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ëáódzÉǽÙÇ, ù³-Õ³ù³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ³ÛÉÝÇ

Page 50: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

50

Ù³ëÇÝ: ¶ñ»Ã» ÝáõÛÝ Ùáï»óáõÙÝ»ñÝ »Ý ÝßíáõÙ Ý»ñùÇÝ ¨ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý áõÕÕáõÃÛ³Ùµ: Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ËÇëï ϳñ¨áñ ¿ ¹³ñÓ»É ÁÝïáÕÝ»ñÇÝ Ý»ñÏ³Û³Ý³É ³ÛÝåÇëÇ Íñ³·ñáí, áñÇ Ù»ç ѳßí»Ïßéí³Í ÉÇÝÇ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý µáÉáñ ѳïí³Í-Ý»ñÇ ß³Ñ»ñÁ ѳٳ½·³ÛÇÝ Ù³Ï³ñ¹³Ïáí3: ÆѳñÏ», ¹³ ß³ï µ³ñ¹ ËݹÇñ ¿, áñáíÑ»ï¨ ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ËáõÙµ áõÝÇ Çñ ï»Õ³Ï³Ý ëá-ódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý, ÏñáݳϳÝ, Ùß³ÏáõóÛÇÝ, Ï»Ýó³Õ³ÛÇÝ ¨ µ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ ß³Ñ»ñ, áñáÝù ѳٳ¹ñ»É ÙÇßï ã¿, áñ ѳçáÕíáõÙ ¿: Ø»ñ ϳñÍÇùáí, ³Ûë ½³ñ·³óáõÙÝ»ñÝ ³Ýßáõßï å»ïù ¿ ѳßíÇ ³éÝ»É ³ñ¹Ç Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»-ñÇ µÝáõó·ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, ë³Ï³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ë³Ï³ñ·áõÙÁ Áëï ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ¹»é¨ë Çñ ϳÛáõÝ ï»ÕÝ áõÝÇ ïÇå³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³é³çݳ-ÛÇÝ ëϽµáõÝùÝ»ñÇ Ù»ç: ²Ûë ã³÷³ÝÇßÁ ÁݹáõÝ»Éáí áñå»ë ÑÇÙù` ï³ñµ»-ñ³ÏáõÙ »Ýù Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËÙµ»ñ. ·³Õ³÷³ñ³-Ï³Ý (¹áÏïñÇݳÉ) ¨ åñ³·Ù³ïÇÏ4: ²é³çÇÝ ËÙµÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ »Ý ³ÛÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù Çñ»Ýó Ýå³ï³Ï »Ý Ñéã³Ïáõ٠ѳë³ñ³Ï³-Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ í»ñ³÷áËáõÙÁ Çñ»Ýó ·³Õ³÷³ñÝ»ñÇ, ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇ-ÝÇ ¨ áñ¹»·ñ³Í ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳Ý: äñ³·Ù³ïÇÏ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ëáõë³÷áõÙ »Ý Çñ»Ýó ϳå»É áñ¨Çó» ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñáíÑ»ï¨ Ýñ³Ýù ϳ½Ù³íáñíáõÙ ¨ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ¹³ßï »Ý ÙïÝáõÙ ÙdzÛÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý áñáß³ÏÇ Ýå³ï³ÏÝ»ñ Çñ³-ϳݳóÝ»Éáõ ѳٳñ: Üñ³Ýù ÷áËáõÙ »Ý Çñ»Ýó ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ ïíÛ³É ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íÇ׳ÏÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳Ý, Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ ¹áÏïñÇÝ³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝù Ùßï³å»ë ϳ٠ÙÇ »ñϳñ³ï¨ ųٳݳϳѳïí³Í ³é³çÝáñ¹íáõÙ »Ý áñáß³ÏÇ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³-Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ íñ³ ÑÇÙÝí³Í Íñ³·ñ»ñáí: ²Û¹ ¹ñáõÛÃÝ»ñÝ ³ñï³óáÉáõÙ »Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý áõÕÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ·É˳íáñ Ýå³-ï³ÏÝ»ñÁ, »ñµ ÙïÝ»Éáí ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßï` ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ áñáßáõÙ, ×ßïáõÙ ¨ ϳÝáݳíáñáõÙ ¿ Çñ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñá-ßáõÙÁ: ܳ ϳñáÕ ¿ Ñ»Ýí»É ³ñ¹»Ý ѳÛïÝÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñÇ íñ³ ϳ٠¿É ϳñáÕ ¿ ³é³ç ù³ß»É ë»÷³Ï³Ý, ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ã³÷áí Ûáõñ³-ѳïáõÏ ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ:

¶³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßí³ÍáõÃÛáõÝÁ µÝáõó·ñáõÙ ¿ ݳ¨ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÁ: Üñ³Ýóáí ϳ-ñ»ÉÇ ¿ ¹³ï»É Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ¨ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ³é³ç³¹ÇÙáõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ Ýñ³ í»ñ³µ»ñÙáõÝùÇ Ù³ëÇÝ: ÜáõÛÝ ·³Õ³-÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ùµ ³Ù»Ý ÙÇ »ñÏñáõ٠ϳñáÕ »Ý ³é³-ç³Ý³É ¨ ·áñÍ»É Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ëáíáñ³µ³ñ ÙÇ-ÙÛ³ÝóÇó ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý ÝáõÛÝ ¹áÏïñÇÝÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ù»Ïݳ-µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí, ëϽµáõÝùÝ»ñáí, ù³Õ³ù³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñáí ¨ ¹ñ³Ýó ѳëÝ»Éáõ ÙÇçáóÝ»ñáí: úñÇݳϪ éáõë³ëï³ÝÛ³Ý Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç Ý»ñ-

3 î»°ë Ваган И. С. Интересы электората и партийные программы // "Вестник Мос-ковского университета", серия 12. Политические науки, № 1, 1995:

4 ¶»ñٳݳóÇ ù³Õ³ù³·»ï ¼. ÜÛáõÙ»ÝÁ, ѻ層Éáí Ø. 컵»ñÇ »½ñáõóµ³ÝáõÃÛ³-ÝÁ, ëñ³Ýó ³Ýí³ÝáõÙ ¿ Ñáí³Ý³íáñã³Ï³Ý ϳ٠ËÝ³Ù³Ï³É³Ï³Ý (å³ïñáݳųÛÇÝ):

Page 51: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

51

ϳÛáõÙë ·áñÍáõÙ »Ý ÙÇ ù³ÝÇ ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý, ÙÇ ù³ÝÇ ëáódzÉ-¹»ÙáÏ-ñ³ï³Ï³Ý, »ñÏáõ ùñÇëïáÝ»³-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ5: ²Ûë ¿ å³ï׳éÁ, áñ ÙǨÝáõÛÝ ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý-ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕ-í³ÍáõÃÛ³ÝÁ å³ïϳÝáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ñ³×³Ë ÙÇÙÛ³Ýó ¹»Ù ÙÕáõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ýѳßï å³Ûù³ñ ¨ ѳÛïÝíáõÙ »Ý ѳϳ¹Çñ ׳ٵ³ñÝ»-ñáõÙ: ²ÛëåÇëÇ µ¨»é³óÙ³Ý ·áñÍáõÙ Ù»Í ¹»ñ »Ý ˳ÕáõÙ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÇ ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: êϽµáõÝùÝ»-ñÁ Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý µ³½Ù³åÇëÇ ß³Ñ»ñÇ Ëï³óáõÙÝ áõ á-ñáßáõÙ »Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ùáï»óáõÙÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ¨ ¹ñ³Ýó ÉáõÍÙ³Ý ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ, áñáÝù ¿É ÙǨÝáõÛÝ ¹áÏïñÇÝÇÝ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ï³ÝáõÙ »Ý ѳϳٳñïáõÃÛ³Ý:

¶³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßí³ÍáõÃÛáõÝÝ ¿³Ï³Ýáñ»Ý ³½-¹áõÙ ¿ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ Ó¨³íáñÙ³Ý íñ³, áñÁ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ, ¹ñ³Ýó Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ, ù³Õ³ù³Ï³Ý ËݹÇñ-Ý»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³é³çݳÛÇÝ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇ ³ÙµáÕçáõÃÛáõÝ ¿ ¨ µÝáõó-·ñáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ: ø³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ ³Ùñ³·ñíáõÙ ¨ Ó¨³Ï»ñåíáõÙ ¿ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ³ÛÇÝ ÷³ë-ï³ÃÕûñáõÙ: ø³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ Ù»ç ³ñï³óáÉíáõÙ »Ý ݳ¨ Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛ³Ý é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ (ëïñ³ï»·Ç³Ý) ¨ Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÁ (ï³ÏïÇϳÝ): лé³Ñ³ñ Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ýù µÝáõó·ñ»É áñå»ë Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝ, ÇëÏ ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ áõ ³ñ¹»Ý ÏÇñ³éíáÕ ÙÇçáóÝ»ñÁª Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝ: è³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ Ù³ñï³í³ñáõÃÛ³Ý ûñ·³Ý³Ï³Ý Ù³ë »Ý Ï³½ÙáõÙ Ù³ëݳíáñ ¨ ÁݹѳÝáõñ ù³Õ³ù³Ï³Ý ËݹÇñÝ»ñÇ ÉáõÍÙ³Ý ³é³çݳÛÇÝ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»ñÇ Ùß³ÏáõÙÁ, Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ¨ ϳé³í³ñÙ³Ý áõÕÕáõÙÝ áõ ³ñÙ³ï³Ï³Ý í»ñ³÷áËáõÙÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ¹ñ³ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ó¨»ñÁ (å³Ûù³ñÇ Ù»Ãá¹Ý»ñÁ): ø³Õ³-ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ ×Çßï áñáßáõÙÝ áõ ųٳݳÏÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³-ï³ë˳ÝáÕ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßí³ÍáõÃÛáõÝÁ å³Ûٳݳ-íáñáõÙ »Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ×³Ï³ï³·ÇñÁ: ijٳݳϳÏÇó Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýáñ³·áõÛÝ ÷áñÓÁ íϳÛáõÙ ¿, áñ ÝáõÛÝÇëÏ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ýå³-ï³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ùá½Çã ÑÇÙݳíáñáõÙÁ ¨ å³Ûù³ñÇ Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ×Çßï ÁÝïñáõ-ÃÛáõÝÝ ³Ýµ³í³ñ³ñ »Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ³ÕóݳÏÇ Ñ³Ù³ñ, »Ã» Ýñ³Ýù ã»Ý ѳٳå³ï³ë˳Ýáõ٠ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇÝ ¨ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý áõÅ»ñÇÝ: ²ÛÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù µ³ó³ñ-ӳϳóÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ, ¹ñ³Ýù ¹³ñÓÝáõÙ »Ý ¹á·Ù³Ý»ñ ¨ ѳßíÇ ã»Ý ³éÝáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ¹³ï³å³ñïíáõÙ »Ý å³ñïáõÃÛ³Ý Ï³Ù ÏáñͳÝÙ³Ý: ¸ñ³ ÷³ÛÉáõÝ ûñÇÝ³Ï Ï³ñáÕ »Ý ͳ-é³Û»É ¶¸Ð-Ç, èáõÙÇÝdzÛÇ ÏáÙáõÝÇëïÝ»ñÇ Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÁ 1989 Ã.-ÇÝ ¨ ÊØÎΠջϳí³ñáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ 1991 Ã.: ²Ûë ³éáõÙáí Ï»Ýëáõ-Ý³Ï »Ý ³ÛÝ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù å³Ñå³Ý»Éáí Çñ»Ýó ·³Õ³÷³-ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÝ áõ ëϽµáõÝùÝ»ñÁ, ϳñáÕ³ÝáõÙ »Ý ÑÙ-

5 î»°ë "Политические партии современной России". М., 1993, "Политические партии, движения и блоки России". Н. Новгород, 1993, Виноградов В. Д. Многопартийность в России. Реальность или утопия? // "Вестник Санкт-Петербургского университета". 1993, серия 6, Вып. 2, ¿ç 42:

Page 52: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

52

ïáñ»Ý áõ ųٳݳÏÇÝ ÷á÷áË»É ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ (ѳïϳå»ë Ù³ñ-ï³í³ñáõÃÛáõÝÁ) ųٳݳÏÇ ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³¹ñáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳Ý: ²Ûë ³éáõÙáí ѳïϳÝß³Ï³Ý ¿ âÇݳëï³-ÝÇ ÏáÙÏáõëÇ ûñÇݳÏÁ, áñÁ ѳí³ï³ñÇÙ ÙݳÉáí Çñ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³-ù³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßí³ÍáõÃÛ³ÝÁ ¨ ãÑñ³Å³ñí»Éáí ÏáÙáõÝǽÙÇ ·³Õ³÷³ñ-Ý»ñÇó, ųٳݳÏÇ Ã»É³¹ñ³Ýùáí ³ñÙ³ï³Ï³Ýáñ»Ý ÷áË»ó Ý»ñùÇÝ ïÝ-ï»ë³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, »ñÏñáõÙ Ùïóñ»ó ³½³ï ßáõÏ³Û³Ï³Ý ïÝï»ë³Ó¨»ñ, áñáí ³å³Ñáí»ó ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ³ñ³· í»ñ»ÉùÁ: ¸ñ³ ßÝáñ-ÑÇí ݳ ϳñáÕ³ó³í å³Ñå³Ý»É Çñ ٻݳïÇñáõÃÛáõÝÁ ¨ ³Ùñ³åݹ»É Ùdz-Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý í³ñã³Ï³ñ·Á: гïϳÝß³Ï³Ý ¿ ·»ñÙ³-Ý³Ï³Ý ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ³é³çÝáñ¹Ý»ñÇó Ù»ÏÇ Ùïù»ñÇó Ù»½ ѳ-ë³Í ³ÛÝ Ã¨³íáñ ËáëùÁ, áñ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ å»ïù ¿ Çñ Ù³ñï³í³ñáõ-ÃÛáõÝÁ ÷áËÇ Ã»Ïáõ½ 24 ųÙÁ Ù»Ï, »Ã» ³Û¹å»ë »Ý å³Ñ³ÝçáõÙ áõ ûɳ¹-ñáõ٠ųٳݳÏÝ áõ ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³¹ñáõÃÛáõÝÁ:

ÆÝãå»ë Ýß»óÇÝù, ųٳݳϳÏÇó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ×ÝßáÕ Ù³ëÁ Ñ»ÝíáõÙ ¿ ³ñ¹»Ý ѳÛïÝÇ, ׳ݳãáõÙ ·ï³Í ¨ ÁÝïñáÕÝ»ñÇÝ ùÇã û ß³ï ͳÝáà ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝóáí ¿É ÑÇÙ-ݳíáñáõÙ »Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÁ, Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ áõ ù³Õ³ù³-Ï³Ý ÏáõñëÇ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÝ áõ Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëï»Õ ³ÝÑñ³-Å»ßï ¿ ï³ñ³Ýç³ï»É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ËáõÙµ: ²é³-çÇÝÇ Ù»ç Ýå³ï³Ï³Ñ³ñÙ³ñ ¿ ¹³ë»É ѳÙÁݹѳÝñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Ç Ù»çª ³½·³ÛݳϳÝ-Ïñá-Ý³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇÝÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ºñÏñáñ¹ ËÙµÇÝ å³ïϳÝáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·³Õ³÷³-ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ µÝáñáß »Ý Ù»Ï ³½·Ç, Ù»Ï »ñÏñÇ Ï³Ù ¿É áñáß³ÏÇ ï³-ñ³Í³ßñç³ÝÇ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ÙÇÝã¹»é ³é³çÇÝ ËÙµÇ Ù»ç ÙïÝáÕ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý ÏÇñ³éí»É µáÉáñ »ñÏñÝ»ñÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ³é³Ýó ë³Ñٳݳ÷³ÏÙ³Ý, áñáí-Ñ»ï¨ ¹ñ³Ýù ãáõÝ»Ý ³½·³ÛÇÝ - ÏñáÝ³Ï³Ý »ñ³Ý·Ý»ñ:

гÙÁݹѳÝñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ïÇå»ñÝ »Ý` Ý»áå³Ñå³ÝáÕ³-ϳÝ, Ý»áÉǵ»ñ³É, ëáódzÉÇëï³Ï³Ý (ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý), »íñá-ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý, Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý: Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ ïÇåÇÝ å³ïϳ-ÝáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ³ÛÇÝ ¹ñáõÛÃÝ»ñÝ áõ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ ùÇã û ß³ï ѳٳå³ï³ë˳ݻóí³Í »Ý ïíÛ³É ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³-ñ³ËáëáõÃÛ³ÝÁ: ¶³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ùµ ÙÇÙÛ³ÝóÇó ï³ñµ»ñíáÕ ³Ûë ïÇå»ñÁ, ãÝ³Û³Í ï»ñÙÇݳµ³ÝáõÃÛ³Ý ÏñÏÝáõÃÛ³ÝÁ, ãÇ Ï³ñ»ÉÇ ÝáõÛݳóÝ»É ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ (¹³ë³Ï³Ý) Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÷áõ-ÉáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»ó³Í å³Ñå³ÝáճϳÝ, Éǵ»ñ³É, ëáódzÉÇëï³Ï³Ý, ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý ¨ ý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï: úñÇݳÏ, áã ÙÇ Ï»ñå Ñݳñ³íáñ ã¿ ÝáõÛݳóÝ»É Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó å³Ñå³ÝáճϳÝáõ-ÃÛáõÝÁ ³ÛÝ å³Ñå³ÝáճϳÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï, áñ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»ñ µáõñÅáõ³-Ï³Ý Ñ»Õ³÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ: ÜáõÛÝ Ï»ñå ÙÇÙÛ³ÝóÇó ï³ñ-µ»ñíáõÙ »Ý µáÉߨǽÙÝ áõ ųٳݳϳÏÇó »íñ³ÏáÙáõÝǽÙÁ: Ødzųٳ-Ý³Ï Ñ³ñÏ ¿ Ýß»É, áñ ųٳݳϳÏÇó ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ïÇå»-

Page 53: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

53

ñÁ ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ (¹³ë³Ï³Ý) Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïÙ³Ï³Ý ïÇ-å»ñÇ ÷á˳ϻñåí³Í (ïñ³ÝëýáñÙ³óí³Í) ï»ë³ÏÝ»ñÝ áõ Ýñ³Ýó ù³Õ³ù³Ï³Ý ųé³Ý·áñ¹Ý»ñÝ »Ý: Ü»áå³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÁ ß»ßïÁ ¹ÝáõÙ »Ý Ó»éݳñϳïÇñáõÃÛ³Ý Ëñ³ËáõëÙ³Ý íñ³: Üñ³Ýù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ѳñϳÛÇÝ µ»éÇ Ýí³½»óÙ³Ý û·ïÇݪ áñå»ë ïÝ-ï»ë³Ï³Ý Ùñó³ÏóáõÃÛáõÝÁ ËóÝáÕ Éáõñç å³ÛÙ³Ý6: 1960-70-³Ï³Ý ÃÃ.-Çó Ý»áå³Ñå³ÝáճϳÝáõÃÛ³ÝÁ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñ¨á-ñ»óÇÝ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ñóÁ: γñ· áõ ϳÝáÝ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ µá-Éáñ µÝ³·³í³éÝ»ñáõÙ ³ÝÑݳñ ¿ ³é³Ýó áõÅ»Õ å»ïáõÃÛ³Ý: ²é³ç ù³ßí»ó §Çñ³í³Ï³Ý ëáóÇ³É³Ï³Ý å»ïáõÃ۳ݦ ѳۻó³Ï³ñ·Á, Áëï áñǪ å»ïáõ-ÃÛ³ÝÁ ѳïϳóíáõÙ ¿ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ¨ ÁݹѳÝñ³å»ë ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ³ÝÑñ³Å»ßï Çñ³í³Ï³Ý »ñ³ßËÇùÝ»ñÇ ëï»ÕÍ-Ù³Ý ¹»ñÁ: Àëï ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëǪ µ³óÇ ²ØÜ-Ç Ð³Ýñ³å»ï³Ï³Ý ¨ Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ ä³Ñå³ÝáÕ³-Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, Ý»áå³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý Ï³ñáÕ »Ýù ѳٳñ»É Ö³åáÝdzÛÇ Èǵ»ñ³É-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, üñ³ÝëdzÛÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³ÝÁ ³ç³ÏóáÕ §ØdzíáñáõÙ¦ ·áÉÇëï³Ï³Ý Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ: 1970-80-³Ï³Ý ÃÃ. ³Ûë áõÕÕáõÃÛ³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»-ñ»ÉùÇ ï³ñÇÝ»ñÝ ¿ÇÝ: 1983 Ã. ëï»ÕÍíáõÙ ¿ ØÇç³½·³ÛÇÝ ¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ÙÇáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ÙdzíáñáõÙ ¿ ²ñ¨ÙïÛ³Ý ºíñáå³ÛÇ ¨ ²ØÜ-Ç å³Ñå³Ýá-Õ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: Ü»áÉǵ»ñ³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù ÑÇÙݳϳÝáõÙ ·ïÝíáõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßïÇ Ï»ÝïñáÝáõÙ, Çñ»Ýó ù³-Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ ÑÇÙùáõÙ ¹ÝáõÙ »Ý §ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ïÝï»ëáõÃÛáõÝ` å»ïáõÃÛ³Ý Ýí³½³·áõÛÝ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ¦ ¹ñáõÛÃÁ: ij-ٳݳϳÏÇó Ý»áÉǵ»ñ³ÉǽÙÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ÑÇÝ, ¹³ë³Ï³Ý Éǵ»ñ³ÉǽÙÇó: ä»ïáõÃÛ³Ý ¹³ë³Ï³Ý Éǵ»ñ³ÉǽÙÇ Ñ³Û»ó³Ï³ñ·Á (å»-ïáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ã³ñÇù) ÷á˳ñÇÝí»ó §ëáóÇ³É³Ï³Ý å»ïáõÃ۳ݦ Ù³-ëÇÝ ï»ëáõÃÛ³Ùµ, áñÁ å»ïáõÃÛáõÝÁ ¹ÇïáõÙ ¿ ³Ýѳï³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³Ñå³ÝáõÃÛ³Ý »ñ³ßËÇù: ²Ûëûñ Ý»áÉǵ»ñ³É Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ñÏÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ýí³½»É ¿, Ýñ³Ýù Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ-Û³óÝáõÙ »Ý ÷áùñ, ùÇã ³½¹»óÇÏ, ë³Ï³í³Ù³ñ¹ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, á-ñáÝù ѳ½Çí ϳñáÕ³ÝáõÙ »Ý ѳÕóѳñ»É 5%-Ç ß»ÙÁ: ¸ñ³ÝóÇó »Ý, ûñÇ-ݳÏ, ¶»ñÙ³ÝdzÛÇ ²½³ï ¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý, Þí»¹Ç³ÛÇ Ï»Ýïñáݳٻï, Ç-ï³É³Ï³Ý Éǵ»ñ³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ³ÛÉÝ7: Ü»áå³Ñå³ÝáÕ³Ï³Ý ¨ Ý»áÉǵ»ñ³É áõÕÕáõÃÛ³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»-ñáõ٠ɳÛÝáñ»Ý û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ ³Ûëå»ë Ïáãí³Í §Ñ»ï³ñ¹Ûáõݳµ»ñ³-Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ۳ݦ (§åáëïÇݹáõëïñÇ³É Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛáõݦ) ¨ ÏáÝ-í»ñ·»ÝódzÛÇ Ù³ëÇÝ ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: §Ð»ï³ñ¹Ûáõݳµ»ñ³Ï³Ý ѳë³-

6 î»°ë Галкин А. А., Рахшмир П. Консерватизм в прошлом и настоящем. М., 1987, "Современный консерватизм". М., 1992, Волкова И. В. Популизм и консерватизм. М., 1992, Осадчая И. М. Консерватизм против реформизма. М., 1984, Пияшева Л. И., Пинскер Б. С. Экономический неоконсерватизм: теория и международная политика. М., 1988, Френкин А. А. Западногерманские консерваторы: кто они? М., 1990:

7 î»°ë è¨»Ý Ð³½³Ý, λÝïñáݳٻï Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ. µ¨»é³óáõÙÁ ¨ Ùñó³Ï-óáõÃÛáõÝÁ »íñáå³Ï³Ý å³éɳٻÝï³Ï³Ý ¹»ÙáÏñ³ïdzݻñáõÙ (³Ý·É.), ºñáõë³Õ»Ù, 2000:

Page 54: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

54

ñ³ÏáõÃÛáõݦ ѳëϳóáõÃÛáõÝÁ û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ ³é³ç³ï³ñ »ñÏñÝ»ñÇ ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý Ýáñ ÷áõÉÁ µÝáñáß»Éáõ ѳٳñ8:

¶³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ïÇå»ñÇ ß³ñùáõ٠ųٳ-ݳϳÏÇó å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßïáõÙ ³é³í»É µ³½Ù³ù³Ý³Ï »Ý ëáódzÉÇëï³Ï³Ý (ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý) Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üñ³Ýù 19-ñ¹ ¹³ñÇ »ñÏñáñ¹ Ï»ëÇÝ Ó¨³íáñí³Í ÑÇÝ ëáódzÉÇëï³Ï³Ý Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ųé³Ý·áñ¹Ý»ñÝ »Ý ¨ ³í»ÉÇ ß³ï, ù³Ý ÙÛáõë áõÕÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å³Ñå³Ý»É »Ý Çñ»Ýó ݳËáñ¹-Ý»ñÇ ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ: âÝ³Û³Í ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»-ñÁ ã»Ý ÷áË»É Çñ»Ýó ³ÝáõÝÝ»ñÁ, µ³Ûó ¿³Ï³Ýáñ»Ý í»ñ³Ï³éáõó»É »Ý Çñ»Ýó ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ: ¸ñ³Ýù ³Ûɨë ã»Ý ¹ÝáõÙ ëáóÇ³É³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ Ñ»Õ³-÷áË³Ï³Ý í»ñ³÷áËáõÙÝ»ñÇ ¨ Ù³ëݳíáñ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý í»ñ³óÙ³Ý ËݹÇñÁ: Üñ³Ýó ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ ÙÛáõë Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ï³ñµ»ñ-íáõÙ ¿ ÝáõÛÝ Ñ³ñó»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³é³ç³ñÏíáÕ ÉáõÍáõÙÝ»ñÇ ³ÛÉ ï³ñµ»ñ³ÏÝ»-ñáí, µ³Ûó é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý Ýå³ï³Ï ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ÙÝ³É ëá-ódzÉÇëï³Ï³Ý ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍáõÙÁ: ijٳݳϳÏÇó ëáódzÉ-¹»-ÙáÏñ³ïÝ»ñÁ ÏáÕÙ »Ý ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ù»ç å»ïáõÃÛ³Ý ³ÏïÇí ÙÇç³Ùïáõ-ÃÛ³ÝÁ ¨ ïÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇÝ å»ïáõÃÛ³Ý ³ÝÙÇç³Ï³Ý Ù³ëݳÏ-óáõÃÛ³ÝÁ: Üñ³Ýó ϳñÍÇùáí` ßáõÏ³Û³Ï³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÝ»ñÁ ³Ýµ³í³ñ³ñ »Ý áõÅ»Õ ¨ ³éáÕç ïÝï»ëáõÃÛáõÝ áõݻݳÉáõ ѳٳñ: ²ÛëåÇëÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõñë áõÝ»Ý Ø»Í ´ñÇï³ÝdzÛÇ É»ÛµáñÇëï³Ï³Ý, üñ³ÝëdzÛÇ, Æï³ÉdzÛÇ, ²íëïñdzÛÇ ëáódzÉÇëï³Ï³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨ ¶»ñÙ³ÝdzÛÇ ¨ êϳݹÇݳíÛ³Ý »ñÏñÝ»ñÇ ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üñ³Ýó ·³Õ³÷³-ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ÑÇÙùáõÙ ¹ñí³Í ¿ §¸»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ëáódzÉǽÙǦ ï»ëáõ-ÃÛáõÝÁ, áñÁ ³Ùáõñ ϳåí³Í ¿ é»ýáñÙǽÙÇ Ñ»ï ¨ áñå»ë ·³Õ³÷³ñ³Ëá-ëáõÃÛáõÝ Ùß³Ïí»É ¨ ³ÙµáÕç³óí»É ¿ ³Ý·ÉÇ³Ï³Ý É»ÛµáñÇëïÝ»ñÇ ¨ »íñáå³-Ï³Ý ³ç ëáódzÉÇëï³Ï³Ý ³é³çÝáñ¹Ý»ñÇ ÏáÕÙÇó9:

Àëï ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõñ-ëÇ` ųٳݳϳÏÇó ëáódzÉÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ùáï »Ý »íñ³ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üáñ áõÕÇÝ»ñÇ áñá-ÝáõÙÝ ³í³ñïí»ó Ýáñ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ¨ Ýáñ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñáë³Ý-

8 ²Ûë ѳëϳóáõÃÛáõÝÁ 1960-70-³Ï³Ý ÃÃ. ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ¿ ¹ñ»É ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ëáóÇáÉá· ¸. ´»ÉÁ. ³ÛÝ ÁݹѳÝñ³óÝáõÙ ¨ ½³ñ·³óÝáõÙ ¿ ÙÇÝã ³Û¹ ï³ñ³ÍáõÙ ·ï³Í §ÙdzëÝ³Ï³Ý ³ñ¹Ûáõݳµ»ñ³Ï³Ý ѳë³ñ³ÏáõÃ۳ݦ (è. ²ñáÝ), §Ýáñ ³ñ¹Ûáõݳµ»ñ³-Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ۳ݦ (æ. Î. ¶»Éµñ³ÛÃ), §ïÝï»ë³Ï³Ý ³×Ç ÷áõÉ»ñǦ (àõ. èáëÃááõ), §ï»ËÝáïñáݳÛÇÝ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃ۳ݦ (æ. ´Å»½ÇÝëÏÇ), §Ñ»ïϳåÇï³ÉÇëï³Ï³Ý ѳ-ë³ñ³ÏáõÃ۳ݦ (è. ¸³ñ»Ý¹áñý) Ù³ëÇÝ ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ:

9 §¸»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ëáódzÉǽÙÁ¦ áñå»ë Ýáñ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ Ñéã³Ïí»É ¿ êáódzÉÇëï³Ï³Ý ÇÝï»ñݳóÇáݳÉÇ üñ³ÝÏýáõñïÇ ÏáÝ·ñ»ëÇ (1951) §¸»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ëáódzÉǽÙÇ Ýå³ï³ÏÝ»ñÝ áõ ËݹÇñÝ»ñÁ¦ ¹»Ïɳñ³ódzÛáõÙ` áñå»ë ѳϳÙÇçáó ѻճ-÷áË³Ï³Ý Ù³ñùëǽÙÇÝ: §¸»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý ëáódzÉǽÙǦ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ ë³ÑÙ³Ýí»óÇÝ È»ÛµáñÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý 1957 Ã. §²ñ¹Ûáõ-ݳµ»ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ѳë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÁ¦ ѳÛï³ñ³ñáõÃÛ³Ý, ²íëïñdzÛÇ ëáódzÉÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý 1958 Ã. Íñ³·ñÇ, ¶»ñÙ³ÝdzÛÇ ëáódzÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý 1959 Ã. Íñ³·ñÇ, êáódzÉÇëï³Ï³Ý ÇÝï»ñݳóÇáݳÉÇ` §²ß˳ñÑÝ ³Ûëûñ. êáódzÉÇëï³-Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý Ñ»é³ÝϳñÝ»ñÁ¦ 1962 Ã. ÁݹáõÝ³Í Ñéã³Ï³·ñÇ ¨ ÙÇ ß³ñù ³ÛÉ Íñ³·ñ³ÛÇÝ ÷³ëï³ÃÕûñÇ Ù»ç: ²Û¹ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ ÑÇÙݳíáñÙ³ÝÝ ¿ÇÝ ÝíÇñí³Í ɻ۵áñÇëï³Ï³Ý ³-é³çÝáñ¹Ý»ñÇó лÛëÏ»ÉÉÇ, ³Ý·ÉdzóÇ Ý߳ݳíáñ ïÝï»ë³·»ï ÎñáëÉ»Ý¹Ç ¨ ýñ³ÝëdzóÇ ëáódzÉÇëï È. ÈáñÇ ï»ë³Ï³Ý ÙÇ ù³ÝÇ ³ß˳ïáõÃÛáõÝ:

Page 55: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

55

ùÇ` §»íñ³ÏáÙáõÝǽÙǦ (»íñáå³Ï³Ý ÏáÙáõÝǽÙ) ³é³ç³óٳٵ: ä³Ñ-å³Ý»Éáí ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ï³éáõóÙ³Ý í»ñçÝ³Ï³Ý Ýå³-ï³ÏÁ` »íñ³ÏáÙáõÝǽÙÇ ï»ë³µ³ÝÝ»ñÝ ³é³ç³¹ñ»óÇÝ ÙÇ ß³ñù Ýáñ ·³-Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñ, áñáÝù ѳݷáõÙ ¿ÇÝ Ñ»ï¨Û³ÉÇÝ. Ññ³Å³-ñáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý å³Ûù³ñÇ Ñ»Õ³÷áË³Ï³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÇó, ѳïϳå»ëª ½ÇÝí³Í ³åëï³ÙµáõÃÛáõÝÇó, åñáÉ»ï³ñdzïÇ ¹ÇÏï³ïáõñ³ÛÇó ¨ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ·áñͳ¹áõÉÝ»ñÇó, ÙÇÙdzÛÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý å³Ûù³ñÇ ë³Ñٳݳ¹ñ³-Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÇ ÏÇñ³éáõÙ, Ýáñ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³ÝÝ ³ÝóÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý µáÉáñ Ó¨»ñÇ å³Ñå³ÝáõÙ ¨ ïÝï»ë³Ï³Ý é»ýáñÙÝ»ñÇ ÏÇ-ñ³éáõÙ. µéݳå»ï³Ï³Ý ϳñ·»ñÇ ¹³ï³å³ñïáõÙÁ ÊêÐØ-áõÙ ¨ ³ñ¨»-ɳ»íñáå³Ï³Ý »ñÏñÝ»ñáõÙ. ѳí³ï³ñÙáõÃÛáõÝÁ »íñáå³Ï³Ý ¹»ÙáÏñ³-ïdzÛÇ ³ñÅ»ùÝ»ñÇÝ: ÜÙ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇÍÁ áñ³Ïí»ó áñå»ë ÏáÙáõÝǽ-ÙÇÝ ³ÝóÙ³Ý »íñáå³Ï³Ý áõÕÇ` Ç ï³ñµ»ñáõÃÛáõÝ éáõë³Ï³ÝÇ, áñÇ Ñ³Ù³ñ ¿É ëï³ó³í §»íñ³ÏáÙáõÝǽ٦ ³ÝáõÝÁ:

àñå»ë ³é³ÝÓÇÝ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ïÇå ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ³-é³ÝÓݳóÝ»É Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý (Ý»áݳóÇëï³Ï³Ý) Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»-ñÁ: ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙÝ ³ÙµáÕçáíÇÝ ¹Çٳϳ½»ñÍ»ó ý³ßǽÙÝ áõ ݳóǽÙÁ, ÇëÏ ³Ûë áõÕÕáõÃÛ³ÝÁ å³ïϳÝáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ-Ý»ñÝ ³ñ·»Éí»óÇÝ ¨ óñí»óÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ý³ßǽÙÁ, áñå»ë ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³-Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ, ãí»ñ³ó³í, ³ÛÉ ÷á˳ñÇÝí»ó, í»ñ³½·»ëï³íáñí»ó ¨ ÍÝáõݹ ïí»ó Ýáñª Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý (Ý»áݳóÇëï³Ï³Ý) Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ´³í³Ï³Ý ¿ Ýß»É, áñ ý³ßÇëï³Ï³Ý í³ñã³Ï³ñ·»ñÁ Æëå³-ÝdzÛáõÙ ¨ äáñïáõ·³ÉdzÛáõÙ å³Ñå³Ýí»óÇÝ ÙÇÝ㨠1974-75 ÃÃ.: ü³ßǽ-ÙÇ ï³ññ»ñ »Ý Ýϳïíáõ٠ݳ¨ ²ñ·»ÝïÇݳÛÇ (1943-55 ÃÃ.), Ðáõݳëï³ÝÇ (1960-³Ï³Ý ÃÃ. í»ñç»ñ), ³é³ÝÓÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÝ»ñáõÙª гñ³í-³ýñÇÏÛ³Ý Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý, àõ·³Ý¹³ÛÇ, ´ñ³½ÇÉdzÛÇ ¨ âÇÉÇÇ Ï³é³-í³ñáÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áõ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ËáõÝï³Ý»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³-ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç:

лïå³ï»ñ³½ÙÛ³Ý ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ-Ý»ñÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ÇÝ ·áñͻɪ ³ÏïÇíáñ»Ý Ù³ëݳÏó»Éáí ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇÝ: 1964 Ã. ¶üÐ ÙÇ ù³ÝÇ ³ç ͳÛñ³Ñ»Õ³Ï³Ý Ù³Ýñ Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ùdzíáñٳٵ ϳ½Ù³íáñí»ó ܳóÇáݳÉ-¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ¹³ñÓ³í Ý»áݳóÇëï³Ï³Ý áõÅ»ñÇ Ñ³Ù³ËÙµÙ³Ý Ï»ÝïñáÝ: Æï³ÉdzÛáõÙ µ³í³Ï³ÝÇÝ ³ÏïÇí ·áñÍáõÙ ¿ §Æï³É³Ï³Ý ëá-óÇ³É³Ï³Ý ß³ñÅáõÙ-²½·³ÛÇÝ ³ç áõÅ»ñ¦ ³ÝáõÝÁ ÏñáÕ Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñÁ, ³ñ¹»Ý 1980-³Ï³Ý ÃÃ., ߳ѻÉáí ÁÝïñáÕÝ»ñÇ Ó³Û-Ý»ñÇ ÑÇÝ· ïáÏáëÇó ³í»ÉÇÝ, ϳñáÕ³ÝáõÙ ¿ ËáñÑñ¹³ñ³ÝáõÙ Çñ Ó»éùáõÙ å³Ñ»É 35-40 å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ï»Õ: ¶ñ»Ã» ÝáõÛÝåÇëÇ ³ñ¹ÛáõÝùÇ ¿ ѳë»É 1972 Ã. üñ³ÝëdzÛáõ٠ϳ½Ù³íáñí³Í §²½·³ÛÇÝ ×³Ï³ï¦ ³ç ͳÛ-ñ³Ñ»Õ³Ï³Ý, ³½·³ÛÝ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñÇ Ý³Ë³·³ÑÝ ¿ È» ä»ÝÁ: Üñ³ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë å³éɳٻÝïáõÙ áõÝÇ Çñ ѳëï³ïáõÝ ËÙµ³ÏóáõÃÛáõÝÁ: 1995 Ã. ÙáõÝÇóÇå³É ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ³ÛÝ Ñ³Õó-Ý³Ï ï³ñ³í, ÇëÏ 2002 Ã. ³åñÇÉÇÝ Ï³Û³ó³Í ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõ-ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ È» ä»ÝÁ ³Ýó³í »ñÏñáñ¹ ÷áõÉ` Ñ»ï¨áõÙ ÃáÕÝ»Éáí ëáódz-ÉÇëïÝ»ñÇ Ã»ÏݳÍáõ, í³ñã³å»ï È. Äáëå»ÝÇÝ. ¹³ ųٳݳϳÏÇó üñ³Ý-

Page 56: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

56

ëdzÛÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇ ë»Ýë³óÇáÝ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¿ñ: ²½-·³ÛÝ³Ï³Ý Í³Ûñ³Ñ»Õ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ù»Í ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý Ñ³ïϳå»ë èáõë³ëï³ÝáõÙ: ²Ûë áõÕÕáõÃÛ³ÝÁ å³ïϳÝáÕ ß³ï Ïáõë³Ï-óáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ·áñÍáõ٠ݳ¨ ³ëÇ³Ï³Ý Ëáßáñ »ñÏñÝ»ñáõÙ: ¸ñ³óÇó ϳ-ñ»ÉÇ ¿ Ýᯐ ÂáõñùdzÛÇ Ñ³ïϳå»ë §¶áñß ·³ÛÉ»ñ¦ (ݳ˳·³Ñª ÂÛáõñù»ß) Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, áñÁ ³ÏïÇíáñ»Ý Ù³ëݳÏóáõÙ ¿ »ñÏñÇ Ý»ñù³Õ³ù³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÇÝ ¨ áñáß³ÏÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝÇ ÁÝïñáÕÝ»ñÇ íñ³:

Ü»áý³ßǽÙÁ ͳ·áõÙݳµ³Ýáñ»Ý ϳåí³Í ¿ ý³ßǽÙÇ Ñ»ï, ù³ÝÇ áñ ù³ñá½áõÙ ¿ ÝáõÛÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý-·³Õ³÷³ñ³Ëáë³Ï³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÁ, ÇëÏ Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Çñ»Ýó Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ ѳÏí³Í »Ý µéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·áñͳ¹ñÙ³ÝÁ: ê³Ï³ÛÝ ¿³Ï³Ýáñ»Ý ï³ñµ»ñíáõÙ »Ý ÑÇÝ ý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ųٳݳϳ-ÏÇó Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ é³½Ù³-í³ñ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÁ: Æï³É³·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ý³ßǽÙÁ Ù»Í Ù³ë³Ùµ Ýå³ï³Ï³ÙÕí³Í ¿ñ ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³·ñ»ëÇí ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»-ñÇ ÑÇÙݳíáñÙ³ÝÁ, ÇëÏ ³Ûëûñí³ Ý»áý³ßÇëïÝ»ñÇ ¨ Ý»áݳóÇëïÝ»ñÇ ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÝ áõÕÕí³Í »Ý ³ýñá-³ëÇ³Ï³Ý Ñ»ï³Ùݳó »ñÏñÝ»ñÇó ¹»åÇ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ½³ñ·³ó³Í å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñ áõÕÕí³Í Ý»ñ·³ÕÃÇ Ñ½áñ ³-ÉÇùÇ ¹»Ù, áñ, Áëï Ý»áý³ßÇëïÝ»ñÇ, ëå³éÝáõÙ ¿ §Ùß³ÏáõÛà ëï»ÕÍáÕ é³-ë³Ý»ñǦ Ï»ÝëáõݳÏáõÃÛ³ÝÁ: Üñ³Ýù å³Ñ³ÝçáõÙ »Ý Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ëëï³óÝ»É ¿ÙÇ·ñ³óÇáÝ é»ÅÇÙÝ»ñÁ, íï³ñ»É µáÉáñ §·áõݳíáñÝ»ñÇݦ ¨ ë»÷³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹ÇÝ å³ßïå³Ý»É Ýñ³Ýó å³ï׳é³Í ã³ñÇùÝ»ñÇó: ²Ûë ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ ɳÛÝ ³ñÓ³·³Ýù »Ý ·ïÝáõÙ üñ³ÝëdzÛÇ, ¶»ñÙ³ÝdzÛÇ, Æ-ï³ÉdzÛÇ ¨ »íñáå³Ï³Ý ÙÛáõë »ñÏñÝ»ñÇ ÁÝï³½³Ý·í³ÍÇ Ù»ç, ѳïϳ-å»ë ³ÛÝ ï³ñ³Í³ßñç³ÝÝ»ñáõÙ, áñï»Õ ÝϳïíáõÙ ¿ ·áñͳ½ñÏáõÃÛ³Ý ³× ¨ ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ù³ñ·ÇÝ³É Ë³í»ñÇÝ å³ïϳÝáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ãí³ù³-ݳÏÇ ³í»É³óáõÙ: ÜÙ³Ý Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñáõÙ §ÑÇÙÝ³Ï³Ý µÝ³ÏãáõÃ۳ݦ ¨ §Ù³ùáõñ ѳí³ïùǦ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ¹Çñù»ñáõÙ Ï³Ý·Ý³Í Ý»áý³ßÇë-ï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ñϳÝÇßÁ ÏïñáõÏ µ³ñÓñ³ÝáõÙ ¿: ²Ûë áõÕ-ÕáõÃÛ³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ٻͳå»ë ³×áõÙ ¿ µ³½Ù³½· ³ÛÝ »ñÏñÝ»ñáõÙ, áñï»Õ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝÇ ³½·³ÛÇÝ ³Ýç³ïáճϳÝáõÃÛáõÝ: ²Ûë ¹»åùáõÙ Ý»áݳóÇëïÝ»ñÁ ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ³½·³ÛÇÝ ß³ñÅáõÙÝ»ñÇ ¹»Ùª ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ µéÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý å³Ñ³ÝçÝ»ñáí, ÇÝãå»ë, û-ñÇݳÏ, èáõë³ëï³ÝáõÙ ¿10: ´áÉáñ ¹»åù»ñáõÙ Ý»áý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³Ï-óáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Éáõñç íï³Ý· »Ý Ý»ñϳ۳óÝáõÙ ¹»ÙáÏñ³ï³Ï³Ý í³ñã³-ϳñ·»ñÇ Ñ³Ù³ñ: àõëáõÙݳëÇñáÕÝ»ñÇó ß³ï»ñÁ ÝßáõÙ »Ý, áñ å³Ñå³Ý»-Éáí ·»ñÙ³Ý³Ï³Ý ý³ßǽÙÇ ß³ï ·Í»ñ` Ýñ³Ýù ³Ûëûñ ¿É ϳñáÕ »Ý ¹³éÝ³É ³ÙµáÕç³ïÇñáõÃÛ³Ý (ïáï³ÉÇï³ñǽÙÇ) í»ñ³Ï³Ý·ÝÙ³Ý ç³ï³·áí-Ý»ñ11: ºí å³ï³Ñ³Ï³Ý ã¿ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ÝñáõÃÛ³Ý µ³ó³ë³Ï³Ý ³ÛÝ Ù»Í ³ñÓ³·³ÝùÁ, áñÁ ѻ層ó 2001 Ã. ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝ-Ý»ñáõÙ ³íëïñÇ³Ï³Ý ¨ 2002 Ã. ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ý»áý³ßÇëïÝ»ñÇ áõÝ»ó³Í ѳçáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ:

10 î»°ë "Политические партии России в контексте ее истории". Ростов-на-Дону, 1998, ¿ç 430-458:

11 î»°ë Замковой В. Германский фашизм – одна из главных форм тоталитаризма. М., 1994:

Page 57: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

57

ÆÝãå»ë í»ñÁ Ýß»óÇÝù, ѳÙÁݹѳÝñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·³Õ³÷³-ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó µ³óÇ, ·áÛáõÃÛáõÝ áõ-Ý»Ý ³½·³ÛݳϳÝ-ÏñáÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇÝÝ»ñÇÝ Ñ»ï¨áÕ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ϳ½ÙáõÙ »Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏñáñ¹ ËáõÙµÁ: ijٳݳϳÏÇó Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ß³ï»ñÁ Çñ»Ýó ù³Õ³ù³-Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇÝ Ñ³ëÝ»Éáõ ѳٳñ ɳÛÝáñ»Ý ¨ µ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹Ûáõݳ-í»ï û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ÝÙ³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñ: ÆëÉ³Ù³Ï³Ý µÝ³ÏãáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ »ñÏñÝ»ñáõÙ ¨ ѳïϳå»ë ³ñ³µ³Ï³Ý å»ïáõ-ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ, Æñ³ÝáõÙ, ²ýÕ³Ýëï³ÝáõÙ ¨ ä³ÏÇëï³ÝáõÙ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý Íñ³·ñ³ÛÇÝ ¹ñáõÛÃÝ»ñáõÙ ÝϳïíáõÙ ¿ ÇëɳÙÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ: ê³Ï³ÛÝ ³ñ¹Ç Çëɳٳٻï Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇÝ µÝáñáß ¿ áã û ѳٳÇëÉ³Ù³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝ ëï»ÕÍ»Éáõ ·³Õ³÷³ñÁ, ³ÛÉ Çëɳٳ-Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù»ñ³ßËáõÃÛ³Ý ¨ ѳٳ·áñͳÏóáõÃÛ³Ý ³ÝÑñ³-Å»ßïáõÃÛáõÝÁ: Æëɳٳٻï Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ³ÛÇÝ Ýå³ï³Ï-Ý»ñ »Ý Ñéã³ÏíáõÙ ÑÇÙݳϳÝáõ٠ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÇëɳٳóáõÙÁ, ¹ñ³Ý ѳٳå³ï³ëË³Ý ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳéáõóí³ÍùÝ»ñÇ ëï»Õ-ÍáõÙÁ, ²ñ¨ÙáõïùÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý í»ñ³óáõÙÁ: §ÆëÉ³Ù³Ù»ï¦ áñ³ÏáõÙÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ïÇåÝ áõ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ áõÕÕí³ÍáõÃÛáõÝÁ, ÇÝãå»ë áñ ëáódzÉÇëï³Ï³Ý, Ý»áý³-ßÇëï³Ï³Ý, »íñ³ÏáÙáõÝÇëï³Ï³Ý ¨ í»ñÁ Ýßí³Í ÙÛáõë áñ³ÏáõÙÝ»ñÁ: ²½-·³ÛݳϳÝ-ÏñáÝ³Ï³Ý µÝáõÛÃÇ ó³Ýϳó³Í ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ Ï³-ñáÕ ¿ ¹ñí»É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ ÑÇÙùáõÙ ¨ ¹³éÝ³É Ýñ³Ýó ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ã³÷³ÝÇß: ÆѳñÏ», ³Ûë ã³÷³ÝÇßáí Ñݳñ³íáñ ã¿ Ãí»É áõ µÝáõó·ñ»É µáÉáñ ïÇå»ñÁ, áñáíÑ»ï¨ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ »ñÏñÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ áõÝÇ Çñ ë»÷³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÁ, áñÝ ³ÝÑݳñ ¿ ³ÙµáÕçáíÇÝ ÝáõÛݳóÝ»É Ù»Ï ³ÛÉ Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõñëÇÝ: ê³Ï³ÛÝ ³½·³ÛݳϳÝ-ÏñáÝ³Ï³Ý á-ñáß ·³Õ³÷³ñÝ»ñÇ ù³ñá½ãáõÃÛáõÝÁ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³å³ÑáíáõÙ ¿ ³é³í»É Ù»Í ÁÝïñ³½³Ý·í³Íáí, ¨ ¹ñ³Ýáí »Ý ÑÇÙݳíáñíáõÙ Ýå³ï³Ï-Ý»ñÁ, Ù³ñï³í³ñáõÃÛáõÝÝ áõ é³½Ù³í³ñáõÃÛáõÝÁ: ´Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ÝáõÛÝ ¹áÏïñÇÝÁ ϳñáÕ ³éϳ ¿ µ³½Ù³ÃÇí Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ»ñáõÙ, áñÝ ¿É Ýñ³Ýó ÝáõÛÝ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ïÇåÇ Ù»ç ËÙµ³íáñ»Éáõ ѳٳñ µ³í³ñ³ñ ÑÇÙù ¿ ï³ÉÇë: úñÇݳÏ, ÂáõñùdzÛÇ, ²¹ñµ»ç³ÝÇ ¨ ØÇ-çÇÝ ²ëdzÛÇ Ãáõñù³É»½áõ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ-Ý»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ íñ³ µ³í³Ï³ÝÇÝ áõÅ»Õ ¿ å³ÝÃÛáõñùǽÙÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ: ÆѳñÏ», ѳٳÃáõñù³Ï³Ý Ù»Í å»ïáõ-ÃÛ³Ý Ï³Ù µáÉáñ Ãáõñù³É»½áõ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇÝ Ù»Ï å»ïáõÃÛ³Ý Ù»ç Ùdz-íáñ»Éáõ Ýå³ï³ÏÝ»ñ ã»Ý ³é³ç³¹ñíáõÙ, ë³Ï³ÛÝ Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÝ áõ ѳٻñ³ßËáõÃÛáõÝÁ ¨ ѳïϳå»ë ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý µÝ³-·³í³éáõÙ ÙdzëÝáõÃÛáõÝÁ ³é³çݳÛÇÝ ï»Õ »Ý ½µ³Õ»óÝáõÙ Íñ³·ñ³ÛÇÝ ÷³ëï³ÃÕûñáõÙ: ¸ñ³ ó³ÛïáõÝ ûñÇݳÏÁ ÂáõñùdzÛÇ Ï³é³í³ñáÕ Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (§Ø³Ûñ ѳÛñ»ÝÇù¦, §ÖßÙ³ñÇï áõÕǦ, §´³ñûñáõÃÛáõݦ, §ÄáÕáíñ¹³Ñ³Ýñ³å»ï³Ï³Ý¦, §²ñ¹³ñáõÃÛáõÝ ¨ ½³ñ·³óáõÙ¦) ¹Çñùáñá-ßáõÙÝ ¿ ѳÛ-³¹ñµ»ç³Ý³Ï³Ý ѳϳٳñïáõÃÛ³Ý Ýϳïٳٵ: Ü»ñϳÛáõÙë

Page 58: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

58

å³ÝÃÛáõñùǽÙÇ ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ²Ý¹ñÏáíϳëÇ ¨ ØÇçÇÝ ²ëdzÛÇ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ÙÇ ß³ñù Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, ѳïϳå»ë Ýñ³Ýù, áñáÝù í×é³Ï³Ýáñ»Ý ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë Áݹ¹»Ù éáõë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïÙ³Ý: ²½·³ÛݳϳÝ-ÏñáÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ïÇ-åÇ ¹³ë³Ï³Ý ûñÇÝ³Ï »Ý Ññ»³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: Üñ³Ýó ×ÝßáÕ Ù³ëÁ ϳñáÕ »Ýù µÝáõó·ñ»É áñå»ë ëÇáÝÇëï³Ï³Ý, áñáíÑ»ï¨ ÇÝãå»ë Æëñ³Û»ÉáõÙ, ³ÛÝå»ë ¿É ÙÛáõë »ñÏñÝ»ñáõÙ áñå»ë ³½·³ÛÇÝ Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ Çñ³·áñÍÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ÙÕíáÕ å³Ûù³ñÇ ·³Õ³÷³ñ³Ï³Ý ½»Ýù û·ï³·áñÍ-íáõÙ ¿ ëÇáÝǽÙÁ: ²ÛÝ ÝáõÛÝå»ë ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ ¿, áñÇ ³ÝáõÝÁ í»ñóí³Í ¿ ºñáõë³Õ»ÙÇ êÇáÝ É»é³Ý ³ÝáõÝÇó: ê³Ï³ÛÝ ëÇá-Ýǽ٠³ë»Éáí ãå»ïù ¿ ѳëÏ³Ý³É ÙdzÛÝ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ, ³ÛÝ Ý³¨ ³Û¹ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³ÝÁ Ñ»ï¨áÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ×ÛáõÕ³íáñí³Í ѳٳϳñ· ¿ ¨ áñáß³ÏÇ ù³Õ³-ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ12: ijٳݳϳÏÇó ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕ-ÙÇó û·ï³·áñÍíáõÙ »Ý ݳ¨ å³ÝëɳíáÝǽÙÇ, å³Ý³Ù»ñÇϳÝǽÙÇ, Çë-å³Ý³³Ù»ñÇϳÝǽÙÇ, ·³Ý¹Ç½ÙÇ ¨ ³ÛÉ ³½·³ÛÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³Ëá-ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹áÏïñÇÝÝ»ñÁ, áñáÝù µ³í³Ï³ÝÇÝ ³ñ¹Ûáõݳ-í»ï ³½¹»óáõÃÛáõÝ »Ý áõÝ»Ýáõ٠ѳïϳå»ë ݳËÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóó-Ý»ñáõÙª áñå»ë ù³ñá½ã³Ï³Ý ½»Ýù: êñ³Ýù ϳñáÕ »Ý ͳé³Û»É ݳ¨ áñå»ë Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ë³Ï³ñ·Ù³Ý ã³÷³-ÝÇßÝ»ñ:

²í³ñï»Éáí ó³ÝϳÝáõÙ »Ýù Ýß»É, áñ áã ÙÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ·³Õ³-÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ ÇÝãå»ë ³ÝóÛ³ÉáõÙ, ³ÛÝå»ë ¿É Ý»ñϳÛáõÙë Ù»Í Ù³ë³Ùµ §Ù³ùáõñ¦ ã¿: ²ÛëÇÝùݪ Ýñ³Ýó ¹ñáõÛÃÝ»ñÁ í»ñóí³Í ã»Ý ÙÇÙdzÛÝ Ù»Ï ù³-Õ³ù³Ï³Ý áõëÙáõÝùÇó: êáíáñ³µ³ñ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ»ñÇ ï»-ë³Ï³Ý Ù³ë»ñÇ Ù»ç ϳñ»ÉÇ ¿ ѳݹÇå»É ÇÝãå»ë ¹³ë³Ï³ñ·³ÛÇÝ, ³ÛÝå»ë ¿É ³½·³ÛÇÝ ¨ ÏñáÝ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý áõëÙáõÝùÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñÝ»ñ: Ø»Ï áõñÇß Ï³ñ¨áñ ѳݷ³Ù³Ýù ¨ë: êË³É ¿ ³ÛÝ Ùáï»óáõÙÁ, »ñµ áñ¨Çó» Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛ³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ï³Ï³Ý ï³ÉÇë ϳ٠Ýñ³ å³ïÙ³-Ï³Ý ¹»ñÁ Ýß»ÉÇë ÑÇÙù ¿ ÁݹáõÝíáõÙ ³ÛÝ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ, áñÁ å³ßïáݳå»ë áñ¹»·ñí»É ¿: ÖÇßï 㿠ݳ¨ ¹ñ³ ÑÇÙ³Ý íñ³ Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý

12 àñå»ë ù³Õ³ù³Ï³Ý Ñáë³Ýù ëÇáÝǽÙÝ ³é³ç ¿ »Ï»É 19-ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç»ñÇÝ: êÇá-

ÝǽÙÇ ·³Õ³÷³ñ³ËáëÝ»ñÝ ³é³ç ù³ß»óÇÝ Ññ»³Ï³Ý ѳñóÁ ÉáõÍ»Éáõ Íñ³·Çñ` Ù»Í ï»-ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ û·ÝáõÃÛ³Ùµ ëï»ÕÍ»Éáõ Ññ»³Ï³Ý å»ïáõÃÛáõÝ: 1897 Ã. ´³½»ÉáõÙ ï»ÕÇ áõ-Ý»ó³í ëÇáÝÇëï³Ï³Ý ³é³çÇÝ ÏáÝ·ñ»ëÁ, áñï»Õ ÑÇÙÝí»ó ѳٳß˳ñѳÛÇÝ ëÇáÝÇë-ï³Ï³Ý ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÁ (ÐêÎ), áñÁ ëÇáÝǽÙÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ýå³ï³Ï Ñéã³Ï»ó ä³Õ»ëïÇÝáõÙ Ññ»³Ï³Ý å»ïáõÃÛ³Ý ëï»ÕÍáõÙÁ: êÇáÝǽÙÇ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÝ »Ý. ³ß˳ñÑÇ ï³ñµ»ñ »ñÏñÝ»ñÇ Ññ»³Ý»ñÁ ³ñï³ï³ñ³Íù³ÛÇÝ (¿ùëï»ñÇïáñdzÉ) ѳٳß˳ñѳÛÇÝ Ññ»³Ï³Ý ÙdzëÝ³Ï³Ý ³½· »Ý, Ññ»³Ý»ñÝ ³é³ÝÓ-ݳѳïáõÏ, µ³ó³éÇÏ, ²ëïÍá ÁÝïñÛ³É ÅáÕáíáõñ¹ »Ý, Ññ»³Ý»ñÇ ÓáõÉáõÙÁ ßñç³å³ïÇ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ Ñ»ï ѳϳµÝ³Ï³Ý ¨ Ù»Õë³Ï³Ý ¿, Ññ»³Ý»ñÝ áõÝ»Ý å³ïÙ³Ï³Ý Çñ³-íáõÝùÝ»ñ Çñ»Ýó µÇµÉÇ³Ï³Ý Ý³ËÝÇÝ»ñÇ ÑáÕ»ñÇ` ä³Õ»ëïÇÝÇ ¨ Ýñ³Ý ѳñáÕ ï³ñ³Í-ùÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ, áñï»Õ å»ïù ¿ ëï»ÕÍ»Ý Çñ»Ýó ½áõï Ññ»³Ï³Ý, ѳí³ë³ñ³å³ßï å»ïáõÃÛáõÝÁ: êÇáÝǽÙÁ µáÉáñ Ññ»³Ý»ñÇÝ Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ »Õµ³ÛñÝ»ñ ¨ ù³ñá½áõÙ ¿ ¹³ë³-ϳñ·³ÛÇÝ Ñ³Ù»ñ³ßËáõÃÛáõÝ` í×é³Ï³Ýáñ»Ý Ù»ñÅ»Éáí ¹³ë³Ï³ñ·³ÛÇÝ å³Ûù³ñÁ, áñÁ áñ³ÏíáõÙ ¿ áñå»ë ³½·³ÛÇÝ ¹³í³×³ÝáõÃÛáõÝ Ññ»³Ï³Ý ³½·Ç ѳݹ»å (ï»°ë Иванов Ю. Осторожно: сионизм! М., 1972, "Сионизм: теория и практика". М., 1973, Вальтер Лакер. История сионизма. М., 2000):

Page 59: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

59

µÝáõÛÃÇ áñáßáõÙÁ, áñ ѳïϳå»ë µÝáñáß ¿ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³-ÝÇ áõëáõÙݳëÇñáÕÝ»ñÇÝ: àñ¨¿ ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝ ù³ñá½»ÉÁ ³ÛÉ µ³Ý ¿, Çñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁª ³ÛÉ: úñÇݳϪ ëáódzÉǽÙÇ ·³Õ³÷³ñÇ ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ ý³ßÇëï³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Íñ³·ñ»ñáõÙ »ñµ»ù Ù»½ ÑÇÙù ãÇ Ï³ñáÕ ï³É Ýñ³Ýó ѳٳñ»Éáõ ëáódzÉÇëï³Ï³Ý Ïáõë³Ïóáõ-ÃÛáõÝÝ»ñ: Ø»Ï ³Ý·³Ù ¨ë Ýß»Ýù. ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ Ïáõ-ë³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ»ïÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñÇ Çñ³·áñÍÙ³Ý ùáÕ Í³é³-Û»É: Îáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ïÇå³íáñÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ ³é³çÇÝ ù³ÛÉÁ å³ßïáÝ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛ³Ý ¨ Çñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ýáõ-ÃÛ³Ý Ñ³Ù³å³ï³ë˳ݻÉÇáõÃÛáõÝÁ å³ñ½»ÉÝ ¿: ²ÛëåÇëÇ ¹Çñùáñáßáõ-ÙÁ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ Áëï ·³Õ³÷³ñ³ù³Õ³ù³Ï³Ý áõÕÕí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ÏáõñëÇ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïÇå³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ ·Çï³Ï³Ý Ñ»ÝùÇ íñ³ ¹Ý»Éáõ ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ¹³ßïÇ ×Çßï í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – ïÇå³íáñáõÙ, Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñ³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñ,

¹áÏïñÇÝ³É ¨ åñ³·Ù³ïÇÏ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõñë, ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñ

ГАРИК КЕРЯН – Проблема типологии партий по политико-идеологи-

ческому принципу. – Одним из основных критериев типологии политических партий является идеологический принцип. В согласии с ним партии классифици-руются следующим образом. В первую группу входят доктринальные партии с определённой, официально заявленной идеологией. Во вторую – партии с неопре-делённой идеологией (они рассматриваются как партии прагматические). В осно-ве классификации лежит и сущность партийной идеологии, и базирующийся на ней политический курс (партии либеральные, социалистические, консервативные, религиозные, националистические и т. д.).

Ключевые слова: типология, партийная идеология, доктринальные и прагматиче-

ские партии, политический курс, принципы деятельности GARIK KERYAN – Typology of Political Parties Based on the Political and

Ideological Principles: Scientific-Methodological Issues. – Political and ideological principles are one of the main criteria for the typology of political parties. According to the classification by political and ideological principles, the first group consists of doc-trinal parties with certain and officially proclaimed ideology. The second group includes parties with uncertain ideology, which we prefer to regard as pragmatic ones. Classifica-tion of political parties can be based either on the ideological specifics of political par-ties, or on the essence of developed policies /liberal, socialist, conservative, religious, nationalist, etc./.

Key words: political parties, typology, ideology of political parties, doctrinal and prag-

matic parties, policy, principles of functioning

Page 60: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

60

вڲêî²ÜÆ ÄàÔàìð¸²ì²ðàôÂÚ²Ü Ø²Î²ð¸²ÎÆ ÆܸºøêÀ (1995-2012 ÃÃ.)

²ðàôêڲΠ²Èºøê²ÜÚ²Ü

ÄáÕáíñ¹³í³ñ³óÙ³Ý §»ññáñ¹ ³ÉÇùÁ¦ Ýå³ëï»ó ÅáÕáíñ¹³í³ñáõ-

ÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý áõ ã³÷Ù³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÁ ϳï³ñ»É³·áñÍ»ÉáõÝ áõ Ýáñ ·áñÍÇùÝ»ñ Ù߳ϻÉáõÝ, áñáÝù ³Ûëûñ µ³í³Ï³ÝÇÝ Ññ³ï³å »Ý áã ÙdzÛÝ ·Çï³Ï³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ: ØÇç³½·³ÛÇÝ Ëáßáñ ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ѻﳽáï³Ï³Ý ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÝ áõ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñÁ, Ùß³-Ï»Éáí ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Çݹ»ùëÝ»ñ, ë³Ý¹Õ³Ï³íáñáõÙ »Ý å»ïáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÁ Áëï é»ÅÇÙÝ»ñÇ ¨ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³óÙ³Ý ³ëïÇ׳ÝÇ: êáõÛÝ Ñ»-ï³½áïáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ, ÑÇÙÝí»Éáí Çݹ»ùëÝ»ñÇ Ï³éáõóÙ³Ý Ù»-Ãá¹Ç íñ³, Ùß³Ïí»É ¨ áñå»ë ·áñÍÇù ÏÇñ³éí»É ¿ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ã³÷Ù³Ý Ùá¹»ÉÁ1:

سëݳ·Çï³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç µ³½Ù³½³Ý »Ý áã ÙdzÛÝ Åá-Õáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý ë³ÑÙ³ÝáõÙÝ»ñÝ áõ ï»ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ³Ûɨ å³ÛÙ³Ý-Ý»ñÝ áõ ·áñÍáÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ù³ëݳ·»ïÝ»ñÁ ¹Çï³ñÏáõÙ »Ý ÅáÕáíñ¹³-í³ñáõÃÛáõÝÁ ã³÷»ÉÇë: ²Ù÷á÷»Éáí ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï³Ý ÑÇÙ-Ý³Ï³Ý ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁª ¸. èáëÃááõÝ2 ³é³ÝÓݳóÝáõÙ ¿ »ñ»ù Ùáï»óáõÙ. ³é³çÇÝÇ ÏáÕÙݳÏÇóÝ»ñÁ (ÈÇ÷ë»Ã3, ø³Ãñ³ÛÃ4) ϳÛáõÝ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõ-ÃÛáõÝÁ å³ÛٳݳíáñáõÙ »Ý ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñáí, û-ñÇݳϪ Ðܲ-Ý Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí, ѳٳï³ñ³Í ·ñ³·ÇïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³-ÏÁ, ·»ñ³Ï³ÛáÕ ù³Õ³ù³ÛÇÝ µÝ³ÏãáõÃÛáõÝÁ ¨ ³ÛÉÝ: ºñÏñáñ¹ Ùáï»óáõÙÁ Ï»ÝïñáݳÝáõÙ ¿ §ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ Ñ³Ùá½ÙáõÝùÝ»ñÇ ¨ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ïñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³¦: ø³Õ³ù³Ï³Ý ÏáõÉïáõñ³ÛÇ Ù³ëݳ·»ïÝ»ñ ¸. È»éÝ»ñÁ5, ¶. ²ÉÙáÝ¹Ý áõ ê. ì»ñµ³Ý6 åݹáõÙ »Ý, áñ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ùß³ÏáõÛÃÁ ¨ ѳÝñ³ÛÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ Ù³ëݳÏó»Éáõ Ó·ïáõÙÁ Åá-Õáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëï³ïÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßï å³ÛÙ³ÝÝ»ñ »Ý: ºññáñ¹ Ùáï»óáõÙÁ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛáõÝÁ å³ÛٳݳíáñáõÙ ¿ ëáódzÉ-ù³Õ³ù³-Ï³Ý Ï³éáõóí³ÍùÇ ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí: úñÇݳϪ è. ¸³ñ»Ý¹áñ-

1 Øá¹»ÉÇ Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛ³Ý Ùß³ÏáõÙÁ ϳï³ñí»É ¿ Ñ»ÕÇݳÏÇ ÏáÕÙÇó ÐèÎÎ-г۳ë-

ï³Ý ¨ ÜÛáõ ÚáñùÇ §Î³ñÝ»·Ç¦ Ïáñåáñ³ódzÛÇ ÃÇí R03 ÏñóÃáß³ÏÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ: 2 î»°ë Rustow, Dankwart A. Transitions to Democracy: Toward a Dynamic Model.

Comparative Politics 2(3), 1970, ¿ç 337-338: 3 î»°ë Lipset, Semour M. Some Social Requisites of Democracy: Economic Development

and Political Legitimacy. // American Political Science Review 53(1), 1959, ¿ç 69-105: 4 î»°ë Cutright, P. National Political Development: Measurement and Analysis. //

American Sociological Review 28, 1963, ¿ç 253-264: 5 î»°ë Lerner, Daniel, Lucille W. Pevsner. The Passing of Traditional Society:

Modernizing the Middle East, Glencoe, 1958: 6 î»°ë Almond, Gabriel A., Verba, Sidney. The Civic Culture: Political Attitudes and

Democracy in Five Nations, Princeton, 1963:

Page 61: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

61

ýÁ7, ². È»Û÷ѳñÃÁ8 ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ϳñ¨áñáõÙ »Ý ÏáÝý-ÉÇÏïÝ áõ ѳßïáõÃÛáõÝÁ, ÇëÏ Áëï è. ¸³ÉÇ9` ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ϳÛáõ-ÝáõÃÛáõÝÁ »Ýó¹ñáõÙ ¿ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ¨ ϳÝáÝÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ ѳí³ï³ñÙáõÃÛáõÝ áã ³ÛÝù³Ý ÁÝïñ³½³Ý·í³ÍÇ, áñù³Ý ³ñ-Ñ»ëï³í³ñÅ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÇãÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ:

ÐÇÙÝí»Éáí ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ë³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ áõ ·áñÍáÕ Çݹ»ùëÝ»ñÇ Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³ª ÙṻɳíáñÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï »É³Ï»ï ¿ ÁݹáõÝ-íáõÙ ³ÛÝ ¹ñáõÛÃÁ, áñ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ÁݹѳÝáõñ ³éٳٵ ï³ñ-µ»ñ ã³÷»ñáí ³½¹áõÙ »Ý ÑÇÝ· ·áñÍáÝ` ù³Õ³ù³Ï³Ý, ïÝï»ë³Ï³Ý, ëá-ódzɳϳÝ, ÏñóϳÝ, ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 1):

¶Í³å³ïÏ»ñ 1 ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ ·áñÍáÝÝ»ñÁ

ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛáõÝÁ å³ÛٳݳíáñáÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÝ »Ý` 1. ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ (úñ.), 2. ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ/ µéÝáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ (γÛáõÝ.), 3. ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÁ (øÆ), 4. Ù³ÙáõÉÇ ³½³ïáõ-ÃÛáõÝÁ (ز), 5. ÏáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉÙ³Ý Çݹ»ùëÁ (ÎÀÆ), 6. ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ·Á (øÐ), 7. ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ٻͳٳëÝáõÃÛáõÝÁ (ÊØ), 8. ëá-óÇ³É³Ï³Ý ³ÝѳݷëïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ×ÝßáõÙÝ»ñÁ (ê²), 9. ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛáõÝÁ (¶»Ý¹.), 10. ÏñáÝÁ (Î), 11. ѳϳٳñïáõ-ÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛáõÝÁ (в):

7 î»°ë Dahrendorf, Ralf. Class and Class Conflict in Industrial Society, Stanford: Stanford

University Press, 1959: 8 î»°ë Lijphart, Arend. The Politics of Accommodation: Pluralism and Democracy in the

Netherlands, Berkeley: University of California Press, 1968: 9 î»°ë Dahl, Robert. Who Governs?: Democracy and Power in an American City, New

Haven: Yale University, 1961: êáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇó ÏñóϳÝÇ ¨ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³ÝÇ ï³ñ³Ýç³ïáõÙÁ

áõÕÕí³Í ¿ ³Û¹ µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÇ ³é³í»É Ëáñù³ÛÇݪ Áëï ³é³ÝÓÇÝ áÉáñïÝ»ñÇ áõëáõÙ-ݳëÇñáõÃÛ³ÝÁ: êáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÝ ³Ûë ¹»åùáõÙ í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ÙdzÛÝ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛ³ÝÁ:

Øá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óí»É ¿ ¹ñ³Ýó Ïáé»ÉÛ³óÇáÝ Ù³ïñÇóÇ Ï³éáõóÙ³Ý ¨ ³ñï³ùëÙ³Ý Ù»Ãá¹áí: ܳËÝ³Ï³Ý ÷áõÉáõÙ Áݹ·ñÏí»É ¿ ³í»ÉÇ ù³Ý 50 ÷á÷á˳ϳÝ, ³ÛÝáõÑ»ï¨ Ùá¹»ÉÇó ¹áõñë »Ý µ»ñí»É ³ÛÝ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÁ, áñáÝù Ïáé»ÉÛ³óÇáÝ áõÅ»Õ Ï³å áõÝ»Ý (R ≥ I0,7I):

Page 62: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

62

îÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÝ »Ý` 12. ѳٳ˳éÝ ³½·³ÛÇÝ ³ñ¹ÛáõÝùÁ Ù»Ï ßÝãÇ Ñ³ßíáí (в²), 13. ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÁ (²), 14. µÛáõç»Ç ¹»ýÇóÇïÁ (´¸), 15. ïÝï»ëáõÃÛ³Ý í³ñϳíáñÙ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÁ (îì), 16. ûï³ñ»ñÏñÛ³ áõÕÕ³ÏÇ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÁ (úàôÜ), 17. ·Ý³×Á (¶), 18. ïÝï»ë³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛ³Ý Çݹ»ùëÁ (î²Æ):

êáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÝ »Ý` 19. Çñ³Ï³Ý ³ß˳ï³í³ñÓÁ (Ʋ), 20. ·áñͳ½ñÏáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ (¶áñÍ), 21. æÇÝÇ Çݹ»ùëÁ (æÆ):

ÎñÃ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÝ »Ý` 22. Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³ÃíÇ ÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÁ (ؼÐ-ÏñÃ.), 23. å»ïáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÁ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ (ÎÌ):

²éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÝ »Ý` 24. ÏÛ³ÝùÇ ëå³ëíáÕ ï¨áÕáõ-ÃÛáõÝÁ ÍÝݹÇó (Îî), 25. ͳËë»ñÁ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ (²Ì)10:

Øá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ÙÇ ß³ñù ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý Ù»-Ãá¹³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ñ»ï¨Û³ÉÝ ¿.

- §ø³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ·¦ ÷á÷á˳ϳÝÁ (üÇÉÇå øÇý»ñÇ Ïá¹³-íáñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·)11 µ³Å³ÝíáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É ϳﻷáñdzݻñǪ ËáñÑñ¹³-ñ³Ý³Ï³Ý (2 Ùdzíáñ), ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ ÏáÕÙÇó ÁÝïñí³Í ·áñͳ¹Çñ Çß˳-ÝáõÃÛ³Ý ·ÉáõË (1 Ùdzíáñ), ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý (0 Ùdzíáñ): ø³Õ³ù³Ï³Ý ѳ-ٳϳñ·»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý 0 Ùdzíáñ, »Ã» å»ïáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñÁ áã ÁÝïñá-íÇ Ù³ñÙÇÝ ¿ ϳ٠ÁÝïñíáõÙ ¿ áõÕÕ³ÏÇ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÇ Ï³Ù ÁÝïñáÕÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, ë³Ï³ÛÝ í³ñã³å»ïÇ å³ßïáÝÁ µ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿: ÀÝïñáíÇ Ý³Ë³-·³ÑÇ ¨ í³ñã³å»ïÇ å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõ٠ѳٳϳñ·Á ѳٳñíáõÙ ¿ ݳ˳·³-ѳϳÝ, »Ã» ݳ˳·³ÑÁª 1. áõÝÇ í»ïáÛÇ Çñ³íáõÝù, áñÁ ϳñáÕ ¿ ã»ÕÛ³É Ñ³Ù³ñí»É ÙdzÛÝ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ áñ³ÏÛ³É Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ϳ٪ 2. Ý߳ݳÏáõÙ ¿ í³ñã³å»ïÇÝ ¨/ϳ٠ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ ¨ 3. ϳ-ñáÕ ¿ ³½³ï ³ñÓ³Ï»É ËáñÑñ¹³ñ³ÝÁª Ý߳ݳϻÉáí Ýáñ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ø³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ·»ñÁ, áñáÝóáõÙ ·áñͳ¹ÇñÝ ÁÝïñíáõÙ ¿ ËáñÑñ¹³-ñ³ÝÇ ÏáÕÙÇó, ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý »Ý (2 Ùdzíáñ), µ³ó³éáõÃÛ³Ùµ, »ñµ ³Û¹ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÁ ãÇ Ï³ñáÕ Ñ»ßïáõÃÛ³Ùµ Ñ»ï ϳÝã»É ·áñͳ¹ÇñÇÝ, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³ ѳٳñ å³Ñ³ÝçíáõÙ ¿ Ó³ÛÝ»ñÇ 2/3-Á ϳ٠ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ ÇÝùݳÉáõ-ͳñáõÙ: ²Û¹ ¹»åù»ñáõ٠ѳٳϳñ·Á ëï³ÝáõÙ ¿ 1 Ùdzíáñ:

- §êáóÇ³É³Ï³Ý ³ÝѳݷëïáõÃÛáõÝÝ»ñ áõ ù³Õ³ù³Ï³Ý ×ÝßáõÙÝ»ñ¦ ÷á÷á˳ϳÝÁ Ý»ñ³éáõÙ ¿ ë³ÑÙ³Ýí³Í ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ óáõÛó»-ñÇ, ·áñͳ¹áõÉÝ»ñÇ, ëáóÇ³É³Ï³Ý ³Ýϳñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁ ¨ Ù³ëݳ-íáñ³å»ë ×ÝßáõÙÝ»ñÁ ¹ñ³Ýó Ýϳïٳٵ: гßíÇ ³éÝ»Éáí ÝÙ³Ý íÇ׳-ϳ·ñáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, ÑÇÙÝí»Éáí ï³ñµ»ñ ï»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÇ áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý íñ³ª ¹ñ³Ýó ·Ý³-ѳï³Ï³ÝÁ ïñí»É ¿ 0-5 ë³Ý¹Õ³ÏÇ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ:

- §ÊáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ٻͳٳëÝáõÃÛáõݦ ÷á÷á˳ϳÝÁ ѳßí³ñÏ-í»É ¿ Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå. 0 Ùdzíáñ, »Ã» ·áñͳ¹Çñ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Õ»Ï³í³ñÇ

10 гßí³ñÏÝ»ñÇ ÑÇÙù »Ý Ñ»ï¨Û³É ³ÕµÛáõñÝ»ñÁ 08.08.2014ª 1,2- www.govindicators. org, 3,4- http://www.freedomhouse.org, 5- http://www.transparency.org, 6, 7, 8, 10, 11 -·Ý³Ñ³ï-í³Í ¿ Ñ»ÕÇݳÏÇ ÏáÕÙÇó, 9- http://www.weforum.org/issues/global-gender-gap, 12, 13, 15-17, 20, 21, 23-25- http://data.worldbank.org/indicator, 18-http://www.heritage.org/index/, 14, 19- arm stat.am, 22- http://hdr.undp.org

11 î»°ë Philip Keefer, Database of Political Institutions: Changes and Variable Definitions, The World Bank, December, 2012, ¿ç 3-4:

Page 63: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

63

Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÁ áõÝÇ µ³ó³ñÓ³Ï Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝ ûñ»Ýë¹Çñ Çß˳Ýáõ-ÃÛ³Ý Ù³ñÙÝáõÙ, 1 Ùdzíáñ, »Ã» ٳݹ³ïÝ»ñÇ µ³ßËáõÙÁ ѳٻٳﳵ³ñ ѳí³ë³ñ ¿, 2 Ùdzíáñ, »Ã» µ³ó³ñÓ³Ï Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ å³ïϳÝáõÙ ¿ Áݹ¹ÇÙáõÃÛ³ÝÁ:

- §Îñáݦ ÷á÷á˳ϳÝÇ ë³ÑÙ³ÝáõÙÁ ÑÇÙÝí³Í ¿ ³ÛÝ Ñ»ï³½áïáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝù ѳëï³ïáõÙ »Ý ùñÇëïáÝ»áõÃÛ³Ý ¨ ÅáÕáíñ¹³í³-ñáõÃÛ³Ý ë»ñï ÷áËϳåí³ÍáõÃÛáõÝÁ ¨ áã ùñÇëïáÝÛ³ Ùß³ÏáõÛÃÝ»ñÇ ùÇã ѳٳï»Õ»ÉÇáõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³ÝÁ: §Îñáݦ ÷á÷á˳ϳÝáõÙ ³é³ÝÓݳÝáõÙ ¿ »ñÏáõ ϳﻷáñdzª §ùñÇëïáÝÛ³¦ (1 Ùdzíáñ) ¨ §áã ùñÇë-ïáÝÛ³¦ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñ (0 Ùdzíáñ):

- гϳٳñïáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛ³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõ-ÃÛ³Ý íñ³ ·Ý³Ñ³ïí»É ¿ Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå` ѳϳٳñïáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³Ûáõ-ÃÛáõÝ (2), å³ëÇí ѳϳٳñïáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛáõÝ. å»ïáõÃÛáõÝÁ ÏáÝý-ÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ׳ÏáõÙ ¿ ³ÛÉ å»ïáõÃÛ³Ý/å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï, áñÁ, ë³-ϳÛÝ, ãÇ áõÕ»ÏóíáõÙ ³ÏïÇí é³½Ù³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí (1), ³ÏïÇí ѳϳٳñïáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛáõÝ. å»ïáõÃÛáõÝÁ ÏáÝýÉÇÏï³ÛÇÝ Çñ³íÇ׳-ÏáõÙ ¿ ³ÛÉ å»ïáõÃÛ³Ý/å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï, áñÝ áõÕ»ÏóíáõÙ ¿ ³ÏïÇí é³½Ù³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí (0): îíÛ³ÉÝ»ñÇ ÝáñٳɳóÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï áñå»ë ³é³í»É³·áõÛÝ ³ñÅ»ù (max) ÁݹáõÝíáõÙ ¿ 2-Á, ÇëÏ Ýí³½³·áõÛÝ (min)` 0-Ý:

´áÉáñ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÁ ÝáñٳɳóíáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É µ³Ý³Ó¨áí`

áñï»Õ`

ix -Ý i-ñ¹ µÝáõó·ñÇã óáõó³ÝÇßÇ Ù»ÍáõÃÛáõÝÝ ¿, ixmin - Ý i-ñ¹ µÝáõó·ñÇã óáõó³ÝÇßÇ Ýí³½³·áõÛÝ ³ñÅ»ùÝ ¿, ixmax - Ý i-ñ¹ µÝáõó·ñÇã óáõó³ÝÇßÇ ³é³í»É³·áõÛÝ ³ñÅ»ùÝ ¿:

ØÇç»ñÏñ³ÛÇÝ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï áñáß ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ áñå»ë ³é³í»É³·áõÛÝ ¨ Ýí³½³·áõÛÝ ³ñÅ»ùÝ»ñ ÁݹáõÝí»É »Ý ³ß-˳ñÑÇ »ñÏñÝ»ñÇ í»ñçÇÝ ÑÇÝ· ï³ñí³ »ñ»ù Ýí³½³·áõÛÝ ¨ »ñ»ù ³é³í»-ɳ·áõÛÝ ïíÛ³ÉÝ»ñÇ ÙÇçÇݳóí³Í óáõó³ÝÇßÝ»ñÁ, ÇëÏ Ù»Ï »ñÏñÇ ¹»åùáõÙ` Ýñ³ ï³ñµ»ñ ųٳݳϳѳïí³ÍÝ»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý ³ñÅ»ùÝ»ñÁ:

Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ ËÙµÇ, ³ÛëÇÝùÝ` ù³Õ³ù³Ï³Ý (ø¶Æ), ïÝï»ë³Ï³Ý (î¶Æ), ëáóÇ³É³Ï³Ý (ê¶Æ), ÏñÃ³Ï³Ý (ζÆ), ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý (²¶Æ) ·áñ-ÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏÝ Çñ³Ï³Ý³óíáõÙ ¿ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹áÕ ·áñÍáÝÝ»ñÇ Ýáñٳɳóí³Í ³ñÅ»ùÝ»ñÇ å³ñ½ ¨ Ïßéí³Í ÙÇ-çÇÝÝ»ñÇ Ñ³ßí³ñÏáí`

ø¶Æ = (2x(øÆ + ÎÀÆ + úñ. + ز + γÛáõÝ. +øÐ + ÊØ + ê² + ¶»Ý¹.) + в+ Î)/ 20

î¶Æ = (в² + ² + îì + úàôÜ + î²Æ + ¶ + ´¸)/7 ê¶Æ = (æÆ + Ʋ + ¶áñÍ)/3

´³Ý³Ó¨áõÙ µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ùµ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ (ûñÇݳϪ ·Ý³×)

Ýí³½³·áõÛÝ ¨ ³é³í»É³·áõÛÝ ³ñÅ»ùÝ»ñÁ ï»Õ³÷áËí»É »Ý, áõëïÇ ¹ñ³Ýó ó³Íñ ³ñ-Å»ùÝ»ñÇ ¹»åùáõÙ ëï³ÝáõÙ »Ýù Ýáñٳɳóí³Í ³í»ÉÇ µ³ñÓñ ³ñÅ»ùÝ»ñ ¨ ѳϳé³ÏÁ:

§Ð³Ï³Ù³ñïáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛáõݦ ¨ §Ïñáݦ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ ÏßÇéÝ»ñÝ Ç-ç»óí³Í »Ý, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù å»ïáõÃÛ³Ý Ý»ñùÇÝ ½³ñ·³óáõÙ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝù ã»Ý: ´³óÇ ³Û¹, §Ïñáݦ ÷á÷á˳ϳÝÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ Ù³ë³Ùµ ·Ý³Ñ³ïíáõÙ ¿ ݳ¨ ³ÛÉ ÷á÷á-˳ϳÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí (ûñÇݳϪ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ Ñ³í³ë³ñáõÃÛ³Ý), ÇëÏ ÙÇ ß³ñù ѳϳ-Ù³ñïáõÃÛáõÝÝ»ñ ϳñáÕ »Ý å³Ûٳݳíáñí³Í ÉÇÝ»É, ûñÇݳÏ, ÇÝùÝáñáßÙ³Ý Çñ³íáõÝ-ùÇ å³Ûù³ñáí, áñÁ áõݻݳÉáí µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ å»ïáõÃÛ³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý íñ³, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ãÇ Ñ³Ï³¹ñíáõÙ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³ÝÁ:

ii

ii

xxxxX

minmaxmin

Page 64: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

64

릮 = (ؼÐ-ÏñÃ. + ÎÌ)/2 ²¶Æ = (Îî+ ²Ì)/2

гßíÇ ³éÝ»Éáí í»ñáÑÇßÛ³É ÑÇÝ· ËáõÙµ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõ-ÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³` ³é³ç³ñÏáõÙ »Ýù Ó¨³Ï»ñå»É ³Û¹ ·áñ-ÍáÝÝ»ñÇ ³ëïÇ׳ݳϳñ·áõÃÛáõÝÁ. ÄØÆ-Ý (ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ-¹³ÏÇ Çݹ»ùë) Ïѳßí³ñÏíÇ` ø¶Æ, î¶Æ, ê¶Æ, 릮 ¨ ²¶Æ Ïßéí³Í ÙÇçÇÝ Ãí³-µ³Ý³Ï³ÝÇ ÑÇÙ³Ý íñ³.

ÄØÆ = (41,5xø¶Æ +32,5x(ê¶Æ +릮 +²¶Æ)/3 +26xî¶Æ)/100 ²Ûëå»ë` Ý»ñϳ۳óí³Í ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ µ³-

Ý³Ó¨Ç Ñ³Ù³Ó³ÛÝ` ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³é³í»É³·áõÛÝ ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ áõÝ»Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý, ³ÛÝáõÑ»ï¨` ëáódzɳϳݪ Ý»ñ³é»Éáí ݳ¨ ÏñÃ³Ï³Ý áõ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ»ñÁ, ¨ ïÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÁ:

Øá¹»ÉÇ Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛ³Ùµ ϳï³ñí³Í ѳßí³ñÏÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ ëï³ó»É »Ýù 1995-2012 ÃÃ. ѳٳñ г۳ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹áÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý, ëáódzɳϳÝ, ïÝï»ë³Ï³Ý, ÏñÃ³Ï³Ý ¨ ³éáÕ-ç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÝ»ñÇ` ·Í³å³ïÏ»ñ 2-áõÙ Ý»ñϳ۳ó-í³Í ÙÇïáõÙÝ»ñÁ:

¶Í³å³ïÏ»ñ 2 г۳ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹áÕ ù³Õ³ù³Ï³Ý, ëáódzɳ-ϳÝ, ïÝï»ë³Ï³Ý, ÏñÃ³Ï³Ý ¨ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùë-

Ý»ñÁ (1995-2012 ÃÃ.)

ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ÏáñÇó »-ñ¨áõÙ ¿, áñ ù³Õ³ù³Ï³Ý ½³ñ·³óáõÙÝ»ñÝ ÁÝóÝáõÙ »Ý Ù»Ï Ù³Ï³ñ¹³-

ÎßÇéÝ»ñÁ ë³ÑÙ³Ýí»É »Ý ïñ³Ù³ã³÷³ñÏÙ³Ý ÙÇçáóáí, Ù³ëݳíáñ³å»ë` ã³-

÷³ÝÙáõß ÙÇ ß³ñù »ñÏñÝ»ñÇ (Üáñí»·Ç³, Þí»¹Ç³, ¸³Ýdz, Æëɳݹdz) ÅáÕáíñ¹³í³-ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ Ñ³ßí³ñÏÙ³Ý ¨ ¹ñ³ÝóáõÙ »ÝóÇݹ»ùëÝ»ñÇ ·áñͳ-ÏÇóÝ»ñÇ áñáßÙ³Ý, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý ï»ë³Ï³Ý ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ ¨ ³éϳ Ùá¹»ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³:

²ÕµÛáõñÁª Ñ»ÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñÁ:

Page 65: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

65

ÏÇ íñ³` ÷áùñ-ÇÝã í»ñ»ÉùÝ»ñáí ¨ í³Ûñ¿çùÝ»ñáí, áñáÝù ÑÇÙݳϳÝáõÙ å³Ûٳݳíáñí³Í »Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáí: лﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ íϳ-ÛáõÙ »Ý, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ¨ ù³Õ³-ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý ³é³í»É Ù»Í ³ÝÏáõÙÝ»ñ ÝϳïíáõÙ »Ý Ù³ëݳíá-ñ³å»ë ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï, áñÁ µÝáñáß ¿ ݳ-˳·³Ñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ· áõÝ»óáÕ ¨ ³ÝóáõÙ³ÛÇÝ ßñç³-ÝáõÙ ·ïÝíáÕ å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ:

г۳ëï³Ýáõ٠ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ »Ý ³Ýóϳóí»É 1991, 1996, 1998, 2003, 2008 ¨ 2013 ÃÃ.:

²é³çÇÝ Ý³Ë³·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ï»ÕÇ áõÝ»ó³Ý 1991 Ãí³Ï³ÝÇÝ. Ó³ÛÝ»ñÇ 83%-áí ѳÕÃ³Ý³Ï ï³ñ³í гÛáó ѳٳ½·³ÛÇÝ ß³ñÅÙ³Ý Ã»ÏݳÍáõ ȨáÝ î»ñ -ä»ïñáëÛ³ÝÁ£

гçáñ¹ ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ëݹñ³Ñ³ñáõÛó ¿ÇÝ: ä³ßïáÝ³Ï³Ý ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ î»ñ-ä»ïñáëÛ³ÝÁ í»ñÁÝïñí»É ¿ñ ݳ˳·³ÑÇ å³ßïáÝáõÙ Ó³ÛÝ»ñÇ 51,7%-áí, ÇëÏ Áݹ¹ÇÙáõÃÛ³Ý ³-é³çÝáñ¹ ì³½·»Ý سÝáõÏÛ³ÝÁ (²ÄØ)ª ëï³Ý³Éáí 41%, ѳÛï³ñ³ñáõÙ ¿ñ ï»Õ ·ï³Í ɳÛݳͳí³É Ï»ÕÍÇùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: 1996 Ã. ë»åï»Ùµ»ñÇ 25-ÇÝ 150-200 ѳ½³ñ óáõó³ñ³ñÝ»ñ ·ñáÑ»óÇÝ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ß»ÝùÁ ¨ µéÝáõÃÛáõÝ ·áñͳ¹ñ»óÇÝ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ËáëݳÏÇ áõ ÷áËËáëݳ-ÏÇ Ýϳïٳٵ12: àëïÇϳÝáõÃÛáõÝÁ óñ»ó óáõó³ñ³ñÝ»ñÇÝ, ÇÝãÇ Ñ»ï¨³Ýùáí Ùáï 60 Ñá·Ç ëï³ó³Ý Ù³ñÙÝ³Ï³Ý ï³ñµ»ñ íݳëí³Íù-Ý»ñ13: 1996 Ã. ³ñӳݳ·ñí³Í ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ³Ý-ÏáõÙÁ Ù»Í Ù³ë³Ùµ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ñ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³Ûë ׷ݳųÙáí (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2):

1998 Ã. Ù³ñïÇÝ Ý³Ë³·³Ñ³Ï³Ý ³ñï³Ñ»ñà ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ Ý߳ݳÏí»óÇÝ, áñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ñ È»éݳÛÇÝ Ô³ñ³µ³ÕÇ Ñ³Ï³-Ù³ñïáõÃÛ³Ý Ï³ñ·³íáñÙ³Ý í»ñ³µ»ñÛ³É È. î»ñ-ä»ïñáëÛ³ÝÇ ³é³-ç³ñÏ³Í ï³ñµ»ñ³ÏÇ ßáõñç ³é³ç³ó³Í Ý»ñùÇÝ ï³ñ³Ó³ÛÝáõÃÛáõÝÝ»-ñáí: ²ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí, ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ³ÝÏáõÙ ÝϳïíáõÙ ¿ 1999 Ã., áñÇ å³ï׳éÁ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 27-Ç ¹»åù»ñÝ ¿ÇÝ, »ñµ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ß»ÝùáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»ó³í ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛáõÝ ½ÇÝí³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó ÏáÕÙÇó14:

2003 Ã. ¨ 2004 Ã. ÝáõÛÝå»ë ÝϳïíáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý óáõó³ÝÇßÝ»-ñÇ ³ÝÏáõÙ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2): 2003-Çó ëÏë³Íª ³ÝÏáõÙÁ å³Ûٳݳ-íáñí³Í ¿ Ýßí³Í ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ³ÏïÇí ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³-¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ²Û¹ Ãí³Ï³ÝÇÝ ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ó»É ¨° ݳ˳·³Ñ³-ϳÝ, ¨° ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÇÝãå»ë ݳ¨ª ѳÝñ³ùí»: ܳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ »ñÏñáñ¹ ÷áõÉáõÙ 67,5% ³ñ¹ÛáõÝùáí í»ñÁÝïñí»ó èáµ»ñï øáã³ñÛ³ÝÁª Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ëï³Ý³Éáí å³ß-ïáݳí³ñ»Éáõ ¨ë 5 ï³ñÇ£ ܳËÁÝïñ³Ï³Ý ¨ Ñ»ïÁÝïñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝ-

12 î»°ë Astourian, Stephan H. From Ter-Petrosian to Kocharian: Leadership Change in

Armenia. University of California, Berkeley, 2001, ¿ç 45: 13 î»°ë «Armenia: Amnesty International Calls for Investigations into Beatings of Opposi-

tion Supporters Following Election Protests», Amnesty International, 1996, 05.05.2014, http://archive.amnesty.org/library/Index/ENGEUR540021996?open&of=ENG-ARM

14 î»°ë Marsden, Chr. Shooting death of Armenian prime minister heightens crisis in the Caucasus. WSWS, 1999, 10.08.2014, http://www.wsws.org/en/articles/1999/10/arme-o29.html

Page 66: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

66

óóÝ»ñÁ å³Ûٳݳíáñ»óÇÝ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³ÝÑݳ½³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÇ áñáß³ÏÇ ³×, áñÁ ß³ñáõݳÏí»ó ݳ¨ 2004 Ãí³Ï³ÝÇ ·³ñݳ-ÝÁ, »ñµ Áݹ¹ÇÙáõÃÛáõÝÁ Ù³ñïÇ 28-Çó ëÏë»ó óáõÛó»ñÇ ÙÇ ß³ñùª å³-ѳÝç»Éáí è. øáã³ñÛ³ÝÇ Ññ³Å³ñ³Ï³ÝÁ15:

2008 Ã. ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ³ÝÏ³Ë Ð³Û³ëï³ÝÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ù»Ý³Ëݹñ³Ñ³ñáõÛóÝ ¿ÇÝ: Àëï ÷»ïñí³ñÇ 19-ÇÝ Ï³Û³ó³Í ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ÷áõÉÇ ³ñ¹ÛáõÝù-Ý»ñÇ (52,8%)ª ѳÕÃ³Ý³Ï ï³ñ³í ÐÐ í³ñã³å»ï ¨ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ý³ËÏÇÝ Ý³Ë³ñ³ñ ê»ñÅ ê³ñ·ëÛ³ÝÁ£ ö»ïñí³ñÇ 20-ÇÝ ºñ¨³ÝÇ ²½³-ïáõÃÛ³Ý Ññ³å³ñ³ÏáõÙ ëÏëí»óÇÝ ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ Ñ³Ýñ³Ñ³í³ùÝ»ñ, á-ñáÝù ѻﳷ³ÛáõÙ í»ñ³Íí»óÇÝ ½³Ý·í³Í³ÛÇÝ ³Ýϳñ·áõÃÛáõÝÝ»ñÇ: ²Û¹ ÇëÏ å³ï׳éáí ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ Ã»ñ¨ë ³Ù»Ý³-Ëáßáñ ³ÝÏáõÙÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ýßí³Í ¹»åù»ñáí (ï»°ë ·Í³å³ï-Ï»ñ 2): 2013 Ã. ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ê»ñÅ ê³ñ·ëÛ³ÝÁ í»ñÁÝïñí»ó ÐРݳ˳·³ÑÇ å³ßïáÝáõÙ:

ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ³å³ ¹ñ³Ýó Ñ»ïÁÝïñ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³é³í»É Ù»ÕÙ ¿, ù³Ý ݳ˳-·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝÁ:

г۳ëï³ÝÝ ³ÝϳËáõÃÛáõÝÇó Ç í»ñ áõÝ»ó»É ¿ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ·áõÙ³ñÙ³Ý ÑÇÝ· ÁÝïñáõÃÛáõݪ 1995, 1999, 2003, 2007 ¨ 2012 ÃÃ.:

ì»ñÉáõÍ»Éáí ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ù³Õ³ù³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ÙÇïáõÙÝ»ñÁª ÝϳïáõÙ »Ýù, áñ ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý µá-Éáñ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ÙdzÛÝ ÐÚ¸-Ý ¨ ÐÐÎ-Ý »Ý Ù³ëݳÏó»É ¨ ѳÕó-ѳñ»É ûñ»Ýùáí ë³ÑÙ³Ýí³Í 5%-³Ýáó ³ñ·»ÉùÁ, ÇëÏ ÐÎÎ-Ý ¨ ²ÄØ-Ý å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ï»Õ»ñ ½µ³Õ»óñ»É »Ý ÙdzÛÝ ³é³çÇÝ (1995 Ã.) ¨ »ñÏñáñ¹ (1999 Ã.) ·áõÙ³ñÙ³Ý ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíáõÙ: úñÇݳó »ñÏÇñÁ Çñ ϳÛáõÝ Ý»ñϳÛáõÃÛáõÝÝ ¿ áõÝ»ó»É ëÏë³Í ²Ä »ñÏñáñ¹, ÇëÏ ´ÐÎ-Ý ¨ ÄÎ-ݪ ãáññáñ¹ (2007 Ã.) ·áõÙ³ñÙ³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó: ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵ ϳ-ñáÕ »Ýù ÷³ëï»É, áñ ²Ä ÑÇÝ· ·áõÙ³ñáõÙÝ»ñÇ Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ϳ½ÙÁ ÁÝï-ñáõÃÛáõÝÇó ÁÝïñáõÃÛáõÝ Ù»Í Ù³ë³Ùµ ï³ñµ»ñ ¿ »Õ»É: Üϳï»ÉÇ ¿ ݳ¨, áñ ³ÝÏáõë³Ïó³Ï³ÝÝ»ñÇ ÃÇíÁ Ñ»ï½Ñ»ï» Ýí³½»É ¿ (ï»°ë ³ÕÛáõë³Ï 1):

ÐÐ ²Ä ÑÇÝ· ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ íϳÛáõÙ »Ý г۳ëï³-ÝáõÙ ù³Õ³ù³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç ϳ۳óÙ³Ý ÇÝãå»ë ¹ñ³Ï³Ý, ³ÛÝå»ë ¿É µ³ó³ë³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ: Üß»Ýù, áñ г۳ëï³ÝÇ ³Ýϳ˳-óáõÙÇó Ç í»ñ ûñ¨ë ³Ù»Ý³Ñ³Ý·ÇëïÁ 2007 Ã. ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝï-ñáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ¿ÇÝ£ ØǨÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï, ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ íñ³ ³Ù»Ý³µ³ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ áõÝ»ó³Ý 2012 Ã. ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ³ñӳݳ·ñí³Í ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ, »ñµ Ùá¹»Éáõ٠ѳßí³ñÏíáÕ §ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý ٻͳٳëÝáõÃÛáõݦ ÷á-÷á˳ϳÝÁ ѳë³í Ýí³½³·áõÛÝÇ (0), ù³ÝÇ áñ ÐРݳ˳·³ÑÇ Ïáõë³Ï-óáõÃÛáõÝÁ µ³ó³ñÓ³Ï Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝ Ó»éù µ»ñ»ó ËáñÑñ¹³ñ³ÝáõÙª ëï³ÝÓÝ»Éáí §ÙdzÝÓÝÛ³¦ áñáßáõÙÝ»ñ ÁݹáõÝáÕÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨° û-ñ»Ýë¹Çñ, ¨° ·áñͳ¹Çñ Ù³ñÙÇÝÝ»ñáõÙ: àõÅ»ñÇ ¹³ë³íáñí³ÍáõÃÛ³Ý ³Ûë

15 î»°ë Ishkanian A. Democracy. Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia,

London: Routledge, 2008, ¿ç 44-45:

Page 67: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

67

å³ñ³·³ÛáõÙ Ýí³½³·áõÛÝÇ »Ý ѳëÝáõ٠ݳ¨ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ѳٳ-ϳñ·Ç ϳ۳óÙ³ÝÝ áõÕÕí³Í 2005 Ã. ÝáÛ»Ùµ»ñÇ 27-Ç Ñ³Ýñ³ùí»áí ϳ-ï³ñí³Í ë³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñáÝù áõÕÕí³Í ¿ÇÝ Ü³-˳·³ÑÇ Édz½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ë³Ñٳݳ÷³ÏÙ³ÝÁ ¨ ϳé³í³ñáõÃÛ³Ý Ï³½Ù³íáñÙ³Ý Ñ³ñóáõÙ ²Ä ¹»ñÇ Ù»Í³óÙ³ÝÁ:

²ÕÛáõë³Ï 1 ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíáõÙ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ï»Õ»-

ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ16

16 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñÁ ï»°ë Nohlen D., Grotz F. and Hartmann C. (eds). Elections in

Asia & the Pacific: A Data Handbook, London, Oxford University Press, 2001, ÐÐ ÎÀÐ å³ßïá-Ý³Ï³Ý Ï³Ûùª http://www.elections.am/electionsview/ º²ÐÎ-Ç í»ñçÝ³Ï³Ý Ñ³ßí»ïíáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÁ ÐÐ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í»ñ³µ»ñÛ³É, 18.05.2014, http://www.osce.org/odihr/elec tions/armenia

17§Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝùáõÙ Áݹ·ñÏí»É »Ý Ñ»ï¨Û³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÐÐÞ, ÐÐÎ, Ðè²Î, Ðø¸Ø, ê¸ÐÎ, §Øï³íáñ³Ï³Ý г۳ëï³Ý¦:

¸ - ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ù³ëݳÏó»É ¿ ¹³ßÇÝùáí: 18 §ØdzëÝáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝùáõÙ Áݹ·ñÏí»É »Ý Ñ»ï¨Û³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÐÐÎ

¨ ÐÄÎ: 19 §Æñ³íáõÝù ¨ Ùdzµ³ÝáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝùáõÙ Áݹ·ñÏí»É »Ý Ñ»ï¨Û³É Ïáõë³Ïóáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñÁª ²ØÎ, êÆØ: 20 §²ñ¹³ñáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝùáõÙ Áݹ·ñÏí»É »Ý Ñ»ï¨Û³É Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÁª ÐÄÎ,

²ÄØ, êÆØ, иÎ, ²Ä¸Î, ²ÄÎ, §Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõݦ:

ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíÇ ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñ 1995 1999 2003 2007 2012 Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ, ¹³-

ßÇÝùÝ»ñ, Ù³ëݳÏÇóÝ»ñ Ø Ð Ø Ð Ø Ð Ø Ð Ø Ð §Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõݦ Ùdzíá-

ñáõÙ 17 68 20 - - - - - - - - §Þ³ÙÇñ³Ù¦ - 8 - - - - - - - -

ÐÎÎ 4 6 2 8 - - - - - - ²ÄØ 2 3 2 4 - ¸ - - - - ²ÆØ - 3 - - - - - - - -

Ðè²Î 1 - - - - - - - - - ÐÚ¸ 1 - 3 5 - 11 - 16 1 5

§ØdzëÝáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝù 18 - - 33 29 - - - - - - §úñÇݳó »ñÏÇñ¦ Ïáõë³Ïóáõ-

ÃÛáõÝ - - 2 4 7 12 2 8 1 5 §Æñ³íáõÝù ¨ Ùdzµ³Ýáõ-

ÃÛáõݦ ¹³ßÇÝù 19 - - 1 6 - - - - - - ÐÐÎ - ¸ - ¸ 10 23 22 41 29 40

§²ñ¹³ñáõÃÛáõݦ ¹³ßÇÝù 20 - - - - 1 14 - - - - §²½·³ÛÇÝ Ùdzµ³ÝáõÃÛáõݦ - - - - - 9 - - - -

زΠ- - - - - 6 - - - - гٳѳÛÏ³Ï³Ý ³ß˳ï³-íáñ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ - - - - 1 - - - - - §¸³ßÇÝù¦ Ïáõë³ÏóáõÃÛáõÝ - - - - - - 1 - - -

´ÐÎ - - - - - - 7 18 9 28 §Ä³é³Ý·áõÃÛáõݦ - - - - - - - 7 - 5

вΠ- - - - - - - - - 7 ³÷áõñ ï»Õ»ñ 2 - - - - - - - - -

²ÝÏáõë³Ïó³Ï³ÝÝ»ñ 72 - 32 - 37 - 9 - 1 - Àݹ³Ù»ÝÁ 150 40 75 56 56 75 41 90 41 90

Page 68: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

68

¶Í³å³ïÏ»ñ 3 ÊáñÑñ¹³ñ³Ýáõ٠ٻͳٳëÝ³Ï³Ý ¨ ѳٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ·áí

å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ï»Õ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ21

²ÕÛáõë³Ï 2

ÊáñÑñ¹³ñ³Ýáõ٠ٻͳٳëÝ³Ï³Ý ¨ ѳٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ·»ñáí å³ï·³Ù³íáñ³Ï³Ý ï»Õ»ñÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ

гñÏ ¿ Ýß»É Ý³¨, áñ ÁÝïñáõÃÛáõÝÇó ÁÝïñáõÃÛáõÝ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ

»Ý ϳï³ñí»É 1999 Ã. ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ23 95-ñ¹ Ñá¹í³ÍáõÙ, áñÇ

21 îíÛ³ÉÝ»ñÇ ³ÕµÛáõñ »Ýª §ÐÐ ê³Ñٳݳ¹ñ³Ï³Ý ûñ»Ýù¦ (ÁݹáõÝí»É ¿

27.03.1995 Ã.), 5-ñ¹ Ñá¹í., §ÐÐ ûñ»ÝùÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ÁÝïñ³Ï³Ý û-ñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ (ÁݹáõÝí»É ¿ 03. 07. 2002 Ã.), 55-ñ¹ Ñá¹í.,, Ï»ï 1 ¨ 2, §ÐÐ ûñ»ÝùÁ г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ÁÝï-ñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùáõÙ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ¨ Éñ³óáõÙÝ»ñ ϳï³ñ»Éáõ Ù³ëÇݦ (ÁݹáõÝí»É ¿ 19. 05. 2005 Ã.), 57-ñ¹ Ñá¹í., Ï»ï 1 ¨ 2:

22 1990 Ã. û·áëïáëÇ 24-ÇÝ ÐÊêÐ ¶»ñ³·áõÛÝ ËáñÑáõñ¹Á áñáß»ó гÛÏ³Ï³Ý ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ êáódzÉÇëï³Ï³Ý гÝñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ í»ñ³Ýí³Ý»É г۳ëï³ÝÇ Ð³Ý-ñ³å»ïáõÃÛáõÝ, ÇëÏ ·áñÍáÕ ï³ëÝ»ñÏáõ»ñáñ¹ ·áõÙ³ñÙ³Ý ¶»ñ³·áõÛÝ ËáñÑáõñ¹Á ѳ-Ù³ñ»É г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ ·áõÙ³ñÙ³Ý ¶»ñ³·áõÛÝ ËáñÑáõñ¹ (ï»°ë 19.08.2014), http://parliament.am/parliament.php?id=parliament&lang=arm

23 àõÅÁ Ïáñóñ³Í ¿ ׳ݳãí»É 2011 Ã. ÐÐ ÁÝïñ³Ï³Ý ûñ»Ýë·ñùÇ ÁݹáõÝٳٵ, á-ñáõ٠ٻͳٳëÝ³Ï³Ý ¨ ѳٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ·»ñáí ÁÝïñíáÕ å³ï·³Ù³íáñ-Ý»ñÇ ÃíÇ Ñ³ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁ ³Ùñ³·ñí³Í ¿ 103-ñ¹ Ñá¹í³Íáí (ï»°ë 19.08.2014), http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=2020#5

ÀÝïñ³Ï³ñ· 199022 1995 1999 2003 2007 2012

ػͳٳëÝ³Ï³Ý 260 150 75 56 41 41 гٳٳëÝ³Ï³Ý 0 40 56 75 90 90

ÀݹѳÝáõñ 260 190 131 131 131 131

Page 69: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

69

ѳٳӳÛݪ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ³Ý·³Ù í»ñ³Ý³Ûí»É ¿ ٻͳٳëÝ³Ï³Ý ¨ ѳ-ٳٳëÝ³Ï³Ý ÁÝïñ³Ï³ñ·»ñáí ÁÝïñí³Í å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇ ÃíÇ Ñ³-ñ³µ»ñ³ÏóáõÃÛáõÝÁª Ñû·áõï í»ñçÇÝÇë (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 3, ³ÕÛáõë³Ï 2): ²Ûë ѳݷ³Ù³ÝùÁ íϳÛáõÙ ¿ µ³½Ù³Ïáõë³Ïó³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç Ó¨³íáñ-Ù³Ý ¨ ϳ۳óÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÇ Ù³ëÇÝ:

²Ý¹ñ³¹³éݳÉáí Ùá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÛÉ ÷á÷á˳-ϳÝÝ»ñÇݪ Ýß»Ýù, áñ §ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃ۳ݦ ¨ §ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³-ÛáõÃ۳ݦ óáõó³ÝÇßÝ»ñÁ, áñáß³ÏÇ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñáí ѳݹ»ñÓ, ¹Çï³ñÏ-íáÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³Íáõ٠ѳٻٳﳵ³ñ µ³ñ»É³íí»É »Ý: Àݹ áñáõÙ, ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ³Ù»Ý³ó³Íñ óáõó³ÝÇßÁ (34,45) ·ñ³Ýóí»É ¿ 1996 Ã., ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛ³ÝÁ (22,12)ª 1998-2000 ÃÃ. ù³Õ³ù³Ï³Ý ׷ݳųÙÇ ï³ñÇÝ»ñÇÝ 24:

ÎáéáõåódzÛÇ ÁÝϳÉÙ³Ý Çݹ»ùëÁ 1998-2012 ÃÃ. ÁÝÏ³Í Å³Ù³Ý³Ï³-ѳïí³ÍáõÙ 0-10 ë³Ý¹Õ³ÏÇ ÙÇç³Ï³ÛùáõÙ (2012 Ã. Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛ³Ùµª 0-100) µ³ñ»É³íí»É ¿ Áݹ³Ù»ÝÁ 1 Ùdzíáñáíª 174 å»ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ß³ñ-ùáõÙ ·ñ³í»Éáí 105-ñ¹ ï»ÕÁ, 2013 Ã.ª 94-ñ¹ ï»ÕÁ: г۳ëï³ÝáõÙ Ïá-éáõåóÇáÝ éÇëÏ»ñÇ å³ï×³é »Ý Çß˳ÝáõÃÛ³Ý ¨ å»ï³Ï³Ý ѳٳϳñ·Ç ë»ñï³×áõÙÁ ·áñͳñ³ñáõÃÛ³Ý Ñ»ï, ߳ѻñÇ µ³ËÙ³Ý Çñ³íÇ׳ÏÇ áã ³ñ¹Ûáõݳí»ï ϳé³í³ñáõÙÁ, ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý ëáÕ³Ýóù»ñÁ, ÇÝãå»ë ݳ¨ª ÏáéáõåódzÛÇ Ýϳïٳٵ ѳݹáõñÅáճϳÝáõÃÛáõÝÁ:

Àëï Freedom House-Ǫ г۳ëï³ÝáõÙ Ù³ÙáõÉÁ ³Ý³½³ï ¿: Àݹ á-ñáõÙ, ¹Çï³ñÏ»Éáí г۳ëï³ÝÇ ·Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï³·ñ³Ï³Ý ß³ñùÁª ÝϳïáõÙ »Ýù, áñ ÙÇÝ㨠2001 Ã. Ý»ñ³éÛ³É Ñ³Û³ëï³ÝÛ³Ý Ù³ÙáõÉÁ áñ³Ïí»É ¿ áñå»ë Ù³ëݳÏÇ ³½³ï, 2002-2013 ÃÃ.ª ³Ý³½³ï: ²ÝóáõÙÁ §Ù³ëݳÏÇ ³½³ï¦-Çó §³Ý³½³ï¦ ϳñ·³íÇ׳ÏÇ Freedom House-Á ÑÇÙ-ݳíáñáõÙ ¿ Çß˳ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ù³Õ³ù³Ï³Ý ùÝݳ¹³ïáõÃÛáõÝÁ Éé»óÝ»Éáõ ÷áñÓ»ñáí ¨ ³é³ç³ï³ñ ³ÝÏ³Ë Ñ»éáõëï³Ï³Û³ÝǪ §²1+¦-Ç ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ¹³¹³ñ»óٳٵª ³ñӳݳ·ñ»Éáí Ù³ÙáõÉÇ íñ³ ù³Õ³ù³-Ï³Ý áõÅ»ñÇ ×ÝßáõÙÝ»ñÁ: ø³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ áÉáñïÝ»ñÁ, Áëï ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý, §Ù³ëݳÏÇ ³½³ï¦ »Ý: Üß»Ýù, áñ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙdzíáñÁ (4) ³Ûë ï³ñÇÝ»ñÇÝ Ùݳó»É ¿ ³Ý÷á÷áË, ÇëÏ ÇÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇÝ, ³å³ ¹ñ³Ýù áõÝ»ó»É »Ý ï³ñµ»ñ ï³ï³-ÝáõÙÝ»ñ: ¶Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÁ í³ïóñ³ó»É ¿ (6) ëÏë³Í 2008 Ã.ª å³Ûٳݳ-íáñí³Í ݳ˳·³Ñ³Ï³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Áݹ¹ÇÙ³¹ÇñÝ»ñÇ Ó»ñµ³Ï³-ÉáõÃÛáõÝÝ»ñáí ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÛÉ ×ÝßáõÙÝ»ñáí: 2012-Çó ëÏë³Í Ýϳïí»É ¿ ¹ñ³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅ25:

гٳß˳ñѳÛÇÝ ïÝï»ë³Ï³Ý ýáñáõÙÇ ÏáÕÙÇó ѳßí³ñÏíáÕ Ð³-Ù³ß˳ñѳÛÇÝ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³Ï (Global Gender Gap) Çݹ»ùëÇ áõëáõÙ-ݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ íϳÛáõÙ »Ý, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ áÉáñïÝ ¿, áñï»Õ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÝ ³é³í»É ¿ ³ñï³-ѳÛïí³Í, ù³ÝÇ áñ å»ïáõÃÛáõÝÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ ¿ 115-ñ¹ ï»ÕÁ 136 å»ïáõ-ÃÛáõÝÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ: гٳß˳ñѳÛÇÝ ·»Ý¹»ñ³ÛÇÝ µ³ó³ÏÇ §ïÝï»ë³-

24 î»°ë (ÙáõïùÁª 19.08.2014)՝ http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.aspx#home 25 î»°ë §Freedom House¦-ի å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûù, 19.08.2014, www.freedomhouse.org

Page 70: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

70

Ï³Ý Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ý ¨ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñǦ »ÝóÇݹ»ùëÇ Ñ³ßí³ñÏ-Ý»ñáí г۳ëï³ÝÁ 82-ñ¹ ï»ÕáõÙ ¿, §³éáÕçáõÃÛ³Ý ¨ ·áÛ³ï¨Ù³Ý¦ ïíÛ³ÉÝ»ñáíª 131, ÇëÏ §ÏñÃáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³Ï¦-áíª 29-ñ¹ ï»ÕáõÙ: ì»ñçÇ-ÝÇë å³ñ³·³ÛáõÙ ³Ýѳí³ë³ñáõÃÛáõÝÁ Ñû·áõï ϳݳÝó ¿ Ù³ëݳíáñ³-å»ë µ³ñÓñ³·áõÛÝ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ: 2013 Ã. ÙdzíáñÝ»ñÇ í»ñçÝ³Ï³Ý Ñ³ßí³ñÏáí г۳ëï³ÝÁ 94-ñ¹ ï»ÕáõÙ ¿26:

ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ïÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³ÝÁ Åá-Õáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ íñ³, ³å³ Ýß»Ýù, áñ ëÏë³Í 1990-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇ Ï»ë»ñÇó г۳ëï³ÝÁ ¹³ñÓ»É ¿ ³ñ³· ½³ñ·³-óáÕ ³ÝóáõÙ³ÛÇÝ »ñÏñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ. 1994–2001 ÃÃ. ÁÝóóùáõÙ ·ñ³Ýóí»É ¿ ϳÛáõݪ ÙÇçÇÝÁ ï³ñ»Ï³Ý 5% ïÝï»ë³Ï³Ý ³×, 2002-2007 ÃÃ. ïÝï»ë³-Ï³Ý ³×Á »Õ»É ¿ »ñÏÝÇß, áñÁ, ë³Ï³ÛÝ, ýÇݳÝë³ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙÇ å³ï׳éáí Ýí³½»É ¿: 2008 Ã. í»ñçÇÝ ëÏë³Í ïÝï»ë³Ï³Ý ³ÝÏáõÙÝ ³é³-í»É ³ñ³·³ó³íª 2009-Çݪ ·ñ³Ýó»Éáí ïÝï»ë³Ï³Ý ³×Ç »ñÏÝÇß ³ÝÏáõÙ (-14,2%) (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2)27:

üÇݳÝë³ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙÁ ã¿ñ ϳñáÕ ßñç³Ýó»É ݳ¨ ëáódz-É³Ï³Ý áÉáñïÁ, áõëïÇ, ëÏë³Í 1998 Ã.-Çó, ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù 2009 Ã. ·ñ³Ýó-í»ó ³Õù³ïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ³×: 2010 Ã. ׷ݳųÙÁ ß³ñáõÝ³Ï»ó µ³-ó³ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõݻݳÉ. ³Õù³ïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ³×»ó, µ¨»é³óí³ÍáõÃÛáõÝÁª Ëáñ³ó³í: ØdzÛÝ 2011 Ã.-Çó ³Õù³ïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ-¹³ÏÁ ëÏë»ó Ýí³½»Éª 2012 Ã. ϳ½Ù»Éáí 32,4%28: ¶Í³å³ïÏ»ñ 2-áõÙ Ý»ñ-ϳ۳óí³Í ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ¹ÇݳÙÇϳÛÇó ÝϳïáõÙ »Ýù, áñ 1995-2000 ÃÃ. ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É ³ÝÝß³Ý ³×, ÇëÏ 2001 Ã.ª ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙª ¹Çï³ñÏíáÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ ·ñ³Ýó»Éáí ·áñͳ½ñÏáõ-ÃÛ³Ý ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõó³ÝÇßÁª 38,4%29: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ÝϳïíáõÙ ¿ ëáódz-É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ Ï³ÛáõÝ ³×ª ÙÇÝ㨠ýÇݳÝë³ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙáí å³Ûٳݳíáñí³Í ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙÁ:

ÎñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ å»ï³Ï³Ý ͳËë»ñÇ ¹ÇݳÙÇÏ³Ý áõëáõÙݳëÇ-ñ»ÉÇë ÝϳïáõÙ »Ýù, áñ ãÝ³Û³Í ýÇݳÝë³ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙÇ ³éϳ-ÛáõÃÛ³ÝÁª 2009 Ã. ÏñÃáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÁ` áñå»ë Ðܲ Ù³ëݳµ³ÅÇÝ, ³í»É³-ó»É »Ý` ·ñ³Ýó»Éáí ¹Çï³ñÏíáÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÇ ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõ-ó³ÝÇßÁ (3,9 Ðܲ%): 2013 Ã. ÏñÃ³Ï³Ý Í³Ëë»ñÁ ϳ½Ù»É »Ý Ðܲ 2,9%, ÇÝ-ãÁ 1,7 ³Ý·³Ù ÷áùñ ¿ ݳËÏÇÝ ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ ØÇáõÃÛ³Ý »ñÏñÝ»ñÇ 2010 Ã. ÝáõÛÝ óáõó³ÝÇßÇ ÙÇçÇÝÇó30: ²Ûë ųٳݳϳѳïí³Íáõ٠سñ¹Ï³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³ÃíÇ (ؼÐ) ÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÁ 0,68-Çó ³×»É ¿ 0,839-Ç: 1980 Ã.-Çó ÙÇÝ㨠2012 Ã. ÏñÃáõÃÛ³Ý ÙÇçÇÝ ï¨áÕáõÃÛáõÝÁ ³í»É³-ó»É ¿ 1,6 ï³ñáí, ÇëÏ ÏñÃáõÃÛ³Ý ëå³ëíáÕ ï¨áÕáõÃÛáõÝÁª 2,3 ï³ñáí: ºí

26 î»°ë Ricardo Hausmann, Laura D. Tyson, Berkeley, Saadia Zahidi. The Global Gender Gap Report, World Economic Forum, Geneva, 2013, ¿ç 10, 13:

27 î»°ë §The Necessity for Economic Diversification and Export Expansion, Armenia Eco-nomic Report¦, EDRC, RA Ministry of Economy, Yerevan, October, 2010, ¿ç 9-16:

28 î»°ë ÐÐ ³½·³ÛÇÝ íÇ׳ϳ·ñ³Ï³Ý ͳé³ÛáõÃÛáõÝ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûù, ª 19.08. 2014, www.armstat.am

29 î»°ë ÝáõÛÝ ï»ÕÁ: 30 î»°ë §ÐÐ 2014-2015 ÃÃ. Ñ»é³Ýϳñ³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý é³½Ù³í³ñ³Ï³Ý Íñ³-

·Çñ¦, ¿ç 170:

Page 71: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

71

³éѳë³ñ³Ï г۳ëï³ÝÁ, Áëï Ýßí³Í ѳٳÃíÇ, ¹³ëíáõÙ ¿ Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý µ³ñÓñ ٳϳñ¹³Ï áõÝ»óáÕ »ñÏñÝ»ñÇ ÃíÇÝ31, ÇëÏ ÏñÃ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÁ ÁݹѳÝáõñ ³éٳٵ ¹ñ³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»-ó»É ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ íñ³ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2):

гٳß˳ñѳÛÇÝ µ³ÝÏÇ ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ å»ï³Ï³Ý ¨ Ù³ëݳíáñ ͳËë»ñÁ г۳ëï³ÝáõÙ 1995-2012 ÃÃ. ³ëïÇ׳ݳµ³ñ Ýí³½»É »Ýª 2012 Ã. ·ñ³Ýó»Éáí 4,5% Ðܲ-Ç Ýϳïٳٵ32: ÆÝã í»ñ³µ»ñáõÙ ¿ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý µÛáõç»ÇÝ, ³å³ 2012 Ã. ³ÛÝ Ï³½-Ù»É ¿ Ðܲ-Ç 1,64%, ÇÝãÁ íϳÛáõÙ ¿, áñ å»ï³Ï³Ý ³ÛÉ Í³Ëë»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÁ ó³Íñ ¿: ¸Çï³ñÏ»Éáí ³éáÕ-ç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ¹ÇݳÙÇÏ³Ý Ýßí³Í ųٳݳϳѳï-í³ÍáõÙª ϳñáÕ »Ýù Ýϳï»É »ñÏáõ ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙª 2008 Ã. ¨ 2011 Ã. (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2), áñáÝù å³Ûٳݳíáñí³Í »Ý ³Ûë áÉáñïáõÙ å»ï³Ï³Ý ¨ Ù³ëݳíáñ ͳËë»ñÇ Ïñ׳ïٳٵ: ²Û¹ ͳËë»ñÇ ³Ù»Ý³µ³ñÓñ óáõó³ÝÇ-ßÁ ·ñ³Ýóí»É ¿ 2000 Ãí³Ï³ÝÇÝ:

ÆÝãå»ë Ýᯐ ¿ÇÝù Ùá¹»ÉÇ Ù»Ãá¹³µ³ÝáõÃÛáõÝÁ Ýϳñ³·ñ»ÉÇë, í»ñÁ µ»ñí³Í ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ (ï»°ë ·Í³å³ïÏ»ñ 2) Ïßéí³Í ÙÇçÇÝÝ»ñÇó Ó¨³íáñíáõÙ ¿ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÁ (ï»°ë ·Í³-å³ïÏ»ñ 3):

¶Í³å³ïÏ»ñ 3-áõÙ Ý»ñϳ۳óí³Í »Ý ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ-¹³ÏÇ Çݹ»ùëÝ»ñÁ 1995-2012 ÃÃ.: ²Û¹ ųٳݳϳѳïí³ÍáõÙ ÅáÕáíñ¹³-í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÝ ÁݹѳÝáõñ ³éٳٵ áõÝÇ ¹ñ³Ï³Ý ³×Ç ÙÇïáõÙ, ¨ áñáß³ÏÇ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñáí ³ÛÝ ï³ñ»óï³ñÇ µ³ñ»É³í»É ¿ Çñ óáõó³ÝÇßÝ»ñÁ: Üϳï»ÉÇ ¿, áñ ¹Çï³ñÏíáÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÇ ³é³-çÇÝ Ñ³ïí³ÍáõÙ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñÝ ³í»ÉÇ Ñ³×³Ë³ÏÇ »Ý, ù³Ý »ñÏñáñ¹: سëݳíáñ³å»ë, ëÏë³Í 2001 Ãí³Ï³ÝÇó, Çݹ»ùëÝ»ñÇ ³×Ç ÙÇïáõÙÁ ³-í»ÉÇ Ñ³ñà ¿ ÁÝóÝáõÙ, ÇÝãÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ í»ñçÇÝ ï³ëݳÙÛ³ÏáõÙ Åá-Õáíñ¹³í³ñáõÃÛáõÝÁ г۳ëï³ÝáõÙ ³é³í»É ѳٳËÙµí³Í ¿ ¹³ñÓ»É: ºñÏñáñ¹ ѳïí³ÍÇ ÙÇ³Ï ÏïñáõÏ ³ÝÏáõÙÁ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É 2009 Ãí³Ï³-ÝÇÝ ýÇݳÝë³ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙÇ å³ï׳éáí, áñÁ, ³Ýßáõßï, µ³ó³-ë³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ó»É ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ, Ù³ëݳíáñ³å»ë ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý áÉáñïÝ»ñÇ íñ³: ܳËù³Ý ïÝï»ë³Ï³Ý ׷ݳųÙÁ 1999 ¨ 2001 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ó»É Åá-Õáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ ¨ë »ñÏáõ ³ÝÏáõÙ, áñáÝóÇó ³-é³çÇÝÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ÑáÏï»Ùµ»ñÇ 27-ÇÝ ²½·³ÛÇÝ ÅáÕáíáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»ó³Í ³Ñ³µ»ÏãáõÃÛ³Ùµ ¨ ïÝï»ë³Ï³Ý óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ Ýí³½Ù³Ùµ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Áª ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÝ»ñÇ Ùdzų-ٳݳÏÛ³ ³ÝÏٳٵ: ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ ï³ï³-ÝáõÙÝ»ñÇ ó³Íñ ٳϳñ¹³ÏÁ (ëï. ß»Õ. =0,06, ÙÇçÇÝ = 0,5) íϳÛáõÙ ¿, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ³ÝóáõÙÁ ¹»åÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛáõÝ ï»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ ë³-ÑáõÝ ¨ ³é³Ýó óÝóáõÙÝ»ñÇ:

31 î»°ë زÎ-Ç ¼³ñ·³óÙ³Ý Íñ³·ñÇ å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûù, 19.08.2014, http://hdr.

undp.org/en/statistics/hdi 32 î»°ë д å³ßïáÝ³Ï³Ý Ï³Ûù 19.08.2014, http://data.worldbank.org/indicator/SH.

XPD.TOTL.ZS

Page 72: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

72

¶Í³å³ïÏ»ñ 3 г۳ëï³ÝÇ ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÁ (1995-2012 ÃÃ.)

лﳽáïáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ é»·ñ»ëdzÛÇ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý ÙÇçá-óáí ¹áõñë »Ý µ»ñí»É Ùá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ù³Õ³ù³Ï³Ý, ïÝï»ë³Ï³Ý, ëáódzɳϳÝ, ÏñóϳÝ, ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÝ»ñÇ ³ÛÝ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÁ, áñáÝù ³é³í»É Ý߳ݳϳÉÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý Ð³-Û³ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ íñ³:

êï³óí³Í ïíÛ³ÉÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ó³Ûݪ Ùá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ù³Õ³ù³-Ï³Ý óáõó³ÝÇßÝ»ñÇó Ý߳ݳϳÉÇ Ï³å ¿ ѳëï³ïí»É ÄØÆi-Ç

33 ¨ ù³Õ³-ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ áõ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ, ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝ / µéÝáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝ ¨ ûñ»ÝùÇ ·»ñ³-ϳÛáõÃÛáõÝ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ ÙÇç¨.

Y' = 0,014x1 - 0,079 (Adj. R2=0,596), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³Ûáõ-

ÃÛáõÝ ÷á÷á˳ϳÝÁ), x1-Áª ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ: Y' = 0,004x2 + 0,33 (Adj. R2=0,538),

áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõ-ÝáõÃÛáõÝ/ µéÝáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝ ÷á÷á˳ϳÝÁ), x2-Áª ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝ/ µéÝáõÃÛ³Ý µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ:

Y' = 0,093x3 + 0,06 (Adj. R2=0,351), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³-

íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÁ), x3-Áª ù³Õ³-ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÁ:

Øá¹»ÉáõÙ Áݹ·ñÏí³Í ïÝï»ë³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇó Ý߳ݳϳÉÇ Ï³å ¿

²ÕµÛáõñÁª Ñ»ÕÇݳÏÇ Ñ³ßí³ñÏÝ»ñÁ: 33 ÄØÆi-Ý ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÝ ¿, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñíáõÙ

ѳٳå³ï³ëË³Ý ³ÝÏ³Ë ÷á÷á˳ϳÝÁ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ½áõÛ·³ÛÇÝ é»·ñ»ëdzÛÇ í»ñ-ÉáõÍáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï:

Page 73: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

73

ѳëï³ïí»É ÄØÆi-Ç ¨ 1 ßÝãÇ Ñ³ßíáí в²-Ç áõ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý ÙÇç¨.

Y' = 0,005x4 + 0,392 (Adj. R2=0,731), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É в²-Ý 1 ßÝãÇ Ñ³ß-

íáí), x4-Á` в²-Ý 1 ßÝãÇ Ñ³ßíáí ($100): Y' = -0,006x5 + 0,873 (Adj. R2 = 0,428),

áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ³ñï³ùÇÝ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ), x5-Áª ³ñï³ùÇÝ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛáõÝÁ (% Ðܲ-Ç Ýϳïٳٵ):

êáóÇ³É³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëáõÙ Ý߳ݳϳÉÇ Ï³å ¿ ¹Çïí»É ÄØÆi–Ç ¨ æÇÝÇ Çݹ»ùëÇ ÙÇç¨.

Y' = -0,49x6 + 0,695 (Adj. R2 = 0,776), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É æÇÝÇ Çݹ»ùëÁ), x6-Áª

æÇÝÇ Çݹ»ùëÁ: ÎñÃ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ é»·ñ»ëÇáÝ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ëï³-

ó»É »Ýù Ñ»ï¨Û³É ѳí³ë³ñáõÙÝ»ñÁ. Y' = 0,95x7 - 0,308 (Adj. R2 = 0,861),

áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ؼРÏñÃáõÃÛ³Ý µ³-Õ³¹ñÇãÁ), x7-Áª ؼРÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÁ:

Y' = 0,078x8 + 0,3 (Adj. R2 = 0,640), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É å»ïáõÃÛ³Ý Í³Ëë»-

ñÁ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ ÷á÷á˳ϳÝÁ), x8-Áª å»ïáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÁ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ (Ðܲ %):

²éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ëï³ó»É »Ýù Ñ»ï¨Û³É ѳ-í³ë³ñáõÙÁ.

Y' = 0,024x9 - 1,2 (Adj. R2 = 0,905), áñï»Õ` Y'-Á ÄØÆi-Ý ¿ (ÄØÆ, áñÇó ¹áõñë ¿ µ»ñí»É ÏÛ³ÝùÇ ëå³ëíáÕ

ï¨áÕáõÃÛáõÝ ÷á÷á˳ϳÝÁ), x9-Áª ÏÛ³ÝùÇ ëå³ëíáÕ ï¨áÕáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëå»ëª ù³Õ³ù³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇó г۳ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý

íñ³ Ý߳ݳϳÉÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝ ¨ ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛáõÝ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÁ, áñáÝó ¹ñ³Ï³Ý ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ Ù»Ï Ùdzíáñáí Ïѳݷ»óÝÇ ÄØÆi-Ç ³×Çݪ ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ 0,004 ¨ 0,014 ÙdzíáñÝ»ñáí: Üßí³Í ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÁ å³ÛٳݳíáñáõÙ »Ý ϳËÛ³É ÷á-÷á˳ϳÝÇ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñÇ 54-60%-Á: ø³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ù³-Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Çݹ»ùëÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ Ù»Ï Ùdzíáñáí Ïå³ÛٳݳíáñÇ ÄØÆi-Ç ÷á÷áËáõÃÛáõÝÁ 0,09 Ùdzíáñáí:

ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý íñ³ ³½¹áõÙ »Ý ݳ¨ в²-Ý ¨ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³-éáõÃÛáõÝÁ: 1 ßÝãÇ Ñ³ßíáí в²-Ç ³×Á 100 ¹áɳñáí, ÇëÏ ³ñï³ùÇÝ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ýí³½áõÙÁ 1%-áí Ðܲ-Ç Ýϳïٳٵ Ïѳݷ»ó-Ý»Ý ÄØÆi-Ç ³×Çݪ ѳٳå³ï³ë˳ݳµ³ñ 0,005 ¨ 0,006 ÙdzíáñÝ»ñáí: ²é³ÝÓݳÏÇ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý ¿ ³ñųÝÇ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý µ³ó³ë³-Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ñ³Ý·³Ù³ÝùÁ ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ÇÝ-¹»ùëÇ íñ³: Ðݳñ³íáñ å³ï׳éÝ»ñÇó ϳñáÕ ¿ ÉÇÝ»É Ð³Û³ëï³ÝÇ ³ñ-ï³ùÇÝ ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Ù»ç ³éϳ ³Ýѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁ: ²é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý µ³ó³ë³Ï³Ý Ùݳóáñ¹Á Ù»ñ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ËݹÇñÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿, áñÁ, ³Ýßáõßï, íݳëáõÙ ¿ Ý»ñùÇÝ ßáõϳÛÇÝ:

Page 74: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

74

êáóÇ³É³Ï³Ý óáõó³ÝÇßÝ»ñÇó æÇÝÇ ·áñͳÏóÇ Ýí³½áõÙÁ 0,1 Ùdzíá-ñáí Ïѳݷ»óÝÇ ÄØÆi-Ç ³×ÇÝ 0,05 Ùdzíáñáíª å³Û³Ù³Ý³íáñ»Éáí ϳËÛ³É ÷á÷á˳ϳÝÇ ï³ï³ÝáõÙÝ»ñÇ 78%-Á:

سñ¹Ï³ÛÇÝ ½³ñ·³óÙ³Ý Ñ³Ù³ÃíÇ ÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÇ ³×Á 0,1 Ùdzíáñáí, ÇëÏ ÏñÃáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ å»ïáõÃÛ³Ý Í³Ëë»ñÇ ÷á÷áËáõÃÛáõ-ÝÁ 1%-áí Ðܲ-Ç Ýϳïٳٵ Ïѳݷ»óÝ»Ý ÄØÆi-Ç ÷á÷áËáõÃÛ³ÝÁª ѳٳ-å³ï³ë˳ݳµ³ñ 0,09 ¨ 0,078 ÙdzíáñÝ»ñáí: سëݳíáñ³å»ë ؼРÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÝ áõÝÇ ¹»ï»ñÙÇݳódzÛÇ µ³í³Ï³Ý µ³ñÓñ ·áñͳ-ÏÇó ¨ å³ÛٳݳíáñáõÙ ¿ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ ï³-ï³ÝáõÙÝ»ñÇ 86%-Á:

²éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇó Ý߳ݳϳÉÇ Ï³å ¿ ѳëï³ïí»É ÄØÆi-Ç ¨ ÏÛ³ÝùÇ ëå³ëíáÕ ï¨áÕáõÃÛ³Ý ÙÇç¨, ¨ í»ñçÇÝÇë ¹ñ³Ï³Ý ÷á÷á-ËáõÃÛáõÝÁ 1 ï³ñáí ϵ»ñÇ ÄØÆi-Ç ³×ÇÝ 0,02 Ùdzíáñáí:

²Ù÷á÷»Éáí Ýß»Ýù, áñ é»·ñ»ëdzÛÇ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùëÇ íñ³ ³é³í»É³å»ë ³½¹áõÙ »Ý ù³Õ³ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÝ áõ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ù³-Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÝ áõ ûñ»ÝùÇ ·»ñ³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, æÇÝÇ ·áñͳÏÇóÁ, ³é¨ïñ³ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý Í³í³ÉÝ»ñÁ, в²-Ý áõ ÙÇ ß³ñù ³ÛÉ ÏñÃ³Ï³Ý ¨ ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñ: ÆÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýᯐ »Ýù, ³Û¹ ·áñÍáÝÝ»ñÇó µ³í³Ï³Ý µ³ñÓñ ¹»ï»ñÙÇݳódzÛÇ ·áñͳÏÇóÝ»ñ áõÝ»Ý æÇÝÇ Çݹ»ùëÁ ¨ ؼРÏñÃáõÃÛ³Ý µ³Õ³¹ñÇãÁ: æÇÝÇ Çݹ»ùëÁ óáõÛó ¿ ï³ÉÇë, áñ Ñ³Û Ñ³ë³-ñ³ÏáõÃÛáõÝáõÙ ³éϳ ¿ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ ³Ýѳí³ë³ñ µ³ßËáõÙ, ³ÛëÇÝùÝ` ѳë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý µ¨»é³óí³ÍáõÃÛáõÝ ¨ ÙÇçÇÝ Ë³íÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝ, ÇÝãÁ µ³ó³ë³µ³ñ ¿ ³Ý¹ñ³¹³éÝáõÙ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý íñ³: гÛïÝÇ ¿, áñ г۳ëï³ÝáõÙ ·ñ³·ÇïáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³-ÏÁ 99,6 ïáÏáë ¿, áñÁ µ³í³Ï³ÝÇÝ µ³ñÓñ óáõó³ÝÇß ¿ ¨ ѳٳñíáõÙ ¿ ѳ-ÙÁݹѳÝáõñ ï³ññ³Ï³Ý ÏñÃáõÃÛ³Ý ÑÇÙùÁª ¿³Ï³Ý ¹»ñ áõݻݳÉáí ³Õù³-ïáõÃÛ³Ý Ïñ׳ïÙ³Ý, ϳÛáõÝ ½³ñ·³óÙ³Ý ¨ Áëï ³Û¹Ùª ÅáÕáíñ¹³í³ñáõ-ÃÛ³Ý ³å³ÑáíÙ³Ý ·áñÍáõÙ: ÄáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ËÙµÙ³Ý ·áñÍÁÝ-óóáõÙ ¹ñ³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅ ³å³Ñáí»Éáõ Ýå³ï³Ïáí Ý³Ë ¨ ³é³ç ³Ý-Ññ³Å»ßï ¿ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ å³Ñ»É Ýßí³Í ·áñÍáÝÝ»ñÁ:

´³Ý³ÉÇ µ³é»ñ – ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ Çݹ»ùë, ù³Õ³ù³Ï³Ý, ëá-

ódzɳϳÝ, ïÝï»ë³Ï³Ý, ÏñóϳÝ, ³éáÕç³å³Ñ³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ Çݹ»ùë, ÅáÕáíñ¹³-í³ñáõÃÛ³Ý ã³÷Ù³Ý Ùá¹»É, ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñ, óáõó³ÝÇßÝ»ñ, é»·ñ»ëdzÛÇ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝ

АРУСЯК АЛЕКСАНЯН – Индекс уровня демократии в Армении (1995–

2012). – Современные демократические тенденции привели к формированию и со-вершенствованию инструментов, позволяющих оценить, сравнить между собой и объяснить демократические процессы в разных странах и на разных этапах разви-тия. Выработана модель, посредством которой оценивается уровень демократии (индекс уровня демократии). Она позволяет определить, в какой степени развита демократия в той или иной стране в то или иное время, а также сравнить различ-ные страны по уровню сформированности в них демократических институтов. В статье измеряется уровень демократии в Армении (1995–2012) и анализируются факторы, от которых более всего зависит её развитие.

Page 75: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

75

Ключевые слова: индекс уровня демократии, индекс политических, социальных, экономических факторов, индекс факторов образования, здравоохранения, переменные показатели, регрессионный анализ

ARUSYAK ALEKSANYAN – The Index of Democracy Level of Armenia

(1995-2012). – Contemporary democratic developments around the world make a need for processing tools to evaluate, to compare and to explain democratization processes across countries and over the time. The following article presents the model for assessing democracy (Index of Democracy Level-IDL), based on the method of index construction. This approach gives an opportunity to analyze the level of democracy of the given country in its different periods as well as to compare different countries by democracy level. In the article Armenian democracy in the time span between 1998 and 2012 is modeled and is estimated as well as factors mostly influencing democracy in Armenia by means of regression analysis are determined in order to reveal conditions and means for development of democracy.

Key words: Index of Democracy Level, index of political, social, economic, education,

health factors, democracy assessment model, democracy assessment/measuring model’s variables, indicators, regression analisys

Page 76: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

76

îºÔºÎàôÂÚàôÜܺð кÔÆܲÎܺðÆ Ø²êÆÜ СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

INFORMATION ABOUT THE AUTHORS

1. ²Ü¸ð²ÜÆÎ ¶ðƶàðÚ²Ü – ºäРѳÛáó å³ïÙáõÃÛ³Ý ³ÙµÇáÝÇ ³ëåÇ-ñ³Ýï АНДРАНИК ГРИГОРЯН – аспирант кафедры истории Армении ЕГУ ANDRANIK GRIGORYAN – PhD student of the Chair of Armenian History, YSU ¾É. ÷áëïª [email protected]

2. ²Þàî ºÜ¶àÚ²Ü – ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹áÏïáñ, ¹áó»Ýï, ºäÐ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý ¨ ï»ëáõÃÛ³Ý ³ÙµÇáÝÇ í³ñÇã

АШОТ ЕНГОЯН – доктор политических наук, доцент, заведующий ка-федрой теории и истории политической науки ЕГУ ASHOT ENGOYAN – Sc. D. in Politics, Associate Professor, Head of the Chair of Theory and History of Political Science, YSU ¾É. ÷áëï` [email protected]

3. ÚàôðÆ ØàêîÚ²ºì – å³ïÙ³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã»ÏݳÍáõ, èÛ³½³-

ÝÇ ê. ². ºë»ÝÇÝÇ ³Ýí³Ý å»ï³Ï³Ý ѳٳÉë³ñ³ÝÇ ÁݹѳÝáõñ å³ï-ÙáõÃÛ³Ý և ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ÙµÇáÝÇ ¹áó»Ýï ЮРИЙ МОСТЯЕВ – кандидат исторических наук, доцент кафедры все-общей истории и международных отношений Рязанского государственно-го университета им. С. А. Есенина YURI MOSTYAEV – PhD, Associate Professor of the Chair of General His-tory and International Relations, Ryazan State University after S. A. Yesenin ¾É. ÷áëïª [email protected]

4. ²ð²Ø ÐàìвÜÜÆêÚ²Ü – å³ïÙ³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã»ÏݳÍáõ, ºäÐ

Ñ³Û »Ï»Õ»óáõ å³ïÙáõÃÛ³Ý ¨ »Ï»Õ»ó³µ³ÝáõÃÛ³Ý ³ÙµÇáÝÇ ¹áó»Ýï АРАМ ОГАНЕСЯН – кандидат исторических наук, доцент кафедры ис-тории армянской церкви и экклесиалогии ЕГУ ARAM HOVHANNISYAN – PhD, Associate Professor of the Chair of the History of Armenian Church and Ecclesiology, YSU ¾É. ÷áëïª [email protected], [email protected]

5. ²Þàî ²Èºøê²ÜÚ²Ü – ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã»ÏݳÍáõ, ºäÐ ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛ³Ý ¨ ï»ëáõÃÛ³Ý ³ÙµÇáÝÇ ¹áó»Ýï АШОТ АЛЕКСАНЯН – кандидат политических наук, доцент кафедры теории и истории политической науки ЕГУ ASHOT ALEKSANYAN – PhD, Associate Professor of the Chair of Theory and History of Political Science,YSU ¾É. ÷áëï`[email protected]

Page 77: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

77

6. ¶²ðÆÎ øºèÚ²Ü – ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ,

ºäÐ ù³Õ³ù³Ï³Ý ÇÝëïÇïáõïÝ»ñÇ ¨ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ ³ÙµÇáÝÇ í³-ñÇã ГАРИК КЕРЯН – доктор политических наук, профессор, заведующийкафедрой политических институтов и процессов ЕГУ GARIK KERYAN – Sc. D. in Political Sciences, Professor, Head of the Chair of Political Institutes und Processes, YSU ¾É. ÷áëïª [email protected], [email protected]

7. ²ðàôêڲΠ²Èºøê²ÜÚ²Ü – ù³Õ³ù³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã»ÏݳÍáõ, ºäÐ »íñáå³Ï³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝÇ ¹³ë³Ëáë, ÷áñ-

Ó³·»ï АРУСЯК АЛЕКСАНЯН – кандидат политических наук, преподаватель и эксперт Центра европейских исследований ЕГУ ARUSYAK ALEKSANYAN – PhD, Lecturer and Expert at the Center for European Studies, YSU ¾É. ÷áëïª [email protected]

Page 78: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

78

§´²Ü´ºð ºðºì²ÜÆ Ð²Ø²Èê²ð²ÜƦ вܸºêÆ §ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð, ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôܦ

Þ²ðøÆ 2014 Â. вزðܺðÆ î²ðºÎ²Ü ´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜÀ

ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð

´³Õ¹³ë³ñÛ³Ý îÇ·ñ³Ý – ¶ÇïáõÃÛ³Ý áÉáñïáõ٠ѳÛ-ýñ³ÝëÇ³Ï³Ý Ñ³-Ù³·áñͳÏóáõÃÛáõÝÁ 1992-2013 ÃÃ. ................................................................

1.13

¶Û³ÝçáõÙÛ³Ý ì³É»ñÇÛ³ – ÂáõñùdzÛÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ýáõ-

ÃÛáõÝÁ ³ñ¹Ç ÷áõÉáõÙ (éáõë.)...........................................................................

2.30 ¶ñÇ·áñÛ³Ý ²Ý¹ñ³ÝÇÏ – ØÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý

ѳۻó³Ï³ñ·³ÛÇÝ ÑÇÙݳ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ..................................................

3.3 ºÝ·áÛ³Ý ²ßáï – ºíñ³ëÇ³Ï³Ý ÙÇáõÃÛ³Ý »ñÏñÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³Ëá-

ë³Ï³Ý áõÕ»ÝÇßÝ»ñÁ (éáõë.) ...........................................................................

3.12 ¾Éǵ»·áí³ ²ÝŻɳ – Ôáõµ³ÛáõÙ ½³Ý·í³Í³µ³ñ óÕí³ÍÝ»ñÇ ·»ñ»½-

Ù³ÝáóÁª áñå»ë ù³Õ³ù³Ï³Ý ÙÇýÇ ëï»ÕÍÙ³Ý ·áñÍÇù ²¹ñµ»ç³-ÝáõÙ (éáõë.)................................................................................................

2.16 ÂáñáëÛ³Ý ÞÇñ³Ï – ²ñ¹³Ñ³ÝÇ ËݹÇñÁ ѳÛ-íñ³ó³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñáõÙ (1920 Ã. ÑáõÝí³ñ-û·áëïáë)...........................................................

2.3 ijÙѳñÛ³Ý ²ñÙ»Ý – §²ñ³µ³Ï³Ý ·³ñáõÝÁ¦ سÕñǵáõÙ ¨ ÂáõñùdzÝ..............1.21 ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ²ñ³ – гÛ-ëÇñÇ³Ï³Ý ³é¨ïñ³ïÝï»ë³Ï³Ý ѳñ³µ»-

ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (1991-2011 ÃÃ.) ................................................................

1.30 ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ²ñ³Ù – 1254 Ã. ÏÝùí³Í ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ-

·ñÇ ·Ý³Ñ³ïáõÃÛ³Ý ßáõñç .............................................................................

3.30 ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ¶³·ÇÏ – ʳճճå³Ñ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ г۳ëï³ÝÇ

гÝñ³å»ïáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ....................

1.3 ØáëïÛ³¨ ÚáõñÇ – ´ñÇï³Ý³Ï³Ý ³ß˳ñѳ鳽ٳí³ñáõÃÛáõÝÁ

ÐÝ¹Ï³Ï³Ý ûíÏdzÝáëÇ ßñç³ÝáõÙ ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³-ï»ñ³½ÙÇ Ý³Ëûñ»ÇÝ (éáõë.)..........................................................................

3.21 êáɳËÛ³Ý ¶³Û³Ý» – ²äÐ »ñÏñÝ»ñÇ ÇÝï»·ñ³óÇáÝ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ

ßáõñç (éáõë.) ...............................................................................................................

2.24

Âí»ñÇó ³é³çÇÝÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿ ѳݹ»ëÇ Ñ³Ù³ñÁ, ÇëÏ »ñÏñáñ¹Á` Ñá¹í³ÍÇ ¿çÁ:

Page 79: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

79

ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôÜ

²É»ùë³ÝÛ³Ý ²ßáï – γݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³Íáõ-ÃÛ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ÐÐ-áõÙ ................................................................

3.36

²É»ùë³ÝÛ³Ý ²ñáõëÛ³Ï – гñ³í³ÛÇÝ ÎáíϳëÇ, ºíñ²½¾ê-Ç ¨ ºØ-Ç ù³-

Õ³ù³Ï³Ý ϳÛáõÝáõÃÛ³Ý Çݹ»ùëÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõ-ÃÛáõÝ................................................................................................

1.42 ²É»ùë³ÝÛ³Ý ²ñáõëÛ³Ï – г۳ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ-

¹³ÏÇ Çݹ»ùëÁ (1995-2012 ÃÃ.)................................................................

3.60 Ðáíë»÷Û³Ý ²ñÙÇÝ» – ÂáõñùdzÛÇ Ñ³ñ³íÏáíϳëÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³Ýáõ-

ÃÛ³Ý ³ñ¹Ç ¹ñë¨áñáõÙÝ»ñÁ ................................................................

1.55 سÝáõÏÛ³Ý ê³Ñ³Ï – гۻñ»ÝÇÝ ïÇñ³å»ï»ÉÁª áñå»ë ѳٳÛÝù³ÛÇÝ

ͳé³ÛáõÃÛ³Ý å³ßïáÝ ½µ³Õ»óÝ»Éáõ å³ñï³¹Çñ å³ÛÙ³Ý.....................

1.74 æ³Ý·á½Û³Ý êï»Éɳ – ¾ÃÝÇÏ³Ï³Ý ÇÝùÝáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ê÷ÛáõéùÇ

Ó¨³íáñÙ³Ý ¨ å³Ñå³ÝÙ³Ý ·áñÍáÝ (éáõë.) ............................................

1.64 êÇÙÛ³Ý îÇ·ñ³Ý – Þ»Õí³Í ѳµÇïáõëÁ (ÂáÙ³ë سÝÇ ûñÇݳÏÁ)....................2.57 êï»÷³ÝÛ³Ý ÈÇÉÇà – ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý ÁÙµéÝÙ³Ý

ѳñóÇ ßáõñç.............................................................................................

2.35 êï»÷³ÝÛ³Ý ÜáõÝáõý³ñ – γÝ˳ï»ëÙ³Ý ï»ËÝÇϳݻñÇ (·áñÍÇù-

Ý»ñ) ÏÇñ³éáõÃÛáõÝÁ ù³Õ³ù³Ï³Ý áñáßáõÙÝ»ñ ÁݹáõÝ»ÉÇë .....................

2.49 ì³ñ³·Û³Ý Ø»ñÇ – ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý Ï³Û³óÙ³Ý Ñ³-

Û»ó³Ï³ñ·»ñÁ ÐÐ-áõÙ ......................................................................................

2.41 ø»éÛ³Ý ¶³ñÇÏ – Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïÇå³íáñÙ³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³-

Õ³ù³Ï³Ý ëϽµáõÝùÇ ÏÇñ³éÙ³Ý Ñ³ñóÇ ßáõñç ...........................................

3.47

¶Æî²Î²Ü ÎÚ²Üø

гݹÇë³íáñ ÝÇëï` ÝíÇñí³Í æáÝ ÎÇñ³ÏáëÛ³ÝÇ ÍÝÝ¹Û³Ý 85-³ÙÛ³ÏÇÝ ...........2.72 äñáý»ëáñ ¾¹ÇÏ ¼áÑñ³µÛ³ÝÇ ÍÝÝ¹Û³Ý 75-³ÙÛ³ÏÁ ...............................................2.70

Page 80: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

80

´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ CONTENTS

ØÆæ²¼¶²ÚÆÜ Ð²ð²´ºðàôÂÚàôÜܺð МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ INTERNATIONAL RELATIONS

²Ý¹ñ³ÝÇÏ ¶ñÇ·áñÛ³Ý – ØÇç³½·³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Ñ³Ù³·áñͳÏóáõÃÛ³Ý

ѳۻó³Ï³ñ·³ÛÇÝ ÑÇÙݳ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ .................................................. 3

Андраник Григорян – О концептуальных аспектах международного военного сотрудничества

Andranik Grigoryan – On the Issue of Conceptual Aspects of International Military Cooperation

²ßáï ºÝ·áÛ³Ý – ºíñ³ëÇ³Ï³Ý ÙÇáõÃÛ³Ý »ñÏñÝ»ñÇ ·³Õ³÷³ñ³Ëáë³-

Ï³Ý áõÕ»ÝÇßÝ»ñÁ (éáõë.) ................................................................................ 12

Ашот Енгоян – Идеологические ориентиры стран Евразийского союза Ashot Engoyan – The Ideological Guidelines of Eurasian Union States (rus.) ÚáõñÇ ØáëïÛ³¨ – ´ñÇï³Ý³Ï³Ý ³ß˳ñѳ鳽ٳí³ñáõÃÛáõÝÁ Ðݹϳ-

Ï³Ý ûíÏdzÝáëÇ ßñç³ÝáõÙ ºñÏñáñ¹ ѳٳß˳ñѳÛÇÝ å³ï»ñ³½-ÙÇ Ý³Ëûñ»ÇÝ (éáõë.) .......................................................................................

21

Юрий Мостяев – Британская геостратегия в зоне Индийского океана нака-нуне Второй мировой войны

Yuri Mostyaev – British Geostrategy in the Region of the Indian Ocean in the Wake of the Second World War (rus.)

²ñ³Ù ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý – 1254 Ã. ÏÝùí³Í ѳÛ-ÙáÝÕáÉ³Ï³Ý å³Ûٳݳ·ñÇ

·Ý³Ñ³ïáõÃÛ³Ý ßáõñç ..................................................................................... 30

Арам Оганесян – К оценке армяно-монгольского договора 1254 года Aram Hovhannisyan - On Evaluation of the Treaty Between the Cilician King

Hetum I and Great Ilkhan of Mangu Signed in 1254

ø²Ô²ø²¶ÆîàôÂÚàôÜ ПОЛИТОЛОГИЯ

POLITICAL SCIENCE

²ßáï ²É»ùë³ÝÛ³Ý – γݳÝó ù³Õ³ù³ódzí³ñ³Ï³Ý Ý»ñϳ۳óí³Íáõ-

ÃÛ³Ý ÑÇÙݳËݹÇñÝ»ñÁ ÐÐ-áõÙ ................................................................

36

Ашот Алексанян – Проблемы цивилиархического представительства жен-щин в Армении

Ashot Aleksanyan – The Main Issues of Civiliarchic Representation of Women in Armenia

Page 81: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

81

¶³ñÇÏ ø»éÛ³Ý – Îáõë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ïÇå³íáñÙ³Ý ·³Õ³÷³ñ³ù³-

Õ³ù³Ï³Ý ëϽµáõÝùÇ ÏÇñ³éÙ³Ý Ñ³ñóÇ ßáõñç............................................

47 Гарик Керян – Проблема типологии партий по политико-идеологическому

принципу

Garik Keryan – Typology of Parties Based on the Political and Ideological Princi-ples: Scientific-Methodological Issues

²ñáõëÛ³Ï ²É»ùë³ÝÛ³Ý – г۳ëï³ÝÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛ³Ý Ù³Ï³ñ¹³-

ÏÇ Çݹ»ùëÁ (1995-2012 ÃÃ.) ...........................................................................

60

Арусяк Алексанян – Индекс уровня демократии в Армении (1995–2012) Arusyak Aleksanyan – The Index of Democracy Level of Armenia (1995-2012) î»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ ................................................................76 Сведения об авторах Information about the Authors §´³Ýµ»ñ ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝǦ ѳݹ»ëÇ §ØÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñ, ù³Õ³ù³·ÇïáõÃÛáõݦ ß³ñùÇ 2014 Ã. ѳٳñÝ»ñÇ ï³ñ»-Ï³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛáõÝÁ..................................................................................

78 Содержание журнала "Вестник Ереванского университета" (серия "Между-

народные отношения, политология") за 2014 г.

The annual contents of the "International Relations, Political Science" issues of the "Bulletin of Yerevan State University" in 2014

Page 82: ´²Ü´ºð - Yerevan State Universitypublishing.ysu.am/files/banber144_6.pdf · 2 гݹ»ëÁ ÉáõÛë ¿ ï»ëÝáõÙ ï³ñ»Ï³Ý »ñ»ù ³Ý·³Ù£ Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ

82

¸³ëÇã` 77716

ÊÙµ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëó»Ý. ºñ¨³Ý, ²É»ù سÝáõÏÛ³Ý ÷áÕ., 1, 107 Адрес редакции: Ереван, yл. Алека Манукяна 1, 107

Address: 1, 106, Alek Manoukian str., Yerevan, Republic of Armenia

лé. 060 710 218, 060 710 219

¾É. ÷áëï` [email protected] γÛù` ysu.am

ì»ñëïáõ·áÕ ëñµ³·ñÇ㪠¶. ¶ñÇ·áñÛ³Ý Контрольный корректор Г. Григорян Proofreader G. Grigoryan

гٳϳñ·ã³ÛÇÝ Ó¨³íáñáõÙª Ø. ²µ·³ñÛ³Ý Компьютерная верстка М. Абгарян Computer designer M. Abgaryan

êïáñ³·ñí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý 10. 12. 2014: îå³ù³Ý³Ï` 100: â³÷ëÁ` 70x108 1/16: ÂáõÕÃ` ûýë»Ã:

îå³·ñ³Ï³Ý 5 Ù³ÙáõÉ:

.....................................................................................

§ÈÇÙáõߦ êäÀ, ºñ¨³Ý, äáõßÏÇÝÇ ÷áÕ., 40-76: