U D B E N I C I S V E U I L I T A U Z A G R E B U MANUALIA UNIVERSITATIS STUDIORUM ZAGREBIENSIS

Miroslav ugaj

Copyright 1999. Jusuf ehanovi Marijan Cingula

Nakladnik: Tiva Tiskara Varadin Sunakladnik: Fakultet organizacije i informatike Varadin, Pavlinska 2, HRVATSKA Za nakladnika: Zvonimir Kuter Za sunakladnika: Prof. dr. sc. eljko Hutinski Recenzenti: Prof. dr. sc. Marin Buble Prof. dr. sc. eljko Turkalj Prof. dr. sc. Franjo Rua Bosiljka Paska, prof. Anelka ugaj Nenad Veek, dipl. inf. Marija Busija

Lektura:

Kompjutorska priprema teksta: Oprema korica: Korektura: Miroslav ugaj Naklada: 1000 komada

Objavljivanje ovog sveuilinog udbenika odobrio je Senat Sveuilita u Zagrebu na prijedlog Povjerenstva za znanstveno-nastavnu literaturu, na sjednici odranoj 16. rujna 2003. Odluka broj 02-2144/3-2003.

Tisak: Tiva Tiskara Varadin

Dr. sc. Miroslav ugaj redoviti profesor Dr. sc. Jusuf ehanovi redoviti profesor Dr. sc. Marijan Cingula izvanredni profesor

ORGANIZACIJADrugo, dopunjeno i izmijenjeno izdanje Redaktor: M. ugaj

TIVA Varadin, 2004.

SadrajPredgovor. ...................................................................................... V-VI Popis slika . ............................................................................. XV-XVII Popis tablica . .............................................................................. XVIII 1. POJAM I DEFINIRANJE ORGANIZACIJE ...........................................................3 1.1. Opi pojam organizacije ...................................................................................3 1.2. Organizacija rada ..............................................................................................6 1.3. Organizacija poduzea ......................................................................................8 Literatura .......................................................................................................10 Pitanja za ponavljanje (provjeru) ...........................................................................11 2. ORGANIZACIJA KAO ZNANOST ......................................................................15 2.1. Znanost i znanstveno istraivanje ...................................................................15 2.2. Klasifikacija znanosti ......................................................................................21 2.3. Organizacija kao znanost i kao praktina disciplina .......................................22 2.4. Znanstvena teorija i teorija organizacije .........................................................24 2.5. Predmet i metode znanosti o organizaciji .......................................................28 2.5.1. Predmet znanosti o organizaciji ..........................................................28 2.5.2. Metode znanosti o organizaciji ...........................................................30 2.5.2.1. Ope metode u znanosti o organizaciji...................................33 2.5.2.2. Posebne metode u znanosti u organizaciji..............................50 2.6. Razvoj organizacije i znanosti o organizaciji..................................................61 2.6.1. Organizacijske teorije u odnosu na vremensko razdoblje pojavljivanja .......................................................................................63 2.6.2. Organizacijske teorije u odnosu na srodnost ideja..............................70 Literatura . ........................................................................................................76 Pitanja za ponavljanje (provjeru) ...........................................................................79 3. ORGANIZACIJA KAO PRAKTINA DISCIPLINA ..........................................83 3.1. Uloga i znaenje organizacije .........................................................................83 3.2. Organizacijski ciljevi ......................................................................................86 3.2.1. Svrha, ciljevi i zadaci organizacije .....................................................86 3.2.1.1. Definicije pojmova: svrha, ciljevi i zadaci .............................86 3.2.1.2. Ciljevi sustava ........................................................................87 3.2.1.3. Ciljevi organizacije rada.........................................................87 3.2.1.4. Ciljevi gospodarske organizacije (trgovakog drutva, poduzea) ............................................88 3.2.1.5. Ciljevi znanosti o organizaciji poduzea ................................90 3.3. Naela (principi) organizacije i organizacije rada...........................................91 3.4. Vrste organiziranja i organizacija .................................................................105 3.4.1. Vrste organiziranja............................................................................105 3.4.1.1. Potpuno i djelomino organiziranje .....................................106 3.4.1.2. Individualno i shematsko organiziranje ...............................107 3.4.1.3. Centralizacija i decentralizacija ...........................................107 3.4.1.4. Jednokratno i postupno organiziranje ..................................108 3.4.1.5. Organizacija i reorganizacija ................................................108 3.5. Vrste organizacija..........................................................................................109 3.5.1. Organizacija u odnosu na intenzitet strukturiranja (formalna i neformalna organizacija) ..............................................................109VII

3.5.2. Organizacije u odnosu na emotivnu svrstanost pojedinca (primarne i sekundarne) .................................................................................111 3.5.3. Organizacije u odnosu na ciljeve njihova osnivanja.........................112 Literatura . ..................................................................................................116 Pitanja za ponavljanje (provjeru) ........................................................................118 4. GOSPODARSKE ORGANIZACIJE....................................................................123 4.1. Zakonsko ureenje djelovanja gospodarskih organizacija ............................124 4.2. Vrste gospodarskih organizacija ...................................................................127 4.2.1. Obrt ...................................................................................................127 4.2.1.1. Obrtnik kao trgovac pojedinac .............................................128 4.2.2. Trgovaka drutva ............................................................................129 4.2.2.1. Povijesni uvjeti nastanka trgovakih drutava u Hrvatskoj .130 4.2.2.2. Podjela trgovakih drutava .................................................131 4.2.2.3. Tvrtka, sjedite i predmet poslovanja trgovakog drutva ...132 4.2.2.4. Dioniko drutvo ..................................................................134 4.2.2.4.1. Osnivanje dionikog drutva ...............................136 4.2.2.5. Drutvo s ogranienom odgovornou .................................137 4.2.2.6. Drutva osoba .......................................................................138 4.2.3. Povezana drutva ..............................................................................140 Elementi za prijedlog makroorganizacije koncerna x d.d. ................................. 142 Literatura .....................................................................................................145 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................146 5. OBLIKOVANJE ORGANIZACIJE .....................................................................149 5.1. initelji organizacije .....................................................................................149 5.1.1. Preteito unutarnji initelji organizacije ...........................................150 5.1.2. Preteito vanjski initelji organizacije ..............................................154 5.2. Izvori i pokretai organizacijskih promjena ..................................................156 5.2.1. Dinaminost trita ...........................................................................156 5.2.2. Nove tehnologije ...............................................................................157 5.2.3. Opi drutveno ekonomski trendovi ..............................................158 5.2.4. Promjena strategije ...........................................................................160 5.2.5. Proces organizacijskog rasta .............................................................160 5.2.6. ivotni vijek organizacije .................................................................161 5.3. Organizacijske krize i problemi ....................................................................169 5.3.1. Sukobi kao izvori organizacijskih promjena ....................................171 5.3.1.1. Vrste sukoba .........................................................................171 5.3.1.2. Proces sukoba .......................................................................175 5.3.1.3. Kontrolna lista sukoba u organizaciji ...................................176 5.3.1.4. Stilovi upravljanja sukobima ................................................177 5.3.2. Stres kao posljedice organizacijskih promjena .................................182 5.3.2.1. Definicija stresa ....................................................................182 5.3.2.2. Simptomi stresa ....................................................................183 5.3.2.3. imbenici koji utjeu na pojavu stresa ................................184 5.3.2.4. Utjecaj tehnolokih i organizacijskih promjena na pojavu stresa ...................................................................... 185 5.3.2.5. Utjecaj organizacijsko tehnolokih rjeenja na pojavu stresa ........................................................................187 5.3.2.6. Kako savladati stres? ............................................................188 5.4. Praenje izvora i uzroka organizacijskih promjena ......................................189 5.5. Znaenje organizacijskih promjena...............................................................192VIII

5.6. Fleksibilnost organizacije..............................................................................192 5.7. Priroda organizacijskih promjena .................................................................193 5.8. Odluivanje o promjenama ...........................................................................194 5.9. Proces organiziranja ......................................................................................195 5.10. Prikazivanje organizacije poduzea ............................................................199 Literatura .................................................................................................209 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................211 6. ORGANIZACIJSKA STRUKTURA ...................................................................215 6.1. Pojam i definiranje organizacijske strukture .................................................215 6.2. Elementi organizacijske strukture .................................................................216 6.3. Vrste organizacijske strukture .......................................................................220 6.3.1. Funkcionalna organizacijska struktura .............................................222 6.3.2. Divizionalna organizacijska struktura ..............................................224 6.3.3. Projektna organizacijska struktura ....................................................228 6.3.4. T-oblik organizacijske strukture .......................................................229 6.3.5. Matrina organizacijska struktura.....................................................230 6.3.6. Mreasta organizacijska struktura ....................................................231 6.3.7. Tenzorska organizacijska struktura ..................................................233 6.3.8. Prividna organizacijska struktura......................................................234 6.3.9. Fraktalna organizacijska struktura ....................................................234 6.4. Povezivanje organizacijskih jedinica, sustav veza i odnosa .........................235 6.5. Organizacijski jaz ..........................................................................................238 Literatura .. ...................................................................................................240 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................241 7. POSLOVNI PROCESI I POSLOVNE FUNKCIJE .............................................245 7.1. Organizacija funkcije istraivanja i razvoja ..................................................249 7.1.1. Temeljni pojmovi i njihovo znaenje ...............................................249 7.1.2. Potreba za istraivanjem i razvojem .................................................252 7.1.3. Istraivanje i razvoj u poduzeu .......................................................254 7.1.4. Funkcija istraivanja i studija proizvoda ..........................................255 7.1.4.1. Ciljevi istraivanja................................................................255 7.1.4.2. imbenici utjecaja na istraivanje........................................256 7.1.4.3. Proces istraivanja i studija proizvoda .................................258 7.1.4.4. Organizacija istraivanja i poloaj organizacijske jedinice za istraivanje ...........................................................................260 7.1.5. Funkcija razvoja................................................................................264 7.1.5.1. Jo nekoliko rijei o procesu razvoja ...................................264 7.1.5.2. Ciljevi razvoja ......................................................................264 7.1.5.3. Zadaci studija razvoja...........................................................265 7.1.5.4. imbenici koji utjeu na razvoj ...........................................268 7.1.5.5. Organizacija studija razvoja .................................................268 7.1.6. Informacijski sustav u slubi istraivanja razvoja ............................270 7.1.7. Zakljuna razmatranja o funkciji istraivanja i funkciji razvoja ......271 7.2. Nabavna funkcija ..........................................................................................272 7.2.1. Znaenje i zadaci nabavne funkcije ..................................................272 7.2.2. Organizacija nabavne funkcije..........................................................276 7.3. Organizacija proizvodne funkcije .................................................................280 7.3.1. Pojam i znaenje proizvodne funkcije ..............................................280 7.3.2. Organizacija proizvodnje ..................................................................282 7.3.3. Proizvodni i tehnoloki procesi ........................................................284IX

7.3.4. Raspored opreme u tvornicama ........................................................286 7.3.4.1. Pojam, svrha i ciljevi rasporeda opreme u tvornicama ........286 7.3.4.2. Problematika rasporeda strojeva i postrojenja .....................287 7.3.4.3. Organizacijski tipovi industrijske proizvodnje i njihov izbor .....................................................................293 7.3.5. Priprema proizvodnje........................................................................295 7.3.5.1. Openito o pripremi proizvodnje .........................................295 7.3.5.2. Podjela pripreme proizvodnje ..............................................296 7.3.5.3. Tehnika priprema................................................................298 7.3.5.3.1. Tehnika priprema materijala ..............................298 7.3.5.3.2. Tehnika priprema alata .......................................303 7.3.5.3.3. Priprema radnog mjesta .......................................306 7.3.5.4. Tehnoloka priprema proizvodnje ........................................310 7.3.5.5. Operativna priprema .............................................................312 7.3.5.6. Studij rada ............................................................................320 7.3.5.6.1. Studij i analiza vremena .......................................321 7.3.5.6.2. Pojednostavljenje (racionalizacija) rada ..............326 7.3.5.6.3. Uvoenje studija rada i njegovo mjesto u organizacijskoj strukturi.................................327 7.3.5.7. Organizacija pripreme proizvodnje ......................................328 7.3.6. Tehnika kontrola proizvodnje .........................................................329 7.3.7. Unutarnji transport ............................................................................336 7.3.8. Odravanje sredstava ........................................................................348 7.3.9. Zatita na radu...................................................................................361 7.4. Organizacija prodajne funkcije .....................................................................367 7.4.1. Znaenje i uloga prodajne funkcije...................................................367 7.4.2. Zadaci prodaje...................................................................................368 7.4.3. Organizacija prodaje .........................................................................370 7.5. Organizacija financijske funkcije ..................................................................372 7.5.1. Financijska funkcija ..........................................................................372 7.5.2. Pojam profita i teorije o profitu ........................................................374 7.5.3. Profit i ciljevi poduzea ....................................................................376 7.5.4. Upravljanje kapitalom u poduzeu ...................................................377 7.5.5. Mogunosti prikupljanja kapitala .....................................................378 7.5.6. Mogunosti plasmana kapitala .........................................................380 7.6. Organizacija raunovodstvene funkcije ........................................................381 7.6.1. Raunovodstvena funkcija ................................................................381 7.6.2. Raunovodstvena evidencija kapitala ...............................................382 7.6.3. Ustroj sustava raunovodstva u poslovnoj organizaciji....................386 Literatura .. ...................................................................................................390 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................393 8. UPRAVLJANJE ORGANIZACIJOM .................................................................399 8.1. Teorijski pojam upravljanja u poslovnom sustavu........................................399 8.2. Menedment kao sinteza upravljanja i voenja ............................................402 8.3. Ciljevi poslovnog sustava i menaderske odluke..........................................403 8.4. Organi dionikog drutva ..............................................................................404 8.4.1. Upravljaki menadment nadzorni odbor ......................................406 8.4.1.1. Dunosti i odgovornosti odbora ...........................................407 8.4.1.2. Nain rada odbora ................................................................409 8.4.2. Izvrni menedment voenje uprava ..........................................413X

8.4.2.1. Dunosti i odgovornosti uprave ...........................................414 8.4.2.2. Menederski stilovi ..............................................................418 8.4.2.2.1. Likertov model menaderskih stilova .................418 8.4.2.2.2. Menederska mrea .............................................421 8.4.2.2.3. Situacijski ili kontingencijski menadment ........423 8.4.2.2.4. Krizni menedment .............................................424 8.4.2.2.5. Poduzetniki menedment ..................................425 Literatura . ....................................................................................................427 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................428 9. UPRAVLJANJE LJUDSKIM POTENCIJALIMA ..............................................431 9.1. ovjek, kadrovska funkcija, ljudski potencijali ............................................431 9.2. Upravljanje ljudskim potencijalima ..............................................................433 9.2.1. O razvoju ljudskih potencijala ..........................................................434 9.2.1.1. Individualni razvoj ...............................................................435 9.2.1.2. Profesionalno napredovanje i razvoj pojedinca....................439 9.2.1.3. Organizacijski razvoj............................................................451 9.2.2. Projektiranje poslova u organizaciji .................................................455 9.2.3. Planiranje ljudskih potencijala ..........................................................457 9.2.4. Izbor i zapoljavanje potrebnih ljudi ................................................457 9.2.5. Informacijski sustavi za ljudske potencijale .....................................458 9.2.6. Kompenzacije / nagrade....................................................................459 9.2.7. Savjetovanje i pomo zaposlenima ...................................................462 9.2.8. Odnos sindikat / organizacija............................................................463 9.3. Ulaganje u zdravlje .......................................................................................468 9.4. Iskoritenje ljudskih potencijala ....................................................................469 Literatura . ....................................................................................................473 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................475 10. INFORMACIJE I KOMUNIKACIJE U ORGANIZACIJI ................................479 10.1. Pojam i znaenje informacija i komunikacija .............................................479 10.1.1. Pojam i znaenje informacija..........................................................479 10.1.2. Relevantnost informacija ................................................................483 10.1.3. Pojam i znaenje komunikacija .....................................................484 10.2. Informacijski sustavi ...................................................................................486 10.2.1. Pojam sustava .................................................................................486 10.2.2. Pojam i definiranje informacijskog sustava ....................................487 10.2.3. Faze razvoja informacijskih sustava ...............................................491 10.2.4. Upravljaki informacijski sustav ....................................................492 10.2.4.1. Svrha i ciljevi upravljakog informacijskog sustava .....493 10.2.4.2. Struktura upravljakog informacijskog sustava ............494 10.2.4.3. Koncepcija baze podataka .............................................496 10.3. Odluivanje i razvoj informacijskih sustava ...............................................498 10.4. Sustavi za podrku odluivanju ...................................................................503 10.5. Ekspertni sustavi .........................................................................................506 10.5.1. Pregled nekih razmiljanja o ekspertnim sustavima i umjetnoj inteligenciji.....................................................................................506 10.5.2. Pojam umjetne inteligencije i pojam ekspertnih sustava ................507 10.5.3. Struktura ekspertnih sustava ...........................................................510 10.5.4. Funkcioniranje ekspertnih sustava ..................................................511 10.5.5. Odnos ekspertnih sustava i konvencionalnih informacijskih sustava ............................................................................................514XI

10.6. Modeliranje informacijskih sustava ............................................................516 10.6.1. Strateko planiranje informacijskih sustava ...................................516 10.6.2. Metodika modeliranja informacijskog sustava ...............................519 10.6.3. BSP studija......................................................................................526 10.6.4. CASE alati ......................................................................................526 10.7. Raunalne mree .........................................................................................528 Literatura .....................................................................................................534 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................537 11. ORGANIZACIJSKA KULTURA ......................................................................541 11.1. Openito o organizacijskoj kulturi ..............................................................541 11.2. Pojam i definicija organizacijske kulture ....................................................541 11.3. Elementi organizacijske kulture ..................................................................544 11.4. Funkcije organizacijske kulture ..................................................................546 11.5. Oblikovanje organizacijske kulture.............................................................547 11.6. Klasifikacija i tipologija organizacijske kulture..........................................549 11.6.1. Modeli organizacijske kulture ........................................................549 11.6.2. Vrste organizacijske kulture ...........................................................551 11.6.3. Tipovi organizacijske kulture .........................................................552 11.7. Odravanje organizacijske kulture ..............................................................557 11.8. Promjene organizacijske kulture .................................................................558 11.9. Organizacijska kultura u implementaciji poslovne strategije .....................560 11.10. Primjeri organizacijske kulture .................................................................563 Literatura .....................................................................................................566 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................568 12. ETIKA U POSLOVANJU ..................................................................................571 12.1. Openito o etici ...........................................................................................571 12.2. Moral u gospodarstvu ..................................................................................572 12.3. Osobna etika i imbenici koji utjeu na njezin razvitak .............................574 12.4. Znaenje etike u poslovanju ........................................................................575 12.5. Zato se etiki problemi javljaju u poslovanju? ..........................................577 12.5.1. Nepouzdan karakter ........................................................................577 12.5.2. Osobni ciljevi u sukobu s organizacijskim ciljevima .....................577 12.5.3. Stavovi i vrijednosti menedera......................................................577 12.5.4. Pritisak konkurencije ......................................................................579 12.5.5. Razlike u kulturama ........................................................................579 12.6. Analiza etikih problema ............................................................................580 12.6.1. Korist: Usporedba dobiti i trokova ................................................580 12.6.2. Prava: Odreivanje i zatita prava ..................................................581 12.6.3. Pravednost: Je li poteno? ...............................................................581 12.6.4. Kriminal u poslovanju ....................................................................582 12.6.5. Institucionaliziranje etike................................................................585 12.7. Utjecaj etike na poslovanje poduzea .........................................................587 12.8. Razliitost etikih standarda........................................................................587 12.9. Zakljuna razmatranja o etici u poslovanju.................................................588 Literatura .. ...................................................................................................589 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................590 13. POSLOVNO I ORGANIZACIJSKO SAVJETODAVSTVO ............................593 13.1. Openito o savjetodavstvu ..........................................................................593 13.2. Profesionalni status savjetnika ....................................................................594 13.3. Koristi od savjetnika (konzultanata) ...........................................................595XII

13.4. Tko moe biti savjetnik? .............................................................................597 13.5. Kako izabrati vanjskoga savjetnika? ...........................................................599 13.6. Kako na djelotvoran nain koristiti djelovanje vanjskog savjetnika? .........600 13.7. Kako moe tei posjeta savjetnika? ............................................................602 13.8. Stranci kao savjetnici u Hrvatskoj? .............................................................604 13.9. Plaanje savjetnika ......................................................................................606 13.10. Organizator kao savjetnik .........................................................................608 13.11. Etika savjetnika .........................................................................................609 13.12. Zakljuna razmatranja o poslovnom i organizacijskom savjetodavstvu ...611 Literatura . ....................................................................................................612 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................613 14. TENDENCIJE ORGANIZACIJE .......................................................................617 14.1. Organizacija i informacija ...........................................................................617 14.2. Organizacija i informacijske tehnologije ....................................................618 14.3. Informacijsko drutvo .................................................................................622 14.3.1. Informacija kao resurs ....................................................................622 14.3.2. Informacijsko drutvo .....................................................................624 14.3.3. Sutinske promjene .........................................................................629 14.4. Informacijska organizacija ..........................................................................632 14.5. Budui razvoj organizacije ..........................................................................634 14.6. Informatika ekonomija ..............................................................................636 Literatura .. ...................................................................................................641 Pitanja za ponavljanje (provjeru) .........................................................................642 Kazalo imena . ..................................................................................643 Kazalo pojmova . ..............................................................................649

XIII

PREDGOVOR II. IZDANJU

Kako je prvo izdanje ove knjige prodano za nepunu godinu dana, ve tri godine studenti ne mogu nabaviti udbenik. Na alost, gotovo, nikada nema dovoljno novaca za tiskanje knjiga. U ovom drugom izdanju knjiga je ne samo proirena i dopunjena, nego je i sadrajno obogaena. Ona je neznatno i vea po broju stranica. Do promjena je dolo u 4., 5., 6., 7., 10. i 14. poglavlju. Naime, 14. poglavlje iz prvog izdanja je i izostavljeno. Ono je nosilo naziv Vanost trita kapitala za gospodarsku organizaciju. Miroslav ugaj u cijelosti je napisao poglavlja 1., 2. i 12., preteito poglavlja 3., 9., 11. i 13., a u cijelosti potpoglavlja 7.1. i 7.3. Jusuf ehanovi u cijelosti je napisao poglavlja 6. i 14., preteito poglavlje 10., a u cijelosti potpoglavlja 5.8. do 5.10., 7.2. i 7.4. Marijan Cingula u cijelosti je napisao poglavlja 4. i 8., potpoglavlja 7.5., 7.6., 11.4., 11.9., 13.10. i 13.11., te toke 3.2.1.4., 9.2.3., 9.2.4. i 10.56.1. Potpoglavlja 5.1. do 5.7. i 10.2.4. zajedniki su napisali Miroslav ugaj i Jusuf ehanovi. Potpoglavlja 11.3, 11.5. i 11.8. zajedniki su napisali Miroslav ugaj i Marijan Cingula. Kazalo imena i pojmova sastavio je Jusuf ehanovi, a redakturu je obavio Miroslav ugaj. Zahvaljujemo recenzentima prof. dr. sc. Marinu Bubleu, prof. dr. sc. eljku Turkalju i prof. dr. sc. Franji Rui na korisnim sugestijama i prijedlozima. Zahvaljujemo se nakladniku i sunakladniku na uloenom trudu i novanim sredstvima za izdavanje ove knjige.

U Varadinu, 29. rujna 2003.

Miroslav ugaj

PREDGOVOROrganizacija je jo uvijek nedostatno istraeno podruje znanstvenog i strunog rada koje svakodnevno prua nove izazove i teoretiarima i praktiarima. este i korjenite promjene u suvremenom drutvu zahtijevaju velike napore za postizanje planiranih ciljeva u svim djelatnostima, a napose u gospodarstvu. Zato je vanost organizacije za svaku ljudsku djelatnost neprijeporna. Za bolje razumijevanje sloenog pojma organizacije, te za ocjenu njezine vanosti, autori ovog djela nude itatelju razliita motrita. Uzimajui u obzir suvremena postignua u organizaciji i njezinu okruju, oni vjeruju da e knjiga pomoi podjednako strunjacima u gospodarskim i drugim organizacijama te studentima koji svladavaju organizaciju kao znanstvenu i nastavnu disciplinu. Sadraj knjige Organizacija utemeljen je na nastavnom planu kolegija koji se pod nazivom Organizacija poduzea prouava na Fakultetu organizacije i informatike u Varadinu. Knjiga ima vie od 600 stranica teksta koji je podijeljen u 15 poglavlja i obuhvaa: pojam i definiranje organizacija, organizaciju kao znanost, organizaciju kao praktinu disciplinu, gospodarske organizacije, organizacijsku strukturu, oblikovanje organizacije, poslovne procese i poslovne funkcije u organizaciji, upravljanje organizacijom, upravljanje ljudskim potencijalima, informacije i komunikacije u organizaciji, organizacijsku kulturu, etiku u poslovanju, poslovno i organizacijsko savjetodavstvo, vanost trita kapitala za organizaciju te suvremene tendencije organizacije. Knjiga je djelo trojice autora koji se ve godinama bave organizacijom i teorijski i praktino. Iako je knjiga skladna cjelina, svaki autor posebno odgovara za pojedine dijelove. Pozivi na literaturu nalaze se u tekstu, npr. U ovom obliku (Grochla, 1969; 1091.-1094.). Pri tom je Grochla prezime autora, 1969; godina izdanja djela, a 1091-1094 stranice u djelu na koje se pozivamo. Literatura je sastavljena na kraju svakog poglavlja. Numeriranje slika i tablica unutar pojedinih poglavlja je lokalno. Zahvaljujemo recenzentima, sveuilinim profesorima Viktoru Francu, Franji Rui, Ladislavu Stihoviu i eljku Trkalju na korisnim primjedbama i sugestijama ujedno izraavamo zahvalnost brojnim hrvatskim gospodarstvenicima, kolegama i prijateljima koji su novano pomogli izdavanju ove knjige. U Varadinu, prosinca 1998. godine. Miroslav ugaj

Poglavlje 1

Pojam i definiranje organizacijeU ovom poglavlju: Opi pojam organizacije Organizacija rada Organizacija poduzea

2

1. POJAM I DEFINIRANJE ORGANIZACIJE1.1. OPI POJAM ORGANIZACIJE Ako se ele otkloniti dileme vezane za uporabu rijei organizacija, najjednostavnije je poi od etimologijske osnove te rijei i njenog koritenja u komuniciranju. Rije organizacija grkog je porijekla. Izvedena je iz starogrke rijei "organon" koja je znaila orue, alat, naprave, sprave, glazbeni instrument, ali i pravljenje, stvaranje organizacije. U Aristotelovoj logici "organon" oznaava unutarnju povezanost. Izraz organon u starogrkom jeziku upotrebljava se kao prefiks u sloenicama za objanjene kvalitetno razliitih pojmova. Sve je to pridonijelo da se taj starogrki termin koristi kao jezini temelj za gradnju mnotva termina za objanjenje razliitih pojmova u drugim jezinim podrujima. Tako se pomou organona u drugim jezinim podrujima komponiraju termini za objanjenje naina izgraivanja struktura, odnosno cjelina, tako izgraenih struktura, teorija o zakonima ivota, pa i naina miljenja i uenja o metodama. U starolatinskom jeziku susree se vie termina koji za svoj temelj imaju rije "organon". Meu izrazima koji u latinskom jeziku imaju za svoju osnovu rije "organon" treba prije svih ostalih spomenuti termin "organisatio" kojim se objanjava spajanje dijelova u cjelinu, ustrojstvo, pravljenje, stvaranje, ureenje, sastav, sklop, drutvo, djelatnost oblikovanja jednog organizma i slino. Termin "organisatorius" oznaava ustrojilaki, ureivaki, stvaralaki, organizatorski i sl. Ili, pak, rije "organisator" tumai se kao ureivatelj, osnivatelj organizacije i sl. U francuskom jeziku izraz "organisateur" oznaava organizatora, tj. onoga koji izgrauje organizaciju. Glagol "organiser" znai urediti, stvoriti, spremiti i slino, dok se rije "organisme" tumai kao ureenje, ustrojstvo i organizam. Imenica "organisation" znai ureenje, organizaciju, ustrojstvo, sastav, sklop, ureaj, opremu, organizaciju, drutvo i udrugu. U njemakom jeziku stvoreno je vie izraza na temelju grke rijei "organon". Rije "organisieren" oznaava ustrojstvo i organiziranje, a rije "Organisation" ustrojstvo. "Organize" i "organization" su rijei koje su se razvile u engleskom jeziku. Njima se najprije oznaavalo oblikovanje ivih bia, a kasnije openito koordiniranje u sistematsku cjelinu. "Organizovat" u ruskom jeziku oznaava proces organiziranja, izgradnju struktura, a rijei "organizator" i "organizacija" imaju isto znaenje kao i u hrvatskom jeziku. U hrvatskom jeziku od grke rijei "organon" stvoreno je takoer vie termina kao to su na primjer "organizacija", "organiziranje", "organizator", "organiziranost", "organizirati" i dr. Ovih nekoliko primjera stvaranja termina na temeljima starogrke rijei "organon" jasno pokazuje da se i u hrvatskom jeziku moraju praviti razlike izmeu termina koji su dobiveni na temelju prefiksa "organon", odnosno da se mora imati na umu da se s jednim

3

tako stvorenim terminom objanjavaju razliiti pojmovi. To se odnosi, prije svega, na termin organizacija koji se u hrvatskom jeziku koristi za objanjenje kvalitetno razliitih pojmova. Pri tome podsjeamo na postojanje razlike izmeu termina i pojma. Pojam je misao o sutini ili o biti onoga to mislimo, odnosno o bitnim znaajkama onoga to mislimo. Ako sve to mislimo i o emu uope moemo misliti nazovemo "predmetom", moemo kazati da je pojam misao o biti predmeta. Prihvatimo li ovu definiciju, ne smijemo zaboraviti da rije predmet, u njoj, upotrebljavamo u znaenju koje nije uobiajeno u svakodnevnom govoru. Termin je jezini izraz pojma. Kako termini nisu jednaki u cijelom svijetu, tako za isti pojam moe biti vie razliitih rijei. To moe biti i izvor mnogih nesporazuma. Ozbiljni problemi u sporazumijevanju ljudi nastaju kada se jedan termin upotrebljava za prikazivanje i tumaenje velikog broja ak meusobno kvalitetno razliitih pojmova, odnosno predmeta promatranja. Jedan od takvih primjera je i starogrka rije "organon". Iz nje je ve u starogrkom jeziku izvedeno mnogo novih termina. Taj se proces nastavlja dalje u drugim jezinim podrujima. Tako se stvara sve vie i vie novih termina temeljenih na rijei "organon". Pomou njih tumae se razliiti pojmovi, odnosno predmeti promatranja. Kako je to ve naglaeno rije organizacija ima viestruko znaenje (Grochla, 1969; 1091-1094). Tako se pod organizacijom razumijeva skup osoba ili drutava od manjih udruenja pa sve do Ujedinjenih naroda. Zatim, organizacijom se oznaava djelatnost (organiziranje) ili pak stanje koje je postignuto organiziranjem (poredak, ustroj, sustav, struktura). U ekonomici organizacijom oznaavamo sustavno i plansko sreivanje odnosa ljudi i predmeta (stvari) sa svrhom da se ostvari ekonomski (proizvodni) cilj. Ui sadraj pojma organizacije odreen je ovako: a) u irem smislu organizacija se protee na itav realan (iskustveni) svijet. Obuhvaa podruje prirodnih pojava koje nije stvorio ovjek i kulturni svijet kao rezultat ovjekove aktivnosti; b) u uem smislu organizacija obuhvaa samo onaj dio realnog podruja koji se odnosi na ovjeka i njegovu kulturu (socijalno podruje, humano podruje). U ovom su krugu dvije temeljne znaajke: poredak (red) i svjesno usmjeravanje cilju i c) jo ue podruje organizacije vezano je za dio ovjekove kulturne aktivnosti za gospodarski ivot. Ova organizacija nosi oznake: poredak(red), svjesno usmjeravanje cilju i tenja prema optimalnom rjeenju, prema gospodarstvenosti (ekonominosti). U organizacijskoj se literaturi navode mnogobrojne definicije pojma organizacije. Prema Barnardu (1938; 72) "organizacija je sustav svjesno koordiniranih osobnih aktivnosti." Hicks i Gullet (1975; 126-127) vele: "Organizacija je struktura odnosa, utjecaja, ciljeva, uloga, aktivnosti, komunikacija i drugih imbenika koji postoje kada ljudi rade skupa". "Organizacija je koalicija sudjelujuih izmeu kojih postoje jasni ciljevi i tehnoloke metode za njihovo prilagoavanje okolici (Recommendations submited by the information industry group, 1981; 26-39). Ove, ali i ostale, mnogobrojne definicije pokazuju da u tumaenju pojma organizacije ovisno o uvjetima, vremenima i autorima bivalo je i biva razliitih shvaanja. Objavljeni rezultati analize organizacijske literature tiskane u razdoblju od 1919. do 1977. godine na engleskom i njemakom jezinom podruju pokazuju da je sva ta tumaenja pojma organizacije mogue svesti na sljedee etiri osnovne pojmovne kategorije: 4

1. univerzalni pojam organizacije, 2. institucionalni pojam organizacije, 3. strukturalni pojam organizacije, 4. funkcionalni pojam organizacije (Hoffmann, 1980; 1425-1431). (1) Poetak promatranja organizacije kao univerzalnog pojma vezuje se uz ruskog pisca, filozofa, ekonomista, znanstvenika i politiara A. Bogdanova, odnosno uz njegovo djelo "Tektologia: vseobaja organizacionnoja nauka" (Tektologija: opa organizacijska znanost, Grschebin Verlag, Berlin, 1922.). Autor je djelo napisao oko 1912. godine, a deset godina kasnije tiskana je ta danas zaboravljena knjiga. U njoj Bogdanov proiruje pojam organizacije na podruje cjelokupne realnosti u elji da na materijalistikim temeljima razvije Opu organizacijsku znanost. S time su Bogdanov 1929., godine, a kasnije i neki drugi autori, eljeli omoguiti primjenu uzoraka sreivanja koji su dobiveni na organskom i anorganskom podruju za analize i stvaranje ljudskih zajednica. U tom se smislu i organizacija shvaa kao jedinstvo sreenih meusobno povezanih dijelova. (2) Preteama shvaanja organizacije kao institucionalnog pojma smatraju se na njemakom jezinom podruju Briefs i Plenge, a na angloamerikom Barnard. Prema njihovom miljenju organizacija je "jedinstveno obuhvaena veza volje ljudi za ostvarivanje odreene vodee svrhe", odnosno "svjesna ivotna jedinica svjesnih dijelova" ili pak "sustav svjesno koordiniranih djelatnosti... dviju ili vie osoba." Poslije drugog svjetskog rata pod utjecajem organizacijske sociologije promatraju se organizacije u engleskoj i njemakoj sociologiji i socijalnoj psihologiji kao vrsta socijalnih sustava unutar drutva. Dakle, pojam organizacije ovdje se koristi kao oznaka za institucije odreene vrste (poduzea, kole, razna udruenja, bolnice, vojsku i druge). Hoffmann prema sociolokoj organizacijskoj literaturi zakljuuje kako bi se organizacija mogla kratko definirati kao socijalni sustav usmjeren cilju, odnosno moe se openito rei "Poduzee je organizacija". (3) U suvremenoj sociolokoj i socijalno-psiholokoj literaturi javljaju se miljenja prema kojima se pojam organizacije poistovjeuje sa strukturom socijalnog sustava. Kako svaka takva struktura sadri u sebi i deklarirana pravila ponaanja, to velik broj autora s podruja ekonomske-organizacijske literature shvaa organizaciju i kao sustav formalnih pravila za upravljanje aktivnostima poduzea (npr. Nordsieck, Grochla, Blohm i dr.). Takav pristup dovodi do toga da se pojmom organizacije oznaavaju svojstva poduzea pa se, prema tome, moe rei kako poduzee ima organizaciju. Na taj nain tretirana organizacija, promatrano sa stajalita teorije sustava, funkcijski je podsustav poduzea, koji slue za postizanje ciljeva. Sve to govori da je mogu i instrumentalni pojam organizacije. (4) U instrumentalnom nainu promatranja obrauje se organizacija kao djelatnost orijentirana ciljevima. Iz takva shvaanja, koje je inae vrlo raireno u ekonomskoj i ekonomski usmjerenoj organizacijskoj znanosti, proizlazi funkcijski (funkcionalni) pojam organizacije. Neki autori (npr. Grochla, Kosiol, Hoffmann), naime, zastupaju miljenje da je organizacijska djelatnost postupak strukturiranja u kojem se najprije ralanjuje poduzee u podsustave, a potom se ti podsustavi integriraju u cjelinu usmjerenu prema ciljevima cjeline (Kapusti et. al., 1986; 26-27).

5

"Danas se preteno organizacijskom djelatnou oznauje postupak strukturiranja u smislu radnog diferenciranja pojedinih dijelova u poduzeu i njihovo ciljno orijentirano integriranje. Budui da se termin organizacije upotrebljava u dvostrukom znaenju - kao djelatnost i kao njen rezultat - postoji uska veza izmeu funkcijske i strukturne pojmovne kategorije (Kapusti, red. 1991; 8-9). Analiza koju je proveo Hoffmann zavrava zakljukom da, iako poduzee i drugi sociotehniki sustavi pokazuju organizacijska svojstva, nije mogue jednostavno odrediti jesu li oni zato organizacije ili pak imaju organizaciju, odnosno moe li se pojmom organizacije oznaiti djelatnost kojom se ele postii odreeni ciljevi ili pak rezultat te djelatnosti koji je usmjeren odreenim ciljevima, ili i jedno i drugo. ini se stoga posve ispravnim onaj dio autorova zakljuka koji govori o tome da je uporaba pojma organizacije jo uvijek pitanje konvencije i kako ona zapravo ovisi i o motritu pojedinog autora. No, usprkos tome i bez obzira na motrita pojedinih autora, valja voditi rauna o tome da se u definiranju pojma organizacije i u praktinom organizacijskom radu u poduzeu svakako obuhvate sve komponente radnog zadatka, odnosno radnog mjesta, odnosno situacije (Kapusti et. al., 1986; 28). Treba ukazati jo i na to da se u suvremenom empirijskom istraivanju pojmom organizacije oznaava situacijska veliina koju odreuju situacijski faktori i strukturne dimenzije. Najee se kao situacijski imbenici razmatraju okolina, veliina i tehnologija. Meu strukturnim dimenzijama prevladavaju diferencijacija, hijerarhija, centralizacija, programiranje, formalizacija, koordiniranje, komuniciranje, profesionalizacija i motivacijski mehanizmi (Kapusti, red. 1991; 9). Pri svemu tome pokuavaju se primijeniti i mjerenja. Uzimaju li se u promatranju u obzir i oblici ponaanja te ciljevi, tada se djelovanje organizacije javlja kao mogu doprinos postizavanju ciljeva, tj. kao organizacijska uspjenost. Kako uspjeh, odnosno ostvarenje ciljeva povratno djeluje na organizaciju i na ponaanje njenih lanova, dolazi do procesa prilagoavanja organizacije proizvodu i tritu. U tom se smislu i pojam organizacije moe definirati kao diferencijacija i koordinacija zadatka za postizanje ciljeva, koja ovisi o situaciji, a utjee na ponaanje lanova. Osim opisanih pristupa, mnogi teoretiari, ali i praktiari na pojam organizacije gledaju drukije. Jedni taj pojam npr. rabe u dvostrukom smislu, tj. za oznaavanje procesa organiziranja nekih aktivnosti i za oznaavanje rezultata tog procesa. Drugi pak dre da se taj pojam koristi za organizaciju rada, organizaciju gospodarske jedinice i samu tu jedinicu kao rezultat procesa organiziranja (Grupa autora, 1990; 9). U tom smislu predoavamo jo jednu definiciju. Prema njoj "organizacija (engl. organization) je u opem smislu svjesno udruivanje ljudi kojima je cilj da odgovarajuim sredstvima ispune odreene zadatke, s najmanjim moguim naporom na bilo kojem podruju rada i ivota" (Masmedijin poslovni rjenik, 1991; 316).

1.2. ORGANIZACIJA RADA

Kada se eli rad, koji se obavlja u vremenu, povezati u djelotvornu cjelinu, tj. vremenski uskladiti sve djelatnosti, poinje organiziranje rada jer jedino se rad moe organizirati. Principi organizacije mogu se aplicirati i na sustave bez ljudi; na primjer,

6

automatika, tj. automatizirane linije u proizvodnji, pa je onda i logino da se za to podruje primijeni naziv organizacija rada. Djelatnost organiziranja ljudskog rada u razliitim je uvjetima znaila neto drugo, pa je organizacija rada u raznim povijesnim razdobljima bila i razliito definirana. Odreeni oblik organizacije rada ovisio je o stupnju razvoja materijalne osnovice proizvodnje i o karakteru kako proizvodnih tako i drutvenih odnosa. Sutina organizacije rada je u tome to ona usklauje stvarni i osobni imbenik procesa rada ralanjivanjem cjeline na pojedine dijelove te povezuje te dijelove - radnih operacija - u jedan djelotvoran sustav rada. Organizacija rada je, u stvari, usklaivanje djelovanja osobnih imbenika radnog procesa (radne snage) s materijalnim (sredstvima za proizvodnju), energetskim i informacijskim s ciljem da proces bude zavren s optimalnim rezultatom. Dobra se organizacija poznaje po dobrim uincima koji se njome postiu. Prema tome, loi uinci radnog procesa mogu biti pokazatelji loe ili slabe organizacije rada. Prema Masmedijinom poslovnom rjeniku (1991; 316-317) "organizacija rada (engl. organization of labor) je svjesna djelatnost ovjeka kojom se usklauju svi inioci proizvodnje (materijalni i ljudski): predmeti rada, sredstva za rad i sam ljudski rad, radi postizanja optimalnih rezultata rada, odnosno poslovanja. Ovisno o tome jesu li su inioci proizvodnje usklaeni ili ne, govorimo o optimalnoj i suboptimalnoj organizaciji rada." Organizacijom rada u prvom se redu postie prostorno i vremensko usklaivanje inilaca proizvodnje. Prostorno usklaivanje odnosi se na prostorni raspored strojeva, radnih mjesta, zaliha materijala i dr. Vremensko pak usklaivanje odnosi se na prisutnost i uzajamno istovremeno ukljuivanje u proizvodnju svih inilaca proizvodnje. Gubici koji nastaju nepovoljnim prostornim rasporedom inilaca proizvodnje jesu jalov, nepotreban i uzaludan napor radnika. Slabo vremensko usklaivanje takoer dovodi do gubitaka, prije svega zbog smanjene proizvodnosti rada i neracionalnog koritenja proizvodnih kapaciteta. "Organizacijom rada uspostavljaju se kvantitativni i kvalitativni odnosi izmeu pojedinih inilaca proizvodnje i njihovo meusobno povezivanje." Tako se, npr. u odreeno vrijeme i na odreenom mjestu moe sakupiti bilo koji broj radnika i strojeva te bilo koja koliina materijala ne obazirui se na bilo kakve meusobne odnose. Radnici mogu pokazati veliko zalaganje djelujui na predmete rada pomou sredstava za rad i proizvodnja moe ak i dobro krenuti. Ali, ubrzo e se pokazati tekoe, zastoji, prekidi rada i mnogobrojni drugi gubici izazvani neskladom izmeu pojedinih inilaca proizvodnje. Rezultati takve proizvodnje daleko su od optimalnih. Optimalni se proizvodni rezultati mogu postii samo onda kad se uspostave i odravaju odreeni kvantitativni i kvalitativni odnosi"(Hamari, 1983; 105-106). Za D. Taboraka (1989; 24) "organizacija rada je oblast u kojoj se prilikom racionalnog organiziranja rada mora usporedno rjeavati tehnike, ekonomske, socioloke i informacijske probleme primjenjujui kod toga sve teorije i metode koje omoguavaju optimalno rjeenje koje e osigurati uspjenost i humanost." Kada govorimo openito o organizaciji rada, ne trebamo misliti samo na poduzee. Svim organizacijama, bez razlike s kakvom se djelatnou bave, zajedniki su neki elementi. Posve je sigurno da je svim organizacijama zajedniko to da imaju odreenu svrhu, ciljeve i zadae. Da bi ih organizacije mogle na najbolji nain obaviti i ispuniti, one ih trebaju ralaniti na neke sitnije dijelove, funkcije, koje e obavljati njihovi pojedini organi (dijelovi). Iz

7

ralanjenih dijelova svrhe, ciljeva i zadaa treba u svakoj organizaciji sloiti neku novu cjelinu da ona svrhu, ciljeve i zadae obavi na optimalan nain. 1.3. ORGANIZACIJA PODUZEA Ovisno o razliitim drutvenim odnosima organizacija rada izraava se u posebnim oblicima, prije pojave kapitalizma kao organizacija ceha i feuda, a u kapitalizmu kao organizacija poduzea (Sikavica, Novak, 1993; 11). Prema tome poduzee (engl. company, enterprise) jedan je poseban oblik organizacije kao institucije. Ono je produkt industrijske revolucije. "Poduzee je povijesna kategorija koja se ne moe razumjeti bez njegovog mjesta i funkcije u drutvenoj reprodukciji i bez njegove meuovisnosti i meudjelovanja s privrednim sistemom, te privrednim i tehnikim razvojem" (Gorupi, Gorupi, jr. 1990; 3). Ono je ekonomski subjekt1 . Poduzee je sociotehniki i ekonomski sustav, te je bitan element i podsustav gospodarskog sustava. Ono je i ljudska organizacija. Ako bi se analizirala organizacija rada prije industrijske revolucije, tj. obrtnika i manufakturna, i organizacija poduzea poslije industrijske revolucije, uoila bi se velika razlika. Naime, vrlo su razliiti udjeli elemenata, tj. predmeta rada, sredstva za rad i ljudi s radnim iskustvom. U industrijskom poduzeu za razliku od obrtnike i manufakturne proizvodnje znatno se smanjio broj ljudi i predmeti rada, a poveala su se sredstva za rad. Nadalje, organizacija poduzea nije uvijek sadrajno ista. U pojedinim vremenskim razdobljima ona je kvalitativno i kvantitativno razliita. Poduzee je podvrgnuto neprestanim promjenama, to se ogledaju u promjeni odnosa izmeu pojedinih elemenata, ali i u promjeni kvalitete svakog pojedinog elementa. O svim tim promjenama treba voditi rauna prilikom oblikovanja njegove organizacije (Sikavica, Novak, 1993; 11-12). Promjene su rezultat napretka u znanosti, tehnologiji i tehnici. Tako se automatizacijom i robotizacijom poveava udio sredstava za rad, dok se udio radnika relativno smanjuje. Ove i jo neke druge novine dovode i do drukijeg rasporeivanja radnika. Sve je manje radnika u neposrednoj proizvodnji. Promjene u vlasnitvu dovode do razlika u poduzeima, odnosno u njihovoj organizaciji. Sjetimo se tzv. drutvenog vlasnitva, te dravnog i privatnog vlasnitva. Promjenama iz 1989. godine odnosno donoenjem Zakona o poduzeima, te Zakonom o pretvorbi drutvenih poduzea (1991.), a naroito donoenjem Zakona o trgovakim drutvima (1993.) omogueno je da se u Hrvatskoj prizna funkcija kapitala, odnosno glavnice. Time je uinjen temeljit preokret u nainu ureenja odnosa u poduzeu, napose na podruju organizacije i upravljanja. Organizacija rada i organizacija poduzea ne mogu i ne smiju se izjednaavati, a jo manje suprotstavljati. Naime, prilikom suprotstavljanja organizacije rada i organizacije poduzea koriste se, prema Sikavici i Novaku (1993; 11-12) samo formalni argumenti koji se obino svode na ovo: Organizacija rada stara je koliko i sam rad, odnosno drutvo, a organizacija poduzea samo toliko koliko je staro i poduzee. Osim toga, organizacija rada odnosi se na usklaivanje inilaca proizvodnje u samom procesu rada, dok se organizacija poduzea odnosi na cjelokupno poslovanje poduzea. To ukazuje na injenicu da je organizacija rada samo dio organizacije poduzea. Dodue, treba rei da je ona njezin osnovni dio. Organizacija poduzea ne obuhvaa samo usklaivanje inilaca proizvodnje u procesu

8

rada, nego i ostalih funkcija i organizacijskih jedinica, odnosno podsustava, kao to su priprema rada, odravanje, nabava, prodaja i sl. Biljeke:1.

U Zakonu o trgovakim drutvima (objavljen u Narodnim novinama br. 111/93. od 15.12.1993., a primjenjuje se od 1.1.1995.) na vie se mjesta pojavljuje poduzee (vidjeti: l.23., st. 1; l. 30., st. 2; l. 55., st. 1; l. 56., st.1; l. 148., st.1). Dodue, taj se pojam ne pojavljuje vie u smislu koji je on imao do donoenja Zakona o trgovakim drutvima. Naime, prije toga poduzee je u odsutnosti trgovakih drutava predstavljalo pravnu osobu koja obavlja gospodarsku djelatnost, dakle poduzee je identificirano s pravnom osobom. Pod poduzeem u sastavu trgovakih drutava i ope poduzetnike inicijative smatra se danas odreena gospodarska djelatnost koju obavlja trgovako drutvo ili trgovac pojedinac, kao nositelji takve djelatnosti u organizacijskom smislu. Tako jedno trgovako drutvo moe imati tri poduzea (npr. tvornicu za preradu repe, tvornicu cipela i tvornicu boca). Nijedno od njih nije upisano u trgovaki registar, ve pravna osoba kojoj pripadaju (Filipovi, Gorenc, Slakoper, 1995; 4).

9

Literatura1. Barnard, C. I. (1938): The Function of the Executive, Harvard Univ. Press, Cambridge 2. Filipovi, V., V. Gorenc, Z. Slakoper (1995): Zakon o trgovakim drutvima s komentarom (red. V. Gorenc), RRIF, Zagreb 3. Grochla, E. (1969): Handworterbuch der Organisation, C. E. Poeschel Verlag, Stuttgart 4. Grupa autora (1990): Osnove organiziranja poslovanja in dela, VEK, Maribor 5. Hamari, S. (1983): Ekonomika i organizacija OUR-a (Osnove), II. izdanje, Zagreb 6. Han, S. (1981): Epistemoloki pristup organizacionim naukama, Direktor, broj 11-12 7. Hicks, H. G., C. R. Gullett (1976): The Management of Organisations, McGrow Hill, New York 8. Hoffmann, F. (1980): Begriff der Organisation, u: Handwrterbuch der Organisation (2. potpuno novo izdanje), C. E. Poeschel Verlag, Stuttgart 9. Jurkovi, P. et al (red)(1991): Masmedijin poslovni rjenik, Masmedia, Zagreb 10. Kapusti, S., D. Radoevi, M. ugaj (1986): Uvoenje organizacijske znanosti u klasifikaciji znanstvenih oblasti i podruja, Zbornik radova 9-10, Fakultet organizacije i informatike, Varadin 11. Kapusti, S. (red)(1991): Organizacijska teorija, Informator, Zagreb 12. (1981): Recommendations submited by the information industry group, Industrial structure Council, Japan Information Proccesing development center, Report No 46. 13. Sikavica, P., M. Novak (1993): Poslovna organizacija, Drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Informator, Zagreb 14. Taborak, D. (1989): Organizacija rada - tehnika ili drutvena oblast, III. memorijal Aleksandar uraevi, Organizacija - Znanost i struka u susvremenom drutvu, I. dio, Fakultet organizacije i informatike Varadin i Fakultet strojarstva i brodogradnje Zagreb, Varadin, 8.-10. lipnja 1989 15. ugaj, M., D. Radoevi, S. Kapusti (1989): Organizacija kao znanstveno podruje, Sveuilini vjesnik broj 512-514, Zagreb 16. ugaj, M., M. Cingula (1992): Temelji organizacije, FOING, Varadin 17. ugaj, M., S. Kapusti (1989): Prilog raspravi o priznavanju organizacije kao znanosti, III. memorijal Aleksandar uraevi, Organizacija - Znanost i struka u suvremenom drutvu, Fakultet organizacije i informatike Varadin i Fakultet strojarstva i brodogradnje Zagreb, Varadin, 8.-10. lipnja 1989

10

Pitanja za ponavljanje (provjeru):Opiite i objasnite porijeklo rijei organizacija! Obrazloite vae miljenje o terminu organizacija! to se sve naziva organizacijom? Navedite poblii sadraj pojma organizacije! Navedite bar jednu definiciju organizacije! Koja su dva temeljna tumaenja pojma organizacije? Tumaenje pojma organizacije mogue je, prema F. Hoffmannu, svesti na etiri osnovne pojmovne kategorije. Recite koje su to kategorije? Obrazloite univerzalni, institucionalni, strukturalni i funkcionalni pojam organizacije! S kojim zakljukom zavrava analiza koju je proveo F. Hoffmann? Koja se tri situacijska imbenika najee razmatraju pri odreivanju pojma organizacije? Navedite definiciju organizacije rada! Po emu se poznaje dobra organizacija? Jesu li organizacija rada i organizacija poduzea istovjetni pojmovi? Je li organizacija rada ui ili iri pojam od organizacije poduzea? to je poduzee? Jesu li oblici organizacije poduzea uvijek isti? Mijenjaju li se oni? Navedite uzroke koji izazivaju promjene? U emu se ogledaju promjene u organizaciji poduzea?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

11

Poglavlje 2

Organizacija kao znanostU ovom poglavlju: Znanost i znanstveno istraivanje Klasifikacija znanosti Organizacija kao znanost i kao praktina disciplina Znanstvena teorija i teorija organizacije Predmet i metode znanosti o organizaciji Razvoj organizacije i znanosti o organizaciji

14

2. ORGANIZACIJA KAO ZNANOST2.1. ZNANOST I ZNANSTVENO ISTRAIVANJE Organizacija poduzea jest objekt znanstvenog istraivanja. Pojam "istraivanje" vrlo je rastezljiv i mnogostruko eksplikativan. Tako, istrauje sudac istraitelj, istrauje ili traga uitelj za uenikom koji je uinio neku nepodoptinu u razredu, strunjak - nafta istrauje podmorje u potrazi za naftom, raljar, raljama istrauje neki ui ili iri predjel u potrazi za vodom, itd., da nabrojimo samo neke tipove istraivanja. Prema Enciklopediji Leksikografskog zavoda (svezak II., 1966-1969; 307) rije "istraivanje" znai ispitivati briljivim, marljivim traenjem. No, svako "istraivanje" ne mora biti briljivo, pa u tom smislu svako istraivanje nije znanstveno. Samo je briljivo istraivanje znanstveno, te ono koje u svom tijeku potuje znanstvene metode i primjenjuje ih. Rije "ispitati" tumai se kao podvrgavanje znanstvenom promatranju, istraivanju, prouavanju (Enciklopedija Leksikografskog zavoda, svezak II., 1966-1969; 277). Da bi se poblie odredilo to je, u stvari, znanost, odnosno znanstvenoistraivaki rad i djelo, te koja su njihova svojstva, nuno je prethodno rei nekoliko rijei to je znanost i istraivanje. Od mnogih definicija znanosti spomenut emo samo neke: a) "Znanost je oblik ljudske aktivnosti pomou koje ovjeanstvo stjee sve vee i tonije znanje i razumijevanje prirode, njene prolosti, sadanjosti i budunosti, kao i sve veu sposobnost da se prilagodi svojoj okolini i da ju mijenja, a isto tako da mijenja i svoje vlastite karakteristike" (Freedman, 1960; 6); b) "Znanou obino nazivamo sreeno, sistematizirano i provjereno saznanje o neemu, postignuto metodinim, paljivim i savjesnim istraivanjem i razmatranjem"(ami, 1977; 13); c) "Znanost je zajedniko, koherentno, organizirano i sistematizirano znanje ljudskog roda" (Teak); d) d) "Nauka (znanost) je sistematizirana i argumentirana suma znanja u odreenom historijskom razdoblju o objektivnoj stvarnosti do koje se dolo svjesnom primjenom odreenih objektivnih metoda" (Enciklopedija Leksikografskog zavoda, svezak IV., 1966-1969; 487). Mi bismo se odluili za definiciju koja glasi: "Znanost je sistematizirana i argumentirana suma znanja u odreenom povijesnom razdoblju o objektivnoj stvarnosti do koje se dolo svjesnom primjenom odreenih objektivnih metoda istraivanja sa svrhom spoznaje zakona prirodnih i drutvenih zbivanja da se omogui tono predvianje buduih dogaaja i maksimalne djelotvornosti ljudske prakse" (Salitrei, 1974; 1-2). Analiziramo li navedenu definiciju, uoit emo da se istiu ovi elementi: suma znanja, povijesni trenutak, objektivna stvarnost, svjesna primjena objektivnih metoda, predvianje i maksimalna djelotvornost prakse. Nakon svih ovih definicija, jo uvijek bismo se mogli zapitati to je zapravo znanost. Pouzdano bi se moglo rei da je znanost, tj. znanstveni rad, otkrivanje novoga, onog to do tog asa nije nikome bilo poznato.

15

Istraivanjem zovemo sistematsko traganje za injenicama iz kojih se mogu izvui izvjesna znanstvena naela i zakonitosti, veli ami (1977; 13). Znanost prema istom autoru ine rezultati, zakoni do kojih se dolazi putem istraivanja. uvela (1978; 40) definira znanstveno istraivanje kao: djelatnost otkrivanja i dokazivanja znanstvenih istina pomou odreenih metoda". "Razlike izmeu pojmova istraivanje i znanstveno istraivanje sastoje se u tome to izraz istraivanje obuhvaa openito sve naine rjeavanja znaajnijih teorijskih i praktinih problema, dok se pojam znanstvenog istraivanja odnosi na onu vrstu istraivanja koja se temelji na zakonima logike i iji se rezultati u najveem broju sluajeva mogu mjeriti" (aja, 1976; 33). Kao kriterij izmeu istraivanja i znanstvenog istraivanja treba biti inovacija, tj. to se daje novo. Sve dok se slijedi rutinski model, nema znanstvenog istraivanja. Na primjer, sreivanje rutinskih dnevnih podataka o dobrim i loim proizvodima u nekoj tvornici nije znanstveno istraivanje. Ali ispitivanje kontrole kvalitete pomou znanstvenih metoda pod novim okolnostima u toj istoj tvornici, to moe biti. Isto tako iznijeti neke podatke, procijeniti neke podatke, nije znanstveno istraivanje, ali sistemska analiza s ciljem da se neto objasni, ve je znanstveno istraivanje. Definicije pojmova "znanost" i "istraivanje" nisu ope prihvaene, pa se one vie ili manje, razlikuju. Prema podrujima i svrsi, istraivanje mijenja svoju strukturu, pa se ne moe dati openito jedna shema istraivanja. Zbog toga mogu biti i razliita definiranja istraivanja (aja, 1976; 33). Gilli (1974; 12) definira drutvena istraivanja kao spoznajnu djelatnost analize i rasuivanja koja se zbivaju u praksi na jednom praktinom i stvarnom problemu i prethode odreenom zahvatu u stvarnosti. Nasuprot ovoj definiciji stoji zapravo istraivanje u tradicionalnom smislu koje se poduava na sveuilitima i koje, da bi bilo izvedeno, zahtijeva vrlo rafinirane tehnike i spoznaje. To se tradicionalno istraivanje prema Gilli-u esto ne provodi u drutvenoj praksi, ve u bibliotekama i institutima. Jo ee, ono se ne odnosi na stvaran problem, a gotovo se nikad, kao konkretan cilj, ne postavlja u stvarnost. Postoje razliiti pokuaji koji imaju kao cilj sistematizirati razliite vrste istraivanja. Takve podjele istraivanja izlaze prije svega iz injenice da ne postoji posve precizno odreena granica izmeu znanosti i njene primjene, tehnologije. Takoer, valja istai da odreivanje razliitih vrsta istraivanja nosi u sebi opasnost da se jedna vrsta istraivanja proglasi manje znaajnom, a neka druga vrsta vie znaajnom, to se u dananjem vremenu sve jae povezanosti i tehnologije ne moe prihvatiti (aja, 1976; 3334). Svako istraivanje odgovara odreenoj situaciji. Budui da se situacija mijenja, to se mora mijenjati i istraivanje. Npr. ako istraujemo gubitak u jednom trgovakom drutvu, onda ga moramo promatrati dinamiki, to znai tijekom godine situacija moe biti drukija ali se i veliina, kao i uzroci gubitka, mijenjaju. Iz ovoga se moe zakljuiti da istraivanje djeluje takoer na situaciju, kao to situacija djeluje na istraivanje. Istraivanje daje upute za preobrazbu situacije. Svrha je istraivanja gubitka u trgovakom drutvu ba u tome da ga se otkloni! Grafiki bi se odnos situacije i istraivanja mogao prikazati kao na sljedeoj slici (sl. 2.1.) (Salitrei, ugaj, 1977; 214).

16

SITUACIJE I II III IV

A

B

C

D

ISTRAIVANJA

Slika 2.1. Istraivanje kao sustavU novije doba sve vie se primjenjuje sustavski pristup. Istraivanje je takoer mogue promatrati kao sustav. Svako je istraivanje odreeni sustav u koji ulaze podaci i u kojem se oni transformiraju, te iz kojeg izlaze rezultati. Ovaj se sustav moe prikazati grafiki kao to to predoava slika 2.2.ULAZ Utjecaj okoline I S T R A I V A NJ A Radni zadatak

T I J E K

OVJEK

SREDSTVO

IZLAZ

Slika 2.2. Grafiki prikaz istraivanja kao sustava

Iz slike 2.2. vidljivo je da istraivanje kao sustav moemo opisati pomou ovih elemenata:

17

1. Radni zadatak. Kao primjer radnog zadatka navodimo utvrivanje postojee organizacije proizvodnje i projektiranje nove organizacije proizvodnje u nekom poduzeu; 2. Ulaz. Prikupljeni materijal o organizaciji proizvodnje predstavlja ulaz; 3. ovjek, grupa, tim (ljudi). Trei element predstavljaju istraivai organizacije proizvodnje; 4. Sredstva rada: posebne tiskanice, anketni upitnik, kronometar, kompjutor. U nekom istraivanju druge vrste to moe biti ciklotron, mikroskop, teleskop, itd.; 5. Tijek istraivanja (rada). To su faze istraivanja; 6. Utjecaj okoline. Razne smetnje ili neke odreene veliine, te pretpostavke, koje treba potivati (npr. eljena tonost rezultata) jesu utjecaji okoline; 7. Izlaz. To je rjeenje problema. Svrha je istraivanja poboljanje organizacije proizvodnje, tj. projektiranje nove organizacije proizvodnje. Ima istraivaa koji smatraju da se u prvome od ovih sedam tvoreih elemenata svakog istraivanja, tj. u "radnom zadatku" krije svrha svakog istraivanja. Svi ostali elementi sekundiraju ovome prvome. Prema njima, ne uobliuje li se svrha svakog istraivanja upravo u radnom zadatku kojim se ostvaruje ono to se dotinim istraivanjem htjelo postii, tj. predmet istraivanja? Budui da se razvoj i istraivanje esto povezuju, to treba odrediti odnos izmeu ova dva pojma. Kada se istraivanje povezuje s razvojem, onda se u prvom redu misli na odnose u organizaciji. U tom sluaju istraivanje treba promatrati s drugog motrita. Istraivanje prethodi razvoju. Kod istraivanja ne postoji prava slika o svrsi, i jo nema iskustva. Istraivanje se javlja u dva oblika:

osnovno ili ope (nema odreenog podruja) i odreeno, usmjereno ili svrhovito (postoji odreeni zadatak i odreeno podruje).

Razvoj koristi injenice, odnosno rezultate istraivanja, i njegovi se ciljevi odreuju razvojnom politikom organizacije. Razvoj se u poduzeu, obino, organizira u tri oblika:

razvoj proizvoda, razvoj tehnologije i razvoj organizacije.

Drutveno istraivanje ima svoje specifinosti jer se zapravo radi o odnosima izmeu ljudi. Promatrajui uloge u drutvenom istraivanju, mogu se uoiti tri lica koja stoje u razliitim pozicijama (Gilli, 1974; 29). To su: a) subjekt, b) objekt, c) naruitelj (korisnik). (a) Subjekt istraivanja je osoba ili grupa, odnosno tim koji posjeduje odreena znanja i tehnike, prihvaa dunosti, tj. preuzima zadatak da obavi odreeno istraivanje koje predvia upravo uporabu tih znanja i tehnika. Najee se radi o znanjima koja su objektu istraivanja potpuno nepoznata. Subjekt zbog toga posjeduje odreenu mo,

18

strunu mo. No, njemu nedostaje materijalna mo, tj. mo da odluuje i ostvaruje. U svezi sa strunom moi postoji opasnost da se u istraivanju ne vidi tko je objekt istraivanja i da se istraiva postavi rutinerski, birokratski, bez pravog osjeaja za objekt istraivanja. (b) Objekt istraivanja je najee ovjek, bilo kao graanin, bilo kao radnik koji nema znanja o emu se radi, i tako je u pasivnoj ulozi. G. A. Gilli oznaava objekt kao protagonista bez moi. U usporedbi s istraivaem objekt ima jednu prednost, a to je da tonije shvaa cijeli istraivaki mehanizam. Dok istraiva misli da je samostalan, da se razlikuje od naruitelja, dok misli da ga i objekt takvim smatra, dotle objekt ne pravi nikakve razlike izmeu subjekta i naruitelja. Nuno je da objekt istraivanja bude upoznat sa svrhom i ciljevima istraivanja. (c) Naruitelj je onaj pojedinac, skupina ili organizacija, kojemu su potrebne informacije o objektu kako bi o njemu donio odreene zakljuke i odluke. Kad je istraivanje zavreno, naruitelj je taj koji se njime koristi. Korisnik istraivanja moe biti ujedno i objekt istraivanja. Npr. ako se istrauju meuljudski odnosi u jednoj organizaciji, objekt su zaposlenici, ali su oni ujedno i korisnici rezultata istraivanja. Dobro organizirano istraivanje treba uspostaviti harmoniju zahtjeva i interesa svih triju sudionika u istraivanju. Uloge u istraivanju drutvenih pojava mogu se prikazati kao na slici 2.3.Subjekt, strunjak (mo)

Objekt, zaposlenici, organizacija

Korisnik, zaposlenici, institucija

Slika 2.3. Odnos subjekata, objekata i korisnika u procesu istraivanja Hoe li se neko istraivanje provesti, ne ovisi samo o istraivau, tj. o njegovim ambicijama, planovima, eljama i sposobnostima. Bez osiguranih materijalnih i drutvenih uvjeta nema istraivanja. Zato se znanstvenik, odnosno znanstvena institucija, obraaju relevantnim drutvenim subjektima. Izvedbeni projekt, tj. njegova realizacija, moe trajati godinu, dvije, pet ili vie godina. Prema tome, poduzeu, nekoj drugoj organizaciji, Ministarstvu znanosti i tehnologije ili nekom treem naruitelju ne moe biti svejedno po kojoj koncepciji i kolikim materijalnim sredstvima se provodi istraivanje. Zbog toga se mora izraditi idejni projekt, tj. plan istraivanja. Cilj idejnog projekta je donoenje:

19

1. odluke o prihvaanju koncepcije istraivanja i 2. odluke o financijskim ulaganjima i trokovima potrebnim za izvedbeni projekt i njegovu primjenu u praksi. Iz toga slijedi da je svrha idejnog projekta da menadmentu, odnosno nadlenim organima upravljanja u organizaciji (upravni odbor, uprava) i drugim naruiteljima, odnosno njihovim organima upravljanja prui sve relevantne informacije neophodne za donoenje navedenih odluka. S obzirom na znaenje odluka koje treba donijeti na temelju idejnog projekta, on u npr. trgovakom drutvu u stvari predstavlja dio njegovog razvojnog plana. "Prilikom obraanja nije dovoljno pozivati se na znanstveni autoritet, ve je potrebno drutvenu sredinu upoznati s problemom koji se namjerava istraivati, upozoriti na vanost istraivanja tog problema, kao i na koristi i cijenu tog istraivakog napora"(Vujevi; 1983; 39). Ako se istraiva obraa znanstvenoj instituciji, teite e staviti na teorijski aspekt problema gdje e istaknuti naroito svrhu, ciljeve i zadae istraivanja. Ako se obraa drugim (vrstama) organizacijama, usmjerit e se na instrumentalnu vrijednost spoznaje koja je naroito znaajna za organizaciju kojoj se obraa (Vujevi, 1983; 39). Kad je idejni projekt prihvaen i kad su osigurani svi uvjeti za planirano istraivanje glavni istraiva (voditelj projekta) sa suradnicima prilazi izradi izvedbenog projekta istraivanja. Istraivanje je komplicirana aktivnost koja moe uspjeti samo ako je pripremljeno. Openito reeno, rad koji se temelji na promiljenoj pripremi znatno odskae od nepripremljenog rada. Ovo vrijedi i u sluaju projektiranja istraivanja. "Zbog toga prije provoenja istraivanja treba detaljno razraditi sve poslove koje treba obaviti u toku istraivanja. Unaprijed razraene aktivnosti koje u jednom istraivanju treba obaviti od viestruke su koristi" (Vujevi, 1983; 40). Cilj je izvedbenog projekta istraivanja da omogui realizaciju istraivanja bez potekoa. Prilikom izrade izvedbenog projekta istraivanja neophodno je odrediti i odgovorne izvritelje poslova i aktivnosti, te ostale pojedince i organe koji e se u bilo kojoj ulozi angairati na realizaciji projekta. Osim toga, mora se odrediti mjesto obavljanja pojedinih aktivnosti i izvore prikupljanja informacija. Izvedbeni projekt sadri i obim poslova na pojedinim aktivnostima i potrebni fond radnog vremena za njihovo obavljanje u norma-satima, danima, tjednima, mjesecima ili godinama. Na temelju broja izvritelja (istraivaa i tehnikog osoblja, te tehnikih sredstava), njihove radne sposobnosti i vremena angairanja, utvruje se trajanje pojedinih aktivnosti. Takvom analizom svih aktivnosti, te njihovim postavljanjem u logian redoslijed njihovog izvoenja dobiju se rokovi poetka i zavretka kako pojedine aktivnosti tako i cijelog projekta. Izvedbeni projekt istraivanja treba utvrditi potrebu za angairanjem opreme i tehnikih sredstava, specijaliziranih znanstvenoistraivakih institucija i laboratorija, usluga treih osoba i svega onoga to je element cijene kotanja projekta. Na temelju toga izraunavaju se potrebna kunska i devizna sredstva za financiranje projekta. Potrebu za resursima neophodno je programirati u vremenskoj dinamici. to sve treba sadravati jedan izvedbeni projekt istraivanja, u velikoj mjeri ovisi o samom radnom zadatku, kao i o metodolokom pristupu koncipiranju istraivanja. Prilikom izrade izvedbenog projekta koristimo vei broj intuitivno-iskustvenih, analitikih i grafikih metoda (gantogrami, mreno planiranje i dr. ). 2.2. KLASIFIKACIJA ZNANOSTI

20

Klasifikacija znai razvrstavanje, sistemsku podjelu predmeta ili pojavu na razrede, rodove, vrste i tipove. Klasifikacija znanosti u biti je otkrivanje uzajamnih veza znanosti na temelju odreenih naela i sudova o njihovim vezama u obliku logikog rasporeda svrstavanja ili nizanja znanosti, te kao takva ima veliko teorijsko i praktino znaenje. Znanosti se danas najee klasificiraju po predmetu koji prouavaju, ili po metodama kojima se slue, ili po svrsi ili cilju prema kojem se usmjeravaju. Najjednostavnija je klasifikacija: a) na formalne znanosti, koje prouavaju samo formalnu stranu realnih stvari i zbivanja, kao to su matematika i formalna logika i b) na realne znanosti, koje prouavaju samo realne predmete i zbivanja, a dijele se: 1. na prirodne znanosti, 2. na duhovne znanosti, 3. na drutvene znanosti, 4. na sistematske znanosti, 5. na genetike znanosti i 6. na primijenjene ili praktine znanosti (Bazala, 1980; 172-173). Cjelokupna znanost, polazei od naela objektivnosti i subordinacije, po B. M. Kedrovu (1969; 13-22) moe se podijeliti na tri temeljne skupine znanosti. To su: prirodne znanosti, drutvene znanosti i filozofija. Nijedna klasifikacija znanosti ne moe se smatrati kao konana, nego predstavlja samo vremenski stupanj. To je prolazno stanje prirode, koje vodi do vie spoznaje, do nove klasifikacije prirode i znanosti kao skupa znanja o njoj (Dubi, 1970; 71). Kojem znanstvenom podruju organizacija, odnosno organizacijske znanosti pripadaju, postoje razmimoilaenja. Je li njoj mjesto u tehnikom ili drutvenom podruju? Naalost, ona u Republici Hrvatskoj jo nije uvijek uvrtena u klasifikaciju znanosti, odnosno znanstvenih podruja. Naime, prema Pravilniku o utvrivanju znanstvenih podruja (NN, broj 29/1997; 1348-1352) utvrena su znanstvena podruja, znanstvena polja unutar znanstvenih podruja, te znanstvene grane unutar znanstvenih polja, s pripadajuim klasifikacijskim oznakama. Znanstvena podruja jesu: 1. PRIRODNE ZNANOSTI, 2. TEHNIKE ZNANOSTI, 3. BIOMEDICIMA I ZDRAVSTVO, 4. BIOTEHNIKE ZNANOSTI, 5. DRUTVENE ZNANOSTI i 6. HUMANISTIKE ZNANOSTI. Ni u jednom podruju organizacija nije navedena kao znanstveno polje. Rije organizacija susreemo samo u podruju 2. TEHNIKIH ZNANOSTI, u polju 2.15. Druge temeljne tehnike znanosti grana 2.15.04. Organizacija rada i proizvodnje (NN, broj 29/1997; 1350). Moe se samo pretpostavljati, odnosno nagaati, jesu li autori ovog Pravilnika smatrali da je organizacija zastupljena kao dio grane 5.01.05. Management i upravljanje u polju 5.01. Ekonomija u 5. PODRUJE DRUTVENIH ZNANOSTI.

2.3. ORGANIZACIJA KAO ZNANOST I KAO PRAKTINA DISCIPLINA

21

Promjene koje su se zbile u posljednjih stotinu godina na itavom nizu podruja ostavile su posljedice na proizvodne i drutvene odnose. Svakako da su te promjene zahvatile i podruje organizacije u najirem smislu rijei, a onda i podruje organizacije rada i poslovanja, i to ne samo u proizvodnim organizacijama nego i u neproizvodnim. To zapravo znai da su one utjecale na organiziranje cijeloga drutva. Organizacija je postala posebno podruje znanstvenoistraivakog rada, ona se nalazi kao predmet nastave u odgojno-obrazovnom sustavu i ona je postala struka. U svijetu je organizacija prisutna i priznata kao znanost, pa je i njeno prouavanje danas ve opa pojava. To ne iznenauje jer dugotrajno povijesno iskustvo i izuavanje organizacijskih fenomena pokazuje da u razvoju drutva primarnu ulogu ne igraju resursi (vrela, izvori, potencijali...), nego sposobnost da se oni i drugi imbenici optimalno iskoriste, tj da nisu u razvoju drutva primarni prirodni uvjeti, nego organizacija toga drutva. Meutim, iznenauje injenica da organizacija nije u Hrvatskoj dovoljno poznata ni priznata (ugaj, et. al., 1987; 37-43). Iz dosadanjeg izlaganja vidljivo je da postoje odreene potekoe u definiranju organizacije jer ona nije ni fizika ni konkretna injenica. Ona ima u isto vrijeme i fizike i apstraktne znaajke. U tumaenju pojma organizacije esto je dolazilo i do konfuzija. One nisu sluajne i neobjanjive. Naime, do njih je dolazilo zbog kompliciranosti fenomena organizacije s jedne strane, a s druge strane zbog razliitih pristupa u istraivanju (ugaj, et. al., 1987; 37). Organizacija, kao i svaka druga praksa, bilo da je rije o medicini, veterini, graevinarstvu, agronomiji, ili ak o koarci, jest umijee. Ono je know-how (znatikako). Prema Weihrichu i Koontz-u (1994; 12) to znai; initi stvari u danoj situaciji i biti suoen s realnostima koje u tom trenutku jesu, odnosno postoje. Parafraziramo li misli ove dvojice autora, onda moemo rei da organizatori mogu raditi bolje koristei se organiziranim znanjem o organizaciji. Prihvatimo li definiciju da je znanost organizirano znanje, onda je to znanje ono to tvori jednu znanost. Dakle, organizacija odnosno organiziranje kao praksa je umijee, a organizirano znanje na kojem se temelji ta praksa moemo nazvati znanou. U tom se smislu umijee i znanost ne iskljuuju, ve se nadopunjuju. Organizator mora u prvom redu poznavati dobru teoriju i stalno pratiti njezin razvitak, ali i primjenu teoretskih zasada, a to znai poznavati i tehniku, umijee, obrt, majstorstvo. Kao to se za nekog lijenika kae da odlino poznaje ne samo anatomiju nego da je pravi majstor u kirurgiji, tj. u primjeni, u tehnici, u umijeu, tako se to mora kazati i odnositi na dobrog i uspjenog organizatora. Dodue, nema pravog uspjeha ni u jednoj profesiji ako ne sudjeluje jo jedna komponenta pri svemu tome, a to je vlastita sposobnost, invencioznost, izumiteljstvo, odreeni ar, po kojem strunjak odreene struke ili znanstvenik postaje pravi virtuoz. U organizacijskoj literaturi postoji mnotvo radova koji dokazuju da je organizacija znanost. Da je organizacija posebna znanost, jasno je tamo negdje od F. W. Taylora i H. Fayola. No, unato svemu neki autori smatraju da organizacija kao znanost ne postoji, da se tu radi samo o posebnom aspektu drugih znanosti. Objedinimo li napore pojedinih autora i uvaimo li obiljeja koja ima svaka znanost, pokazuje se da je organizacija ispunila osnovne kriterije formiranja bilo koje znanosti. Organizacija ima: 22

predmet promatranja i prouavanja (istraivanja), vlastite (posebne) metode istraivanja, te svrhu, ciljeve i naela.

Organizacija je: otkrila, skupila, sredila i prezentirala nove spoznaje.

Dakle, organizacijska je znanost otkrila, skupila i sredila, a velikim dijelom i objasnila mnoge nove spoznaje o organizacijskim sustavima. To se, u prvom redu, odnosi na organizacijske strukture, posebice na imbenike koji utjeu na njih (veliina organizacije, tehnologija, okolina) i na mogunost njihove primjene u dananjim uvjetima (Frese, 1980; Jermakovicz, 1980a i 1980b). Zatim tu su i procesi i njihove komponente (radna iskustva, kadrovi, radno vrijeme i radni prostor) (Springer, Katschalina i et. al, 1979). Sistematizirana su znanja iz razliitih organizacijskih podruja i formirane su mnoge discipline. Dodue, u znanstvenoj literaturi nema jedinstvenog opeg naziva za ono to obuhvaa sadraj organizacije. U uporabi su razliiti nazivi kojima se obuhvaa priblino ono to se oznaava nazivom znanost o organizaciji. U anglosaksonskoj literaturi najee se koriste ovi nazivi: Scientific Management (znanstveno upravljanje), Management Science (znanost o upravljanju), Management Theory (teorija upravljanja) i dr., Betriebsorganisationslehre (znanost o organizaciji poduzea), Organisationstheory (teorija organizacije) i dr., najei su nazivi koji se sreu u njemakoj literaturi. U Hrvatskoj se najee upotrebljavaju nazivi: znanost o organizaciji, odnosno organizacijska znanost. U okvirima znanosti o organizaciji formirane su discipline: organizacija rada, organizacija poduzea, teorija organizacije, organizacija proizvodnje, metodika organizacijskog projektiranja, studij rada i dr. Ne moe se zanemariti ni utjecaj to ga znanost o organizaciji ima na razvoj drugih disciplina (npr. na ergonomiju, ekonomiju, informatiku, sociologiju, psihologiju itd.). Iako je terminologija i njena odreenost takoer jedno od bitnih obiljeja svake znanosti, ona je u organizacijskoj znanosti jo u razvoju. No, ve se javljaju radovi iz tog podruja i poeci stvaranja enciklopedije organizacijskih pojmova. Organizacija je danas toliko prisutna u drutvu i vana za njegov daljnji razvoj da je praktiki nemogue rjeavati probleme gospodarske prakse bez znanstvenih istraivanja organizacije. Organizacija se u svijetu afirmirala kao znanstveno polje, a njezine pojedine grane, ogranci i discipline ukljuene su u nastavne planove mnogih visokokolskih ustanova. Njom se bavi sve vei broj znanstvenih i strunih radnika u poduzeima, kolama, fakultetima, specijaliziranim institutima i drugim organizacijama. Iako njen znanstveni karakter nije vie sporan, ipak, kao to je ve napomenuto, neki autori, osobito iz ostalih znanstvenih podruja i polja, postavljaju pitanje: moe li se govoriti o znanosti, ili se zapravo radi o zbirci rezultata veeg broja autonomnih manje-vie priznatih znanosti, kao to su fiziologija rada, psihologija rada, sociologija i higijena rada, fenomenologija, povijest, ekonomija i pravo rada, mnogih dijelova matematike, logike, teorije informacija, teorije sustava, kibernetike, filozofije itd. Sigurno je da teorija organizacije u velikoj mjeri

23

koristi plodove navedenih znanosti i njihovih disciplina, ali je sigurno i to da ih je u odreenoj mjeri ve amalgamirala (Han, 1981; 94).

2.4. ZNANSTVENA TEORIJA I TEORIJA ORGANIZACIJE

Temeljno je obiljeje svake znanosti, pa onda i organizacije, razvijanje znanja primjenom znanstvenih metoda. Znanost se sastoji od jasnih pojmova, teorije i drugog akumuliranog znanja, razvijenog iz hipoteza, eksperimenata i analiza. Metoda (grki methodos, put, nain istraivanja) u znanosti znai nain istraivanja i izlaganja predmeta koji znanost istrauje. Znanstvena metoda je zajedniki naziv za razliite naine kojima se znanosti koriste u svom radu da bi istraile i predstavile rezultate svojih istraivanja. Ujedno je to i put kojim se oblikuje i izgrauje znanost kao takva. U irem smislu, svaki nain ispitivanja i / ili istraivanja, kojim se stjee sigurno, sreeno sistematizirano znanje, naziva se znanstvenom metodom (Dubi, 1970; 77). Znanstveni pristup zahtijeva jasne pojmove. Termini (rijei i izrazi) kao jezini izrazi pojmova morali bi biti egzaktni, informativni, kako za znanstvenike, tako i za praktiare, i odnositi se na predmete koji se analiziraju. Na tim temeljima znanstvena metoda podrazumijeva utvrivanje injenica pomou promatranja. Podaci, injenice jesu sirovina svakoj znanosti. Nakon klasificiranja i analiziranja tih injenica znanstvenik trai uzrono-posljedine (kauzalne) odnose. Poslije ispitivanja jesu li ta uopavanja i te hipoteze tone, i nakon to se doimaju istinitima, tj. kad se ini da odraavaju i tumae stvarnost, nazivamo ih naelima. Hipoteza je pretpostavljeno (zamiljeno) objanjavanje uzroka biti pojave koju prouavamo. To je zapravo probno objanjenje neke pojave, plod domiljanja. Ono pridonosi razvoju znanosti jer usmjeruje istraivanje. Naelo je polazna toka u poimanju ega, osnovno pravilo ponaanja; princip (Ani, 1991; 357), a princip je: 1. osnovni stav, polazna misao znanosti ili teorije, 2. vodea ideja; naelo (Ani, 1991; 550). Naela nisu uvijek besprigovorno i nepromjenjivo istinita, ali ih se smatra dovoljno valjanim da bi ih se koristilo za predvianje (Weihrich, Koontz, 1994; 12-13). Naela u organizaciji su temeljne istine, ili ono to se smatra istina u danom trenutku, koje objanjavaju odnose izmeu dva ili vie skupova varijabli, obino izmeu ovisne i neovisne varijable. Naela mogu biti deskriptivna ili predikativna, ali ne i preskriptivna. To znai da mogu opisivati u kakvom je odnosu jedna varijabla s drugom, odnosno to e se dogoditi kada te varijable ponu meusobno djelovati. Naela ne propisuju to bi zaposleni trebali initi. Na primjer Fayolovo naelo jedinstva nareivanja (komande) znai da zaposleni trebaju dobivati nareenja od samo jednog pretpostavljenog, odnosno da pojedinac to ee izvjeuje samo jednog nadreenog. Takvim nainom rada najvjerojatnije e taj pojedinac osjeati lojalnost i obvezu, te je manje vjerojatno da e biti zbrke s uputama. To naelo jednostavno predvia. Ono ne govori da pojedinci ne bi trebali izvjetavati vie od jedne osobe. Zapravo, ono kazuje da ako to pojedinci ine, njihovi rukovoditelji moraju biti svjesni moguih opasnosti i te bi rizike trebali uzeti u obzir kod ocjenjivanja prednosti i nedostataka viestrukog nareivanja (Weihrich, Koontz, 1994; 14).

24

Znanstvena teorija je hipoteza koju smo privremeno prihvatili kao potvrenu i spremni smo je zastupati. Teorija je ope naelo, formula koja je izvedena iz oiglednosti, ali svakako ima privremeni karakter. Prema Vujeviu (1983; 26) teorija je vii zakon uz pomo kojeg se objanjavaju nii zakoni. Za Weihricha i Koontza (1994; 13-14) teorija je sustavno grupiranje meusobno ovisnih pojmova i naela koji daju okvir nekom znaajnom podruju organizacije da poslui klasificiranju znaajnog i relevantnog znanja o organizaciji. Osnovne vrste znanstvenih teorija razlikujemo prema ovim kriterijima: a) prema predmetnoj oblasti (to su teorije raznih znanosti: organizacijske, informacijske, ekonomske, sociologijske, bioloke i druge teorije), b) prema strukturi teorije (razlikujemo teorije teorijskih znanosti, kakve su logika i matematika, i teorije empirijskih znanosti kojima pripada veina drutvenih znanosti), c) prema spoznajnom porijeklu (prema logik