Orhun YazıtlarıTarihimizin Bulunabilen İlk Yazılı Belgeleri

Orhun Yazıtları Nedir?Orhun Yazıtları veya bilinen diğer adıyla Göktürk

Abideleri, Göktürklerin ünlü hükümdarı Bilge Kağan döneminden kalan taş üstüne kazınmış harflerle örülü dikilitaşlardır. Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilen bu anıtlar dilimiz ve tarihimiz açısından çok önemlidir. Abidelerin yazarı Yollug Tigin’dir. Nutuk (söylev) türünde yazılmıştır. Türk tarihi, Türk toplumunun yaşam biçimi, dünya görüşü ile ilgili bilgiler içerir. Kitabelerin bir yüzü Göktürk alfabesiyle, bir yüzü Çince yazılmıştır.

Bulunuşu

Orta Asya’da, günümüz Moğolistan sınırlarında kalan bir coğrafyada, tamamen tesadüf eseri bulunan bu dikili taşlar, dilbilim ve tarih dünyasında büyük bir ses getirmiştir.

Çözümlenme Süreci

8. Yüzyılda yazılan bu ata mirası eserlerdeki dili çözen ve adeta koca bir tarihe ışık tutan kişi Danimarkalı dilbilimci Thomsen olmuştur. 1891 yılında yazıtları okuyan Thomsen, bu düğümü «Tengri» kelimesini fark ederek çözmüştür. Bu kelimenin arkasından diğerleri çorap söküğü gibi gelmiş ve aşınmaya uğramayan tüm yüzeyleri okunabilmiştir.

Yazıtların Dili: Göktürkçe• Orhun Abidelerinin yazıldığı Göktürk alfabesi 38

harflidir. Bu alfabede 4 sesli, 9 birleşik, 25 de sessiz harf bulunmaktadır. Göktürk alfabesi, Türklerin ulusal alfabesidir. Göktürk yazısı sağdan sola, yukarıdan aşağıya doğru bitiştirilmeden yazılır. Sözcükleri ayırmak için genellikle iki nokta konur.

• Kül Tigin ve Bilge Kağan anıtlarında metinler, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola doğru dizilmiştir. Göktürk alfabesi, kalınlık - incelik uyumu dikkate alınarak düzenlenmiş bir alfabedir.

Yazıtların Önemi• Bu yazıtları önemli kılan birçok etmen vardır. Bunların

başında gelen, bulunabilen yazılı belgeler içinde ilk olmuş olmasıdır. Bulunabilen diyoruz; çünkü bu kadar zengin dil ögeleriyle yazılmış olması, o güne kadar çok fazla işlenen, yazılan, çizilen bir dil olduğu anlamına geliyor. Yani, tahminlere göre Göktürkçe o dönemde başka birçok yere de yazıldı; ancak bulunan ilk tam metin Orhun Yazıtları’mız.

Yazıtların Önemi

• Bunun yanı sıra «Türk» adının geçtiği ilk Türkçe metin olması yönüyle de adeta bir çağ başlatmıştır. Türkçenin yazılı en eski kaynağıdır.

Yazıtların Önemi• Günümüzdeki kelimelerin

birçoğunun ilk hâli yazıtlarda mevcuttur:

• Tengri : Tanrı

• Oçuk : Ocak

• Men : Ben

• Eb : Ev

• Adak : Ayak

Yazıtların ÖnemiGöktürk Yazıtları, bir hakanın, halkına hesap

vermesi, halkın devlete, millete karşı görevlerinin hatırlatılması, düşmanın entrikalarına nasıl karşılık verileceğinden söz edilmesi ve Türklerin yüksek ahlâk ve yaşam tarzının anlatılması açısından bir söylev ve belge niteliğindedir.

Yazıtların Önemi

• Göktürk yazıtlarındaki düzyazı, o zamanki Türkçenin en yüksek anlatım özelliklerini taşır.

• Şiirsel ve destansı bir anlatımla oluşturulmuştur.

• Bugünkü düzyazıya örnek olacak bir cümle yapısı; duru, açık ve yalın bir söyleyişi vardır.

• Dil, yabancı etkilerden uzaktır. Dolayısıyla Türkçe en duru hâliyle görülebilir.

Orhun Yazıtları'ndan

olan Kültiğin Yazıtı,

Moğolistan'da

Orhun Yazıtları

Müzesi'nde

ziyaretçilere

sergilenmektedir.

Prof. Dr. Muharrem Ergin’in

Yazıtlar Hakkında Verdiği Bilgiler• "Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin.. İlk Türk

tarihi.. Taşlar üzerine yazılmış tarih.. Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması.. Devlet ve milletin karşılıklı vazifeleri.. Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikası.. Türk askerî dehasının, Türk askerlik sanatının esasları.. Türk gururunun ilâhî yüksekliği.. Türk feragat ve faziletinin büyük örneği.. Türk içtimaî hayatının ulvî tablosu.. Türk edebiyatının ilk şaheseri.. Türk hitabet sanatının erişilmez şaheseri... Hükümdarane eda ve ihtişamlı hitap tarzı.. Yalın ve keskin üslubun şaşırtıcı numunesi.. Türk milliyetçiliğinin temel kitabı.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asırlar içinden millî istikameti aydınlatan ışık.. Türk dilinin mübarek kaynağı.. Türk yazı dilinin ilk, fakat harikulade işlek örneği.. Türk yazı dilinin başlangıcını miladın ilk asırlarına çıkartan delil..

• Türk ordusunun kuruluşunu en az 1250 sene öteye götüren vesika.. Türklüğün en büyük iftihar vesilesi olan eser.. İnsanlık aleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar taşları.. Dünyanın bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkında 1250 sene evvelki Türk ikazı.." (Muharrem Ergin, Orhun Abideleri)

Yazıtlardan Örnekler• Bilge Kağan Anıtı’nın Doğu Cephesinden:

• Biriye Tabgaç budun yagı ermiş. Yırıya Baz Kagan Tokuz Oguz budun yagı ermiş. Kırkız Kunkan Otuz Tatar Kıtany Tatabı kop yagı ermiş. Kangım kagan bunca … kırk artukı yiti yolı sülemiş, yigirmiş süngüşsüngüşmiş. Tengri yarlıkaduk üçün illigig ilsiretmiş, kaganlıgıgkagansıratmış, yagıg baz kılmış, tizligig sökürmiş, başlıgıgyükündürmiş. Kangım kağan anca ilig törüg kazganıp uça barmış.

• Türkiye Türkçesiyle:

• Güneyde Çin milleti düşman imiş, Kuzeyde Baz Kağan. Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca … kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyıkağansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam Kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş.

SonuçMoğolistan’ın orta yerinde, otağların ve uçsuz bucaksız bozkırların arasında duran bu dikilitaşlar; tarihimizi o asil duruşlarıyla binlerce yıl önceye götürmektedir.

Sonuç• Çoğumuzun belki varlığından bile haberinin olmadığı

dikilitaşları okumak, kendi kültürümüze olan bağlılığımızı ve şanlı tarihimize duyduğumuz derin sevgiyi kat kat arttıracatır.

Sonuç

o Tarihimizdeki en büyük yazılı kaynaklardan biri olan bu dikilitaşlar gibi niceleri de yapılan arkeolojik kazılarla gün yüzüne

çıkarılmalıdır. Bu sayede Türk tarihinin ne kadar köklü ve derin olduğu bir kez daha kanıtlanacaktır.

Alican ŞİMŞEK

Türkçe Öğretmeni