Ortak Dilimiz

EZAN

Yayın

Nida Yayıncılık Dağıtım Pazarlama İç ve Dış Ticaret Ltd. Şti.Sertifika No: 27580

Balaban Ağa Mah. Büyük Reşit Paşa Cad. Yümni İş Merkezi No: 16/11 Fatih/İstanbul Tel: 0212 527 93 86 Faks: 0212 635 03 58nida@nidayayincilik.com.tr

Baskı

Step Ajans Matbaa Ltd. Şti.Sertifika No: 12266

Göztepe Mah. Bosna Cad. No: 11 Bağcılar/ İstanbul Tel: 0212 446 88 46

nidayayincilik.com.tr

Yayın YönetmeniMehmet Kurşunlu

EditörDoç. Dr. Mahmut Öztürk

MizanpajMahmut Öztürk

KapakSadık Enes Erkut

Kitabın AdıOrtak Dilimiz Ezan

Basım1. Baskı / Aralık 2018

ISBN978-605-7565-35-8

Yayın ve NoNida Akademi: 7

© 2018 Nida YayıncılıkHer hakkı mahfuzdur. Tanıtım dışında kaynak göstermek suretiyle kısa alıntılar hariç, yayıncının yazılı izni olmaksızın yayınlanamaz; görsel, işitsel ve elektronik ortamlarda kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. Kitapta yer alan bölümlerin hukuki sorumluluğu ve bütün telif hakları yazarlarına aittir.

Ezanın Türkçe Okunması (1932-1950)

Şerif Demir*

Giriş

Aydınlar arasında ilk kez dilde sadeleştirme ve Türk-çe kullanımının yaygınlaştırılması Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden itibaren tartışılmaya başlandı. Sadeleştiril-meyi savunanlar Türkçenin daha iyi korunarak geliştirilece-ğine inanıyorlardı1. Bu tartışmalar içerisinde din dilinin de Türkçeleştirilmesi gündeme geldi. Böylece din adamlarının halkla daha iyi iletişim kurabilmek için ibadetlerin Türkçe yapılıp yapılamayacağı konuşulmaya başlandı. Bu tür tar-tışmalar özellikle II. Meşrutiyet döneminde yoğunlaştı. Bu fikirler arasında ezanın Türkçe okunarak daha iyi anlaşı-lacağı de gündeme geldi. Ezanın Türkçeleştirilmesi fikri ilk kez Ziya Gökalp tarafından ileri sürüldü2. Gökalp, halkın dini kitapları, okuyup anlaması, dini hakikatleri öğrenmesi, din adamlarının ne söylediğini kavrayabilmesi ve ibadet-lerinden zevk alabilmesi için bütün dini ibadetleri Türkçe yapması gerektiğini iddia ediyordu. Gökalp Kuran’ı Kerim, hutbeler ve duaların özellikle Türkçe okunması gereklili-ğinden söz etmekteydi3. Bu görüşleri ışığında Ziya Gökalp, “Vatan” şiirinde şöyle diyordu

* Doç.Dr.,SiirtÜniversitesi,Fen–EdebiyatFakültesi1 AltanÖymen,Değişim Yılları,(İstanbul:DoğanKitap,2004),484.2 HalisAyhan-MustafaUzun,“EzanınTürkçeleştirilmesi”,Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-

pedisi(İstanbul:TDVYayınları,1995),7:38.3 ZiyaGökalp,Türkçülüğün Esasları,(İstanbul:VarlıkYay.,1968),158-159

Ezanın Türkçe Okunması86

“Bir ülke ki camiinde Türkçe okunur, Köylü anlar manasını namazdaki duanın. Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’ân okunur. Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hüdâ’nın. Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın!”4

1. Ezanın Türkçe Okunması

Gökalp’in fikirleri Cumhuriyet döneminde aydınlar arasında büyük ilgi ve alaka gördü. Cumhuriyetin kurucu kadroları Osmanlının son dönemlerinde konuşulan ibadet dilinin Türkçeleşmesi fikrine sahip çıktılar. Çünkü yeni bir ulus bilinci oluşturabilmek için dinin millileşmesi ve iba-detin Türkçeleşmesinin gerekliliğine inanılıyordu. Örneğin Mahmut Esat Bozkurt, “devrim yapılırken dilin, halkların ruhunda derin kökler saldığından; devrimi yapanların hal-ka halkın diliyle ulaştıklarından adeta yeniden keşfedilen dilin imanın da dili olduğunu” söylüyordu.

Dilde sadeleşme ve dini konular hakkında ne yapıla-cağı düşünüldüğü günlerde Nisan 1926’da Erenköy Ca-mii müezzini ezanı ilk kez Türkçe okudu. Bu durum birçok şikâyetlere sebep oldu ve Diyanet İşleri Başkanlığı müezzin hakkında soruşturma açarak açığa aldı. Konu ulusal basın-da yer aldı. Bazı milletvekilleri müezzinin yanında durarak Diyaneti eleştirmelerine5 rağmen ilgili kişi, soruşturmanın sonucunda cezalandırıldı6.

4 Ziya Gökalp, Yeni Hayat Yeni Yol, Haz. M. Cunbur, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.,1976),11.

5 SeçilAkgün,“TürkçeEzan”, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi,13/24,(1980),108-109.

6 Ali Dikici, “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Bağlamında Türkçe Ezan Denemesi veBunaGösterilenTepkiler”, İstanbul Üniversitesi Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi,10(2006),80

Şerif Demir 87

Dilde sadeleştirme çalışmalarının gölgesinde dini me-tinlerle ilgili nasıl bir tasarrufun yapılacağı bilinemiyordu. Bu konuda bir arayış içerisine girildi. Farklı görüş ve öne-riler alınmaya başlandı. Örneğin, dini sahada yapılacak Türkçeleştirme ve sadeleştirme çalışmalarının dine yönelik bir müdahale olarak algılanmamasını isteyen Osman Nuri Ergin, “Türkiye’de hutbeler, yani konferanslar ve o kon-feransa davet demek olan ezanlar Türkün öz diliyle olur” dedi7. 1931-1932 yıllarında Türkçe Kuran ve Türkçe Ezan için çalışmalar başlatıldı.8 Öncelikle bir yol haritası çıkarıldı. Buna göre, ibadetin Türkçeleşmesi kapsamında çalışmalar üç noktada toplandı. Bu sürecin ilk adımı, a. Tekbir, ezan, kamet ve salânın Türkçeleştirilmesi, b. Hutbenin Türkçe okutulması, c. Namazın Türkçe Kur’an’la kıldırılması” ola-rak düşünüldü.9

Bu çalışmaların sistemleştirilerek olgunlaşması için biz-zat Millî Eğitim Bakanlığı’nın idaresinde10 23 Ocak 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan 9 meşhur hafız11 ezanın nasıl Türkçeye çevrileceği üzerinde çalışmaya başladılar. Bunun sonucunda bir metin ortaya çıkaran Hafızlar, “Al-lah Büyüktür” ile “Tanrı Uludur” arasında ihtilafa düştü-ler ve konuyu Mustafa Kemal’e aksettirdiler. Her iki tarafı dinleyen Mustafa Kemal, “Tanrı Uludur” çevirini beğenince kurulda, Arapça ezanın aşağıdaki gibi bir Türkçe çevirisi yapıldı.12

7 OsmanErgin,Türkiye Maarif Tarihi,(İstanbul:1977),1-2/2208 Tarih IV,(İstanbul:DevletMatbaası:1934),2429 OsmanErgin,Türkiye Maarif Tarihi,5/193910 SadiBorak,Atatürk ve Din,(İstanbul:KırmızıBeyazYay.,2004),12411 Beşiktaşlı Rıza, Süleymaniye CamiiMüezzini Hafız Kemal, Hafız Sadettin (Kaynak),

HafızBurhan,HafızFahri,HafızNuri,HafızYaşar(Okur),HafızZekiveHafızAliRıza(Sağman)’danoluşurdu.Ayhan-Uzun,Ezan,39.

12 HafızYaşarOkur,Atatürk’le On Beş Yıl,DiniHatıralar,(İstanbul:SabahYay.,1962),13-14.

Ezanın Türkçe Okunması88

“Tanrı Uludur; Şüphesiz bilirim, bildiririm: Tanrı’dan başka yoktur tapacak, Şüphesiz bilirim, bildiririm Tanrı’nın elçisidir Muhammed Haydin namaza, haydin felaha Namaz uykudan hayırlıdır. (Sadece sabah namazlarında) Tanrı Uludur Tanrı’dan başka yoktur tapacak”

24 Ocak’tan itibaren İstanbul camilerinde Türkçe Ku-ran okunmaya başlandı. 27 Ocak’ta Süleymaniye’de 29 Ocak’ta sekiz hafız bir araya gelerek Sultanahmet Camii’n-de Türkçe Kuran okudular. Bu arada İstanbul ve Anado-lu’nun muhtelif şehirlerinde farklı şekillerde ezanın Türkçe okunduğu haberleri duyulmaya başlandı13.

İlk Türkçe ezan 30 Ocak 1932’de Fatih Camii’nde ikin-di namazında Hafız Rıfat tarafından okundu14. Türkçe iba-det anlamında en önemli etkinlik 3 Şubat 1932’de Kadir Gecesi’nde Ayasofya Camii’nde gerçekleştirildi. Radyo-dan da yayınlanan gecede tekbir, Kuran ve ezan Türkçe okundu. Ramazan ayının son cuma günü Süleymaniye Ca-mii’nde Hafız Saadettin Kaynak ilk Türkçe hutbeyi okudu. Ayet ve dualarda Türkçe okundu. Oldukça kalabalık olan camide Türkçe hutbeye ciddi bir itiraz gelmedi15. Bundan sonra Anadolu’nun farklı bölgelerinde de ezanlar Türkçe okunmaya başlandı. 13 Ayhan-Uzun,Ezan,39.14 Dikici,Türkçeİbadet,83.Bumetin“AllahBüyüktür!AllahBüyüktür!”şeklindebaşlıyordu.

DücaneCundioğlu,Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi,(İstanbul:KitapeviYay.,İstanbul1998),88;Gez,ilkTürkçeezanın29Ocak1932’deKuşadası’ndaHafızSadıkBeytarafın-danokunduderkenBaşakOcakGez,“İbadetDilininTürkçeleştirilmesiAşamalarındanBiri:TürkçeEzanveUygulamaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi,7/6-7,(1996),160;Armağan’daFatihCamiindeikindinamazındafakat29Ocak’taokunduder.MustafaArmağan,Türkçe Ezan ve Menderes,(İstanbul:TimaşYay.,2010),47.

15 Ergin,Maarif,5/1945-1946.

Şerif Demir 89

Yurdun birçok bölgesinde farklı dillerde ve şekillerde bir ezan okunması söz konusuydu. Yurt sathında Ezanın Türk-çe okunması için 18 Temmuz 1932’de Diyanet İşleri Baş-kanlığı 636 sayılı tamimi yayınlayarak müftülüklere gön-derdi. Bu tamimle artık ezanın kesin olarak Türkçe olarak okunması isteniyor, farklı dillerde okunmasını yasaklıyordu. Bu tamimin uygulanmasında yaşanan zorluklar karşısında Diyanet, Müftülüklere Türkçe ezan okumayanın mutlaka cezalandırılacağı uyarısını yaptı16. Böylece dini kurum ve ibadethanelerde ezanın Türkçe okunması konusunda daha fazla bir hassasiyet sağlandı. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 6 Mart 1933’te Müftülüklere gönderdiği tamimde, Türkçe ezanın okunduğu bir zamanda minarelerde Arapça salat ve selam okumanın da doğru olmayacağı belirtildi17.

Türkçe ezana geçiş sürecinde ve bu ezan uygulaması-nın yaygınlaştırılmasında, kanuni bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmadı. Türkçe ezan sadece Diyanet’in yayınladığı bir tamime göre uygulanıyordu. Türkçe ezan hakkında, huku-ki bakımdan yeni bir kanuna gerek duyulmadan böyle bir yol izlenmesini devletin dini konulara müdahale ederek laik düzenin zarar göreceği şeklinde düşünüldü18. Konunun ta-kibi ve uygulaması tamamen Diyanet İşleri Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlüğünün uhdesine bırakıldı.

2. Türkçe Ezana Tepki: Bursa Olayı

Türkçe ezan uygulanmasının yurt sathına yaygınlaştı-rılmasına halk olumlu yaklaşmadı. Bu yasağa yönelik belir-gin bir rahatsızlık vardı. Bu uygulamaya açıkça muhalefet eden ve zaman zaman Arapça ezan okuyanlar çıktı. Bu 16 Armağan,Türkçe Ezan,15.17 Ergin,Maarif,5/1942.18 CelalBayar,Başvekilim Adnan Menderes,(İstanbul:Tercümanyay.,1986),111;Ak-

gün, Türkçe Ezan,112.

Ezanın Türkçe Okunması90

şekilde karşı çıkanlar ve Arapça ezan okumakta ısrar eden-lere çeşitli cezalar verilmeye başlandı. Bu cezalandırmalar TCK 526’ıncı maddesine göre yapılıyordu. Kanunda açıkça “Arapça Ezan okumak” diye bir hüküm bulunmadığından, suçlama ikinci fıkrasındaki “Şapka Kanunu”’na veya “Türk Harflerinin Kullanılmasına Dair Kanun”a muhalefet etmek-ten veriliyordu. Böylece faile göre, üç aya kadar hapis veya 10 liradan 200 liraya kadar para cezası verilebiliyordu19.

Ezanın Türkçe okunup okunmadığı sıkı bir şekilde ta-kip edildi. Özellikle şehir merkezlerinde ve jandarmanın ulaşabileceği kırsalda Türkçe ezan özenle okutuldu. Eza-nın Türkçe okunmasına yönelik açıkça ilk tepki 1 Şubat 1933’te Bursa’da meydana geldi. Ulucami müezzini Türk-çe ezanı okumak istemediğinden göreve gelmedi. Müezzin yerine ezanı Topal Halil isimli halktan birisi Arapça okudu. Cemaat içerisinde bir sivil polisin müdahalesi cemaatin kız-gınlığının iyice artmasına sebep oldu. Cami cemaati “Biz Türkçe Ezan istemiyoruz”, “Arapça ezan istiyoruz” slogan-ları ve tekbir sesleriyle yürüyüşe geçti. Evkaf Müdürünün araya girerek emrin yukarıdan geldiğini kendisinin bir şey yapamayacağını bildirmesi eylemcilerin iyice artmasına yol açtı. Eylemciler Bursa Vali’sinin gelerek bir açıklama yapma-sını beklerken, olay yerine sevk edilen polis, kalabalığı da-ğıtarak birçok kişiyi gözaltına aldı. Bursa Sulh Mahkemesi hâkimi tutuklanan kişileri serbest bırakınca, Hâkim görevden uzaklaştırılarak serbest bırakılanlar tekrar tutuklandılar20.

Bursa’da yaşanan bu olayları haber alan Mustafa Ke-mal, İzmir gezisini yarıda keserek Bursa’ya geldi. Musta-fa Kemal, “Meselenin esas mahiyetinin dinle değil, dille ilgili olduğunu söyledi”. Tutuklanan kişiler Çorum Ceza 19 Öymen,Değişim,486.20 Dikici,Türkçe İbadet,85.

Şerif Demir 91

Mahkemesi’nde yargılandıktan sonra ağır hapis ve sürgün cezasına çarptırıldılar. Bu olay üzerine Diyanet İşleri Baş-kanlığı devreye girerek Müftülüklere gönderdiği 4 Şubat 1933 tarihli yazıyla ezanın mutlaka Türkçe okunmasını aksi takdirde sert bir şekilde cezalandırmalar yapılacağını bildir-di21. Bursa olayı, Arapça ezan okumakta ısrar edenlere kar-şı sert bir şekilde karşılık verileceğinin somut bir örneğiydi.

3. Türkçe Ezan Hakkında Hukuki Düzenleme

1941 yılına kadar Türkçe ezana muhalefet edenlere verilen cezalar belirli bir kurala bağlı ve aynı düzen içinde gerçekleşmedi. Uygulamanın yasal zeminin olmaması, sa-nıklara mahkemeden mahkemeye farklı cezaların verilme-sine hatta bazen hiçbir yasal işlem yapılmamasına sebep oluyordu. Verilen cezalar arasındaki bu farklılık nedeniyle bu dönemlerde ceza alan bazı vatandaşlar bu durumun düzeltilmesi için Yargıtay’a başvurdular. Yargıtay Türkçe ezana yönelik verilen cezalar hakkında, “bu vicdani emir-dir, bunun üzerinden Diyanet işlerinin emrini esas tutarak hüküm vermek varit görülemez” diyerek bütün cezaları kaldırdı. Yargıtay’ın yorumu cezalandırmaların tamamen “hukuk zorlanarak başka bir kanunun uygulanmasının”22, bir kanuni boşluğun olduğunu gösteriyordu. Hükümet iç ve dışta önemli gelişmelerin olduğu böyle bir dönemde23 bu duruma son vermek için harekete geçti.

Başbakan Refik Saydam’ın meclise sevk ettiği TCK 526. Maddesine eklenen “Arapça ezan ve kamet okuyan-lar” hükmü eklendi. Bu değişikliğin gerekçesinde, Arapça 21 Ayhan-Uzun,Ezan,40;Dikici,Türkçe İbadet,87.22 HasanPulur,“ArapçaEzanTürkçeEzan…”,Milliyet,02Aralık2004,3.23 EzankonusununmeclisegetirildiğigünlerdeHitlerinnamağlupordularıBalkanlarda

işgalitamamladıktansonraTürkiye’ninsınırlarınadayanmıştı.Türkiye’ninçokgüçlübirAlman tehdidialtındaykenMeclis’teArapçakonusugörüşülüyordu.RıfkıSalimBurçak,On Yılın Anıları (1950-1960),(İstanbul:NurolMatb.,1998),56.

Ezanın Türkçe Okunması92

ezan okuma yasağının Diyanet İşleri Başkanlığı’nın imam ve müezzinlere yönelik aldığı tedbirlere göre cezalandırıldığı-nı, bu emre göre Diyanet İşleri personeli haricindekiler ceza verilemeyecektir. Temyiz mahkemesinin Diyanet personeli dışındakilere Diyanet’in yayınladığı yasaklara göre cezalan-dırılamayacağına yönelik verdiği karar düşünülerek, “Arapça kamet ve ezan okumanın kanundaki sureti mahsusada ce-zalandırılmasına lüzum hasıl olmuştur. Arapça lisanının eski zihniyete eski ananelere bağlayan tesirinden halkı kurtar-mak için 526’ncı maddeye bir fıkra-i mahsusa ilave edilerek Arapça ezan ve kamet okuyanlar hakkında yedi günden üç aya kadar hafif hapisle birlikte 25 liradan 200 liraya kadar hafif para cezası vazedilmiştir” denilmekteydi24.

Yasa değişikliğinin görüşmeleri 23 Mayıs 1941’de baş-landı. Bursa Mv. Nevzad Ayas, ekleme yapılan “Arapça ezan ve kamet okuyanlar” kısmının “kamet ve ezanı Türkçe okumayanlar” şeklinde değiştirilmesini istedi. Ayas’a göre, bu değişikliğin laiklik ve milliyetçilik gereği olabileceğini fa-kat laiklik açısından böyle bir hükmün doğru olmayacağı için milliyetçilik bakımından bakmak gerektiğini iddia etti. Kocaeli Mv. Salah Yargı, Ayas’a karşı çıkarak, bu konunun asıl amacının ezanın Arapça okunmasını engellemek oldu-ğu ve Arapça dışında okunması yönünde bir durumun söz konusu olmadığını ifade etti. Antalya Mv. Rasih Kaplan, konunun nazik ve hassas olduğunu Türkçe ezan mesele-sinin halk arasında çözüldüğünü, vatandaşlar arasında bir huzursuzluğa yol açmamak için böyle bir hukuki düzenle-meye ihtiyaç olmadığını iddia etti. Rasih Kaplan’ı eleştiren Çanakkale Mv. Ziya Gevher Etili’nin müdahalesiyle konu fazla detaylandırılmadan görüşmeler tamamlandı. Rasih Kaplan’ın kanun teklifinden “Arapça ezan okuyanlar” kısmı

24 TBMM,Zabıt Ceridesi,İ.55,(23Mayıs1941),18/2

Şerif Demir 93

düzeltilsin talebi Mecliste reddedildi25. Böylece kanun tekli-finin meclis görüşmeleri tamamlandı.

Ezanın Arapça okunmasını yasaklayan kanun teklifi, 2 Haziran 1941 yılında Meclis gündemine tekrar geldi. Türk Ceza Kanunu’nun 526. Maddesinin 2. Fıkrasına 4055 sayı-lı kanunla, “veya Arapça ezan ve kamet okuyanlar üç aya kadar hafif hapis veya on liradan iki yüz liraya kadar hafif para cezası ile cezalandırılırlar” hükmü ilave edildi26. Böy-lece ezan yasağının hukuki dayanağı tamamlanarak yasak kanuni bir çerçeve içerisine dahil edilmiş oldu.

4. Demokrat Parti Döneminde Ezan tartışmaları

Uygulama başlangıçta din adamlarına yönelik olarak başlasa da zamanla uygulamanın genişletilmesi rahatsızlığı iyice derinleştirdi. Yurdun birçok bölgesinde sivil itaatsizlik eylemleri gerçekleştirilerek Türkçe ezan uygulaması delin-meye çalışıldı. Örneğin Arapça ezan, ceza ehliyeti olma-yan akli dengesi bozuk olanlar veya çocuklara okutarak cezadan kurtulma yoluna gidiliyordu. Bazı insanlarda sırf Arapça ezan okumak için deli raporu alıyorlardı. Ülkedeki siyasi havada meydana gelen değişim, halkın Türkçe ezan uygulamasına gösterdiği tepkiyi çeşitli şekillerde gösterme-sinin önünü açtı. Örneğin halk stadyumlarda, Meclis genel kurulunda Arapça ezan okuyarak siyasilere seslerini duyur-maya çalıştılar27. Siirt’te, İzmir’de Urfa’da ve yurdun birçok bölgesinde insanlar, cezalandırılacağını bilerek Arapça ezan okumakta ısrar ediyorlardı.

25 TBMM,Zabıt Ceridesi,İ.55,(23Mayıs1941),18/142-144.26 TBMM,Zabıt Ceridesi,İ.61,(02Haziran1941),19/6;“TürkCezaKanununBazıMad-

delerininDeğiştirenKanun”,Resmî Gazete,6Haziran1941,1126.27 Armağan,Türkçe Ezan,42-43;Ayhan-Uzun,Ezan,41.

Ezanın Türkçe Okunması94

DP, muhalefette kaldığı yıllarda halkın nabzını çok iyi tutmuştu. Halkın, sürekli ezanın asli şekliyle okunmama-sından duyduğu rahatsızlığı ileri sürmesi, DP’yi bu konuda öncelikli bir tavır almaya itti. 14 Mayıs 1950 seçimlerini ka-zanarak iktidara gelen DP, hükümet programını okuyarak iktidarı teslim aldığı ilk günlerden başlayarak, Türkçe ezan konusu tekrar tartışılmaya başlandı. Özellikle Başbakan Adnan Menderes konuyu sıklıkla gündeme getirerek hızla yasağın kaldırılmasını savunuyordu.

Başbakan Menderes, “Ezanın Türkçe okunmasına mu-kabil cami içinde bütün ibadet ve duaların din dilinde ol-ması garip bir tezat teşkil eder gibi görünür. Aradan bunca yıllar geçtikten ve vaktiyle zaruri görülen tedbire artık ihti-yaç kalmadıktan sonra bunda ısrar bu sefer vicdan hürriye-tine karşı bir taassup teşkil eder. Şimdi meselenin laiklik ve vicdan hürriyeti bakımından halline sıra gelmiştir” dedi28.

Başbakan Menderes’le birlikte Arapça ezan konusu gündemde yoğun olarak tartışılmaya başlandı. CHP sözcü-lerinin cılız bir sesle DP’yi Atatürk inkılaplarını baltalamakla suçladıkları bir zamanda kamuoyu da DP’nin arkasındaydı. Ezan konusunun Atatürk inkılaplarıyla bir ilgisi olmadığını iddia eden DP’liler göre, Atatürk ezanın Türkçe okunma-sını bir tercih olarak ortaya koyduğunu fakat hiçbir zaman kanunlaştırmayı düşünmediğini, çünkü Atatürk’ün Türkçe ezanın halk tarafından benimsenip benimsenmediğine ba-karak nihai kararı halkın vermesini istemişti dediler. Eza-nın yasaklayanın Atatürk değil İnönü olduğunu vurgulayan DP’liler, artık milletin çoğunluğunun tercihi Arapça ezan olduğu için gereğini yapmak istediklerini söylüyorlardı29.

28 Zafer,5Haziran1950;R.Burçak,On Yıl,56-57;AliNaciKaracan,“ArapçaEzanMese-lesi”,Milliyet,6Haziran1950,1.

29 “ArapçaEzanİçinDemokratPartininCevabı”,Milliyet,10Haziran1950,5

Şerif Demir 95

DP ezanın asli şekline dönüşmesi için hukuki süreci başlattı. Ezan hakkında ki kanun tasarısının görüşüleceği Bakanlar Kurulu toplantısına Cumhurbaşkanı Celal Ba-yar’da katıldı. Atatürk ilkeleri ve devrimler hakkındaki has-sasiyetiyle bilinen Bayar, kabine üyelerine; “-Arkadaşlar; kararımızla Atatürk’ün ruhu muazzep olmaz mı?” sorusunu ortaya attı. Kabinenin genelinde tasarıya olumlu bir yak-laşım vardı. Bu özgüvenle Sağlık Bakanı Nihat Reşat Bey, “Büyük zaferimiz üzerine Atatürk’ün ruhu o kadarcık kusu-ru bize bağışlar efendim!” dedi30.

Bakanlar Kurulu’ndan sonra 13 Haziran’da DP Meclis Grubu, Arapça ezan konusunu gündemine aldı. Grupta ilk sözü alan Başbakan Menderes, ezanın Türkçe okunmasının Anayasa ve laikliğe aykırı olduğunu söyledikten sonra DP grubundan meselenin bir an önce sonuçlandırılmasını iste-di. Menderes’ten sonra söz alan milletvekillerinin tamamı ezan yasağını kaldıran bir düzenlemenin lehinde konuştu-lar. DP grubunda Arapça ezan ve kamet okumayı yasak-layan kanunun kaldırılması alkışlarla kabul edildi31. Tasarı Genel Kurula gelmeden evvel CHP Meclis Grubunda da görüşüldü. DP’nin bu çalışmaları Halk Partisini son dere-ce güç bir durumda bırakmıştı32. Çünkü CHP içerisinde bir grup tasarıya şiddetle karşı olup açıktan açığa “karşı tavır” alınmasını isterken diğer grup “bu konu hassas konudur. Biz karşı çıkmayalım” diyorlardı. Genel Başkan İnönü’de bu tasarıya karşı çıkılmasını savunuyordu. CHP grup top-lantısında ikinci görüş baskın çıktı ve CHP grubu tasarıya karşı çıkmama eğiliminde olduğunu gösterdi. Böylece CHP grubu Arapça ezan hakkında hazırlanan tasarıya muhalif olmayacağının kararını aldı. 30 NadirNadi,Perde Aralığından,(İstanbul:CumhuriyetYay.,1964),280-28131 Milliyet,14Haziran1960,1;MustafaAlbayrak,Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti

(1946-1960),(Ankara:PhoenizYay.,2004),196.32 İsmetBozdağ,Menderes… Menderes…,(İstanbul:EmreYay.,1997),98.

Ezanın Türkçe Okunması96

5. Meclis Görüşmeleri

Ezanın asli şekline uygun okunması hakkındaki ka-nun teklifleri, 16 Haziran’da Meclise getirildiler. Bakanlar Kurulu’nun Meclise gönderdiği kanun teklifinin gerekçesin-de, ezana yönelik hukuki bir düzenlemenin Anayasa’nın laiklik hükmüne aykırı olduğunu, yasaklamanın yapıldığı zamandan bu zamana kadar toplumda büyük bir değişim meydana geldiğini, mevcut kanunun sadece ezanın Arap-ça okunmasını yasakladığını fakat farklı diğer dillerde oku-manın serbest olduğu gibi garip bir hukuki durum olduğu belirtiliyordu. Teklife göre, “Müslüman Türklere sebepsiz yere manevi huzursuzluk veren böyle bir yasağın demok-rasi ile idare olunan bir devlet nizamı içinde” olamayacağı vurgulanmıştı. DP Kayseri Milletvekili İsmail Berkok ve 13 milletvekilinin verdiği kanun teklifinin gerekçesinde, Ana-yasanın laiklik ilkesine vurgu yapıldıktan sonra “Müslüman Türk vatandaşların ısrarlı ve haklı isteklerine istinaden ezan ve kametin tercüme halinde” ilgili maddenin kaldırılması isteniyordu. Tokat Mv. Ahmet Gürkan’ın hazırladığı kanun teklifinin gerekçesinde, devletin laiklik esasına vurgu yapı-lıp, “Sabık iktidarın laikliği din aleyhinde tefsir etmesi sure-tiyle” hata ettiğini, “ilmi bir şekilde Türkçeye tercüme dahi edilmeyen ezan ve kametin” aslına uygun şekilde okunma-sı isteniyordu. Üç teklif Adalet Komisyonunda birleştirilerek incelenmesine karar verdi. Komisyon tasarının ivedilikle aynı gün gündeme alınması için Genel Kurula sevk etti33.

Genel Kurul’da ilk sözü alan Başbakan Menderes, Mec-lis’ten müzakerelerin hızla tamamlanmasını talep etti. DP grubundan Mustafa Zeren, kanun teklifi hakkında söz iste-yen konuşmacılara iki lehte sonra iki aleyhte şeklinde bir sırayla söz verilmesini istedi. Tüzüğe uygun bu talep kabul 33 TBMM,Tutanak Dergisi,D.9,B.9,(16Haziran1950),1/1-3.

Şerif Demir 97

edildi. DP’liler kanun teklifinin lehinde söz alırken, CHP’li-ler teklifin aleyhinde söz talep etmediler. CHP adına konu-şan Trabzon Mv. Cemal Reşit Eyüpoğlu, kanun teklifi “hak-kında” söz istedi. Eyüpoğlu, “Türkçe Ezan, Arapça Ezan mevzuu üzerinde bir politika münakaşası açmaya taraftar değiliz. Milli şuurun bu konuyu, kendiliğinden halledece-ğine güvenerek ezan meselesinin ceza konusu olmaktan çıkarılmasına aleyhtar olmayacağız” dedi. CHP temsilcisinin bu sözleri CHP’liler gibi DP’li vekillerden de alkış aldı. Seyhan Mv. Sinan Tekelioğlu, “Arkadaşlar; şayet Atatürk sağ olsaydı hiç şüphe yok ki, o da bu büyük Meclisin düşündüğü gibi düşünecek, o da elimizdeki Allah Kanunu’nun Türkçe ile ter-cümesine imkân olmadığını, din ulemalarının vermiş olduğu karara göre, anlayacak ve ezanı din diliyle okutacaktı” dedi34. Kanun teklifinin Meclis genel kurulundaki görüşmelerinde hiç-bir vekil tasarının aleyhinde konuşmadı.

Meclis görüşmeleri tamamlandıktan sonra oylamaya geçildi. Yasa teklifinin oylamasında DP’liler gibi CHP’liler de yasanın lehinde oy kullandılar35. Ezan hakkında kanu-nun oylamasına CHP’den İsmet İnönü, Cemal Reşit Eyü-boğlu, Cevdet Kerim İncedayı, Yusuf Ziya Ortaç ve Hasan Reşit Tankut katılmadılar36. Böylece Mecliste TCK’nın 526. Maddesini değiştiren kanun teklifi kabul edildi37. Meclis-ten geçen kanun aynı gün onay için Cumhurbaşkanlığı makamına gönderildi. Bayar’ın hala kanun hakkında çe-şitli tereddütlerinin olması üzerine Menderes, kanunun ya-nına kendi istifa dilekçesini de bıraktı. Menderes böylece 34 TBMM,Tutanak Dergisi,D.9,B.9,(16Haziran1950),1/182-183.35 Burçak,On Yıl,57;CHPgruptoplantısındakiikirciklitavrarağmenMeclis’teöylebir

havaortayaçıktıkiBarutçu’yagöre,“İnönü’nüntelkinleriparaetmemiştir.AzkalsaekseriyetTürkçeezanokumanınbirhataolduğunuitirafakadar”gideceklerdi.FaikAhmetBarutçu,Siyasi Hatıralar,Ankara:21.YüzyılYay.,2001),2/1019.

36 Albayrak, Demokrat Parti,197.37 TBMM,Tutanak Dergisi,D.9,B.9,(16Haziran1950),1/186.

Ezanın Türkçe Okunması98

Cumhurbaşkanlığı makamından her iki belgeden birisini yani ya Mecliste kabul edilen Ezan hakkındaki kanunun ya da başbakanlık görevinden istifasının onaylanmasını talep ediyordu. İlk günden bir hükümet krizi yaşamak istemeyen Bayar, ezan hakkındaki kanunu onayladı38. Böylece 17 Ha-ziran’da yayınlanan Resmî Gazeteyle39 Arapça ezan okuma yasağın kaldırılması Ramazan ayına yetiştirilmiş oldu. Aynı gün Başbakanlık’tan vilayetlere gönderilen tebliğle kanunun uygulanması için gereğinin yapılması istendi40.

Ezanın okunma biçimin serbest bırakılması üzerine Di-yanet İşleri Başkanlığı 23 Haziran 1960’de Müftülüklere bir yazı gönderdi. Diyanet İşleri başkanı A. Hamdi Akseki imzalı yazıda, “Ezan ve Kametin sadece bir ilan değil, namaz va-kitlerinde ve Peygamber tarafından takrir edilmiş olan hususi lafızlarla ve namaz vakitlerinin girdiğini bildiren bir ilam ve ilan olduğu ilmi ve dini bir hakikattir, Kitap ve Sünnetle sa-bittir” diyordu. Yazının devamında ezanın dini lisanla okun-ması için gerekli hazırlık ve tedbirlerin alınması isteniyordu.41

6. Tepkiler

Herkes ezan hakkında yapılan bu hukuki düzenlemeye Bayar’ın nasıl bir tepki vereceğini merak ediyordu. Çünkü bu konuda Menderes’in tavrı ve yaklaşımı son derece açık-tı. Menderes’in laiklik tanımı ve anlayışına göre ezanın asli şekline çevrilmesi son derece yerinde bir hareketti42. Ezanın

38 MehmetAliBirand-CanDündar-BülentÇaplı,Demirkırat Bir Demokrasinin Doğuşu,(İstanbul:DoğanKitapçılık,1999),73-74.

39 “TürkCezaKanunun526’ncıMaddesininDeğiştirilmesiHakkındaKanun”,Resmî Ga-zete,7535,(17Haziran1950),18633.

40 Milliyet,17Haziran1950,5.41 Ayhan-Uzun,Ezan,40.42 HattaMenderesbiradımdahaileriyegeçerekhaftanınüçgünündedevletradyola-

rındaKur’anyayınıyapılmasınısağladı.Albayrak,DemokratParti,194-198.Bayar’ınbukonudaşiddetliitirazlarınarağmenMenderesyayınındevametmesiniistedi.Sa-metAğaoğlu’nu arayanBayar, devlet radyosunun “camiye çevrildiğini” söyleyerek

Şerif Demir 99

Arapça okunması konusunda Bayar, “Ben, böyle bir yasa-nın, Demokrat Parti’nin ilk icraatı olarak ortaya konulma-sını hoş karşılamadım. Bu yasaya karşı değildim ama beni memnun eden bir yasa da değildi; nasıl söyleyeyim, biraz da buruldum!” dedi. Bayar böyle bir kanun çıkarılması kar-şısında, “çok kızdı, kızardı, istifayı bile düşündü”43 fakat so-nunda kabul etti.

Bayar, ezanın Arapça okunmasına yönelik olarak bu kanunun zamanlamasına itiraz etmekteydi. Atatürkçülüğü şüphe getirmeyen Bayar’a göre, Atatürk kesin olarak karar verdiği bir konuyu başarıya ulaştırana kadar peşini bırak-mazdı. Fakat Atatürk, bazı düşünceleri üzerinde çalışmak için gözlemler ve deneyler yapardı. Örneğin, Dil-tarih ve ezanın Türkçeleşmesi uygulamaları tecrübe kazanmak ve toplumu gözlemlemek için başlanmıştı. Atatürk, “daha 1935-1936’larda, İslâm dinine getirmek istediği reformla, laik devlet fikrini zihninde bağdaştıramadığı için, işi bu nok-tada bırakmış daha ileriye götürmemiştir”. Bayar’a göre DP, laik ve demokratik devlet yapısına uymayan bu uygulama-yı kaldırmakta44, Atatürk ilkelerinden bir sapma gerçekleş-tirmedi. DP içerisinde bu kanuna muhalif olan başkaları da vardı. Fakat kimse Başbakan Menderes’e bu konuda ki açık ve net tavrına doğrudan karşı çıkamadı45.

kendisiniazarladı.BudurumüzerineAğaoğlu,BaşbakanMenderes’eistifasınısundu.Onun istifasını kabul etmeyenMenderes, Bayar’ın makamına giderek hükümetinistifasını sundu.Menderes,dünyanınçeşitliülkelerindenörneklervererek, laikbirsistemesahipolanülkelerdedahikilisedenyayınyapıldığını,radyodanMevlityayınıyapılmasınınnormalolduğunusöyledi.Bayar’ınısrarıdurumudeğiştirmedi.Ağaoğ-lu’na “vekâleten” görevi bırakanMenderes,Ankara’danayrıldı. Bu kriz, ancakBa-yar’ınKoraltanveKöprülü’yüdevreyesokmasıylasonlandırıldıve“böyleceDemokratParti’ninilkhükümetbunalımı”atlatıldı.İ.Bozdağ,Menderes,106-108.

43 CihadBaban,Politika Galerisi, Bir Devrin Hükümranları,(İstanbul:DoğanKitapçılık,Nisan2009),49;Bozdağ,Menderes,98.

44 İsmetBozdağ,Celal Bayar,(İstanbul:TercümanYay.,1986),109.45 ÖrneğinMeclis Başkanı Refik Koraltan’da bu kanunu yersiz buluyordu. İ. Bozdağ,

Ezanın Türkçe Okunması100

Meclisin aldığı bu kararla Türkçe ezan uygulamasına son verilmesinde halkın büyük bir kısmı memnun oldu. Fa-kat bazı aydınlar ve askerler ısrarla Atatürk devrimlerinden bir sapma ve laiklik uygulamasının yozlaşması olarak de-ğerlendirmeye devam ettiler.

7. 1960’tan Günümüze Türkçe Ezan Tartışmaları

27 Mayıs Askeri müdahalesi sonrasında Türkçe ezan konusunun tekrar gündeme geldiği anlaşılmaktadır. Özel-likle Cemal Gürsel Türkçe ezan uygulamasına mutlaka geri dönülmesi gerektiğini iddia ediyordu. Yüksek İslâm Ens-titüsü’nü ziyaret eden Gürsel, “Türk, kendi dinini kendi dili ile ifade edemezse, asla bir din sahibi olduğunu iddia edemez” dedi. Gürsel sözlerine, “Biz dini, milli bir hüviyet-le kavramak mecburiyetindeyiz. Ezanın, Kuran’ın Türkçe okunamaz denişi gibi sakat, köksüz ve esassız fikirlere itibar etmemeliyiz” diye devam etti.46

DP döneminde laiklikten sapmanın ezanın Arapça okunmasıyla başladığını sıklıkla dillendiren askerlerden, kamuoyunda Türkçe ezana dönüleceğine yönelik bir güçlü beklenti oluştu. Hatta yurdun bazı bölgelerinde hiçbir kural ve emre bağlı olmadan bazı müezzinlerin Türkçe ezan oku-duğu görülmeye başlandı. Ülkede ikilik çıktı. Ezan Türkçe mi okunmalı yoksa aynı şekilde devam mı etmeliydi. Konu MBK gündemine geldi. MBK üyesi Mustafa Kaplan, “eza-nın bazı idarecilerin zorlamasıyla Türkçe okunmaya başla-dığını, bunun vicdanlara baskı olacağı” için ezan ve Kuran ayetlerinin Arapça okunmaya devam etmesi gerektiğini savunuyordu. MBK’de yapılan görüşmeler neticesinde, oy

Menderes,99.46 “Gürsel,TürkçeKur’anİstiyor”,Milliyet,06Ekim1960.

Şerif Demir 101

çokluğuyla mevcut düzenin devam etmesine karar verildi47. Milli Birlik Komitesi, bir bildiri yayınlayarak kesinlikle Türk-çe ezana dönmek gibi bir niyetlerinin olmadığını açıkladı.

Türkçe ezan konusu uzun bir süre unutuldu. Arapça okunan ezana yönelik güçlü bir itiraz ve eski sisteme dön-me ihtimali 28 Şubat sürecinde bir kez daha ortaya çıktı. Türkçe ezan uygulamasına geri dönülmesi için Cemal Ku-tay gibi aydınlar çaba gösterdiler48. Fakat dönem içerisinde birçok yeni tedbirler ve uygulamalara rağmen Türkçe eza-na dönüş yönünde bir tasarruf gerçekleştirilmedi.

47 SamiKüçük, Rumeli’den 27 Mayıs’a,(İstanbul:MikadoYay.,2008),110-111.48 Cemal Kutay,Atatürk’ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet, (İstanbul:

AksoyYay.,1998).

Ezanın Türkçe Okunması102

Sonuç

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde başlayan dinde reform ve Türkçe ibadet konulu tartışmalar Cumhuriyet’in ilanını müteakip tekrar gündeme geldi. Özellikle Türkçe’nin geliştirilmesi adına Türkçe ibadet sıklıkla konuşulan ve mü-zakere edilen bir konu oldu. Türkçe ibadet, bir yandan Türkçe’nin geliştirilmesi diğer taraftan asırlardır toplum ve devlet üzerinde dinin ve Arapçanın etkisini azaltmak için düşünülüyordu.

Türkçe İbadet için ilk adım olarak görülen Türkçe ezana geçiş için aydınlar ve devlet erkanı arasında çeşitli müzakereler yapıldı. Bu konuda ilk idari tasarruf Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 18 Temmuz 1932’de Müftülüklere bir yazı göndererek artık din adamlarının sadece Türkçe ezan okumasını istemesiyle gerçekleştirildi. Diyanet’in sadece din adamlarına yönelik bu yazısı üzerinden ülke genelinde zorunlu Türkçe ezan uygulaması başlatılmış oluyordu.

Ülke genelinde Türkçe uygulamasına yönelik ciddi ve organize bir tepki hareketi meydana gelmedi. Yalnızca Bur-sa’da sınırlı bir çerçevede yaşanan münferit bir olay oldu. Olay Bursa Ulucami’nde halktan bir kişinin yasağa rağmen Arapça ezan okumasına sivil polislerin müdahalesiyle baş-ladı. Olayların tırmanması ve Türkçe ezan uygulamasına yönelik toplu bir halk protestosuna dönüştü. Güvenlik güç-lerinin müdahalesiyle protesto eylemi bastırıldı. Eyleme ka-tılanlar Çorum’da yargılanarak çeşitli cezalara çarptırıldılar.

Türkçe ezan uygulamasına yönelik doğrudan ilk ka-nun 1941’de çıkarıldı. Hukuki alandaki bu boşluğun yasa-ğın uygulanmasında zafiyetler getirmesi üzerine hükümet, Ceza Kanununa eklediği bir ifadeyle Arapça ezan okuyan-lara para ve hapis cezası vermeye başladı. Hükümetin bu

Şerif Demir 103

kararlı tutum ve davranışına rağmen halk, farklı yollarla Arapça ezan okumaya devam etti. Halk, kırsal bölgelerde güvenlik kuvvetlerinin bulunmamasını, şehir merkezlerinde ceza ehliyeti olmayan deli ve çocuklara ezan okutarak ya-sağı aşmaya çalıştı. Çok partili hayata geçişle birlikte halk, DP’den bu yasağın kaldırılmasına yönelik yoğun taleplerde bulundu. DP bu ısrarlı talebe fazla duyarsız kalamadı.

14 Mayıs 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti’nin ilk icraatı Türkçe ezan uygulamasını terk etmek oldu. Mu-halefetteki CHP’nin de desteğiyle yasak kolay bir şekilde kaldırıldı. Siyasal hayattaki bu DP ve CHP ortaklığı sosyal ve toplumsal hayata da olumlu yansıdı. 27 Mayıs sonrası dönemde DP’yi Arapça ezana geçişle laiklik ilkesinden ay-rıldığını iddia eden Milli Birlikçi askerlerde Arapça ezan uy-gulamasının devamına karar verdiler. 28 Şubat sürecinde Türkçe ezan bir kez daha gündeme getirilmişse de bir daha öyle bir uygulamaya geri dönülme durumu söz konusu ol-madı.

Kaynakça

Akgün, Seçil. “Türkçe Ezan”, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XIII/24, (1980), S. 105-113

Albayrak, Mustafa. Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: Phoeniz Yay., 2004.

Armağan, Mustafa. Türkçe Ezan Ve Menderes, İstanbul: Ti-maş Yay., 2010

Ayhan Halis- Uzun Mustafa, “Ezanın Türkçeleştirilmesi”, Tür-kiye Diyanet vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XII, S. 38-42

Baban, Cihad. Politika Galerisi, Bir Devrin Hükümranları, (İstanbul: Timaş Yayınları, Nisan 2000.

Barutçu, Faik Ahmet. Siyasi Hatıralar, c.II, Ankara: 21. Yüzyıl Yay., 2001.

Birand Mehmet Ali - Dündar Can - Çaplı Bülent, Demirkı-rat Bir Demokrasinin Doğuşu, (İstanbul: Doğan Kitap-çılık, 1999)

Borak, Sadi. Atatürk Ve Din, İstanbul: Kırmızı Beyaz Yay., 2004.

Bozdağ, İsmet. Celal Bayar, İstanbul: Tercüman Yay., 1986.

Bozdağ, İsmet. Menderes… Menderes…, İstanbul: Emre Yay., 1997.

Bulak, Şahap. “Türkçenin Sadeleştirilmesinde Yanlış Ek Kullanımı Veya Eklerin Yanlış Kullanılması”, The Jour-nal Of Academic Social Science Studies, Vol. 6 Issue 3 (March 2013) P.57-76

Burçak, Rıfkı Salim. On Yılın Anıları (1950-1960), İstanbul: Nurol Matb., 1998.

Kaynakça 105

Cundioğlu, Dücane. Türkçe Kur’an Ve Cumhuriyet İdeolo-jisi, İstanbul: Kitapevi Yay., 1998.

Dikici, Ali. “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Bağlamında Türkçe Ezan Denemesi Ve Buna Gösterilen Tepkiler”, İÜ Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S.10 (2006), S. 77-104

Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi, c. I-II, V, İstanbul 1977

Gökalp, Ziya. Türkçülüğün Esasları, İstanbul: Varlık Yay., 1968.

Gökalp, Ziya. Yeni Hayat Yeni Yol, Haz. M. Cunbur, Anka-ra: Kültür Bakanlığı Yay., 1976.

“Gürsel, Türkçe Kur’an İstiyor”, Milliyet, 06 Ekim 1960

Karacan, Ali Naci. “Arapça Ezan Meselesi”, Milliyet, 6 Ha-ziran 1950.

Kutay, Cemal. Atatürk’ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet, İstanbul: Aksoy Yay., 1998.

Küçük, Sami. Rumeli’den 27 Mayıs’a, İstanbul: Mikado Yay., 2008.

Nadi, Nadir. Perde Aralığından, İstanbul: Cumhuriyet Yay., 1964.

Ocak, Gez, Başak. “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Aşa-malarından Biri: Türkçe Ezan Ve Uygulamaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, CII/6-7, (1996), S. 157-167

Okur, Hafız Yaşar, Atatürk’le On Beş Yıl, Dini Hatıralar, İs-tanbul: Sabah Yay., 1962.

Öymen, Altan. Değişim Yılları, İstanbul: Doğan Kitap, 2004.

Ezanın Türkçe Okunması106

Pulur, Hasan. “Arapça Ezan Türkçe Ezan…”, Milliyet, 02 Aralık 2004, S.3

Tarih IV, İstanbul: Devlet Matbaası, 1934.

TBMM, Tutanak Dergisi, D.9, c.I, B.9, (16 Haziran 1950)

TBMM, Zabıt Ceridesi, İ.55, c.XVIII, (23 Mayıs 1941)

TBMM, Zabıt Ceridesi, İ.61, c.XIX, (02 Haziran 1941)

“Türk Ceza Kanunun 526’ncı Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun”, Resmî Gazete, S. 7535, (17 Hazi-ran 1950), s.18633

“Türk Ceza Kanunun Bazı Maddelerinin Değiştiren Kanun”, Resmî Gazete, S. 4827, (6 Haziran 1941), s.1126