ARTYKUŁY

531  ML. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 85.

Pedagogia systemu prewencyjnego w duchu św. Jana  Bosko

ur. 1985, stopień zawodowy magistra uzyskał na Wydziale Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Ma-zurskiego w Olsztynie. Obecnie doktorant w Katedrze Wczesnej Edukacji Wydziału Nauk Spo-łecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Zainteresowania: system zapobie-gawczy świętego Jana Bosko, alternatywne formy edukacji, praca socjalna-asystent rodziny

WstępWspółcześnie wychowanie młodzie-

ży jest ogromnym wyzwaniem dla na-uczycieli i wychowawców, a przede wszystkim dla rodziców. Szybki rozwój technologiczny, laicyzacja oraz libe-ralizacja życia społecznego wpływają negatywnie na proces wychowawczy. W tych okolicznościach zauważa się po-trzebę większego zaangażowania śro-dowisk wychowawczych oraz wzajem-ną ich współpracę w celu prawidłowe-go i kompleksowego rozwoju młodego pokolenia. Młodzież poszukuje nieza-chwianych autorytetów, wielokrotnie wśród ludzi show-biznesu, którzy czę-sto nie dają dobrego przykładu. Dlatego na nowo należy odkrywać rolę i znacze-nie autorytetu wychowawcy. Szczegó-łowe kryteria dobrego wychowawcy przedstawił święty Jan Bosko, nie tylko w założeniach systemu prewencyjne-go, ale przede wszystkim we własnej działalności wychowawczej. W ciągu wieków powstawały wciąż nowe teorie wychowawcze, jedne zastępowały dru-gie, jednak XIX-wieczna koncepcja wy-chowawcza świętego Jana Bosko wciąż pozostaje aktualna. Swoją ponadczaso-

wość zawdzięcza trzem filarom, na któ-rych została oparta: rozumowi, religii i miłości. Brak któregokolwiek z funda-mentów systemu sprawia, że nie jest on właściwie realizowany. Wychowa-nie w duchu księdza Bosko nosi nazwę systemu prewencyjnego, zapobiegaw-czego bądź uprzedzającego. Wszystkie te terminy niosą w sobie przewodnią myśl, którą jest ustrzeżenie wychowan-ka przed popełnieniem zła.

Rozum źRódło systemu zapobiegaWczego

Właściwe wykorzystanie Bożego daru, jakim jest rozum, stanowi o suk-cesie działań wychowawczych. Dlate-go święty Jan Bosko często podkreślał rolę rozumu i konieczność korzystania z niego w kontakcie wychowawców z młodzieżą.

Uwzględnienie rozumu w systemie za-pobiegawczym nie można interpretować w sensie zawężonym: tzn. nie chodzi tu o kształcenie intelektualne lub wolunta-rystyczne z podkreśleniem absolutnego obowiązku, nie chodzi też o przygotowa-nie do awansu społecznego lub kariery1. Rozum jest punktem wyjścia dla po-

mgr Wiesław Szyszkowski – Doktorant UWM W olsztynie

ARTICLES

54

2  G. Gatti, Zawód wychowawca chrześcijański. Jego źródła: religia, rozum, dobroć, świadectwo, świado-

mość własnych ograniczeń, Warszawa 1997, s. 26.3  C. Bissoli, Jan Paweł II o systemie wychowawczym księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 72.4  Jan Paweł II, Ojciec i nauczyciel młodzieży. List Ojca świętego Jana Pawła II do księdza Egidio Viganò

przełożonego generalnego Towarzystwa św. Franciszka Salezego w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko, w: 

Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 64.5  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 87.6  Jan Paweł II, Ojciec i nauczyciel młodzieży. List Ojca świętego Jana Pawła II do księdza Egidio Viganò

przełożonego generalnego Towarzystwa św. Franciszka Salezego w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko, w: 

Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 64.7  S. Chrobak, Rozum, religia i miłość w wychowaniu św. Jana Bosco, w: Wychowanie człowieka otwarte-

go. Rola „zmysłu religijnego” Luigi Gissaniego w kształtowaniu osoby, red. A. Rynio, Kielce 2001, s. 242. 8  S. C. Michałowski, Wybrane elementy systemu św. Jana Bosko w pracy Katolickiego Ośrodka Wychowa-

nia i Resocjalizacji Młodzieży Nadzieja w Bielsku-Białej, w: Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. 

Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 423.9  Tamże, s. 423.10  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 69.11  Jan Paweł II, Ojciec i nauczyciel młodzieży. List Ojca świętego Jana Pawła II do księdza Egidio Viganò

przełożonego generalnego Towarzystwa św. Franciszka Salezego w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko, w: 

Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 65.

ważnego oraz realistycznego wychowa-nia, które zaowocuje przyjęciem przez wychowana obowiązku, który okaże się trwały w czasie2. Jan Bosko pojmo-wał rozum jako dar Boży, wskazujący wychowawcy dobro i cele, do których należy dążyć oraz środki, jakimi je re-alizować3. Cele w procesie wychowania są niezmiernie ważne. Błędne ich od-czytanie lub zrozumienie prowadzi do wypaczeń4. Ksiądz Bosko wiedział, że sukcesy naukowe nie są ostatecznym celem do osiągnięcia5. Najważniejszym celem, którego świadomość powinien mieć wychowawca jest cel ostatecz-ny6. Rozum w ujęciu świętego oznacza zdolność rozumienia, a co za tym idzie kierowania i towarzyszenia młodzieży w procesie rozwoju dojrzałej osobowo-ści7. Nie należy zatem odbierać tego po-jęcia w kategoriach teologicznych czy filozoficznych, ale jako naturalny sposób pojmowania rzeczywistości, elastyczność w programowaniu, motywowanie poleceń,

kierowanie się słusznością rzeczy. Można więc stwierdzić, że jest to realizm pedago-giczny i roztropność wychowawcza8, któ-ra w praktyce przejawia się w trosce o dobro i rozwój wychowanka9.

Rozumem w systemie prewencyjnym może posługiwać się tylko ten opiekun, który posiada mocną i harmonijną oso-bowość, gotową wszczepiać w młodzież wewnętrzny ład10. Od wychowawcy wy-maga się wypracowania w sobie takich cech jak: wrażliwość pedagogiczna, podejmowanie trudu w ocenie procesu rozwoju jednostki oraz grupy, postawa ojcowska i macierzyńska11, otwartość, działanie z umiarem i cierpliwością, gotowość do zrobienia pierwszego kro-ku w stronę wychowanka. Tylko taka postawa może wzbudzić między opie-kunem a podopiecznym wzajemne za-ufanie i przyjaźń. Obowiązkiem wycho-wawcy posługującego się rozumem jest ułatwienie życia wychowankowi po-przez obustronne zrozumienie. Zrozu-

ARTYKUŁY

55

12  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 69.13  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 106.14  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 85.15  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 123.16  Tamże, s. 135, 138.17  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 71.18  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 122.19  J. Bosko, Rozum, religia, miłość w słowach księdza Bosko, w: Wychowanie w duchu księdza Bosko, red. 

L. Cian, Warszawa 2001, s. 275-276.20  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 122, 124.21  L. Cian, Wychowanie w duchu księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 197-198.22  S. Chrobak, Rozum, religia i miłość w wychowaniu św. Jana Bosco, w: Wychowanie człowieka otwarte-

go. Rola „zmysłu religijnego” Luigi Gissaniego w kształtowaniu osoby, red. A. Rynio, Kielce 2001, s. 242.23  L. Cian, Wychowanie w duchu księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 197-198.

mienie zaś polega na świadomości sytu-acji w jakiej znajduje się wychowanek, uwzględniając jego kontekst rodzinny, psychosomatyczny oraz dziedziczny. By zrozumieć wychowanków należy pod-chodzić do każdego z nich indywidual-nie, w sposób odpowiedni do ich uspo-sobienia12, ponieważ sama definicja systemu prewencyjnego mówi o indy-widualności jaką cechuje się osobowość dorastającego człowieka13. Ksiądz Bosko radził swoim współpracownikom na-wiązywać z młodzieżą relacje w duchu rodzinnym, których owocem miały być szczere rozmowy o ważnych dla nich sprawach14. Bez ducha rodzinnego nie ma miłości, a bez niej brak jest zaufania – mawiał święty15. W zamyśle księdza Bo-sko Oratorium miło strukturę rodziną, w której wychowawca staje się bratem i przyjacielem16. Cechą szczególną ro-zumności systemu prewencyjnego jest ufności w dobrą wolę wychowanków, w ich naturalną zdolność kierowania się ku dobru17. Owa ufność dodatko-wo motywuje podopiecznych do czy-nienia dobra. Tylko w momencie, gdy dobrze zna się podopiecznych można skutecznie wychowywać18. Zadaniem wychowawcy jest dobrze poznać mło-

dzież, gdyż w każdym jest miejsce dla dobra, należy tylko odnaleźć ten punkt i zachęcać do pracy nad sobą, okazując zaufanie19. Taka postawa odróżnia sys-tem prewencyjny od innych koncepcji wychowawczych, ponieważ Jan Bosko uczynił zaufanie niezbędnym czynni-kiem pracy wychowawczej20.

Proces wychowawczy, w metodzie księdza Bosko, rozpoczyna się od ro-zumu, będącego postacią wyraźnego i godnego zaufania wyjaśnienia. Za-daniem opiekuna jest ukierunkowanie wychowanka, by jasno wiedział co ma robić, a następnie pomagać mu o tym pamiętać21. Obowiązkiem wychowawcy jest zapoznanie podopiecznych z regu-laminem, nagrodami oraz systemem kara, określonymi przez przepisy dys-cyplinarne, aby nie mogli tłumaczyć się nieznajomością zasad22. Spełniając to kryterium w przyszłości można stawiać podopiecznym racjonalne wymagania. Jednak sformułowanie logicznych norm i obowiązków to dopiero początek. Ważne jest, aby wychowanek zaczął po-sługiwać się rozumnym myśleniem, co w konsekwencji powinno przekształcić się w świadomość osobistej odpowie-dzialności23.

ARTICLES

56

24  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 98-99.25  J. Niewęgłowski, Charakterystyczne cechy wychowawcy w stylu ks. Bosko, w: Ksiądz Bosko i jego sys-

tem wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 183.26  G. Gatti, Zawód wychowawca chrześcijański. Jego źródła: religia, rozum, dobroć, świadectwo, świado-

mość własnych ograniczeń, Warszawa 1997, s. 27-28.27  Ł. Kalisz, Zastosowanie podstawowych założeń systemu prewencyjnego w salezjańskim ośrodku wycho-

wawczym im. św. Jana Bosko w Różanymstoku, „Semianre” t. 25 (2008), s. 376.28  M. Graczyk, Podstawy moralne podmiotów w procesie wychowania metodą św. Jana Bosko, „Pedago-

gika Christiana” nr 1 (1997), s. 123.29  L. Cian, Wychowanie w duchu księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 200-201.

Rozumny wychowawca w kontakcie z młodzieżą potrafi zatroszczyć się o to, by młoda osoba:

dorastała w obrębie kultury, zacho-•wując wierność tradycji równocze-śnie, pozostając otwartym wobec bie-żących wymagań;dojrzewała w wolności w pełni biorąc •odpowiedzialność za podejmowane decyzje;rozeznawała swoje powołanie życio-•we w kontekście podstawowych war-tości społecznych, religijnych i uczu-ciowych24.Posługiwanie się rozumem wymaga

od opiekuna nieustannego formowania w sobie odpowiedzialnych i dojrzałych postaw, ponieważ system księdza Bosko czyni wychowanka dobrym, wcześniej czyniąc dobrym wychowawcę25.

Wychowanie zgodne z rozumem jest więc dialogiem, który ubogaca wszyst-kich w nim uczestniczących. Wycho-wawca ufający rozumowi sprawia, że podopieczni podejmują trud rozmowy, a wychowanie nie jest już monologiem opiekuna. Wymaga to umiejętności słuchania, które jest trudną sztuką. Znaczącym elementem w dialogu jest język, kategorie myślowe oraz skala wartości, jakimi posługuje się opiekun. Należy dobierać je w taki sposób, by dialog wychowawczy nie ograniczył się jedynie do werbalizmu, stając się w ten

sposób niekomunikatywnym26. Toteż dialog opiekun – podopieczny ma na celu przekazywanie informacji, uczuć, poleceń w taki sposób by wychowanko-wie otrzymywali możliwie jak najpeł-niejsze wyjaśnienia, tego czego się od nich oczekuje27.

KaRa a pReWencjaJan Bosko przeciwstawiał systemo-

wi zapobiegawczemu system karzący, który polegał na wyznaczeniu i przeka-zaniu wychowankom norm postępowa-nia. Nieprzestrzeganie obowiązujących zasad pociągało za sobą nałożenie kary. Rezultatem tego działania była dyscypli-na zewnętrzna, podopieczni sumiennie wypełniali nakazy i zakazy wyznaczone przez opiekunów, jednak hamowało to rozwój osobowościowy wychowanka. Proponowany przez księdza Bosko sys-tem uprzedzający kład przed wycho-wawcą obowiązek zapoznania z reguła-mi życia społecznego i indywidualnego, czuwając nad wychowankiem w każdej sytuacji, aby uchronić go przed popeł-nieniem wykroczenia28. Właściwie re-alizowany system prewencyjny, gdzie wychowawcy otaczają młodzież stałą opieką, służąc im w miłości radą i po-mocą, wyklucza stosowanie wszelkich gwałtownych kar, a jeżeli to możliwe nawet kar lżejszych29. Środki przymusu w systemie zapobiegawczym są niedo-

ARTYKUŁY

57

30  J. Bosko, O stosowaniu kar w domach salezjańskich, w: System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego

charakterystyka, L. Cian, Warszawa 2001, s. 231.31  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 98-99.32  J. Bosko, O stosowaniu kar w domach salezjańskich, w: System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego

charakterystyka, L. Cian, Warszawa 2001, s. 235.33  L. Cian, Wychowanie w duchu księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 200-201.34  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 133.35  G. Gatti, Zawód wychowawca chrześcijański. Jego źródła: religia, rozum, dobroć, świadectwo, świado-

mość własnych ograniczeń, Warszawa 1997, s. 37.

zwolone, zamiast nich należy stosować perswazję i miłość30.

Możliwość wymierzenia kary Ksiądz Bo-sko określił następującymi warunkami:

nie należy karać kogokolwiek, dopóki •nie wyczerpie się innych możliwych rozwiązań;karę należy wymierzyć w odpowied-•nim momencie;karząc nie należy działać pod wpły-•wem namiętności;należy działać w taki sposób, by po-•zostawić winnemu nadzieję na uzy-skanie przebaczenia.Należy mieć na uwadze, wymierza-

jąc karę, ażeby wychowanek ją rozu-miał i wewnętrznie zaakceptował. Ma to miejsce wówczas, gdy wychowawca daje do zrozumienia, że jest mu przykro z powodu kary jaką musi zastosować. Powyższe zachowanie nikogo nie upo-karza. Kara jest skutecznym środkiem wychowawczym tylko, kiedy zmierza do poprawy danej osoby31. Jan Bosko nauczał, aby upominać, będąc całko-wicie opanowanym, by nie działać pod wpływem emocji, albowiem tak wymie-rzona kara stałaby się szkodliwa, a wy-chowawca straciłby autorytet32.

Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania kary należy uczynić to w cztery oczy, poza wzrokiem innych wychowan-ków. Największą karą jest odebranie przychylności, co pobudza do współ-zawodnictwa, a jednocześnie nie poni-

ża. Ksiądz Bosko zauważył: pozbawione serdeczności spojrzenie odnosi większy skutek u niektórych niż wymierzenie im policzka. Pochwała za dobrze zrobioną rzecz i nagana za zaniedbanie już są dużą nagrodą i karą33.

Jedyną karą, jaką dopuszczał Jan Bo-sko, było usunięcie wychowanka z Ora-torium. Sytuacja ta miała miejsce wów-czas, gdy niemożliwe było nawiązanie kontaktu pedagogicznego z podopiecz-nym, czy też stanowił on zagrożenie dla całej wspólnoty34. Pod koniec życia w jednym z wywiadów ksiądz Bosko powiedział: Wszyscy moi wychowan-kowie pracują nie tylko z wysiłkiem, ale i z miłością: przez czterdzieści sześć lat nie zastosowałem ani jednej kary35.

Religia centRalnym punKtem pedagogiKi Księdza jana bosKo

Formacja religijna podopiecznych sta-nowi ważny punkt w systemie prewen-cyjnym. Każdy człowiek odczuwa we własnym wnętrzu potrzebę życia reli-gijnego, poszukując odniesienia, któ-re daje odpowiedzi na wiele ludzkich pytań, między innymi o sens istnienia. Ksiądz Bosko zakłada czynny, lecz nie przymuszony, udział wychowanków w życiu liturgiczno-sakramentalnym, które przyczynia się do realizacji głów-nego celu, jakim jest życie wieczne.

Wcielenie religii w proces forma-cji osobowości powinno odbywać się

ARTICLES

58

36  K.  Misiaszek,  System prewencyjny św. Jana Bosko w wychowaniu szkolnym,  http://74.125.77.132/

search?q=cache:e99nTJY-88sJ:sdb.org.pl/wp-content/uploads/pdf/wychowanie/wszkole.pdf+ksi-

%C4%85%C5%BCki+system+prewencyjny&hl=pl&ct=clnk&cd=10, 20.01.2009.37  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 67.38  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 115.39  J. Leśniewski, Rola religii, http://oratorium-lodz.salezjanie.pl/czytelnia/?id=8, 20.01.2009.40  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 120.41  F. Desramaut, Ksiądz Bosko i życie duchowe, Warszawa 1990, s. 39.42  S. C. Michałowski, Wybrane elementy systemu św. Jana Bosko w pracy Katolickiego Ośrodka Wychowa-

nia i Resocjalizacji Młodzieży Nadzieja w Bielsku-Białej, w: Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. 

Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 426.43  E. Cyrańska, Elementy wspólne w koncepcji wychowania św. Jana Bosko i Heleny Radlińskiej, w: Ksiądz

Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 236.44  K. Misiaszek, Wychowanie – Tylko miłość wychowuje – rola Eucharystii w wychowaniu, http://www.

donbosco.salezjanie.pl/archiwum/czytaj.php?artykul=331, 02.02.2009.45  M. Graczyk, Podstawy moralne podmiotów w procesie wychowania metodą św. Jana Bosko, „Pedago-

gia Christiana” nr 1 (1997), s. 128-129.

w duchu wolności, ponieważ tylko wol-ny człowiek zdolny jest do otwarcia się na działanie Boga, wskutek czego do-browolnie nawiązuje relację personalną z Chrystusem36. Ksiądz Bosko dokładał wszelkich starań, by osiągnąć wyzna-czony przez siebie cel wychowania re-ligijnego, którym jest zbawienie wiecz-ne37, często powtarzając: przyrzekłem Bogu, że nawet moje ostatnie tchnienie bę-dzie dla biednych moich chłopców. W tym, co służy dobru zagrożonej młodzieży lub zdobywaniu dusz dla Boga, ja posuwam się aż do zuchwalstwa38. Zbawienie wieczne w ujęciu Jana Bosko oznacza kształtowanie młodzieży na świętych ludzi, którzy będą gotowi w momen-cie śmierci stanąć przed obliczem Bo-ga39. W osiągnięciu świętości pomaga podopiecznym wychowawca, który to-warzyszy w wypełnianiu codziennych obowiązków, nauce, zabawie, prakty-kowaniu miłości Boga i bliźniego40. Bez religii wychowanie byłoby nie tylko bez skutku, ale mijałoby się z celem41, ponie-waż motywuje ona młodzież do dzia-łania nad własnym rozwojem, sprzyja

temu szczególnie świadomość Boskiej obecności42.

Życie lituRgiczno – saKRamentalne Ksiądz Bosko w religijne wychowanie

swoich podopiecznych wkładał wiele czasu i trudu. Przekazywanie prawd wiary rozpoczynał od nauki katechi-zmu, który jasno i klarownie je formu-łuje, uzupełniając je poprzez kazania, konferencje oraz osobiste rozmowy43. Szczególną zaś rolę przypisywał Eucha-rystii i Mszy świętej, bowiem to one podtrzymują dzieło wychowania44.

M. Graczyk wymienia dwa istotne elementy, które powinny współistnieć ze sobą, aby formacja religijna przynio-sła oczekiwane owoce:

Świadectwo – stoi przed słowem po-•uczającym, nie wykluczając go. Jan Bosko mówił: mało słów, a wiele czy-nów45. W życiu religijnym świadectwo pełni szczególną rolę, bowiem wycho-wanek nie jest przymuszany do prak-tyk religijnych, ale czyny, których jest świadkiem zachęcają go do udziału w nich. Tym samym nie należy zmu-

ARTYKUŁY

59

46  Tamże, s. 128-129.47  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 122-123.48  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki Księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 73.49  K. Misiaszek, Wychowanie – Tylko miłość wychowuje – rola Eucharystii w wychowaniu, http://www.

donbosco.salezjanie.pl/archiwum/czytaj.php?artykul=331, 02.02.2009.50  B.  Jodłowska,  Miłość pedagogiczna podstawą systemu wychowawczego św. Jana Bosko,  w:  Ksiądz

Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 137.

szać podopiecznych do przyjmowa-nia sakramentów świętych, a jedynie stwarzać im możliwości, w których dobrowolnie wezmą udział w życiu sakramentalnym.Otwartość i zaufanie – muszą wypły-•wać ze strony wychowanka, dzięki czemu może zaistnieć poprawna rela-cja z wychowawcą (podopieczny nie jest podejrzliwy w stosunku do opie-kuna). Otwartość na wartości religij-ne umożliwia wychowanie dobrych obywateli – chrześcijan46.Uczestnictwo w życiu Kościoła, w uro-

czystościach roku liturgicznego, wiązało się ze spotkaniem z Chrystusem w Eu-charystii, do którego Bosko zachęcał podopiecznych. Wskazywał przy tym jak ważny jest sakrament Pojednania. Spowiedź, nazywana przez Jana Bosko kluczem wychowania, to ważny ele-ment formacji, ponieważ prowadzi do wewnętrznej przemiany i duchowego uzdrowienia. Ma to miejsce tylko wów-czas, gdy sakrament ten jest poważnie traktowany przez wychowanka, który przystępuje do niego z powagą47. W re-gułach Oratorium święty Jan podkreśla, że do uczestnictwa w sakramentach nikt nie jest zmuszany. Zaleca jednak przystępowanie do Komunii Świętej, jeżeli jest to możliwe, nawet codzien-nie, a do spowiedzi przynajmniej raz w miesiącu48.

Wychowanie świadomych chrze-ścijan Jan Bosko widział w osobistym

kontakcie młodzieży z Chrystusem. Przyjacielska relacja z Bogiem jest źró-dłem wewnętrznego ubogacenia. Moż-liwość budowania przyjaźni z Jezusem daje Eucharystia, która jest przepełnio-na obecnością Chrystusa: w braciach i siostrach zgromadzonych przy stole Pańskim, w słowie, w Ciele i Krwi oraz w kapłanie. Jednak, aby doświadczyć tej obecności należy uprzednio przy-gotować wychowanków, by świadomie uczestniczyli w tym sakramencie49.

miłość fundamentem pRocesu Wy-choWaWczego

Szczególne miejsce w pedagogii księ-dza Bosko zajmuje miłość, bowiem jest ona podstawą wszelkich autentycznych relacji międzyludzkich. Bez miłości wy-chowawczej między opiekunem a wy-chowankiem nie zaistniałaby przyja-cielska więź, a działania wychowawcze byłyby mało skuteczne.

Ksiądz Jan Bosko, przebywając w Rzy-mie w roku 1884, napisał do swoich współpracowników list, mówiący o po-trzebie otoczenia podopiecznych miło-ścią, wskazując drogę, jaką powinien kroczyć opiekun. List ten nazwano po-ematem miłości wychowawczej50. W pi-smach Jan Bosko używał włoskiego ter-minu amorevolezza, który nie ma swo-jego odpowiednika w języku polskim, najczęściej tłumaczony jest jako miłość. Amorevolezza zawiera w sobie takie ter-miny jak: opiekuńczość, życzliwość, ła-

ARTICLES

60

51  A. Godyń, Wystarczy, że jesteście młodzi..., „Psychologia w szkole” nr 1 (2006), s. 106.52  M. Majewski, Elementy metodyki pedagogiczno-katechetycznej w ramach systemu prewencyjnego św.

Jana Bosko, Materiały pedagogiczno-katechetyczne, Kraków 1975, s. 62.53  Tamże, s. 62.54  L. Cian, Wychowanie w duchu księdza Bosko, Warszawa 2001, s. 188.55  R. Weinschenk, Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000, s. 106.56  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 159-161.

godność, dobroć, dlatego do słowa miłość dodajemy określenie wychowawcza51.

Podstawą do opracowania systemu prewencyjnego była dla księdza Bosko nauka świętego Pawła52: Miłość cierpli-wa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdro-ści, nie szuka poklasku, nie unosi się py-chą. Tak więc trwają wiara, nadzieja, mi-łość – te trzy: z nich zaś największa jest miłość (1 Kor 13, 4. 13). Miłość pozwala widzieć w każdym człowieku bliźnie-go – brata i siostrę. Ona ukazuje, że wszyscy są równie, niezależnie od po-chodzenia czy urody. Dlatego Jan Bosko zalecał wychowawcom traktować każ-dego z podopiecznych jednakowo, jako stworzenie Boże, które trzeba zbawić poprzez pracę wychowawczą, bowiem miłość szuka Bożej chwały53.

Miłość, rozpatrywana w obecności rozumu i religii, to przede wszystkim szacunek do młodego człowieka, prze-jawiający się w poważnym traktowaniu i poszanowaniu jego godności. Szacu-nek pozwala na zrozumienie potrzeb każdej jednostki, a co za tym idzie daje możliwość zindywidualizowanego wy-chowania54. Tylko wówczas, gdy wy-chowawca zna wady i zalety każdego z podopiecznych, możliwe są działania zapobiegawcze55. Miłość w systemie prewencyjnym to również zaufanie, które powinno zaistnieć między wy-chowankiem a wychowawcą, owocując relacją przyjaźni w kierunku opieku-na. Każdy wychowawca powinien wie-dzieć, że młodzież potrzebuje zaufania

i odwzajemnia je czując, że obdarzeni autentyczną miłością płynącą z głę-bi serca. Miłość przejawia się również w szczerości i poszukiwaniu prawdy, aby umacniać bliźniego w jego auten-tycznych możliwościach56.

Luciano Cian wymienia następujące cechy miłości wychowawczej:

Miłość wychowawcza jest zażyłością. •Relacja ta nawiązuje się w momencie przebywania z młodzieżą oraz prze-jawiania żywego zainteresowania jej sprawami. Ta cecha wiąże się z oso-bistym doświadczeniem księdza Bo-sko, który w dzieciństwie dostrzegał trudność w nawiązywaniu kontaktu z kapłanami, i postanowił zmienić tę sytuację, gdy sam został księdzem.Miłość wychowawcza objawia się •jako serdeczność przeniknięta głę-bią uczucia. Opiekun musi z miłością podchodzić do podopiecznych, co nie-ustannie wyrażał Jan Bosko.Miłość wychowawcza jest uczuciem •okazywanym i wyrażonym. Nie wy-starczy, że młodzież jest kochana, musi ona odczuwać tę miłość, co sprawia jej przyjemność.Miłość wychowawcza jest uczuciem •konkretnym i nadprzyrodzonym. Wy-chowawca pragnący dobra młodzieży nie spocznie przed żadną trudnością. Szuka zbawienia, które jest w Jezusie Chrystusie, jeżeli przenika go miłość nadprzyrodzona.Miłość wychowawcza jest uczuciem •bezwarunkowym. Kochać bez warun-

ARTYKUŁY

61

57  Tamże, s. 163-166.58  D. Salm, Wychowanie sprawą serca, http://www.donbosco.salezjanie.pl/archiwum/czytaj.php?ar-

tykul=240, 03.02.2009.59  Tamże.60  E. Pleń, Wychowanie – system zapobiegawczy, http://www.donbosco.salezjanie.pl/archiwum/czytaj.ph 

p?artykul=977, 03.02.2009.61  J. Leśniewski, Asystencja – serce wychowania, http://www.salezjanie.pl/varia/?insp=ALL&kat=5&i 

d=208, 03.02.2009.62  G.  Jeżewski,  Tajemnica wychowania – asystencja,  http://www.donbosco.salezjanie.pl/archiwum/

czytaj.php?artykul=203, 03.02.2009.63  J. Homplewicz, Przesłanie ks. Jana Bosko w refleksji pedagogicznej, w: Ksiądz Bosko i jego system

wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000, s. 79.

ków to pragnąć dobra jakiejś osoby niezależnie od wykroczeń jakie po-pełnia.Miłość wychowawcza jest uczuciem •czystym i niewinnym. To uczucie musi być wolne od wszelkiego ego-izmu. Wychowawca powinien kochać wszystkich, dlatego nie dopuszcza się jednostkowego przywiązania dziecka do wychowawcy57.

asystencja WychoWaWcyWychowanie jest sprawą serca58, ma-

wiał ksiądz Bosko, dlatego wymaga ono zaangażowania i ofiary z samego siebie. Proces wychowywania nie może prawidłowo przebiegać bez nawiązania więzi z wychowankiem59. Charaktery-styczną cechą systemu uprzedzającego jest asystencja wychowawcy. Oznacza ona stałą obecność, udział opiekuna we wszelkich zajęciach podopiecznych, po-cząwszy od pracy, nauki a skończywszy na zabawie i odpoczynku60. Nie oznacza to jednak, że między asystencją a nad-zorem można postawić znak równości. Rolą wychowawcy jest organizacja cza-su w taki sposób, aby młodzież nie od-czuwała nudy i tym samym nie szukała innych zajęć, poza obecnością opie-kuna61. Dzięki stałej obecności wśród

wychowanków możliwe jest udziela-nie rad stosownych do danej sytuacji, w jakiej znajduje się podopieczny, a co najważniejsze wychowawca chroni wy-chowanka przed popełnieniem wykro-czenia62. Czujnością zapobiega grożą-cemu złu, szczególnie złu moralnemu, pozbawiającego łaski Bożej. Na tym polu ksiądz Bosko rozpatrywał sukcesy i porażki pracy wychowawczej63.

Stwierdzając, iż wychowanek ma pre-dyspozycje do pełnego rozwoju oso-bowości, nie należy pozostawiać go samego. Młodzież pozostawiona sama sobie może zatrzymać się na poziomie niedojrzałym. W tej sytuacji obecność opiekuna – asystenta – jest niezmiernie ważna, ponieważ jak zauważa L. Cian, przez obecność wychowawca staje się:

przyczyną sprawczą, dzięki której •wychowanek nie jest pozostawiony sam sobie, postępując według zale-ceń opiekuna formuje swoje wnętrze, stając się dojrzałym człowiekiem;przyczyną pobudzającą wychowan-•ka ku naśladowaniu; wychowanek identyfikuje się z wychowawcą, który daje mu dobry przykład; dzięki temu podopieczny w miarę dojrzewania jest zdolny do podejmowania samo-dzielnych decyzji.

ARTICLES

62

64  L. Cian, System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warszawa 2001, s. 193-194, 210.65  G. Gatti, Zawód wychowawca chrześcijański. Jego źródła: religia, rozum, dobroć, świadectwo, świado-

mość własnych ograniczeń, Warszawa 1997, s. 40.66  Tamże, s. 42.

Taki kontakt osobowy może zaistnieć wówczas, gdy wychowawca odznacza się postawą pełną pokory i miłości, a wychowanek obdarza opiekuna za-ufaniem64.

Powodzenie działań wychowawczych zapewnia w dużym stopniu autentycz-ność opiekuna. Daje on w ten sposób świadectwo i dzięki temu wychowuje przez to kim jest i co mówi. Nauczyciel daleki od odgrywania ról eksperta czy przyjaciela młodzieży jest odbierany jako autorytet65. Natomiast wychowaw-ca, nadużywający swojego autorytetu oraz prestiżu wychowawczego, dopro-wadza do konformizmu, zwracającego się przeciw wartościom, które pierwot-nie miały być realizowane66.

zaKończenie

Jan Bosko już od najmłodszych lat re-alizował swoje wychowawcze powoła-nie, które kulminacyjny punkt osiągnę-ło w postaci systemu zapobiegawczego. Rozpatrując dzieło świętego dostrzega się ponadczasowość jego założeń, któ-rych z powodzeniem można, a nawet należy korzystać. Pedagogika księdza Bosko swoją aktualność zawdzięcza przede wszystkim specyficznemu po-dejściu wychowawcy do wychowanka. Prewencja działań wychowawczych, brak kar, prowadzenie dialogu i pod-miotowe traktowanie podopiecznych, które zapoczątkował, dziś stają się nowym kierunkiem podejmowanymi przez środowiska wychowawcze. War-to, aby chrześcijańscy wychowawcy poszukując pedagogicznych rozwiązań w pracy z młodzieżą, sięgali do peda-

gogii Jana Bosko. Realizacja systemu zapobiegawczego nie jest łatwa, szcze-gólnie w dzisiejszych czasach. Jednak wymagania jakie stawia ksiądz Bosko wychowawcom są możliwe do urzeczy-wistnienia. Potwierdzają to liczne Ora-toria, które spełniają swoją posługę od ponad 160 lat, wychowując młodzież w duchu swojego założyciela, w opar-ciu o rozum, religię i miłość.

stReczczenieWspółcześnie wychowanie młodzie-

ży jest ogromnym wyzwaniem dla na-uczycieli i wychowawców, a przede wszystkim dla rodziców. Szybki rozwój technologiczny, laicyzacja oraz libe-ralizacja życia społecznego wpływają negatywnie na proces wychowawczy. W tych okolicznościach zauważa się po-trzebę większego zaangażowania śro-dowisk wychowawczych oraz wzajem-ną ich współpracę w celu prawidłowe-go i kompleksowego rozwoju młodego pokolenia. Młodzież poszukuje nieza-chwianych autorytetów, wielokrotnie wśród ludzi show-biznesu, którzy czę-sto nie dają dobrego przykładu. Dlatego na nowo należy odkrywać rolę i znacze-nie autorytetu wychowawcy. Szczegó-łowe kryteria dobrego wychowawcy przedstawił święty Jan Bosko, nie tylko w założeniach systemu prewencyjne-go, ale przede wszystkim we własnej działalności wychowawczej. W ciągu wieków powstawały wciąż nowe teorie wychowawcze, jedne zastępowały dru-gie, jednak XIX-wieczna koncepcja wy-chowawcza świętego Jana Bosko wciąż pozostaje aktualna. Swoją ponadczaso-

ARTYKUŁY

63

wość zawdzięcza trzem filarom, na któ-rych została oparta: rozumowi, religii i miłości. Brak któregokolwiek z funda-mentów systemu sprawia, że nie jest on właściwie realizowany. Wychowa-nie w duchu księdza Bosko nosi nazwę systemu prewencyjnego, zapobiegaw-czego bądź uprzedzającego. Wszystkie te terminy niosą w sobie przewodnią myśl, którą jest ustrzeżenie wychowan-ka przed popełnieniem zła.

summaRyContemporary education of young

people is a major challenge for teachers and educators, especially for parents. Rapid technological development, secu-larization and liberalization of society have a negative impact on the educa-tional process. In these circumstances, it is noted the need for greater involve-ment of educational environments and their mutual cooperation in order to correct and comprehensive develop-ment of the younger generation. Young people looking unshakable authority, often among people of show business, who often do not provide a good ex-ample. So once again to explore the role and importance of the authority of the teacher. Detailed criteria for good teachers provided St. John Bosco, not only in the assumptions of the preven-tive system, but also in their education-al activities. Over the centuries, still formed a new educational theories, one replace the other, but the nineteenth-century conception of St. John Bosco’s educative still remains valid. His time-lessness thanks to the three pillars on which it is based: reason, religion and loving. The lack of any of the founda-

tions of the system makes it is properly implemented. Education in the spirit of Don Bosco’s preventive system called, preventive or pre-emptive. All these terms carry on the guiding idea, which is protect pupil from committing evil.

bibliogRafiabissoli c., Jan Paweł II o systemie wycho-

wawczym księdza Bosko, Warszawa 2001.

bosko j., O stosowaniu kar w domach sa-lezjańskich, w: System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, L. Cian, Warszawa 2001.

bosko j., Rozum, religia, miłość w sło-wach księdza Bosko, w: Wychowanie w duchu księdza Bosko, red. L. Cian, Warszawa 2001.

chrobak s., Rozum, religia i miłość w wy-chowaniu św. Jana Bosco, w: Wychowanie człowieka otwartego. Rola „zmysłu religij-nego” Luigi Gissaniego w kształtowaniu osoby, red. A. Rynio, Kielce 2001.

cian l., System zapobiegawczy św. Jana Bosko i jego charakterystyka, Warsza-wa 2001.

cian l., Wychowanie w duchu księdza Bo-sko, Warszawa 2001.

cyrańska e., Elementy wspólne w koncep-cji wychowania św. Jana Bosko i Heleny Radlińskiej, w: Ksiądz Bosko i jego sys-tem wychowawczy, red. J. Niewęgłow-ski, Warszawa 2000.

desramaut f., Ksiądz Bosko i życie ducho-we, Warszawa 1990.

gatti g., Zawód wychowawca chrześcijań-ski. Jego źródła: religia, rozum, dobroć, świadectwo, świadomość własnych ograniczeń, Warszawa 1997.

godyń a., Wystarczy, że jesteście młodzi..., „Psychologia w szkole” nr 1 (2006).

ARTICLES

64

graczyk m., Podstawy moralne podmio-tów w procesie wychowania metodą św. Jana Bosko, „Pedagogika Christiana” nr 1 (1997).

homplewicz j., Przesłanie ks. Jana Bosko w refleksji pedagogicznej, w: Ksiądz Bo-sko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000.

jan paweł ii, Ojciec i nauczyciel młodzie-ży. List Ojca świętego Jana Pawła II do księdza Egidio Viganò przełożonego ge-neralnego Towarzystwa św. Franciszka Salezego w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosko, w: Ksiądz Bosko i jego sys-tem wychowawczy, red. J. Niewęgłow-ski, Warszawa 2000.

jeżewski g., Tajemnica wychowania – asystencja, http://www.donbosco.sa-lezjanie.pl/archiwum/czytaj.

jodłowska b., Miłość pedagogiczna pod-stawą systemu wychowawczego św. Jana Bosko, w: Ksiądz Bosko i jego sys-tem wychowawczy, red. J. Niewęgłow-ski, Warszawa 2000.

Kalisz ł., Zastosowanie podstawowych założeń systemu prewencyjnego w sale-zjańskim ośrodku wychowawczym im. św. Jana Bosko w Różanymstoku, „Se-mianre” t. 25 (2008).

leśniewski j., Asystencja – serce wycho-wania, http://www.salezjanie.pl/varia/?insp=ALL&kat=5&id=208.

leśniewski j., Rola religii, http://orato-rium-lodz.salezjanie.pl/czytelnia/?i-d=8.

majewski m., Elementy metodyki pe-dagogiczno-katechetycznej w ramach systemu prewencyjnego św. Jana Bosko, Materiały pedagogiczno-katechetyczne, Kraków 1975.

michałowski s. c., Wybrane elementy systemu św. Jana Bosko w pracy Katolic-kiego Ośrodka Wychowania i Resocja-lizacji Młodzieży Nadzieja w Bielsku-Białej, w: Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000.

misiaszek K., System prewencyjny św. Jana Bosko w wychowaniu szkolnym, http://74.125.77.132/searc.

misiaszek K., Wychowanie – Tylko miłość wychowuje – rola Eucharystii w wycho-waniu, http://www.donbosco.salezja-nie.pl/archiwum/czytaj.php?artyku-l=331.

niewęgłowski j., Charakterystyczne ce-chy wychowawcy w stylu ks. Bosko, w: Ksiądz Bosko i jego system wychowaw-czy, red. J. Niewęgłowski, Warszawa 2000.

pleń e., Wychowanie – system zapobie-gawczy, http://www.donbosco.sale-zjanie.pl/archiwum/czytaj.php?arty-kul=977.

salm d., Wychowanie sprawą serca, http://www.donbosco.salezjanie.pl/archiwum/czytaj.php?artykul=240.

Weinschenk R., Podstawy pedagogiki księdza Bosko, Warszawa 2000.

Deliberandum est saepe, statuendum semel.

Rozważać trzeba wiele razy, postanawiać raz.

(Seneka)