perandoria bizantine

1. T dhna Kryeqndra Konstandinopoja Gjuh t folura Latinishtja (zyrtare deri n 620) Greqishtja (zyrtare pas 620) Besimi fetar Krishtrimi ortodoks(toleruar pas Ediktit t Milanos n 313 dhe fe e shtetit pas 380) Qeverisja Monarki absolute Perandort - 330337 Konstantini I - 14491453 Kostandini XI Legjislatura Senati bizantin Periudha historike Antikiteti i vonMesjeta aste kryesore historike - Diokleciani ndan administratn perandorake mes lindjes dhe perndimit-285 - Bizanti riemrohet Konstandinopoj- 330 - Vdekja e Teodosit I-395 - Rnia nga froni e Romul Augustit, perandor nominal i perndimit, sjell fundin e ndarjes formale t Perandoris romake-476 - Papa Leo III, i armiqsuar ndaj sundimit t perandoreshs Iren, prpiqet t'ia vendos autoritetin perandorak mbretit frank Karlit t Madh-800 - Shizma Lindje-Perndim-1054 - Rnia e Konstandinopojs -29 Maj 1453 - Rnia e Trebizondit-1461

2. Popullsia - 565 e.s. prllog. 26.000.000 - 780 e.s. prllog. 7.000.000 - 1025 e.s.4 prllog. 12.000.000 - 1143 e.s.4 prllog. 10.000.000 - 1282 e.s. prllog. 5.000.000 Valuta Solidus, Hiperpiron

3. Perandoria bizantine Perandoria bizantine ishte gjysma lindore e Perandoris romake, q mbijetoi pr nj mij vjet pas coptimit t gjysms perndimore n mbretri feudale t ndryshme dhe q ra prfundimisht pas sulmeve t vazhdueshme t turqve osman n 1453. Vet emri Bizantin shfaq keqkuptimet me t cilat sht rnduar historia e perandoris, duke ditur q banort e saj nuk do ta konsideronin aspak t prshtatshm. Sipas tyre, ata nuk i prkisnin askujt tjetr prve Perandoris romake, t themeluar pak prpara fillimit t Periudhs s krishter me aprovimin e Zotit pr t bashkuar popullin n pregatitje pr ardhjen e t birit. Krenar pr prejardhjen e krishter dhe romake, ata e quanin veten Romaioi ose romak. Historiant modern bien dakord me ta vetm pjesrisht. Termi Roma Lindoreprshkruan saktsisht njsitin politik q prfshinte provincat lindore t Perandoris s vjetr romake deri n 476, kur akoma kishte dy perandor. I njjti term mund t prdoret deri n fund t pjess s dyt t shekullit t 6-t, sa koh q njerzit vazhdonin t vepronin e t mendonin jo ndryshe nga ata t Perandoris s hershme romake. N po kt koh, megjithat, pati ndryshime aq t shumta saq pas shekullit t 7-t, shteti dhe shoqria n Lindje ndryshonin dukshm me format m t hershme. Pr t shfaqur kt ndryshim, historiant tradicionalisht e kan prshkruar perandorin mesjetare si Bizantine

4. Termi i dyt vjen nga emri Bizant, prej nj kolonie t lasht greke n ann europiane t Bosforit, midis Mesdheut dhe Detit t Zi; qyteti ishte, pr shkak t vendndodhjes, nj pik natyrore tranziti midis Europs dhe Azis s vogl (Anadolli). I rithemeluar si Roma e re nga perandori Konstandini i Madh, iu dha emri Konstandinopoj, qyteti i Konstandinit. U quajt prej Bizantit sepse thekson nj aspekt qendror t qytetrimit bizantin: shkalla n t ciln administrata dhe jeta intelektuale e perandoris u prqendrua n Konstandinopoj nga 330 deri n 1453, viti i mbrojtjes s fundit dhe t pasuksesshme t qytetit nga Konstandini XI Paleologu. Rrethanat e mbrojtjes s fundit jan interesante, kur n 1453 e lashta, mesjetarja dhe modernia u takuan pr nj koh t shkurtr. Konstandini i fundit ra duke mbrojtur Romn e re t ndrtuar nga Konstandini i par. Muret q rezistuan n Mesjetn e hershme gjermant, hunt, avart, sllavt dhe arabt u hodhn posht nga artileria moderne, misteret e s cils teknikt europian ia kishin msuar pushtuesve m t suksesshm t Azis qendrore: turqve osman.

5. Fatet e perandoris ishin ksisoj t lidhura ngusht me popujt e tjer, arritjet dhe dshtimet e t cilve karakterizuan historin mesjetare t Europs dhe Azis. Jo gjithmon pati armiqsi n marrdhniet midis bizantinve dhe atyre q ata i quanin barbar. Edhe pse intelektuali bizantin besonte thell se qytetrimi mbaronte n kufijt e bots s tij, ai e hapi at edhe pr barbarin, nse ky i fundit (bashk me fisin) do t pranonte t pagzohej dhe t shprehte besnikri ndaj perandorit. Fal lshimeve q vinin prej ktyre politikave, shum emra, n dukje grek, fshihnin origjina t ndryshme: sllave, ose ndoshta turke. Si pasoj, analfabetizmi barbar errson brezat e hershm t disa familjeve t destinuara pr t qen parsore n shrbimin civil ose ushtarak t perandoris. Bizanti ishte nj shoqri e przier, e karakterizuar n shekujt e tij t hershm nga nj shkall mobiliteti shoqror q hedh posht stereotipin shpeshher t atribuar t nj shoqrie t palvizshme dhe t vendosur me kastNj burim fuqie n Mesjetn e hershme, pozita gjeografike e Bizantit i shkaktoi dm perandoris pas shekullit t 10-t. Pushtimet e asaj epoke solln probleme t reja t organizimit dhe asimilimit dhe kto perandort duhej t'i prballnin n t njjtn koh kur shtje m t vjetra t politikave sociale dhe ekonomike krkonin zgjidhje n forma t reja dhe afat-shkurtra. Asnjher nuk u arritn zgjidhje t knaqshme. N shekujt e von t perandoris u shquan armiqsi fetare dhe etnike t ashpra duke dobsuar Bizantin para armiqve t rinj q shfaqeshin nga lindja dhe perndimi. Perandoria prfundimisht ra kur strukturat administrative nuk mund t prballonin m tej barrn e drejtimit t vendosur mbi to pas pushtimeve ushtarake

6. Sfondi romak dhe i krishter Uniteti dhe diversiteti n Perandorin e von romake Perandoria romake, paraardhsja e bizantines, arriti t kombinoj jashtzakonisht mir unitetin dhe diversitetin.Gjuha latine e prbashkt, monedha, ushtria ndrkombtare e legjioneve romake, rrjeti urban, ligjet dhe trashgimia e kulturs civile greko-romake shquheshin nga hallkat q Augusti dhe pasardhsit e tij shpresonin se do sillnin bashkim dhe paqe n nj bot mesdhetare t lodhur nga shekuj luftrash civile. Pr t lidhur kto nyje t qytetrimit perandorak, perandort shpresonin se nj tregti e gjall dhe e lir do t zhvillohej n provincat e perandoris. N krye t piramids s ksaj bote qndronte vet perandori, burr i menur q do t strehonte shtetin nga fardo problemesh q fati fshihte n errsir. Perandori i vetm mund t jepte kt mbrojtje dhe duke qen se konsiderohej mishrim i t gjith virtyteve, zotronte n perfeksion ato cilsi t shfaqura vetm t paplota nga nnshtetasit e tij.

7. Formula romake e prballimit t fatit me arsyen (dhe n kt mnyr duke siguruar unitetin n gjith Mesdheut) punoi si pr udi mjaft mir nn presionin pr paqndrueshmri q koha shumfishon. Pushtimet solln rajone me sfond t larmishm nn sundimin romak. Provincat lindore ishin qendra t lashta dhe shum t populluara t jets urbane q prcaktuan karakterin e qytetrimit mesdhetar pr mijvjear. Provincat perndimore kishin hyr von n rrugn e zhvillimit urban nn administrimin jo gjithmon t but t mjeshtrve t tyre romak. Secili nga aspektet e unitetit t numruar sipr kishte cenin e vet. Jo t gjith kuptonin apo flisnin latinisht. Duke paralelizuar dhe ndonjher ndikuar ligjin romak ishin zakonet dhe praktikat lokale, kuptueshm t ngulitura n arsye prej vjetrsis s tyre. Tempujt pagan, sinagogat hebreje dhe pagzoret e krishtera jan treguese t shtrirjes s feve t organizuara me t cilat format zyrtare t shtetit romak, prfshir adhurimi i perandorit, nuk mund t bashkjetonin n paqe. N vend q t bashkonte botn romake, rritja ekonomike shpeshher krijoi njsi t vet-mjaftueshme n disa rajone, provinca apo prona t mdha. Duke ditur pengesat me t cilat mjeshtrit e shtetit romak u prpoqn t kaprcejn, sht pr tu lavdruar q patriotizmi romak qe m shum se nj formul boshe, por q i vinte n dijeni njerz nga Shtyllat e Herkulit n Detin e Zi se kishin dika t prbashkt. Kjo dika mund t prkufizohet n kuptimin m t gjer si tradita civile greko- romake nga ana institucionale, intelektuale dhe emocionale. Mirnjohs pr kushtet e paqes q ajo krijoi, njerz t pasur dhe t kulturuar ia dedikuan kohn dhe burimet e tyre lartsimit t ksaj tradite duke zbukuruar qytetet q ishin shembuj t saj dhe duke arsimuar t rinj q shpresonin nj dit ta vazhdonin at.

8. N kt bot barbart u shfaqn pas vitit 150. Pr t mbrojtur kufijt prej tyre, perandort lufttar ia kushtuan aq koh sa kishin n dispozicion prleshjeve konstante pr t rivendosur kontrollin mbi provincat ku ishin krijuar regjime lokale. Duke par luftn e vazhdueshme, smundjet e shumta dhe ndryshimet e shpeshta t fronit perandorak, do ishte e leht t thuhej se pak ngelej nga shoqria greko-romake apo struktura burokratike e krijuar enkas pr t.Asnjri nga kto sugjerime nuk sht i sakt. Shkatrrimi ishte rastsor dhe disa rajone vuanin m shum se t tjerat. N fakt, ekonomia dhe shoqria e perandoris si e tr gjat ksaj periudhe qe m e larmishme se kurr. T detyruar nga nevoja ose t trhequr nga fitimi, njerzit shprnguleshin nga provinca n provinc. Parregullsit sociale krijuan mundsi pr pasuri dhe pushtet q rregulli i qndrueshm i epoks m t hershme nuk i kishte lejuar pr t talentuarit dhe ambiciozt. Pr arsye personale dhe dinastike, perandort preferonin disa qyteza dhe provinca mbi t tjerat dhe seria e paqart e pasardhjes bashk me nj ndryshim t vazhdueshm t zyrtarve t lart administrativ dmtuan rnd qndrueshmrin ekonomike dhe shoqrore.

9. Reformat e Dioklecianit dhe Konstantinit Prkufizimi i nj politike t qndrueshme perandorake u vendos nga dy perandor-ushtar t mdhenj,Diokleciani (sundoi 284-305) dhe Konstandini I (perandor i vetm 324-337), q sbashku i dhan fund nj shekulli anarkie dhe rithemeluan shtetin romak. Ka shum ngjashmri mes tyre, nj prej tyre problemet q u deshn t prballnin: t dy nxorrn msimin nga anarkia e shekullit t 3-t se nj burr i vetm dhe pa ndihm nuk mund t shpresoj t kontrolloj botn shumformshe romake dhe as t mbroj kufijt e saj; si ushtarak, t dy konsideronin reformn e ushtris si nevoj parsore n nj epok q krkonte mobilitetin m t lart t mundshm; t dy e pan Romn e vjetr dhe Italin si baza ushtarake t paknaqshme pr shumicn e forcave perandorake. T ndikuar thellsisht nga prirja e ushtarit pr hierarki, sistem dhe rregull, q e kishin t prbashkt me shum nga bashkkohsit e tyre si dhe perandor paraardhs, ata u tmerruan nga mungesa e sistemit dhe parregullsia karakteristike e ekonomis dhe shoqris n t ciln jetonin. T dy, si pasoj, ishin t vendosur pr t prmirsuar dhe familjarizuar disa masa t dshpruara t marra nga paraardhsit e tyre ushtarak pr t komanduar aferat e shtetit romak. fardo bindjesh fetare kishin, t dy besonin se shtjet e perandoris do ecnin pr mbar vetm nse nnshtetasit e perandorit besonin n zotat e vertt n mnyrn e sakt.

10. Rrugt me t cilat adoptuan kto qllime ndryshojn kaq shum nga njra-tjetra saq njri, Diokleciani, sheh nga e shkuara dhe mbaron historin e Roms; tjetri, Konstandini, sheh nga e ardhmja dhe themelon Bizantin. Ksisoj, n shtjet e pasardhsis s ofiqit perandorak, Diokleciani adoptoi precedent q mund ta gjente n praktikat e shekullit t 2-t. Ai e shoqronte veten me nj bashkperandor, ose August. Secili August pastaj adoptonte nj koleg t ri, ose ezar, pr t ndar sundimin dhe prfundimisht pr t marr vendin e partnerit t vjetr. Ky sundim katrsh, ose tetrarki, dshtoi n qllimin e vet dhe Konstandini e zvendsoi at me parimin dinastik t pasardhjes trashguese, nj procedur e ndjekur prgjithsisht n shekujt n vazhdim. Pr t ndar prgjegjsit administruese, Konstandini zvendsoi prefektin e vetm pretorian, q tradicionalisht ushtronte funksione civile dhe ushtarake n afrsi t perandorit me prefekt rajonal t vendosur n provinca q gzonin kt autoritet civil t vetm. Me kalimin e shekullit t 4- t, katr prefektura rajonale t mdha doln nga fillimet e Konstandinit dhe praktika e ndarjes s pushtetit civil nga ai ushtarak vazhdoi deri n shekullin e 7-t

11. Ndryshime n fusha t tjera t politikave perandorake jan po aq t dukshme. Diokleciani i persekutoi t krishtert dhe u prpoq t ringjallte fen e vjetr. Konstandini, nj i konvertuar i fes tjetr, e ngriti n statusin e nj feje t lejuar. Diokleciani e vendosi qendrn e tij n Nikomedi, nj qytet q kurr nuk u ngrit m shum n status sesa nj qendr provinciale gjat Mesjets, kurse Konstandinopoja, qyteti i themeluar nga Konstandini, lulzoi madhrishm. Diokleciani u prpoq t sillte rregull ekonomik duke fiksuar rrogat dhe mimet dhe duke startuar nj reform valute t bazuar mbi nj monedh t re ari, aureus-in, i barazvlefshm me 120 pr nj kilogram ar. Fiksimet dshtuan dhe aureus-i u zhduk pr ti ln vend arit t Konstandinit, solidus-it. Monedha e dyt u vendos me vler m t ult: 150 pr nj kilogram ar, standard q ngeli funksional pr shekuj. Pr fardolloj arsye, si prfundim, politikat e Konstandinit qen shum t suksesshme. Disa prej tyresidomos pasardhja trashguese, njohja e krishtrimit, reforma e valuts dhe themelimi i kryeqytetit-qen prcaktuese pr disa prej aspekteve q qytetrimi bizantin njihet.

12. Megjithat do ishte e gabuar ta konsiderosh Konstandinin nj revolucionar ose t mos vsh re ato fusha n t cilat ai ndoqi paraardhsit dhe nuk qe inovativ. Perandort e hershm ishin prpjekur t detyronin grupe njerzish t kryenin detyra t caktuara q ishin jetsore pr mbijetesn e shtetit por q qen jo trheqse pr ata q u detyruan t marrin kt barr. Detyra t tilla prfshinin lvrimin e toks, q ishte detyra e fshatarit, ose colonus; transportimi i mallrave t lir n shumic n zonat metropolitane t Roms ose Konstandinopojs, q ishte detyra e mjeshtrit t anijeve, ornavicularius; dhe shrbimet e sjella nga curiales, antar t senatit bashkiak me detyr vlersimin dhe mbledhjen e taksave vendore. Ligjet e Konstandinit n shum raste i bn t trashgueshme kto prgjegjsi t detyruara, duke vendosur kshtu bazat e sistemit collegia, ose esnafeve t trashguara shtetrore q qen nj tipar shum i shquar n jetn shoqrore t von romake. E fundit, por po aq e rndsishme, ai i krkonte fshatarve q t qndronin n at zon ku listat e taksave i kishin shnuar.

13. Tetrarkt, nj skulptur porfiri e plakitur nga nj pallat bizantin n 1204, sot qndron n cepin jugperndimor t Baziliks s Shn Markut, Venecia

14. Shekulli i 5-t: Vazhdimi i qytetrimit greko-romak n Lindje Qoft inovative apo tradicionale, masat e Konstandinit prcaktuan drejtimin e politikave perandorake prmes shekullit t 4-t deri n t 5- tin. Gjendja e perandoris n 395 mund t prshkruhet si rezultatet e puns s Konstandinit. Parimi dinastik qe vendosur aq fort saq perandori q vdiq at vit, Teodosi I, ia la trashgim ofiqin perandorak djemve t tij, t cilt ishin t dy t rinj dhe t paaft: Arkadi n Lindje dhe Honori n Perndim. Kurr m nuk do sundonte nj njeri i vetm t gjith siprfaqen e perandoris n t dyja pjest e saj. Konstandinopoja ishte rritur n nj popullsi midis 200 000 dhe 500 000; n shekullin e 5-t perandort u prpoqn t zvoglojn rritjen. Pas 391 krishtrimi ishte shum m tepr se nj prej feve: nga ai vit e tutje, dekreti perandorak ndalonte do lloj forme t kultit pagan dhe tempujt u mbylln. Presioni perandorak ishte shpesh i pranishm n kshillet e kishs n shekullin e 4-t, kur perandori ndrmori nj rol n prcaktimin dhe shtypjen e herezive.

15. Politikat ekonomike dhe shoqrore Ekonomia e perandoris kishte lulzuar n disa pika. Provinca t caktuara ose pjes provincash si Italia veriore lulzuan n tregti dhe bujqsi. Konstandinopoja, n veanti, ndikoi n rritjen urbane dhe shfrytzimin e frontiereve bujqsore. Qytezat e Ballkanit prgjat rrugs q t onte n kryeqytet lulzuan, kurse t tjerat jo shum t plqyera ngeln mbrapa, madje edhe u zhdukn. Toka e palvruar n rajonet kodrinore t Siris veriore filluan t plugohen pr t furnizuar me ushqim masat e Konstandinopojs. Me ecjen e shekullit t 4-t, solidusi i Konstandinit jo vetm qndroi ar i pastr, por prova t nxjerra nga shum burime tregojn se ari ishte shum m i bollshm se kishte qen n dy shekujt e fundit. Ndoshta burime t reja t ktij metali t muar u zbuluan: kto ndoshta mund t jen plakitur nga tempujt pagan; ose nga miniera t reja n Afrikn perndimore q u bn t mundura pr her t par pr tokat e perandoris nga nomad q transportonin me deve arin prmes Saharas n bregdetin mesdhetar t Afriks veriore.

16. Mobiliteti shoqror gati ekstrem q u shqua n fund t shekullit t 3-t dhe n fillimet e shekullit t 4-t shfaqet m pak karakteristik n gjysmn e dyt t shekullit t 4-t. Me siguri perandort vazhduan prpjekjet pr t detyruar njerzit t kryenin detyrn e tyre kolektive, por prsritja e vazhdueshme e ligjeve q lidhnin colonus-in n pronat e tij dhe navicularius-in te anija e tij dhe curialis-in te senati i tij bashkiak tregon se kto edikte patn shum pak ndikim. N fakt, do t ishte gabim t konkuldosh nga ky legjislacion se shoqria romake ishte e organizuar kudo n mnyr universale n kasta t vendosura nga urdhrat perandorake. do provinc kishte ndryshimet e saj.Edhe prpara prfundimit t erekut t par t shekullit t 5-t, kto ndryshime provinciale ishin t dukshme; dhe n nj shkall jo t vogl ato ndihmojn n shpjegimin e mbijetess s qeveris perandorake dhe qytetrimit greko-romak n Lindje kur t dyja kto ishin zhdukur n Perndim. N provincat lindore popullsia ngeli e lart dhe perandort n Konstandinopoj kurr nuk iu duhej t krkonin (t paktn deri n shekullin e 6-t) pr burra q t mbushnin ushtrin. Si mund t pritet nga ato toka lindore ku qytetrimi urban ishte disa shekuj i vjetr, qytetet qndruan dhe me to nj ekonomi monetare dhe nj klas tregtarsh. Tregtart lindor, t njohur n burime si tregtar, ndrmorn trasnportimin e mallrave midis Lindjes dhe Perndimit, shpeshher duke vendosur koloni n qytetet e dmtuara t Perndimit.

17. M e rndsishmja, perandori n Lindje kurr nuk e humbi aksesin ose kontrollin mbi burimet e tij t krahut t puns dhe paras. Nj klas e vjetr dhe e pasur senatoriale aristokratike konsolidoi pronat e saj t mdha n Perndim dhe ndrmori mbrojtjen dhe patronazhin e klasave puntore rurale, duke i hequr shtetit shrbime financiare dhe ushtarake q i duheshin dshprimisht. Klasa senatoriale n Lindje nuk kishte origjin aq t vjetr dhe fillimet e tyre gjendeshin te favoritt e Konstandinit apo parvenyt q e kishin ndjekur n kryeqytetin e tij t ri. N fillim t shekullit t 5-t, pasuria e tyre ishte shum m e vogl se ajo q homologt e tyre n Perndim zotronin; pronat e tyre ishin shum t shprndara dhe ruralt e varur nn ta shum m t pakt. Ata ishin kshtu m pak t aft pr t sfiduar vullnetin perandorak dhe t viheshin mes shtetit, n njrn an, dhe ushtarve apo taksapaguesve potencial n tjetrn.

18. Marrdhniet me barbart Kto ndryshime midis Perndimit dhe Lindjes, shtuar dhe tiparet gjeografike, jan shkaku i pritjes s ndryshme q iu bn pushtuesve gjermanik t shekujve t 4-t dhe t 5-t n Lindje dhe Perndim. Ndonse popujt gjermanik kishin krijuar val n frontieret e Danubit dhe Rinit q nga shekulli i 2-t, sulmet e mdha filluan vetm n pjesn e dyt t shekullit t 4-t, kur Hunt e frikshm shprnguln nga vendi i tyre Ostrogott dhe Vizigott, duke br q kta t fundit t krkonin strehim brenda frontierit tDanubit n perandori. Ndrveprimi i par mes romakve dhe barbarve nuk ishte aspak miqsor; romakt filluan ti shfrytzonin t ftuarit e padshiruar dhe gott u inatosn, duke mundur nj ushtri romako-lindore n Adrianopoj n 378 dhe duke vrar perandorin lindor q komandonte ushtrin. Perandori Teodosi I (sundoi 379395) adoptoi nj politik tjetr, duke i dhn gotve toka dhe status ligjor t aleatve, ose foederati, t cilt ishin pjes e ushtris romake si njsi autonome nn liderin e tyre.Politika e Teodosit I nuk qe popullore as n Perndim, as n Lindje. Gott, ashtu si shumica e popujve gjermanik me prjashtim t frankve dhe lombardve, ishin konvertuar n arianizm, t cilin romakt katolik, apo ortodoks, e konsideronin nj herezi t rrezikshme.

19. Natyra lufttare e gjermanve nuk qe shum e plqyeshme nga aristokracia senatoriale q ishte kryesisht pacifiste dhe fillimi i shekullit t 5-t shquhet n t dyja pjest e perandoris nga reagimi ndaj liderve gjermanik n poste t larta. N Konstandinopoj m 400, p.sh, qytetart u ngritn kundr nj oficeri t vjetr t gards perandorake (magister militum), Gainas, duke therur at bashk me gjith ndjeksit e tij got. Ndonse kjo revolt e caktuar nuk pati t njjtat rezultate si ngjarje t ngjashme n Perndim dhe lidert gjermanik u shfaqn prsri n role komande n Lindje, kta vepronin tanim si individ pa mbshtetjen e atyre grupeve autonome t ushtarve q komandantt barbar perndimor vazhduan t gzojn. M tej, Lindja prdori m s miri burimet e saj t arit, krahu pune dhe diplomacie, kur n t njjtn koh msoi si t veproj me secilin armik. Gjat sundimit tTeodosit II (408450), hunt nn kryetarin e tyre Atila morn sasi t mdha ari q ruajtn gjendjen e paqes s vshtire me perandorin lindore. Kur Marciani (sundoi 450457) refuzoi dhnien e arit, Atila u trhoq nga hakmarrja pr shpresn e pushtimit n Perndim. Ai kurr nuk u kthye pr t sfiduar perandorin lindore dhe me vdekjen e tij n 453, perandoria hune ra prtok. Si Marciani ashtu edhe pasardhsi i tij, Leoni I (sundoi 457-474) sunduan nn mbikqyrjen e Flavius Ardaburius, ose Aspar; por Leoni I arriti t sfidoj pozitn e Asparit dhe ndikimin e gotve duke favorizuar izaurt lufttar dhe kryetarin e tyre, Tarasikodisa, t cilin e martoi me princeshn perandorake, Ariadnn. Ndjeksit izaur t Tarasikodiss, i cili sundoi n nj koh t vorbullt si perandori Zeno(474-491), ishin popull malsor nga Anadolli jugor dhe nga ana kulturore ishin edhe m barbar se gott apo gjermant e tjer.

20. Megjithat, ata ishin nnshtetas t perandorit romak n Lindje, pra ishin padyshim romak dhe qen mjaft efektiv n zvoglimin e ndikimit t gotve n Konstandinopoj. N prefekturn e Iliris, Zenoni zhduku krcnimin e Teodorikut duke e bindur at (488) t guxoj t marr Italin bashk me ostrogott e tij. Kjo provinc ishte nn duart e kryetarit gjerman Odoakr, i cili n 476 kishte hequr nga froni Romul Augustin, perandorin e fundit romak n Perndim. Kshtu, duke sugjeruar se Teodoriku duhet t pushtonte Italin pr mbretrin e tij ostrogote, Zenoni mbante t paktn nj supremaci juridike n tokn perndimore ndrkoh q hoqi qafe nga perandoria lindore nj nn- sundimtar t rrezikshm.Me vdekjen e Zenonit dhe ngritjen n pushtet t shrbyesit civil romak Anastasi I (sundoi 491-518), mbajtja e ofiqit perandorak nga izaurt prfundoi, por jo deri n 498 kur forcat e perandorit t ri morn masa efektiv kundr rezistencs izaure. Pas fitores s atij viti, nnshtetasit besnik t perandorit romak lindor mund t merrnin frym lehtsisht: izaurt u prdorn pr t mundur gjermant, por populli i egr malsor nuk arriti dot t zotroj prfundimisht ofiqin perandorak. Autoriteti perandorak kishte ruajtur integritetin e vet n Lindje ndrkoh q ishte shprbr n Perndim n disa shtete pasardhse: anglt dhe saksont kishin pushtuar Britanin q n 410; vizigott kishin zotruar pjes t Spanjs q n 417, kurse vandalt kishin hyr n Afrik n 429; frankt, nn Klodvigun, kishin filluar pushtimin e Galis qendore dhe jugore n 481; dhe Teodoriku sundoi Italin deri n 526.

21. Grindjet fetare Nse armiqsit etnike ishin m pak krcnuese rreth vitit 500 se n t shkuarn, mosmarrveshje q buronin nga shtjet fetare krcnuan seriozisht unitetin perandorak dhe historia politike e shekullit t ardhshm nuk mund t kuptohet pa ekzaminuar t ashtquajturn herezi monofizite. Ishte herezia e dyt e madhe n perandorin lindore; e para ishte konflikti i shkaktuar nga msimet e prifit nga Aleksandria, Ariusit, i cili n nj prpjekje pr t ruajtur madhshtin e T Atit, predikonte se vetm ai ishte i prjetshm, kurse I Biri ishte krijuar n nj koh t caktuar. Fal mbshtetjes perandorake, herezia ariane kishte mbetur prmes shekullit t 4-t dhe u dnua prfundimisht vetm n 381 me nxjerrjen e doktrins se I Ati dhe I Biri ishin nj substanc dhe ekzistonin sbashku.Nse Baballart e kishs n shekullin e 4-t grindeshin mbi marrdhienet mes T Atit dhe T Birit, ata t shekullit t 5-t u prballn me problemin e prcaktimit t marrdhnies mes dy natyrave njerzore dhe hyjnore- t T Birit, Jezu Krishtit. Teologt e Aleksandris n prgjithsi besonin se natyrat njerzore dhe hyjnore ishin t bashkuara pa dallim, kurse ata t Antiokut predikonin se t dy natyrat bashkjetonin vemas te Krishti dhe natyra njerzore sipas tyre ishte ena e zgjedhur nga Zoti njeriu i lindur nga Maria.

22. Me kalimin e shekullit t 5-t, kto dy pozicione kundrshtuese teologjike u bn pjes e nj prleshje pr supremaci ndrmjet patriarkanave rivale t Konstandinopojs, Aleksandris dhe Roms. Nestori, patriarku i Konstandinopojs n 428, adoptoi formuln antiokase, e cila, sipas tij, theksonte natyrn njerzore t Krishtit mbi at hyjnore. Kundrshtart e tij (fillimisht patriarku i Aleksandris, Cirili dhe m von dishepujt e Cirilit, Dioskuri dhe Eutiku) theksuan natyrn e vetme hyjnore t Krishtit, rezultat i Ringjalljes. Besimi i tyre n Monofizizm, ose natyra e vetme e Krishtit si I Biri, u b shum popullore n provincat e Egjiptit dhe Siris. Roma, n personin e paps Leo I, deklaroi, n kundrshtim me t tjert, pro Diofizizmit, nj doktrin q predikon se dy natyrat, perfekte dhe t veanta, ekzistonin te Krishti. N Kshillin e Kalcedonis (451), kjo pikpamje triumfoi fal mbshtetjes nga Konstandinopoja, q ndryshoi pozitn e saj dhe dnoi si nestorianizmin, ose theksimin e natyrs njerzore t Krishtit, dhe Monofizizmin, ose besimin n natyrn e vetme hyjnore.M e rndsishme pr historin ushtarake dhe politike sesa detajet teologjike t konfliktit ishte impakti q Monofizizmi shkaktoi n disa rajone t bots mesdhetare. Duke qen nj formul q shprehte rezistenc ndaj sundimit perandorak t Konstandinopojs, Monofizizmi qndroi n Egjipt dhe Siri. Derisa kto dy provinca u pushtuan nga islamikt n shekullin e 7-t, secili perandor duhej n njfar mnyre t prballej me tendencat separatiste t shprehura me an t herezis. Ai duhej ose t merrte armt kundr Monofizizmit dhe t prpiqej ta zhdukte me forc, ose t formulonte nj doktrin q do mund t prziente at me Diofizizmin, ose t besonte vet te kjo herezi. Asnj nga kto t treja nuk qen t suksesshme dhe armiqsia fetare nuk ishte m e pakta nga paknaqsit q uan Egjiptin dhe Sirin tiu dorzoheshin me lehtsi pushtuesit arab. Nse perandori lindor donte t rivendoste kontrollin mbi Perndimin, ai duhet t zbulonte nj formul q do knaqte ortodoksin perndimore duke mos armiqsuar Monofizizmin lindor

23. Perandoria n fund t shekullit t 5-t Nn sundimin e Anastasit I (491518), t gjitha tendencat e shekullit t 5-t gjetn fokusin e tyre: ndjenja e Romanitetit, q krkonte nj romak dhe jo nj izaur apo gjerman si perandor, konflikti mes ortodoksis dhe monofizizmit dhe vazhdimi i lulzimit ekonomik n Lindje. I vlersuar dhe zgjedhur si perandori ortodoks dhe romak q do i jepte fund hegjemonis s izaurve dhe aktiviteve t urryera t heretikve monofizit, Anastasi arriti objektivin e par por dshtoi n t dytin. Ndonse ai mundi izaurt dhe i oi shum prej tyre n vendlindjen anadollake, ai gradualisht filloi t mbshtes herezin monofizite megjith deklarimet e ortodoksis q bri n kurorzim. Nse politikat e tij fituan mbshtets n Egjipt dhe Siri, ato armiqsuan nnshtetasit e tij ortodoks dhe n fund oi n luft civile dhe trazira.Politikat ekonomike t Anastasit qen shum m t suksesshme; nse ato nuk dhan bazn pr arritjet e shquara n shekullin e 6-t n shtjet ushtarake dhe artet e qytetrimit, ato t paktn shpjegojn pse Perandoria Lindore lulzoi n ato fusha gjat ksaj periudhe.

24. Nj inflacion i monedhs s bakrit, i pranishm q nga koha e Konstandinit, mbaroi m n fund me rezultate t dshiruara pr ata antar t shtresave t ulta q i kryenin operacionet e tyre me kt metal baz.Prgjegjsia pr mbledhjen e taksave bashkiake u mor nga antar t senatit vendor dhe iu vu si detyr agjentve t prefektit pretorian. Tregtia dhe industria u nxitn nga mbarimi i chrysargyron, nj taks n ar q paguhej nga klasat urbane. Nse klasat rurale duhej t paguanin taksn e toks n para dhe jo n natyr, thjesht fakti se ari mendohej se ishte i disponueshm n fshatra, sht nj tregues i fuqishm i prosperitetit rural. N Lindje, rritja ekonomike e shekullit t 4-t vazhdoi dhe nuk sht e uditshme q Anastasi pasuroi thesarin me 150 000 kilogram ar gjat sundimit t tij. Me kto burime financiare n dispozicion, pasardhsit e perandorit mund t shpresonin t rivendosnin autoritetin romak mbi shtetet pasardhse gjermanike perndimore, nse mbushnin kto dy objektiva: e para, ata duhet t shronin mosmarrveshjet fetare ndrmjet nnshtetasve; e dyta, ata duhet t mbronin frontierin lindor ndaj krcnimit t persve sasanid. Pr shkak se kishte luft t vazhdueshme n t dy frontet gjat shekullit t 6-t, pak njohuri e ktij rivaliteti shum t vjetr mes Roms dhe Persis sht thelbsor pr t kuptuar problemet me t cilat u prball m i madhi nga pasardhsit e Anastasit, Justiniani I (sundoi 527-565), ndrkoh q ndrmerrte pushtimin e Perndimit.

25. N 224 Perandoria antike perse ra nn duart e nj dinastie t re, sasanidve, regjimi i t cilve i solli nj jet t re shtetit t dobsuar. Pasi kishin siguruar kontroll t qndrueshm mbi tokat e mdha q ishin nn ta, sasanidt ringjalln prleshjet e vjetra me Romn pr Mesopotamin veriore dhe qytetet fortesa t Edess dhe Nisibisit, q shtriheshin mes Eufratit dhe Tigrit. N shekullin e 4-t, burime t reja armiqsie u shfaqn kur Roma lindore u b nj perandori e krishter. Pjesrisht si reagim, Persia Sasanide forcoi organizimin klerik t fes zoroastriane; jotoleranca dhe prndjekjet u bn shtje t dits n Persi dhe konflikti mes perandorive u b njfar lufte fetare. Armiqsit u u prkeqsuan kur Armenia, q shtrihej n veri midis ktyre dy perandorive, u konvertua n krishtrim dhe kshtu krcnonte integritetin fetar t Persis. Nse lufta n shkall t vogl gjat shekujve t 4-t dhe t 5-t rrall shprthente n fushata t mdha, krcnimi ndaj Roms mbetej gjithnj i vazhdueshm dhe krkonte vigjilenc dhe fortifikime t knaqshme. N 518, balanca mund t thuhet se anonte nga ana e Persis kur ata fituan qytetet e Teodosiopolisit, Amids dhe Nisibisit.

26. Shekulli i 6-t: nga Roma lindore n Bizant Shekulli i 6-te u hap me vdekjen e Anastasit dhe ngjitjen n fron t ushtarit ballkanas q e zvendsoi at, Justinit I (sundoi 518-527). Gjat shumics s sundimit t Justinit, pushteti aktual ishte n duart e nipit dhe pasardhsit t tij, Justiniani I. T dhnat pr m shum se 40 vjet t sundimit t Justinianit jan t bazuara n veprat e bashkkohsit t Justinianit, historianit Prokop. Ky i fundit shkroi nj vepr lavdruese t arritjeve ushtarak t perandorit t titulluar Polemon (Luftra) dhe i shtoi edhe Anecdota (Historia Sekrete) ku sulmon furishm jetn personale t perandorit , karakterin e perandoreshs Teodor dhe drejtimin e administrats s brendshme perandorake. Sundimi i Justinianit mund t ndahet n tre periudha: (1) nj epok fillestare e pushtimeve dhe arritjeve kulturore q shtrihet deri n dekadn e 540-s; (2) 10 vjet kriz dhe gati shkatrrim gjat viteve 540; dhe (3) dekada e fundit e sundimit t tij, n t ciln gjendja shpirtrore dhe realitet sociale ishin shum t ngjashme me ato gjat sundimit t pasardhsve t Justinianit sesa viteve t para t sundimit t tij.Pas 550, sht e mundur t flasim pr nj bizantin mesjetar sesa pr nj romak antik lindor, ose perandori. Nga katr traumat q transformuan Bizantinmurtaja, luftrat, trazirat sociale dhe sulmi musliman arab n vitet 630-dy t parat ishin tipare t sundimit t Justinianit.

27. Justiniani I, detaj nga kisha San Vitale, Raven

28. Vitet e arritjeve deri n 540 Justiniani ishte ve nj shembull i magjis civilizuese q Konstandinopoja punonte mbi pasardhsit e atyre q rrezikonin brenda mureve t saj. Justini, xhaxhai i tij, ishte nj ushtar i ashpr dhe analfabet; Justiniani, nipi, ishte nj zotri i kultivuar, i aft n teologji, ndrtues kishash madhshtore dhe nxits i kodifikimit t ligjit romak. T gjitha kto arritje jan, n kuptimin e thell t fjals, civile dhe sht e leht t harrosh q perandoria e Justinianit ishte pothuajse gjithmon n luft. Historia e Roms lindore gjat ksaj periudhe tregon si efektet e lufts transformojn ide dhe institucione njlloj.Sundimi u hap me luftra t jashtme dhe konflikte t brendshme. Nga Lazika n shkrettirn arabe, frontieri pers u ndez nga nj seri fushatash ku shum gjeneral t destinuar pr fam n Perndim demonstruan pr her t par aftsit e tyre. Fuqia e ushtris romake lindore ishte e till q ndrsa mbanin perst n kufijt e tyre, Justiniani mund t onte trupa pr t sulmuar hunt n Krime dhe t ruante frontierin e Danubit kundr shum armiqve. N 532, Justiniani vendosi t lr mnjan operacionet ushtarake n favor t diplomacis. Ai negocioi, pr nj hara t lart, nj Paqe t Prjetshme me mbretin pers, Kosraun, q i liroi duart e romakve n kt pjes t globit. Kshtu, Justiniani arriti objektivin e par t nevojshm pr ripushtimin e Perndimit: paqen n Lindje.

29. Edhe prpara ngjitjes n fron, Justiniani kishte ndihmuar n arritjen e objektivit t dyt. Pak pas shpalljes si perandor, Justini kishte mbledhur nj kshill peshkopsh n Konstandinopoj. Kshilli ktheu politikat e Anastasit, pranoi formuln ortodokse t Kalcedonis dhe shprehu gatishmrin pr negocime me papn. Justiniani personalisht mori pjes n kto diskutime dhe rivendosi vllazrin me Romn dhe gjith kishat lindore prve Egjiptit. Jo m nj mbret barbar mund t ruante besnikrin e nnshtetasve t tij katolik duke bindur ata se nj perandor monofizit sundonte n Lindje. N po at vit 532, Justiniani i mbijetoi nj revolte n Konstandinopoj, kryengritjes s Nikas, q fillimisht krcnoi jetn dhe fronin e tij, por ngjarja vetm sa forcoi pushtetin e tij. Pr t kuptuar rrjedhn e ngjarjeve, sht thelbsore t kujtohet q Konstandinopoja, si qytetet e tjera romake lindore t mdha, varej nga milicia urbane, ose demes, pr t mbrojtur muret e tyre. Brenda demesit kishte ndarje te bazuara n dy grupime q mbshtesnin garues rival n koi: Blut dhe t Gjelbrit. Fillimisht mendohej se kto dy grupime ishin t ndara nga pikpamje t ndryshme politike dhe fetare q i transmetoheshin perandorit gjat garave. Studime t fundit kan treguar se kto dy grupime zor se motivoheshin m shum se fanatizmi partizan pr garuesit respektiv. Kryengritja e NiksNika! (Pushto! ose Fito!) ishte slogani q thrritej gjat garavee vitit 532, megjithat, ishte nj rastet e rralla ku grupimet shprehn kundrshtim politik ndaj qeveris perandorake. T zemruar nga shkalla me t ciln prefekti urban kishte shtypur nj grindje t mparshme, Blut dhe T Gjelbrit u bashkuan pr her t par dhe liruan lidert e tyre nga burgu; ata krkonin q Justiniani t shkarkonte nga zyra dy prej zyrtarve m jopopullor t tij: Johanin e Kapadokias dhe Tribonianin. Edhe pse perandori iu dorzua ktyre krkesave, turma nuk u zbut, duke e kthyer grindjen n kryengritje, dhe shpalli nj nip t Anastasit si perandor. Justiniani u shptua vetm se perandoresha Teodor refuzoi t dorzohet. Gjenerali i aft i Justinianit, Belisari, i rrethoi rebelt n Hipodrom dhe i masakroi t 30 000. Lidert u ekzekutuan dhe pronat e tyre kaluan prkohsisht n duart e perandorit

30. Perandoresha Teodora, detaj nga kisha San Vitale, Raven

31. Pas vitit 532 Justiniani sundoi m fort se kurr. Me shpalljen e Paqes s Perjetshme, ai shpresonte t prdorte reputacionin e tij si kampion i ortodoksis kalcedonase dhe ti trhiqte romakt perndimor q preferonin sundimin e nj perandori romak katolik sesa nj mbret arian gjerman. N vitet e hershme t 530-s, Justiniani mund t pozicionohej si perandor romak dhe i krishter. Latinishtja ishte gjuha e tij dhe njohuria e tij e historis romake dhe antikitetit ishte e thell.N 529 zyrtart e tij prfunduan nj mbledhje t madhe t ligjeve t perandorit dhe dekrete n fuqi q nga sundimi i Hadrianit. I quajtur Codex Constitutionum dhe i bazuar pjesrisht n Kodin Teodosian t shekullit t 5-t, ai prbn t parin nga katr veprat e prpunuara mes viteve 529 dhe 565 t quajtura sbashku Corpus Juris Civilis (Kodi i Ligjit Civil), i njohur nga shumica si Kodi i Justinianit. Ky koleksion i par i edikteve perandorake, megjithat, nuk krahasohet dot me Digesta q u prfundua nn direksionin e Tribonianit n 533. N kt vepr, rregull dhe sistem u vendosn n qndrimet kontradiktore t juristve t mdhenj romak; pr t udhzuar nxnsit n shkollat juridike u b i gatshm nj libr msimor i quajtur Institutiones (533). Libri i katrt, Novellae Constitutiones Post Codicem (i njohur nga shumica si Novelat), prmban nj koleksion t edikteve t Justinianit mes viteve 534 dhe 565. Ndrkoh, arkitektt dhe ndrtuesit punonin me ritm t lart pr t ndrtuar Kishn e re t Menuris s Shenjt, Aja Sofia, q do zvendsonte nj kish m t vjetr q ishte shkatrruar gjat kryengritjes s Nikas. Ata arritn ta ndrtojn kt ndrtes n pes vjet, q qndron sot si nj nga monumentet m t mdhenj t historis s arkitekturs.

32. Perandoria n zgjerimin m t madh nn Justinianin I n555 e.s.

33. Aja Sofia

34. N 533 kishte ardhur koha pr t rivendosur autoritetin romak t krishter n Perndim dhe Afrika veriore vandale dukej si m interesanti nga teatret e lufts q mund t hapeshin. Megjithse nj ekspedit madhore e kryesuar nga Leoni I kishte dshtuar t rifitonte provincn, gjendja politike n monarkin vandale e kishte br situatn m t favorshme pr perandorin lindor. Kur mbreti Hilderik ra nga froni dhe u zvendsua, Justiniani mundej me t drejt t protestonte ndaj nj veprimi t ndrmarr kundr nj monarku q kishte ndaluar persekutimin e katolikve afrikano-verior dhe kishte krijuar aleanc me Konstandinopojn. Tregtart lindor preferonin veprimin ushtarak n Perndim, por gjeneralt e Justinianit hezitonin; pr shkak t ksaj, vetm nj forc e vogl u b gati nn Belisarin. Suksesi u arrit me nj lehtsi t uditshme pas dy angazhimesh dhe n 534 Justiniani iu vu organizimit t ktyre provincave t reja t Perandoris romake.N fakt, kto ishin vite t riorganizimeve madhore t provincave dhe jo vetm n Afrikn veriore. Nj seri ediktesh t viteve 535 dhe 536, t konceptuara qartsisht si pjes t nj plani mjeshtror nga prefekti Johan i Kapadokias, ndryshuan strukturat administruese, juridike dhe ushtarake n Trak dhe Azi t Vogl. N prgjithsi, Johani u prpoq t bnte t mundur nj struktur ekonomike dhe adminstruese t thjeshtuar ku jurdiksione q takoheshin me njra-tjetrn u zhdukn, funksionet civile dhe ushtarake u kombinuan n dhunim t parimeve t Konstandinit dhe ata zyrtar q mbetn iu dhan paga m t mdha duke siguruar personel m t mir dhe duke zvogluar trheqjen ndaj ryshfeteve.

35. N parathniet e edikteve t tij, Justiniani mburrej pr autoritetin e rivendsour n Afrikn veriore, linte t kuptohej pr pushtime m t mdha q do vinin dhesi kompensim pr prfitimet q dekretet e tij do sillninnxiste nnshtetasit e tij t paguanin taksat n kohn e duhur n mnyr q t ekzistonte harmoni mes sunduesit dhe t sunduarve. Shum qart, perandori po organizonte shtetin pr prpjekjen ushtarake m rraskapitse dhe m von (mundsisht n 539), reformat e tij u zgjeruan edhe pr Egjiptin, nga ku eskporti i grurit ishte absolutisht thelbsor pr mbshtetjen e ushtrive n fushata dhe Konstandinopojs.Ngjarjet gjat viteve 534 dhe 535 n Italin ostrogote e bn at viktimn m t mundshme t rradhs pas rnies n Afriks veriore vandale. Kur Teodoriku vdiq n 526, atij ia zuri vendin nj nip i vogl pr t cilin vazja e Teodorikut, Amalasunta, veproi si regjente. Kur vdiq djali, Amalasunta u prpoq t fitoj pushtetin me t drejtn e saj dhe bashkpunoi n vrasjen e tre armiqve t saj kryesor. Marrdhniet e saj diplomatike me perandorin lindor gjithmon ishin shquar nga miqsia, madje edhe nga varsia; prandaj, kur Amalasunta vdiq si viktim e gjakmarrjes e ndrmarr nga familjet e burrave t vrar, Justiniani gjeti mundsin pr t protestuar vrasjen. N 535, ashtu si n 533, nj ekspedit e vogl u drgua n Perndim-n kt rast, n Sicili-dhe pati fillimisht sukses t leht. N fillim gott negociuan; pastaj ata e forcuan rezistencn, rrzuan nga froni mbretin e tyre, Teodahadin n favor t nj burri m t fort, Vitigun, dhe u prpoqn t bllokojn ushtrin e Belisarit kur ata hyn n gadishullin Italik. Atje progresi i ushtris romake lindore qe m i ngadalt dhe fitorja nuk erdhi deri n 540 kur Belisari mori Ravenn, bastionin e fundit madhor n veri dhe me t, mbretin Vitig, disa fisnik got dhe thesarin mbretror.

36. T gjith u kthyen n Konstandinopoj, ku Justiniani ishte mirnjohs pr prfundimin e armiqsive n Perndim. Gjat viteve 530, gjeneralt e Justinianit duhet t luftonin vazhdimisht pr t ruajtur autoritetin perandorak n provincn e re t Afriks veriore dhe n Ballkan gjithashtu. N 539 disa delegat got arritn Persin dhe informacioni q i dhan mbretit Kosrau e bri at m t padurueshm nn shtrngesn e Paqes s Prjetshme. Gjat vitit tjetr (i njjti vit [540] kur nj forc bullgare plakiti Maqedonin dhe arriti muret e Konstandinopojs), ushtria e Kosraut arriti deri n Antiok n krkim t plaks dhe duke br shantazh. Ata u kthyen t padmtuar dhe n 541 perst morn nn zotrim nj fortes n Lazika. N Itali, ndrkoh, gott zgjodhn nj mbret t ri, Totiln, nn udhheqjen e aft t t cilit situata ushtarake n at tok do transformohej s shpejti.

37. Kriza e mesit t shekullit Krcnimi i dy luftrave t njkohsishme rrezikonte planet e Justinianit. Gjat viteve 550, ushtria e tij qe e aft ti bnte ball ksaj sfide, por nj fatkeqsi madhore e pengoi ta bnte kt mes viteve 541 dhe 548. Fatkeqsia ishte murtaja bubonike e viteve 541-543, e para nga kto goditje, ose trauma t prmendura sipr q e transformuan Romn lindore n Perandorin bizantine mesjetare. Murtaja u vu re pr her t par n Egjipt dhe nga atje kaloi n Siri dhe Azi t Vogl deri n Konstandinopoj. N 543 ajo arriti Italin dhe Afrikn dhe mund t ket goditur edhe ushtrin perse n fushat at vit. N Azin lindore kjo smundje ka vazhduar deri n shekullin e 20-t, duke i dhn mundsi shkencs mjeksore ta studioj me imtsi. I transmetuar te njerzit nga pleshtat e infektuar prej brejtsve, murtaja sulmon gjendrat e trupit dhe shfaqet fillimisht me fryrje (buboes) n sqetulla dhe ij, nga vjen dhe emri bubonike. Po ta gjykosh nga prshkrimi i simptomave ngaProkopi n 542, smundja ather dukej m shum si nj form virale pneumonike, ku bacilet vendosen n mushkrit e viktimave. Shfaqja e forms pneumonike ishte shum e rrezikshme sepse mund t transmetohej drejtprdrejt nga nj person te tjetri, duke shprndar infeksionin me lehtsi dhe me shkall vdekshmrie tmerrsish t lart. Studimet krahasuese, t bazuara n statistika nga prphapja e s njjts smundje n Europn e mesjets s von, sugjerojn se nj e treta deri nj e dyta e popullsis s Konstandinopojs mund t ket vdekur, ndrkoh q qytetet m t vogla t perandoris dhe fshatrat nuk qen n asnj mnyr m pak t rrezikuara

38. Ndikimi afat-shkurtr i murtajs mund t vrehet n disa forma t aktiviteteve njerzore gjat viteve 540. Legjislacioni i Justinianit i atyre viteve ishte padyshim i preokupuar me amanetet dhe pasardhjen e pasurive q linin njerzit pa testamente. Krahu i puns qe shum i pakt dhe puntort krkonin rroga aq t larta, saq Justiniani u prpoq ti kontrolloj me edikt si monarkt e Francs dhe Anglis bn gjat murtajs s shekullit t 14-t. Sa pr shtjet ushtarake, ato vite ishin vite humbjesh, qndrimi n vend dhe mundsish t pashfrytzuara. N vend t nj opozite efektive romake, ishte lodhja e Kosraut nga nj luft pa fitim q e bri at t nnshkruaj nj traktat paqeje ku pranonte hara nga Justiani dhe ruante pushtimet perse n Lazika. Hunt, sllavt, antt dhe bullgart plakitn dhe shkatrruan Ilirin pa kundrshtimin m t vogl nga ushtrit romake. N Afrik, nj garrizon i zvogluar nga murtaja prballi me vshtirsi krcnimin e nj pushtimi maur. N Itali, Totila filloi sulmin, duke marr Italin jugore dhe Napolin dhe shkoi edhe n Rom (546) megjith prpjekjet e Belisarit pr t liruar rrethimin. Dshprmisht, gjenerali i madh i Justinianit krkoi prforcime nga Lindja; edhe pse erdhn, ato erdhn shum von dhe ishin nga ana numerike aspak t mjaftueshm pr tu prballur me detyrn q u ishte vn.

39. Vitet e fundit t Justinianit I Pas vitit 548, fatet e romakve u prmirsuan dhe n mes t viteve 550, Justiniani kishte fituar n shumicn e teatreve ushtarak me prjashtim t vetm Ballkanin, nj shenj orgurzez. Ai e filloi me frontin lindor. N 551 fortesa e Petrs u rimor prej persve, por luftimi vazhdoi n Lazika derisa u nnshkrua nj paqe 50 vjeare n 561 q prcaktoi marrdhient mes dy perandorive t mdha. Peshorja anonte n ann e Justinianit. Ndonse Justiniani pranoi t paguaj harain vjetor prej 30 000 solidesh, Kosrau, n rikthim, hoqi dor nga pretendimet e tij pr Lazikn dhe premtoi t mos persekutoj nnshtetasit e tij t krishter.Traktati gjithashtu regulloi edhe tregtin mes Roms dhe Persis, sepse rivaliteti mes dy fuqive t mdha kishte patur gjithmon edhe aspektin ekonomik. Ai fokusohej kryesisht n tregtin e mndafshit. Mndafshi mbrrinte n Konstandinopoj nprmjet ndrmjetsve pers, ose me rrug toksore q shkonte nga Kina prmes Persis ose nga agjencia e tregtarve pers n Oqeanin Indian. Nevoja pr t thyer kt monopol pers e kishte uar Justinianin n krkim t rrugve dhe popujve t rinj pr t shrbyer si ndrmjets: n jug, tregtart etiopian t mbretris s Aksumit; n jug, popujt rreth Krimes dhe n mbretrin kaukaziane t Laziks, ashtu si dhe turqit e stepave prtej Detit t Zi.

40. Mallra t tjer t vlefshm shkmbeheshin n rajonin e Detit t Zi, prfshir tekstile, bizhuteri dhe ver nga Roma lindore pr gzof, lkura dhe skllevr t ofruar nga barbart; megjithat, mndafshi mbetej malli m kryesor. Qen me fat ather, kur prpara 561-shit, agjentt romak lindor kishin marr krimba mndafshi nga Kina pr n Konstandinopoj, duke themeluar nj industri mndafshi q e liroi perandorin nga varsia perse dhe u b nj nga operacionet m t rndsishme ekonomike t Bizantit mesjetar.N Perndim, sukseset e Justinianit ishin edhe m spektakolare. N 550 krcnimi maur kishte prfunduar n Afrikn veriore. N 552 ushtria e Justinianit ndrhyri n nj konflikt mes sundimtarve vizigot t Spanjs, por trupat romako-lindore qndruan m gjat se ishin ftuar t qndronin dhe shfrytzuan mundsin pr t pushtuar disa qyteza baz n cepin juglindor t Gadishullit Iberik. M e rndsishme nga t gjitha, Italia u rimor. N fillim t viteve 550, Justiniani mblodhi nj ushtri t madhe t prbr jo vetm nga romake por edhe nga barbar, prfshir lombard, herul dhe gepid ashtu si dhe dezertues pers. Komanda e ksaj ushtrie iu dha nj komandanti t aft, si provuan ngjarjet, por t pamendueshm: eunukut dhe oborrtarit Narses. N dy beteja vendimtare (Busta Gallorum dhe Mons Lactarius), gjenerali romako-lindor mundi fillimisht Totiln dhe pastaj pasardhsin e tij, Teiasin. Gott pranuan t largohen nga Italia. Megjith rezistencn e vazhduar nga disa garrizone gote, bashk me ndrhyrjen e frankve dhe alamanve, pas 554 toka ishte thelbsisht nj provinc e Perandoris romake lindore. Me kaq shum popuj q zbarkuan aty, Ballkani prbnte nj situat shum m t ndrlikuar dhe romakt prdorn nj larmi m t madhe taktikash pr t larguar barbart.

41. . Pas sulmit t bullgarve kutrigur n 540, Justiniani vuri n pun nj rrjet fortifikimesh q shkonte n tre zona prmes Ballkanit dhe n jug deri n Kalimin e Termopileve. Megjithat, fortesat, kshtjellat dhe kullat e vrojtimit nuk qen t mjaftueshme. Sllavt plakitn Trakn n 545 dhe u kthyen n 548 duke krcnuar Dyrrahun; n 550 skllavint, nj popull sllav, arritn deri 65 kilometra larg Konstandinopojs. Pushtimi i madh erdhi n 559, kur bullgart kutrigur, t shoqruar nga sllavt, kaluan Danubin dhe ndan forcat e tyre n tre kolona. Njra kolon arriti Termopilet; e dyta zuri rrnj n Gadishullin e Galipolit afr Konstandinopojs; e treta shkoi deri n periferin e vet Konstandinopojs, t cilin Belisari i moshuar duhej ta mbronte me nj forc t dobt t civilve, burra t demosit dhe disa veteran. T shqetsuar nga veprimet detare romake n Danub, q rrezikonin rrugn pr shtpi, kutrigurt hoqn dor nga sulmi, u kthyen n veri dhe e gjetn veten t sulmuar nga utigurt, nj popull q agjentt e Justinianit e kishin fituar me nj ryshfet t majm. Dy popujt dobsuan njri-tjetrin n luftra dhe kjo ishte ajo q diplomatt bizantin donin t arrinin.Sa koh q burimet financiare ishin t mjaftueshme, diplomacia provoi se ishte arma m e knaqshme n nj koh kur trupat ushtarake ishin t rralla dhe shum t shtrenjta. Vartsit e Justinianit prpiqeshin t rregullonin marrdhniet me popujt e Ballkanit dhe Rusis jugore. Nse nga tokat e Azis qendrore kishte shum popuj nga ku nj krcnim i ri mund t shfaqej, shtimi i armiqve do t thoshte prdorimin e njrit kundr tjetrit me an t ryshfeteve, traktateve apo tradhtive.

42. Marrdhniet romako-lindore n fund t shekullit t 6-t me avart, nje popull mongol q krkonte strehim larg turqve, jan nj shembull i shklqyer i ktij imperializmi mbrojts. Ambasadort avar arritn Konstandinopojn n 557 dhe, megjithse nuk morn tokat q krkonin, ata u mbushn me dhurata t muara dhe iu ofrua nj aleanc nprmjet nj traktati me perandorin. Avart lvizn n perndim nga Rusia jugore dhe mundn utigurt, kutrigurt dhe sllavt n dobi t perandoris. N fund t sundimit t Justinianit, ata qndronin n Danub, nj popull nomad i uritur pr toka dhe gjithashtu t aft n at lloj diplomacie t pabes q do ti ndihmonte t arrinin objektivat e tyre.Asnj prmbledhje e viteve t fundit t Justinianit nuk mund t jet e plot pa marr parasysh murtajn e vazhdueshme bubonike dhe efektin q ajo pati deri n shekullin e 8-t. Ashtu si shoqrit e tjera t shkatrruara nga luftrat apo smundjet, shoqria romako-lindore mund ti kompensonte humbjet e viteve 540 nse mbijetuesit martoheshin hert dhe riprodhonin m shum fmij. Dy shkaqe nuk lejuan rikuperimin: monasticizmi, q krkonte beqari, u rrit shum n shekullin e 6-t dhe murtaja, q rikthehej sporadikisht duke sulmuar t sapolindurit q mund t kishin zvendsuar antart e rn t brezave t vjetr. Shkurtimi i ndjeshm i krahut t puns ndikoi n disa aspekte t shtetit dhe shoqris q po humbisnin karakterin romak dhe po merrnin at bizantin. Ndrtimi i kishave, nj tipar i shquar i viteve m t hershme, ndaloi dhe njerzit nuk bnin m shum sesa mirmbajtje apo t shtonin ndonj pjes. Nevoja n rritje pr taksa, me nj numr n ulje t taksapaguesve, oi n ligje t rrepta q detyronin antar t nj grupi taksash t fshatit t merrnin prgjegjsin kolektive pr tokat joprodhuese ose t papunuara. Kjo, si thon burimet bashkkohore, qe nj barr shum e vshtir pr tu mbajtur, pas reduktimit t bujqve prej murtajs.

43. Si prfundim, ushtrit q fituan betejat e prshkruara sipr n lindje dhe perndim qen fituese vetm pr shkak se Justiniani i mbushi me m shum barbar si asnjher tjetr: gott, arment, herult, gepidt, saracent dhe perst-pr t prmendur m t njohurit. Ishte e vshtir t ruhej disiplina n nj ushtri kaq t przier; megjithat, kur barbari i padisiplinuar pranonte jetn m t qet t ushtarit t garrizonit, ai humbiste aftsin pr t luftuar kundr barbarve t tjer prtej frontit, q akoma e ruanin karakterin luftarak. Ushtria qe nj krijim i lufts dhe e ruajti cilsin sa koh q merrte pjes n fushbetej, por nuk mund t ndrmerrej nj luft e vazhdueshme nga nj shoqri me nj munges afatgjat t njerzve dhe parave.Si prfundim, shteti romako-lindor (m sakt, bizantin) i fundit t shekullit t 6-t u prball me shum nga rreziqet q shkatrruan Perandorin perndimore n shekullin e 5-t. Barbart ushtronin presion nga prtej frontit t Ballkanit dhe n t njjtn koh, popujt me origjin barbare kishin mbushur ushtrit q mbroheshin prej tyre. Pasuria e mbledhur n shekullin e 5-t ishte harxhuar dhe kishte shum pak romak pr t prmbushur nevojat baz ekonomike dhe ushtarake. Nse Perandoria bizantine shmangu fatin e Roms Perndimore, ajo e bri kt vetm pse kombinoi trimrin me fatin sbashku me disa avantazhe si institucionet dhe qndrime q perandoria e vjetr nuk i zotronte. Nj nga avantazhet e prshkruara m sipr, aftsia diplomatike, przien ndryshimin n qndrim dhe institucione, sepse diplomacia nuk do funksiononte kurr nse shtetart bizantin nuk do ishin aq t ditur dhe kurioz pr zakonet dhe lvizjet e popujve barbar, ndryshe nga paraardhsit e Justinianit. Qndrimi i bizantinve kishte ndryshuar edhe n nj mnyr tjetr. Ata ishin i gatshm t pranonte barbart brenda shoqris s tyre nse ata pranonin krishtrimin ortodoks dhe autoritetin e perandorit. Krishtrim qe shpesh nj lustr q n koh krize zhdukej dhe paganizmi i vjetr shfaqej, ndrkoh q mund t hiqej dor nga besnikria ndaj perandorit, gj q ndodhte shpesh. Pavarsisht ktyre t metave, besimi i krishter dhe institucionet klerike t shekullit t 6-t qen shum m t afta pr t bashkuar njerzit dhe nxitur moralin e tyre sesa kultura pagane e bots greko-romake

44. Kultura e krishter e Perandoris bizantie Legjislacioni i Justinianit merrej me do aspekt t jets s krishter: hyrjen n t nprmjet konvertimit ose pagzimit; administrimin e kungatave q jepeshin n pjes t ndryshme t jets; marrdhniet me njerzit e thjesht n mnyr q mria e Zotit t mos binte n nj popull t mkatur; dhe s fundmi, rregullat q secili q bnte nj jet t shenjt n klerin sekular ose manastiror duhet t ndiqte. Pagant urdhroheshin t shkonin n kish dhe t pagzoheshin, ndrkoh q nj spastrim e kishte zvogluar numrin e tyre n Konstandinopoj dhe shum prej tyre ishin konvertuar n Azin e vogl nga misionar. Vetm gruaja ortodokse mund t gzonte privilegjin e priks; hebrenjt dhe samaritanve iu mohohej, bashk me disa t drejta t tjera civile, privilegji i trashgimis me testament nse nuk konvertoheshin. Nj grua q punonte si aktore do bnte m mir t hiqte dor nga do betim q kishte marr, edhe ato para Zotit, q t mbeste n at profesion imoral. Blasfemia dhe sakrilegji ishin t ndaluara, n mnyr q shoqria e krishter t mos ndshkohej nga murtajat, trmetet apo uria. Me siguri Zoti do hakmerrej mbi Konstandinopojn si mbi Sodomn dhe Gomorrn, nse homoseksualt vazhdonin me veprimet e tyre jonatyrale.

45. Justiniani rregulloi sasin e kishave dhe manastireve, i ndaloi ato t shisnin prona pr fitim dhe qe i zemruar nga numri i priftrinjve dhe peshkopve q nuk ishin t msuar sa duhet n liturgji. Prpjekjet e tij pr t prmirsuar klerin sekular, ose at q merrej me shtjet e kishs n bot, qen n kohn m t prshtatshme. Njerzit m t aft nevojiteshin, duke ditur q n shumicn e qyteteve romako-lindore gjat shekullit t 6-t, detyrat civile dhe perandorake gradualisht iu transferuan peshkopit apo patriarkut. Kta t fundit mblidhnin taksat, vendosnin drejtsin, jepnin bamirsi, organizonin tregtin, negocionin me barbart, madje grumbullonin edhe ushtart. N fillim t shekullit t 7-t, qyteti bizantin tipik, n pamje t jashtme, ngjante me nj fortes; nga brenda, ishte thelbsisht nj komunitet fetar nn udhheqjen klerike. Po kshtu, Justiniani nuk harroi as klerin manastiror, ose ata q ishin trhequr nga kjo bot. I bazuar n rregullat e shkrimeve t nj prej Baballarve t Kishs, Shn Basilit t ezares, ashtu si edhe akteve t kshilleve t kishave n shekujt e 4-t dhe 5-t, ai vendosi rregull n formn e jets n manastir n mnyrn m t detajuar t mundshme, saq edhe kodi i shekullit t 9-t nga Teodor Studiti vetm sa zhvillon themelet e vendosura nga Justiniani.Politikat m pak t suksesshme fetare t Justinianit qen ato q u prpoqn t pajtojn monofizitt me kalqedonasit ortodoks. Pas suksesit t negociatave q pajtuan Perndimin gjat sundimit t Justinit I, Justiniani u prpoq t fitonte mbi monofizitt e moderuar, duke i ndar nga ekstremistt. Vetm rezultati mjafton t dihet prej ngjarjeve t ndrlikuara q ndodhn. Me zhvillimin e nj doktrine t pranueshme pr monofizitt e moderuar n Lindje, Justiniani armiqsoi kalqedonasit e Perndimit dhe kshtu sakrifikoi fitimet e hershme. Monofizitt ekstrem refuzuan t dorzohen. Duke reaguar ndaj persekutimeve t Justinianit, ata forcuan organizimin e tyre klerik dhe si prfundim, shum nga qytetet fortesa t prmendura sipr, sidomos ato t Egjiptit dhe Siris, ishin besnike t lidershipit klerik monofizit. Justiniani i la trashgim pasardhsve t njjtin problem q trashgoi nga Anastasi.

46. Edhe pse rregullat q vendosi ai pr jetn e krishter qen t suksesshme, kjo ndodhi kryesisht sepse nnshtetasit e tij ishin t gatshm ti pranonin. Kultura tradicionale greko-romake qe uditrisht e qndrueshme, madje edhe prodhuese gjat shekullit t 6-t dhe gjithmon do t mbetej nj zotrim i muar i elits intelektuale n Bizant; por i njjti shekull qe dshmitar i ngritjes s nj kulture rivale t krishter. Himne madhshtore t shkruara nga Shn Roman Melodi vn n dukje zhvillimin e madh n liturgji gjat sundimit t Justinianit, nj zhvillim q nuk qe pa pasoja shoqrore. Aty ku kultura tradicionale pagane qe e drejtprdrejt dhe plqimi i saj i limituar vetm te ata q kishin koh t lir ose q ishin t pasur, festimet liturgjike t krishtera qen t mundura pr t tr, pa dallim vendi apo pozite shoqrore. Biografit u bn dukshm t krishtera dhe shum popullore. Prmes fshatrave dhe qyteteve, njerz t shenjt shfaqeshin si legjenda ose si fakte, duke kryer ekzorcizma, shruar t smur, ushqyer t uritur dhe larguar pushtues. Duke ndjekur t njjtn mnyr si Athanasi n shekullin e 4-t pr t shkruar jetn e Shn Andonit, biograft e shenjtorve regjistruan bmat e ktyre njerzve t jashtzakonshm, duke krijuar nj form letrsie q lulzoi gjat shekujve t 6-t dhe 7-t.Vitaliteti dhe prhapja e kulturs popullore t krishter u shfaq m qart n adhurimin e ikonave, imazhe t thjeshtuara t Krishtit, Virgjreshs apo shenjtorve.

47. T shquara pr fuqin dhe prjetsin q shprehnin n syt e shikuesit, ikonat dukshm dhunonin Urdhresn e Dyt q krkonte t mos adhurohej asnj imazh fetar. Meq shum n shekujt e hershm t kishs besonin kshtu, s bashku me shkatrruesit e ikonave t shekullit t 8-t, ikonoklastve, armiqsia ndaj imazheve ishte po aq e fort sa kishte qen n Judaizm m prpara.Njerzit e shekullit t 4-t u ndikuan nga adhurimi q romakt i bnin figurs s perandorit. Ndonse t krishtert e kundrshtuan kt praktik t bashkkohsve t tyre pagan dhe refuzonin t adhuronin figurn e perandorit pagan, pasardhsit e tyre t shekullit t 4-t qen m t gatshm pr ti dhn nderime perandorve t krishter pas Konstandinit. Kshtu Urdhresa e Dyt e humbi krejt rolin. Ikonat prdoreshin edhe pr qllime private, edhe pr publike n fund t shekullit t 6-t: si prues i hyjnores te individi dhe si hajmali pr t garantuar sukses n betej. Gjat viteve t errta q pas sundimit t Justinianit, asnj element tjetr i besimit popullor t krishter nuk do ta ngrinte aq shum moralin pa t cilin perandoria Bizantine nuk do mbijetonte.

48. Pamje e brendshme e Aja Sofia

49. Pasardhsit e Justinianit: 565-610 Derisa mbrriti Herakli pr ta shptuar perandorin, paqndrueshmria dhe kontradiktat shquajn politikat e ndrmarra nga perandort, reflektim i paaftsis s tyre pr t zgjidhur problemet q Justiniani ua la trashgim pasardhsve t vet. Justini II (565-578), me arroganc, refuzoi t vazhdoj pagimin e harait avarve dhe persve; n kt mnyr ai arriti t ruaj burimet e thesarit, t cilat i rriti duke vendosur taksa t reja. Sado q pr tu lavdruar duket refuzimi i tij pr tiu nnshtruar shantazheve, kundrshtimi i Justinit vetm sa rriti krcnimet ndaj perandoris. Pasardhsi i tij, Tiberi II (578-582), hoqi taksat dhe, duke zgjedhur mes armiqve, u dha para avarve ndrsa veproi ushtarakisht kundr persve. Megjithse gjenerali i Tiberit, Maurici, udhhoqi nj fushat t suksesshme n kufirin lindor, harai q iu ofrua avarve nuk i ndaloi ata q t sulen. Ata morn fortesn ballkanike t Sirmit n 582, ndrkoh q turqit prparuan drejt Danubit, q do ti onte n 50 vjet n Maqedoni, Trak dhe Greqi. Ngjitja n fron e Mauricit n 582 solli nj sundim 20 vjear q u shqua nga sukseset kundr Persis, nj riorganizim i qeveris bizantine n Perndim dhe prdorimi i ekonomis n fushatat e tij ballkanike q, sado t pashmangshme, do ta shkatrronin at n 602.

50. Prpjekjet bizantine kundr Persis sasanide u shprblyen n 591 nga nj aksident fatlum. Pretendenti i ligjshm i fronit pers, Kosrau II, i krkoi ndihm Mauricit kundr rebelve q cnonin ngjitjen e tij. N mirnjohje pr mbshtetjen, Kosrau hoqi dor nga qytetet kufitare dhe pretendimet mbi Armenin, dy burime kryesore konflikti mes Bizantit dhe Persis. Kushtet e traktatit i jepnin Bizantit akses n Armeni, nj tok e pasur me ushtar q duhej dshprimisht dhe gjithashtu, po aq e rndsishme, nj mundsi pr tu prqendruar n kufij t tjer ku situata ishte prkeqsuar.T prballur nga fuqizimi i vizigotve n Spanj dhe nga pasojat e pushtimit longobard t Italis (568), i cili e kishte zvogluar pushtetin bizantin n Ravena, Venecia dhe n jug Kalabrin dhe Siilin, Maurici zhvilloi nj form qeverisjeje ushtarake n provincat e sigurta t Afriks veriore dhe ato pak rajone q kishin mbetur n Itali. Ai hoqi dor nga parimi i vjetr i ndarjes s pushteteve civile dhe ushtarake, duke i vendosur t dyja n duart e gjeneralve, ose ekzarkve, t vendosur n Kartagjen dhe Ravena. Provincat e tyre, ose ekzarkatet, ndaheshin n dukate t prbra nga qendra garrizonesh t zna jo nga ushtar profesionist, por nga pronar lokal tokash q ishin thirrur nn arm. Sistemi i ekzarkatit i qeverisjes ushtarake funksionoi mir: Afrika veriore qe prgjithsisht e qet megjith krcnimet maure; dhe n 597 Maurici i smur kishte si qllim t vendoste djalin e tij t dyt si perandor n ato zotrime perndimore q akoma qen t rndsishme.

51. Por prpjekjet m t mdha gjat viteve t fundit t sundimit t tij qen shpenzuar n Ballkan, ku, nprmjet fushatave t njpasnjshme, n 602 forcat e tij kishin kthyer mbrapa n Danub avart. Gjat ktyre operacioneve ushtarake, Maurici bri dy gabime: i pari e dobsoi at; i dyti e shkatrroi at sbashku me dinastin e vet. N vend q ti shoqronte vazhdimisht forcat e tij n fush, si do t bnin pasardhsit e tij n shekujt e 7-t dhe t 8-t, Maurici qndroi pr pjesn m t madhe t kohs n Konstandinopoj, duke humbur mundsin t fitonte besnikrin e trupave. Ai nuk mund t mbshtetej n bindjen e tyre kur urdhroi uljen e pags pr ta n 588 dhe n 602, urdhroi q ushtart t vendoseshin prkohsisht gjat dimrit n tokat armike npr Danub, sa koh q nevojat e tyre nuk tejkalonin burimet financiare dhe bujqsore t provincave perandorake n jug t lumit. T acaruar nga kjo krkes e fundit, ushtart u revoltuan, vendosn si kryetar nj oficer t ri t quajtur Fokas dhe marshuan drejt Konstandinopojs. Blut dhe t Gjelbrit u bn srish aktiv politikisht, t bashkuar kundr Mauricit dhe perandori i moshuar pa sesi pes djemt e tij u thern prpara se t vdiste vet barbarisht.Sundimi pasues i Foks (602-610) mund t thuhet se qe shkatrrimtar. Kosrau shfrytzoi mundsin q iu shfaq pas vrasjes s mirbrsit t tij, Mauricit, pr t filluar nj luft hakmarrse q i oi trupat perse n zemr t Anadollit. Haraet prsri dshtuan pr ti detyruar barbart t qndronin n veri t Danubit; pas 602 kufiri ra prtok, pr t mos u rivendosur pa koston e shekujve luft.

52. Me mungesn e legjitimitetit, duke mbajtur kurorn vetm me t drejtn e pushtimit, Foka e gjeti veten t rrethuar nga rebelime dhe revolta t vazhdueshme. Pr bashkkohsit e tij, koincidenca e murtajs, lufts s pambarimt dhe trazirave sociale n t njjtn koh dukej sikur paralajmronte ardhjen e Antikrishtit, ringjalljen e t vdekurve dhe fundin e bots.Por qe nj shptimtar njerzor q u shfaq. Herakli, djali i Ekzarkut t Afriks, lundroi nga kufijt perndimor t perandoris, duke e vendosur flotn e tij nn mbrojtjen e nj ikone t Virgjreshs kundr Foks, q quhej nga burime t kohs si korruptues i virgjreshave. Gjat udhtimit t tij prgjat brigjeve veriore t Mesdheut, Herakli shtoi forcat e tij dhe arriti n Konstandinopoj n Tetor 610, ku e thrritn si shptimtar. Me mbshtetjen e grupimit t Gjelbr, ai mundi shpejt armikun e tij, duke i prer kokn Foks dhe bashk me t, ata q Foka i kishte ngritur n ofiqet m t larta civile dhe ushtarake. Si pasoj, pati pak kshilltar me eksperienc pr t ndihmuar Heraklin, sepse nga njerzit e rndsishm gjat sundimit t Foks-dhe m hert gjat sundimit t Mauricit-, pak mbijetuan pr ta prshndetur perandorin e ri.

53. Perandoria bizantine n vdekjen e Justinianit, 565.

54. Shekulli i 7-t: Dinastia e Heraklit dhe sfida e Islamit Problemi m krcnues me t cilin prballej Herakli ishte sulmi i avarve dhe persve dhe asnj nga kta dy popuj nuk e zvogloi presionin gjat viteve t para t sundimit t tij. Avart pr pak nuk e kapn Perandorin n 617 n nj sulm jasht mureve t gjata q mbronin kryeqytetin. Perst hyn n Azin e Vogl dhe iu kthyen jugut, duke marr Jeruzalemin dhe Aleksandrin (n Egjipt). Epoka madhshtore e Perandoris perse akamenide dukej sikur ishte rikthyer srish dhe Herakli nuk mund t gjente asnj inkurajim nga paraardhsit e tij t fundit. Ai nuk mund t mbijetonte pa mbajtur t armatosur trupat q solli me vete; megjithat, fati i Mauricit shfaqi se kjo nuk ishte gj e leht, duke ditur mungesn e burimeve financiare dhe bujqsore t perandoris.Tre burime force e bn t mundur q Herakli ta kthente humbjen n fitore. E para ishte mnyra e qeverisjes ushtarake n ekzarkatet e Afriks s Veriut dhe t Ravens. Kt mnyr qeverisjeje e vendosi edhe n Lindje. Problemet civile u bn t pandara nga ushtria: Herakli nuk mund t shpresonte t vendoste drejtsin, t mblidhte taksa, t mbronte kishn dhe t siguronte t ardhmen e dinastis s tij nse nuk prdorte forcn ushtarake. Ekzarkati, nj sistem qeverisjeje ushtarake, i kishte prmbushur kto objektiva kaq mir n Perndim saq, n nj moment dshprimi, Herakli mendoi t rikthehej n tokat e origjins s tij. Ai aplikoi parime t ngjashme t sundimit ushtarak n zotrimet e tij n Azin e Vogl, duke i dhn gjeneralve t tij (stratgoi) si autoritet civil, si ushtarak mbi ato toka q ata mbanin n kontroll me temat e tyre, si quheshin trupat ushtarake n vitet e para t shekullit t 7-t.

55. E dyta. Gjat trazirave shoqrore t dekads s kaluar, me shum mundsi thesari perandorak kishte konfiskuar pronat e shum individve t rndsishm q ishin ekzekutuar gjat sundimit t terrorit t Foks ose pas vdekjes s tij. Si pasoj, megjithse thesarit i mungonin parat, ai zotronte toka me bollk dhe Herakli, nse nuk mund ti siguronte shpenzimet e ushtarve t kalorsis me para, i siguroi ato me dhurime tokash. Nse kjo hipotez sht e sakt, ather, q prpara vitit 622, temave, ose grupimeve ushtarake-prfshir ktu rojet (Opsikioi), arment (Armeniakoi) dhe lindort (Anatolikoi)iu dhan toka dhe u vendosn n Azin e Vogl n mnyr kaq permanente, saq prpara prfundimit t shekullit, tokat e zna prej tyre njheshin me emrat e tems q i kishte zn. Opsikioi-t gjendeshin n temn Opsikion, Armeniakoi-t n Armeniakon dhe Anatolikoi-t n Anatolikon. Termi tem nuk u prdor m pr t identifikuar nj grup ushtarak, por pr t prshkruar njsin lokale adminstrative bizantine gjat mesjets, nn autoritetin e komandantit t tems, gjeneralit (stratgos).

56. Kur Herakli shkoi n tokat e temave n 622 pr t ndrmarr nj prleshje shtat vjeare kundr persve, ai prdori burimin e tret t fuqis s tij: fen. Lufta q pasoi nuk ishte gj tjetr vese nj luft e shenjt: ishte pjesrisht e financuar nga thesari i vn nga kisha n dispozicion t shtetit; ushtart e Perandorit thrrisnin pr ndihmn e Zotit kur vrsuleshin n betej; ata ndiheshin t rehatuar kur shihnin imazhin e Krishtit n krye t rreshtit t marshimit. Fatkeqsisht, nj prmbledhje e shkurtr e fushats nuk mund t na jap nj ide t vshtirsive q hasi Herakli kur liroi Azin e Vogl (622); kur luftoi n Armeni me aleat nga popuj t krishter t Kaukazit, si lazikt, abasgt dhe iberiant (624); dhe kur mundohej n Lazikn e largt ndrkoh q Konstandinopoja i qndronte nj rrethimi t prbashkt nga avart dhe perst (626). Aleanca me kazart, nj popull turk nga veriu i Kaukazit, qe e rndsishme pr sigurimin e ndihms materiale n ato vite dhe pr diplomacin bizantine, duke qen fillimi i nj marrdhnieje jetgjat. Herakli m n fund e shkatrroi ushtrin kryesore perse n Nineve n 627 dhe pas pushtimit t Dastagirdit n 628, shijoi nj triumf total kur armiku i tij, Kosrau, u rrzua nga froni dhe u vra. Perandori bizantin fare mir mund t besonte se, nse sukseset m t hershme t persve sinjalizonin rilindjen e Perandoris Akemenide, arritjet e tij kishin prmbushur ndrrat e ezarit, Augustit dhe Trajanit.

57. Megjithat kjo luft u luftua nga Bizanti mesjetar dhe jo nga Roma e lasht. Shpirti i saj u shfaq n 630, kur Herakli triumfalisht rivendosi Kryqin e Vrtet n Jeruzalem, nga ku perst e kishin vjedhur. Gjat sulmit avaro-pers m 626, patriarku Sergi ruajti moralin e garnizonit duke ecur rreth e prqark mureve duke mbajtur imazhin e Krishtit pr t shmangur zjarrin dhe duke pikturuar n portat e mureve perndimore imazhe t Virgjreshs dhe fmijs pr t shmangur sulmet e avarve. Avart u trhoqn kur anijet bizantine mundn kanoet e sllavve, t cilve nomadt avar u kishin besuar flotn. Kta t fundit nuk e morn m veten pas ksaj disfate. Me rnien e perandoris s tyre, popuj t rinj nga Deti i Zi dhe Ballkani u shfaqn pr t marr pushtetin: bullgart e Kuvratit, sllavt nn Samon dhe serbt e kroatt q Herakli i lejoi t vendoseshin n Ballkanin veriperndimor nse pranonin krishtrimin.Mbrojtsit bizantin t Konstandinopojs e festuan fitoren e tyre duke knduar himnin e Romanosit Akathistos, ku kori dhe turma alternonin tingullin e Alleluia. Himni, q akoma kndohet n ceremonit e kreshms, prkujton ditt kur fortesa e Konstandinopojs mbijetoi nn udhheqjen klerike dhe mbrojtsve t saj t mbrojtur nga ikonat dhe t bashkuar n liturgji. Kjo kndohej n greqisht, si i prshtatej nj populli ku kultura tani ishte greke dhe jo m latine.

58. Solidus q paraqet Heraklin dhe n krah t tij t birin, Herakli Konstandinin.

59. Epoka e ikonoklazms: 717-867 Pr m shum se nj shekull pas hipjes n fron t Leonit III (717-741), nj shtje e vazhdueshme e historis bizantine qe n prpjekjet e perandorve, shpesh me mbshtetje t gjer popullore, pr t eliminuar adhurimin e ikonave, nj praktik q dikur pati luajtur nj rol thelbsor n ngritjen e moralit pr t mbijetuar. Kjo ndjesi qe rritur intensivisht gjat shekullit t 7-t; Kshilli n Trulo (Quinisext Concilium) i 692-shit vendosi se Krishti duhet t paraqitej si njeri dhe jo, si paraqitej n mnyr simbolike, si qengj. Perandori sundues, Justiniani II, kishte marr hapa t papara ndonjher pr t vendosur pamjen e Krishtit n monedhat e tij duke e deklaruar veten skllav i Zotit. Reagimi ndaj ksaj doktrine ikonodule (q ka lidhje me adhurimin e ikonave) filloi q hert n shekullin e 8-t, por ikonoklazma e plot (shkatrrimi i ikonave) u shfaq si politik perandorake vetm me dekretet e Leonit III n 730. Nn djalin e tij, Konstandinit V (sundoi 741-775), lvizja ikonoklaste u rrit, duke marr formn e persekutimit t dhunshm t klerit manastiror, mbrojtsit m t madh t doktrins ikonodule. Kshilli i Nikes i 787-s rivendosi doktrinn ikonodule me nxitjen e perandoreshs Iren, por i detyruar nga ushtria, Leoni V ringjalli n 815 politikat ikonoklaste t Konstandinit V, nj prej gjeneralve m t suksesshm t Bizantit. Vetm n 843 ikonat u vendosn prfundimisht n vendet e tyre t adhurimit dhe adhurimi i tyre u deklarua solemnisht si besim ortodoks.

60. Shprfytyrimi i Krishtit, ikon mozaiku, fillimi i shekullit t 12-t

61. Sundimet e Leonit III (Izaurit) dhe Konstandinit V Menjher pas hipjes n fron t Leonit, fatet e perandoris u prmirsuan ndjeshm. Me ndihmn e bullgarve, ai e ktheu mbrapsht sulmin e muslimanve n 718 dhe, gjat intervaleve t lufts n 20 vitet e ardhshme, i dha vetes detyrn e riorganizimit dhe konsolidimit t temave n Azin e Vogl. Me ndihmn e aleatve tradicional, kazarve, sundimi i Leonit prfundoi me nj fitore madhore, e marr kundr arabve, n Akroenos (740). Pasardhsit t tij, Konstandinit, iu desh fillimisht t luftonte pr t hipur n fron, duke shtypur nj revolt t temave t Opsikionit dhe Armeniakonit t nisur nga kunati i tij Artavasdos. Gjat viteve t ardhshme, problemet e brendshme t bots muslimane ndihmuan Konstandinin ndrkoh q dinastia abaside luftonte pr ti marr kalifatin umajadve. Me dobsimin e armikut t tij, Konstandini korri fitore t rndsishme n Sirin veriore, duke i transferuar t burgosurit e kapur atje n Trak n prgatitje pr luftn kundr bullgarve, q do ta okuponte at nga viti 756 deri n 775. N jo m pak se nnt fushata, ai e dobsoi kaq shum fuqin e bullgarve saq armiku verior dukej prgjithmon i dobsuar, pr t mos thn i shkatrruar. Edhe kritikat e lshuara nga kronikantt ikonodul nuk mund ta fshehin popullaritetin e madh q i solln fitoret e tij.N shekujt e mvonshm, populli i Konstandinopojs do t qndronte n an t varrit t tij, duke krkuar ndihm kundr kujtdo armiku q rrezikonte muret e qytetit.

62. Leoni III (majtas) dhe djali i tij Konstandini V

63. Kriza ikonoklaste Ikonoklastt dhe ikonodult binin dakord n nj pik themelore: nj popull i krishter nuk mund t lulzoj nse nuk merr nj pozicion t sakt drejt imazheve t shenjta, ose ikonave. Ata nuk binin, sigurisht, se cili duhet t ishte pozicioni q duhej mbajtur. Secila pal mund t gjente argumente mbshtetse n shkrimet e kishs s hershme dhe sht thelbsore t dihet se debati mbi imazhet sht po aq i vjetr sa arti i krishter. Themelet e ikonoklazms nuk ishin medoemos zbulime t shekullit t 8-t. Mbshtetsi m i aft i pozicionit ikonodul ishte, megjithat, teologu i shekullit t 8-t Shn Gjoni i Damaskut. Duke u ndikuar nga doktrina neoplatonike, Gjoni sugjeroi se imazhi nuk ishte vese nj simbol; krijimi i nj ikone justifikohej kshtu, prej mishrimit t Zotit n njeri.Ikonoklastt prgjigjeshin duke treguar formulimin e Urdhress s Dyt. Dnimi aty i adhurimit t imazheve peshoi rnd mbi Leonin III, i cili mund t jet ndikuar nga Islami, nj fe q e ndalon rreptsisht prdorimin e imazheve fetare. Kjo pik e fundit sht e debatueshme, ashtu si sht edhe argumenti se ikonoklazma ishte nj shprehje e sentimentit veanrisht n temat lindore t perandoris. Nuk ka dyshim se monofizizmi ndikoi n idet e Konstandinit V dhe, nprmjet tij, rrjedha e debatit gjat gjysms s dyt t shekullit t 8-t. N syt e monofizitve, t cilt besonin n natyrn hyjnore, t padallueshme t Krishtit, ikonoduli ishte fajtor i sakrilegjit.

64. Ose ai ishte nj nestorian, i cili e reduktonte natyrn hyjnore n mnyra njerzore nprmjet imazheve, ose ai ishte nj diofizit kalqedonas, i cili i barazonte t dy natyrat njerzore dhe hyjnore. Nj arsye tjetr favorizuese pr ikonoklazmn ishte konceptimi i perandorit pr rolin e tij si nn-regjenti i Zotit n Tok. Gjat fundit t shekullit t 6-t dhe 7-t, perandort ikonodul prpiqeshin t theksonin nnshtrimin dhe devotshmrin e tyre ndaj Zotit. Konstandini V, nga ana tjetr, me krenari i zvendsoi ikonat me portrete perandorake dhe me paraqitje t fitoreve t tij. I par n kt drit, ikonoklazma sinjalizon nj rilindje t besimit perandorak; kaq i madh ishte reputacioni i Konstandinit dhe kaq t dobta arritjet e pasardhsve t tij, saq Leoni V, p.sh, mund t besonte me lehtsi se Zoti favorizonte batalionet ikonoklaste.Nn Konstandinin V, lufta kundr ikonave u b nj luft kundr mbrojtsve t tyre kryesor, komunitetit manastiror. Shkatrrimi i menjhershm i dhn nga Konstandini dhe pasuesit e tij fanatik sht, megjithat, me ndikim m t shkurtr sesa efekti i prhershm q la persekutimi i klerit ortodoks. Thn shkurtimisht, kisha u b nj institucion i mbizotruar nga faksionet, ku paknaqsia popullore gjeti nj mnyr pr tu shprehur. Ikonodult e papajtueshm donin ti gjenin udhheqsit e tyre nga murgjit e Studionit, nj manastir i themeluar nga Studi dhe ata e gjetn nj: abati i manastirit, Shn Teodor Studiti (759826). Te patriarku Injac (847858; 867877) ata gjetn nj zdhns q i prshtatej: i nxjerr nga radht e murgjve dhe prbuzs ndaj t gjitha tundimeve t bots sekulare. M t rndsishm se burrat e ekstremit tjetr, patriarkve ikonoklast, prfshir Anastasin dhe Johan Gramatikun, ishin prfaqsuesit e partis s moderuar, e prbr nga patriarkt Taras, Niqifor, Metod dhe Fot. Megjithse simpatizonte m shum ikonodult, grupi pati lidhje t dobta me fanatikt e manastireve. Ndryshe nga murgjit e zakonshm, ata ishin laik t arsimuar mir, t trajnuar n shrbimet perandorake dhe t gatshm pr t br kompromis me autoritetin perandorak.

65. Jo vetm q Ikonoklazma ishte nj ngjarje madhore n historin e Bizantint ose t Kishs Ortodokse, por ajo pati ndikim t prhershm n marrdhniet mes perandoris dhe Europs katolike. Pr shkak t prparimit lombard, autoriteti bizantin n Itali ishte reduktuar n Ekzarkatin e Ravens dhe n kt cep papat e shekullit t 7-t, vet me origjin greke ose siriane, ishin strehuar pr mbrojtje kundr armikut t prbashkt. Duke filluar nga shekulli i 8-t, dy shtje kishin armiqsuar Romn me Konstandinopojn: Ikonoklazma dhe grindjet pr shkak t shtjes s juridiksionit mbi Ilirikumin dhe Kalabrin n Italin jugore. Papa Gregori II refuzoi t pranoj doktrinn ikonoklaste t Leonit III; pasardhsi i tij, Gregori III, dnoi hapur at. Sapo Ravena ra n duart e lombardve dhe ekzarkati pushoi s ekzistuari, papatit i duhej t gjente nj mbrojts t ri. Ky ishte udhheqsi frank Pepini III, i cili krkonte t ligjronte marrjen e kurors nga duart e dobta t prfaqsuesit t fundit t dinastis merovinge. Prandaj papa Stefan II (ose III) e ligjroi Pepinin si mbret t frankve n 754 dhe ky i fundit hyri n Itali pr t luftuar kundr mbretit lombard. As rikthimi i adhurimit t ikonave n 787 nuk mundi t prmirsoj marrdhniet mes Bizantit ortodoks dhe Europs katolike, sepse kshilltart e djalit t Pepinit, Karlit t Madh, e dnuan qndrimin ikonodul po aq shum sa nj brez m prpara kishin dnuar dekretet ikonoklaste t Leonit III. N t njjtn koh, njerzit e kohs s Karlit t Madh nuk mund ta pranonin q nj femr perandoresha Irent zotroj dinjitetin e duhur t perandorit t romakve. Pr t gjitha kto arsye, Karli i Madh, mbret i frankve dhe lombardve si e drejt pushtimi, u kurorzua si perandor i romakve n Krishtlindjen e vitit 800 nga Papa Leoni III. Jo m nj mbret barbar, Karli i Madh u b, sipas simbolizmit t kohs, nj Konstandin i ri. Kt bizantint nuk mund ta pranonin, sepse, nse kishte nj Zot dhe nj besim, ather nuk mund t kishte prvese nj perandori dhe perandor; dhe ata me siguri sundonin n Konstandinopoj, jo Ahenin e Karlit t Madh.

66. Mosmarrveshjet e mpasme ndrmjet Roms dhe Konstandinopojs m shum dukeshin t prqendruara n shtjet e disiplins klerike; prve ktyre ndryshimeve ishin edhe dy shtje t rndsishme q nuk mund t injoroheshin. Teorikisht kishte vetm nj perandori; mirpo, qartsisht, ishin dy. Dhe ndrmjet Roms dhe Konstandinopojs qndronte nj grupim popujsh t hapur ndaj konvertimit: sllavt e Europs qendrore dhe bullgart n Ballkan. Cilin nga kto dy juridiksione do t pranonin kto popuj? Kujt, si rezultat, do ti kishin detyrim shpirtror?Sundimi i Mihalit III i solli bashk kto shtje bashk me t tjera nga e shkuara. Adhurimi i ikonave u rehabilitua n 843 dhe kjo u b n nj mnyr aq diplomatike, saq nuk shkaktoi grindje t reja, megjithse ndarja n grupime mbeti me caktimin e nj murgu, Injacit, si patriark. Fanatizmi i papajtueshm i ktij t fundit nuk pati mbshtetje nga ezari Bardas, xhaxhai i Mihalit, i cili kishte marr pushtetin n duar nga Perandoresha Regjente n 856. Dy vite m von Injaci u dbua dhe u zvendsua nga nj i moderuar: studiuesi laik Foti. Askush nuk sht shembull m i mir i epoks dhe n t njjtn koh personi q luajti rolin m t madh n rilindjen kulturore dhe aktivitetet misionare ndr sllavt, bullgart dhe rust, gjat mesi t shekullit t 9-t. Po i njjti shpirt agresiv dhe aventurier u shfaq n fitoret ushtarake n kufirin e Azis s Vogl, duke kulmuar me fitoren e Petronasit n Poson (863) mbi emirin musliman t Melitens. N Siili dhe pjest e tjera t Mesdheut, bizantint nuk qen aq t sukesshm, por me ndihmn e aftsive diplomatike t Fotit, selia e Konstandinopojs ruajti pozitn e saj ndaj Roms n t ashtquajturn Skizma Fotiane.

67. Kur papa Nikolla I kundrshtoi ngjitjen e Fotit si patriark, duke konsideruar si kundr kanunit shpejtsin prej gjasht ditsh n t ciln ai ishte ngjitur n t gjitha shkallt hierarkike, patriarku refuzoi t prkulej. Ai, me zotsi, bindi delegatt e Nikolls q t organizohej mbledhja e nj kshilli n Konstadinopoj ku t hetohej shtja nse ai ishte patriarku i ligjshm megjith pretendimet e grupimit rival t Injacit. Nikolla, duke dyshuar se njerzit e tij ishin korruptuar, kishroi Fotin; nj kshill n Konstandinopoj u kundrprgjigj (867) duke kishruar Nikolln. shtjet e drejtprdrejta mes dy selive ishin shtje t supremacis klerike, liturgjis dhe disiplins klerike; pas ktyre burimeve t ndarjes qndronte shtja e juridiksionit t t konvertuarve n Bullgari. Dhe pas asaj shtje qndronin shekuj n t cilt ishte zmadhuar ndarja mes mendjeve dhe institucioneve t botrave perndimore dhe lindore mesdhetare, t simbolizuara n rolet e dy protagonistve kryesor n Skizmn Fotiane. Ishte autoriteti m i madh shpirtror, papa, q lshonte mallkime nga Perndimi, por ishte mkmbsi i Zotit n Tok, perandori Mihali III, q drejtoi kshillin e vitit 867.Mihali nuk mbijetoi gjat pas ktij momenti triumfi. N fund t atij viti, ai u vra nga i preferuari i tij, Bazili, i cili, n rrugn e tij t prgjakshme drejt fronit, kishte hequr qafe m prpara ezarin Bardas. Ashtu si Herakli dhe Leoni III prpara tij, Bazili arriti t themeloj nj dinasti, dinastin maqedonase. Ndryshe nga paraardhsit e tij, ai nuk erdhi si nj shptimtar, por si nj fshatar aventurier i cili mori n zotrim nj perandori t shndosh e cila do t shihte n shekujt e saj t ardhshm kulmin e saj.

68. Epoka maqedonase Nn maqedonasit, t paktn deri n vdekjen e Bazilit II n 1025, perandoria pati nj periudh t art. Ushtrit e saj rimorn iniciativn kundr arabve n Lindje dhe misionart e saj kthyen sllavt, duke zgjeruar ndikimin bizantin n Rusi dhe Ballkan. Dhe, megjith karakterin e ashpr ushtarak t shum prej perandorve, pati nj rilindje n shkrimet bizantine dhe zhvillime t rndsishme n ligj dhe administrat. N t njjtn koh kishte edhe shenja rnieje: burimet u shpenzuan n nj shkall tepr t lart; pati rritje t mosmarrveshjeve me Perndimin; dhe nj revolucion shoqror do ta dobsonte pushtetin ekonomik dhe ushtarak t perandoris.Perandoria ishte teorikisht nj monarki elektive pa ligj trashgimie. Por dshira pr t themeluar dhe vazhduar nj dinasti ishte e fort dhe shpeshher e inkurajuar nga ndjenjat popullore. Kjo qe sidomos e vrtet n lidhje me dinastin maqedonase, themeluesi i s cils, Bazili I, kishte vrar t gjith kundrshtart n rrugn e tij drejt fronit n 867. Mundsisht me origjin armene, megjithse ata ishin vendosur n Maqedoni, familja e Bazilit nuk ishte aspak e veant dhe nuk mund t pritej t nxirrte nj linj perandorsh q do t zgjaste pr gjasht breza dhe 189 vite. Por, me marrjen e kurors perandorake, Bazili u prpoq t sigurohej q familja e tij nuk do ta humbte at dhe emroi tre nga djemt e tij si bashkperandor. Megjithse ai ishte m pak i preferuari i tij, me an t Leonit VI, q e pasoi n 886, pasardhja ishte t paktn e sigurt. Edhe tre perandor-ushtart q uzurpuan fronin gjat epoks maqedonase ishin t vetdijshm, n shkall t ndryshme, se ata po mbronin t drejtat e nj trashgimtari legjitim gjat mituris s tij: Roman Lekapeni pr Konstandinin VII, djalin e Leonit VI dhe Niqifor Foka e Johan Cimisha pr Bazilin II, nipin e Konstandinit VII.

69. Ringjallja ushtarake Rikonfirmimi i fuqis ushtarake dhe detare bizantine n Lindje filloi me fitore kundr arabve t arritura nga gjenerali i Mihalit III, Petronasi, n 856. Duke filluar q nga 863, iniciativa ishte n duart e bizantinve. Prleshja me arabt, q pr nj koh t gjat kishte qen nj prleshje pr mbijetes, u kthye n nj ofensiv n rritje q arriti kulmin e vet briliant n shekullin e 10-t. N 867 ekzistonte nj kufir i prcaktuar qart mes Perandoris Bizantine dhe kalifatit abasid. Pika m e dobt ishte n Malet Taurus sipr Siris dhe Antiokut. Bazili I i drejtoi operacionet e tij kundrejt asaj pike, rikuperoi Qipron pr pak koh dhe luftoi kundr paulikanve, nj sekt heretik i krishter, propaganda anti- perandorake e t cilve ishte efektive n Anadoll. Por konflikti me Islamin ishte ai q shqetsonte t gjith perandorin, si n Perndim, si n Lindje, nga deti po ashtu edhe nga toka. N 902 arabt prfunduan pushtimin e Sicilis, por u zmbrapsn nga provinca bizantine e Italis jugore, pr mbrojtjen e s cils Bazili I kishte br, madje, prpjekje pr t bashkpunuar me perandorin Perndimor, Luigjin II. Dmi m i madh, megjithat, u b nga piratt arab q kishin marr nn kontroll ishullin e Krets. N 904 ata plakitn Selanikun, duke marr me vete sasi t mdha plake dhe shum t burgosur. Leoni VI drgoi nj ekspedit detare n Kret n 911, por muslimant e larguan at dhe turpruan marinn bizantine n Kios n 912.N frontin lindor, ofensiva bizantine u mbajt me sukses gjat sundimit t Roman Lekapenit nga gjenerali armen Johan Gurgen, i cili pushtoi Melitenn (934) dhe m pas Edesn (943), duke prpara prgjat Eufratit brenda territorit t kalifit. Ishte Gurgeni i cili shtroi rrugn pr fushatat e dy perandorve- ushtar t brezit tjetr.

70. N 961 Niqifor Foka, ather komandant i ushtrive n Perndim, ripushtoi Kretn dhe shkatrroi flotn arabe q kishte terrorizuar Egjeun pr 150 vjet; ai, n kt mnyr, rivendosi superioritetin detar bizantin n Mesdheun lindor. N 962 strategjia e tij arriti triumfe t papritura prgjat tr frontit lindor dhe kulminoi me marrjen e Alepos n Siri. Kur u shpall perandor n mars 963, Niqifori vendosi nj tjetr gjeneral armen, Johan Cimishn, si komandant t Lindjes, megjithse ai mbajti vet komandimin e operacioneve kundr arabve. N 965, ai i kishte larguar ata nga Qipro dhe ishte br gati pr ripushtimin e Siris. Ky moral i ringjallur dhe vetbesimi i Bizantit n Lindje u shfaq dukshm n zellin kryqtar t Niqifor Foks dhe Johan Cimishs pr ripushtimin e Siris dhe Toks s Shenjt. Tokat e humbura prej Islamit n shekullin e 7-t po rifitohej mjaft shpejt; megjithse Jeruzalemi nuk u arrit asnjher, qyteti i rndsishm i krishter i Antiokut, seli e nj prej patriarkateve, u rimor n 969. Kto fitore u arritn kryesisht nga forca e re kalorsiake e ndrtuar nga Niqifor Foka. N zonat e rikuperuara nga arabt, toka u shprnda n prona ushtarake me interesin e kalorsis n mendje. Por fitoret u arritn duke hequr dor nga provincat perndimore dhe nj tentativ pr t rikuperuar Sicilin dshtoi n 965.

71. Fushatat e Johan Cimishs, i cili e uzurpoi fronin n 969, u drejtuan kundr emirit t Mosulit n Tigr dhe kundr kalifit fatimid t Egjiptit, i cili kishte plane pr t marr Sirin. N 975, pothuajse e gjith Siria dhe Palestina, nga ezarea n Antiok, ashtu si dhe nj pjes e madhe e Mesopotamis n lindje t Eufratit, ishte n kontrollin e Bizantit.Rruga shfaqej e hapur pr Cimishn q t avanconte n kryeqytetin abasid t Bagdadit n njrn an dhe n Jeruzalem dhe Egjipt n ann tjetr. Por ai vdiq n 976 dhe pasardhsi i tij, Bazili II, pasardhsi ligjor i dinastis maqedonase, i prqendroi shumicn e burimeve t tij n mposhtjen e bullgarve n Europ, megjithse ai nuk e braktisi iden e ripushtimeve t mtejshme n Lindje. Mbretria e Gjeorgjis (Iberia) u bashkua me perandorin me an t nj traktati. Nj pjes e Armenis u pushtua, ndrsa pjesa tjetr i kaloi Bizantit me vdekjen e mbretit t saj. Bazili II personalisht drejtoi dy ekspedita ndshkuese kundr fatimidve n Siri; megjithat, politika e tij lindore konsistonte n mbajtjen dhe konsolidimin e asaj q ishte fituar. Fitimet mund t maten nga numri i temave (provincave) t reja t krijuara n fillimin e shekullit t 11-t n zonn ndrmjet Vaspurakanit n Kaukaz dhe Antiokut n Siri. Marrja nn kontroll e Armenis, atdhe i shum prej perandorve dhe ushtarve t mdhenj t Bizantit, ndihmoi n forcimin e murit lindor t Perandoris Bizantine pr gati nj shekull.

72. Johan Cimisha

73. Luftrat bullgare Tregtia me Konstandinopojn q pasoi misionart rriti shum oreksin e skllavve dhe bullgarve pr nj pjes mt madhe t pasuris materiale t Bizantit. Simeoni I i Bullgaris, i cili pasoi babain e vet Borisin n 893 dhe q ishte arsimuar n Konstandinopoj, rezultoi nj armik edhe m i rrezikshm se arabt. Prpjekjet e tij pr tu br perandor dominuan historin bizantine pr rreth 15 vjet. N 913 ai mori me vete nj ushtri n muret e Konstandinopojs, duke krkuar titullin perandorak. Patriarku, Nikolla Mistiku, u prpoq t knaqte Simeonin pr ca koh, por qe Roman Lekapeni i cili, me durim dhe diplomaci, zvogloi fuqin e bullgarve dhe zmbrapsi ambiciet e Simeonit. Simeoni vdiq n 927 dhe djali i tij Pjetri I u paqtua me Bizantin dhe u martua me nj mbes t Romanit.

74. Perandori Bazil II (9761025)

perandoria bizantine

Science