Bertilo Wennergren

PlenaManlibro

deEsperantaGramatiko

Bertilo WENNERGREN 2005La internan grafikan fasonon faris Per Aarne FRITZON kaj Bertilo WENNERGREN.Elektronikaj versioj trovias e .Tiu i PDF-versio de PMEG respondas al la hiperteksta versio 14.0.Tiun i dosieron vi rajtas presi por via propra uzo, sed vi ne rajtas tiajn presaojn amase distribui, nek vendi.Publikigis PMEG-on kiel paperan libron la Esperanto-Ligo por Norda Ameriko.

Enhavo

Enkonduko.................................................................................................................13Skribo kaj elparolo....................................................................................................15

1. Skribo...............................................................................................................151.1. Literoj.........................................................................................................151.2. Helposignoj................................................................................................16

2. Elparolo............................................................................................................212.1. Bazaj elparolaj reguloj...............................................................................212.2. Specialaj elparolaj reguloj..........................................................................282.3. Ne-Esperantaj vortoj elparolo...............................................................31

Gramatiko..................................................................................................................353. Gramatika superrigardo.................................................................................35

3.1. Vortospecoj.................................................................................................353.2. Frazoj kaj frazpartoj...................................................................................363.3. efvortoj kaj priskriboj..............................................................................39

4. O-vortoj............................................................................................................414.1. Bazaj reguloj por O-vortoj.........................................................................414.2. Seksa signifo de O-vortoj...........................................................................41

5. A-vortoj............................................................................................................475.1. Bazaj reguloj por A-vortoj.........................................................................475.2. O-vorteca uzo de A-vortoj..........................................................................48

6. E-vortoj............................................................................................................517. Frazpartoj........................................................................................................53

7.1. O-vortaj frazpartoj......................................................................................537.1.1. Rektaj priskriboj de O-vorto..........................................................537.1.2. Uzo de O-vortaj frazpartoj.............................................................58

7.2. A-vortaj frazpartoj......................................................................................587.3. E-vortaj frazpartoj......................................................................................60

8. Unu-nombro kaj multe-nombro.....................................................................638.1. Bazaj reguloj por nombro..........................................................................638.2. Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro..................................................63

8.2.1. Nombro e radikoj kaj kunmetaoj.................................................638.2.2. Nombro e O-vortoj.......................................................................648.2.3. Nombro e A-vortoj.......................................................................668.2.4. Nombro specialaj okazoj...........................................................69

9. Difiniloj............................................................................................................739.1. Difina artikolo la...................................................................................73

9.1.1. La bazaj reguloj.........................................................................739.1.2. La individuaoj..........................................................................749.1.3. La konateco...............................................................................759.1.4. La specoj...................................................................................799.1.5. La specialaj uzoj........................................................................819.1.6. La e propraj nomoj.......................................................................84

9.2. Aliaj difiniloj..............................................................................................909.3. Pli ol unu difinilo.......................................................................................93

3

10. Apostrofo........................................................................................................9510.1. Normala apostrofado................................................................................9510.2. Nenormala apostrofado............................................................................97

11. Pronomoj........................................................................................................9911.1. Personaj pronomoj...................................................................................9911.2. Posedaj pronomoj.....................................................................................9911.3. Unua persono.........................................................................................10011.4. Dua persono...........................................................................................10211.5. Tria persono............................................................................................10311.6. Si............................................................................................................108

11.6.1. Si en simplaj frazoj.....................................................................10811.6.2. Si en kompleksaj frazoj..............................................................11011.6.3. Si en fiksitaj esprimoj.................................................................116

12. Rolmontriloj.................................................................................................11712.1. Frazroloj sen rolmontrilo.......................................................................117

12.1.1. Subjekto......................................................................................11712.1.2. Alvoko........................................................................................11812.1.3. Perverba priskribo......................................................................11912.1.4. Identiga priskribo.......................................................................119

12.2. La rolfinao N.........................................................................................12012.2.1. N bazaj reguloj......................................................................12012.2.2. N por objekto.............................................................................12112.2.3. N por mezuro.............................................................................12412.2.4. N por tempopunkto....................................................................12712.2.5. N por direkto..............................................................................12812.2.6. N por aliaj signifoj.....................................................................131

12.3. Rolvortetoj.............................................................................................13212.3.1. Je................................................................................................13312.3.2. De...............................................................................................135

12.3.2.1. De rilate al verbo..............................................................13612.3.2.2. De rilate al aga O-vorto....................................................13812.3.2.3. De rilate al ne-aga O-vorto...............................................14012.3.2.4. De rilate al participo.........................................................14212.3.2.5. De rilate al A-vorto a E-vorto.........................................14312.3.2.6. De rilate al vorteto............................................................144

12.3.3. Da...............................................................................................14412.3.3.1. Da bazaj reguloj...........................................................14412.3.3.2. Da detalaj reguloj.........................................................14612.3.3.3. Da nekutimaj uzoj........................................................148

12.3.4. Lokaj rolvortetoj........................................................................15012.3.4.1. Anta (kaj malanta).........................................................15012.3.4.2. Apud..................................................................................15312.3.4.3. e......................................................................................15412.3.4.4. irka...............................................................................15612.3.4.5. Ekster................................................................................15712.3.4.6. En......................................................................................15912.3.4.7. Inter...................................................................................16212.3.4.8. Kontra.............................................................................16512.3.4.9. Post...................................................................................16912.3.4.10. Preter...............................................................................17112.3.4.11. Sub..................................................................................172

4

12.3.4.12. Super...............................................................................17412.3.4.13. Sur...................................................................................17612.3.4.14. Tra...................................................................................17812.3.4.15. Trans...............................................................................180

12.3.5. Direktaj rolvortetoj.....................................................................18212.3.5.1. Al.......................................................................................18212.3.5.2. El.......................................................................................18712.3.5.3. is.....................................................................................190

12.3.6. Aliaj rolvortetoj..........................................................................19212.3.6.1. Anstata............................................................................19212.3.6.2. Dum..................................................................................19412.3.6.3. Krom.................................................................................19512.3.6.4. Kun...................................................................................19812.3.6.5. La....................................................................................20212.3.6.6. Malgra.............................................................................20412.3.6.7. Per.....................................................................................20412.3.6.8. Po......................................................................................20812.3.6.9. Por.....................................................................................21012.3.6.10. Pri....................................................................................21412.3.6.11. Pro...................................................................................21512.3.6.12. Sen..................................................................................217

12.3.7. Rolvortaoj.................................................................................21812.3.8. Memstaraj rolvortetoj.................................................................22012.3.9. Forlaso de rolvorteto..................................................................22012.3.10. Neoficialaj rolvortetoj..............................................................221

13. Tabelvortoj...................................................................................................22313.1. Tabelvortoj bazaj reguloj...................................................................22313.2. Tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaoj............................................22613.3. u ALI-vortoj povas esti tabelvortoj?....................................................226

14. E-vortecaj vortetoj......................................................................................22914.1. E-vortecaj vortetoj lokaj.........................................................................229

14.1.1. Tabelvortoj je E..........................................................................22914.1.2. i................................................................................................23114.1.3. For..............................................................................................234

14.2. E-vortecaj vortetoj tempaj......................................................................23514.2.1. Tabelvortoj je AM......................................................................23514.2.2. Ankora......................................................................................23814.2.3. Balda........................................................................................23914.2.4. Hodia, hiera, morga..............................................................23914.2.5. Jam.............................................................................................24214.2.6. us...............................................................................................24414.2.7. Nun.............................................................................................24514.2.8. Plu..............................................................................................24714.2.9. Tuj..............................................................................................248

14.3. E-vortecaj vortetoj ceteraj......................................................................24914.3.1. Tabelvortoj je AL.......................................................................24914.3.2. Tabelvortoj je EL........................................................................25114.3.3. Tabelvortoj je OM......................................................................25514.3.4. Ajn..............................................................................................26014.3.5. Almena.....................................................................................26014.3.6. Anka.........................................................................................261

5

14.3.7. Apena.......................................................................................26214.3.8. Do...............................................................................................26314.3.9. E...............................................................................................26414.3.10. Ja..............................................................................................26414.3.11. Jen............................................................................................26514.3.12. Kvaza.....................................................................................26614.3.13. Mem.........................................................................................26714.3.14. Nur...........................................................................................26814.3.15. Pli, plej.....................................................................................27014.3.16. Preska.....................................................................................27514.3.17. Tamen.......................................................................................27514.3.18. Tre............................................................................................27614.3.19. Tro............................................................................................278

15. O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj............................................................28115.1. Tabelvortoj je U......................................................................................28115.2. Tabelvortoj je O......................................................................................28615.3. Tabelvortoj je A......................................................................................29015.4. Tabelvortoj je ES....................................................................................29315.5. Amba....................................................................................................29515.6. Liternomoj..............................................................................................296

16. Kunligaj vortetoj.........................................................................................29916.1. Kaj..........................................................................................................29916.2. A...........................................................................................................30116.3. Sed..........................................................................................................30416.4. Plus kaj minus........................................................................................306

17. Kombinitaj vortetoj....................................................................................30917.1. A... a...................................................................................................30917.2. u... u...................................................................................................30917.3. Jen... jen.................................................................................................31017.4. Ju... des...................................................................................................31017.5. Kaj... kaj.................................................................................................31217.6. Nek... nek...............................................................................................312

18. Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj....................................................................31318.1. Oficialaj ekkriaj vortetoj........................................................................31318.2. Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj...................................................31418.3. Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj..............................................31518.4. Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj.....................316

19. Neoficialaj vortetoj......................................................................................31920. Komparaj esprimoj.....................................................................................321

20.1. Kiel kaj ol...............................................................................................32120.1.1. Uzado de kiel kaj ol...................................................................32120.1.2. Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj...............................................32220.1.3. Identa kaj rola kiel......................................................................32420.1.4. Komparaj esprimoj u mallongigitaj frazoj?.........................325

20.2. Aliaj montriloj de komparo....................................................................32521. Neado............................................................................................................32722. Demandoj kaj respondoj.............................................................................331

22.1. KI-demandoj..........................................................................................33122.2. u-demandoj..........................................................................................331

6

22.3. Respondvortoj........................................................................................33223. Nombroj.......................................................................................................337

23.1. Nombraj vortetoj....................................................................................33723.1.1. Nombraj vortetoj formoj.......................................................33723.1.2. Nombraj vortetoj uzado........................................................34123.1.3. Specialaj uzoj de unu.................................................................342

23.2. O-vortaj nombrovortoj...........................................................................34623.3. Miksitaj nombroj....................................................................................34823.4. A-vortaj nombrovortoj...........................................................................34923.5. E-vortaj nombrovortoj...........................................................................35123.6. Nuanciloj de nombrovortoj....................................................................35223.7. Matematikaj esprimoj.............................................................................35523.8. Horoj......................................................................................................35723.9. Datoj.......................................................................................................358

24. Kvantaj vortoj.............................................................................................35924.1. Kvantaj O-vortoj....................................................................................35924.2. Kvantaj A-vortoj....................................................................................35924.3. Kvantaj E-vortoj.....................................................................................36024.4. Kvantaj vortetoj......................................................................................36224.5. Grado kaj kvanto....................................................................................363

25. Specialaj priskriboj.....................................................................................36525.1. Perverba priskribo..................................................................................365

25.1.1. Perverba priskribo de subjekto...................................................36525.1.2. Perverba priskribo de objekto....................................................368

25.2. Identiga priskribo...................................................................................37225.3. Apudmeto...............................................................................................374

26. Verboj...........................................................................................................37926.1. Netrala modo: I-finao..........................................................................37926.2. Reala modo............................................................................................379

26.2.1. Nun-tempo: AS-finao................................................................37926.2.2. Pasinta tempo: IS-finao.............................................................38026.2.3. Venonta tempo: OS-finao..........................................................381

26.3. Vola modo: U-finao...............................................................................38226.4. Imaga modo: US-finao..........................................................................382

27. I-verboj........................................................................................................38527.1. I-verboj bazaj reguloj........................................................................38527.2. I-verboj kiel subjekto.............................................................................38627.3. I-verboj en aliaj frazroloj.......................................................................386

27.3.1. I-verboj kune kun povi, devi kaj voli.........................................38727.3.2. I-verboj kune kun aliaj verboj....................................................38727.3.3. I-verboj kun alia subjekto..........................................................38827.3.4. I-verboj ajne pluraj objektoj................................................390

27.4. I-verboj kiel rekta priskribo...................................................................39027.5. I-verboj kun rolvortetoj..........................................................................39127.6. I-verboj kvaza efverboj......................................................................39427.7. I-verboj kaj agaj O-vortoj......................................................................395

28. Participoj.....................................................................................................39728.1. Participoj kiel A-vortoj..........................................................................39728.2. Participoj kiel E-vortoj...........................................................................39928.3. Participoj kiel O-vortoj..........................................................................400

7

28.4. Kunmetitaj verboformoj.........................................................................40228.4.1. Kunmetitaj verboformoj aktivaj.................................................40228.4.2. Kunmetitaj verboformoj pasivaj................................................40428.4.3. Nekutimaj kunmetitaj verboj......................................................406

29. Pasivo...........................................................................................................40929.1. Pasivo bazaj reguloj..........................................................................40929.2. Pasivo participelekto.........................................................................411

29.2.1. Elekto de pasiva participo bazaj principoj............................41129.2.2. Elekto de pasiva participo specialaj okazoj..........................41129.2.3. Atismo........................................................................................413

29.3. Pasivigeblaj frazoj..................................................................................41430. Verboj kaj frazroloj.....................................................................................417

30.1. Sensubjektaj verboj................................................................................41730.2. Senobjektaj verboj.................................................................................41730.3. Objektaj verboj.......................................................................................41830.4. Verboj kun al-komplemento...................................................................41930.5. Priskribaj verboj.....................................................................................42030.6. Similsignifaj verboj................................................................................42030.7. Alternativaj frazkonstruoj.......................................................................42130.8. IG-verboj................................................................................................42230.9. I-verboj................................................................................................42430.10. Pri-verboj.............................................................................................42630.11. Kompleksaj verboj...............................................................................426

31. Kelkaj gravaj verboj...................................................................................42731.1. Esti.........................................................................................................42731.2. Farii kaj ii...........................................................................................42831.3. Havi........................................................................................................42931.4. Fari.........................................................................................................42931.5. Igi...........................................................................................................43131.6. Lasi.........................................................................................................43231.7. Povi, devi kaj voli..................................................................................434

31.7.1. Povi............................................................................................43431.7.2. Devi............................................................................................43531.7.3. Voli.............................................................................................43631.7.4. Neado de povi, devi kaj voli......................................................43731.7.5. Povus, devus kaj volus...............................................................439

31.8. Komenci, fini, darigi, esi....................................................................44032. Frazospecoj..................................................................................................443

32.1. Fraztipoj kaj frazfunkcioj.......................................................................44332.2. Kompleksaj frazoj..................................................................................44532.3. Mallongigitaj frazoj................................................................................446

33. Subfrazoj......................................................................................................45133.1. Kio estas subfrazo?................................................................................45133.2. Ke-frazoj................................................................................................452

33.2.1. Ke-frazoj kiel subjekto...............................................................45233.2.2. Ke-frazoj kiel objekto................................................................45333.2.3. Ke-frazoj kiel komplemento.......................................................45433.2.4. Ke-frazoj kiel priskribo..............................................................45533.2.5. Motivantaj kaj rezultaj ke-frazoj................................................45733.2.6. Forlaso de ke..............................................................................457

8

33.2.7. Verboformoj en ke-frazoj...........................................................45733.3. Demandaj subfrazoj...............................................................................46133.4. Rilataj subfrazoj.....................................................................................463

33.4.1. Rilataj kiu, kio kaj kies..............................................................46333.4.1.1. Rilata kiu...........................................................................46333.4.1.2. Rilata kio...........................................................................46833.4.1.3. Rilata kies.........................................................................470

33.4.2. Aliaj rilataj KI-vortoj.................................................................47133.4.3. Rilataj subfrazoj forlaso de TI-vorto.....................................475

33.5. Se-frazoj.................................................................................................47833.6. ar-frazoj...............................................................................................48033.7. Aliaj subfrazoj apena, dum, is, kvankam, kvaza, ol....................48133.8. Nerekta parolo........................................................................................486

33.8.1. Verboformoj en nerekta parolo..................................................48633.8.2. Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo..................................48933.8.3. Pronomoj en nerekta parolo.......................................................490

34. Vortordo.......................................................................................................49334.1. Ordo de frazpartoj..................................................................................49334.2. Antametado de frazparto......................................................................494

34.2.1. Normala antametado................................................................49434.2.2. Antametado el subfrazo............................................................495

35. Propraj nomoj.............................................................................................49935.1. Nomspecoj.............................................................................................49935.2. Ne-Esperantigitaj nomoj........................................................................49935.3. Esperantigitaj nomoj..............................................................................50135.4. Nomoj de landoj kaj popoloj.................................................................50335.5. Majuskloj e propraj nomoj...................................................................509

36. Citaoj..........................................................................................................513Vortfarado................................................................................................................517

37. Vortfaraj principoj......................................................................................51737.1. Vortelementoj kaj signifoj......................................................................51737.2. Vortklasaj finaoj....................................................................................520

37.2.1. O-finao......................................................................................52037.2.2. A-finao......................................................................................52037.2.3. E-finao.......................................................................................52337.2.4. Verbaj finaoj..............................................................................524

37.3. Precizigaj antaelementoj......................................................................52637.4. Vortigo de frazetoj..................................................................................53237.5. Streitaj formoj.......................................................................................53637.6. ajnaj kunmetaoj...................................................................................537

38. Afiksoj..........................................................................................................53938.1. Kio estas afikso?....................................................................................53938.2. Sufiksoj..................................................................................................540

38.2.1. A..............................................................................................54038.2.2. AD..............................................................................................54038.2.3. A................................................................................................54238.2.4. AN..............................................................................................54438.2.5. AR..............................................................................................54538.2.6. J...............................................................................................54638.2.7. EBL............................................................................................546

9

38.2.8. EC...............................................................................................54738.2.9. EG..............................................................................................55138.2.10. EJ..............................................................................................55238.2.11. EM............................................................................................55438.2.12. END.........................................................................................55638.2.13. ER.............................................................................................55638.2.14. ESTR........................................................................................55738.2.15. ET.............................................................................................55738.2.16. ID.............................................................................................55938.2.17. IG.............................................................................................55938.2.18. I.............................................................................................56438.2.19. IL..............................................................................................56838.2.20. IN.............................................................................................57138.2.21. IND...........................................................................................57238.2.22. ING...........................................................................................57338.2.23. ISM...........................................................................................57438.2.24. IST............................................................................................57538.2.25. NJ.............................................................................................57838.2.26. OBL..........................................................................................57838.2.27. ON............................................................................................57938.2.28. OP............................................................................................58138.2.29. UJ.............................................................................................58238.2.30. UL............................................................................................58338.2.31. UM...........................................................................................586

38.3. Prefiksoj.................................................................................................58838.3.1. BO..............................................................................................58838.3.2. EF............................................................................................58938.3.3. DIS.............................................................................................59038.3.4. EK..............................................................................................59138.3.5. EKS............................................................................................59238.3.6. GE..............................................................................................59238.3.7. MAL...........................................................................................59438.3.8. MIS.............................................................................................59738.3.9. PRA............................................................................................59838.3.10. RE.............................................................................................599

38.4. Afiksecaj elementoj................................................................................60138.4.1. Afiksecaj radikoj kaj kunmetaoj................................................60138.4.2. Afiksecaj rolvortetoj...................................................................60438.4.3. Aliaj afiksecaj vortetoj...............................................................608

39. Neoficialaj afiksoj........................................................................................61139.1. Neoficialaj sufiksoj................................................................................612

39.1.1. AB.............................................................................................61239.1.2. AC..............................................................................................61239.1.3. AL...............................................................................................61239.1.4. ANC............................................................................................61239.1.5. ARI............................................................................................61339.1.6. ATOR (kaj ADOR)...................................................................61339.1.7. E.................................................................................................61339.1.8. ED..............................................................................................61439.1.9. EN..............................................................................................61439.1.10. ENZ........................................................................................614

10

39.1.11. ESK..........................................................................................61439.1.12. I................................................................................................61439.1.13. I............................................................................................61639.1.14. IF..............................................................................................61639.1.15. IK.............................................................................................61639.1.16. ILION.......................................................................................61739.1.17. ILIARD....................................................................................61839.1.18. ISTAN.....................................................................................61839.1.19. IT..............................................................................................61839.1.20. IV.............................................................................................61839.1.21. IZ..............................................................................................61939.1.22. NOMIAL..................................................................................61939.1.23. OFON.....................................................................................61939.1.24. OID (kaj OJD)........................................................................61939.1.25. OL............................................................................................62039.1.26. OLOG.......................................................................................62039.1.27. OLOGI.....................................................................................62039.1.28. OMETR..................................................................................62139.1.29. OTEK.....................................................................................62139.1.30. OZ............................................................................................62139.1.31. T...............................................................................................62239.1.32. TET..........................................................................................62239.1.33. UK..........................................................................................622

39.2. Neoficialaj prefiksoj...............................................................................62239.2.1. AFRO........................................................................................62239.2.2. ANTI..........................................................................................62339.2.3. ARI/ARKI...............................................................................62339.2.4. ADIO......................................................................................62339.2.5. ATO.......................................................................................62339.2.6. BIO.............................................................................................62439.2.7. EKO...........................................................................................62439.2.8. ERO.......................................................................................62439.2.9. HIPER........................................................................................62539.2.10. INFRA......................................................................................62539.2.11. KO............................................................................................62539.2.12. KVER.......................................................................................62539.2.13. MAKRO...................................................................................62539.2.14. META.......................................................................................62639.2.15. MIKRO....................................................................................62639.2.16. MINI.........................................................................................62639.2.17. MONO.....................................................................................62739.2.18. PRE..........................................................................................62739.2.19. PROTO.....................................................................................62739.2.20. PSEDO..................................................................................62739.2.21. RETRO.....................................................................................62839.2.22. SAN..........................................................................................62839.2.23. SEMI (kaj HEMI)....................................................................62839.2.24. STIF........................................................................................62939.2.25. TELE........................................................................................62939.2.26. TERMO....................................................................................62939.2.27. ULTRA.....................................................................................62939.2.28. VIDEO.....................................................................................630

11

39.3. Internaciaj afiksoj...................................................................................630Aldonoj.....................................................................................................................633

40. Gramatiko en la Fundamento....................................................................63341. Parencoj kaj familianoj..............................................................................63942. Simboloj kaj mallongigoj............................................................................64343. Listo de novaj vortoj...................................................................................64544. Gramatika vortareto...................................................................................65145. Literaturo.....................................................................................................659

Indekso.....................................................................................................................667

12

Enkonduko

Enkonduko

Tiu i verko, Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (= PMEG), celas ordinarajn Esperantistojn, kiuj volas studi la gramatikon, vortfaradon, skribon kaj elparolon de la Internacia Lingvo. i estas unuavice praktika lernilo, ne teoria verko por lingvistoj.

La mallongigon PMEG multaj elparolas kiel pomego.PMEG provas klarigi la lingvon en facila maniero. i tial uzas novstilajn

gramatikajn esprimojn (44), kiuj estas espereble pli facilaj ol la tradiciaj vortoj. E tiaj kutimaj vortoj kiel akuzativo, substantivo kaj prepozicio for-estas. Anstatae PMEG parolas pri N-finao, O-vorto kaj rolvorteto. Tio ne signifas, ke la tradiciaj vortoj estas malbonaj. Ili nur ne estas bezonataj en PMEG.

PMEG klarigas kaj la plej bazajn aferojn, kaj tre specialajn detalojn. i provas forlasi la kutiman Eropan perspektivon de multaj lernolibroj. Tial PMEG enhavas detalajn klarigojn de multaj aferoj, kiuj por iuj Eropanoj eble ajnas memkompreneblaj.

PMEG traktas kaj modernan kaj klasikan lingvouzon. i uzas por helpi al la klarigoj abundon da ekzemploj, inter kiuj estas multege da ekzemploj el la Fundamento kaj la verkaro de Zamenhof. e iu tia ekzemplo la preciza fontloko estas montrata per mallongigo. Vidu tiurilate precipe la liston de literaturo (45).

Esence PMEG estas konservema verko, kiu multloke defendas la Fun-damentan kaj Zamenhofan lingvaon kontra diversaj reformemaj ideoj kaj uzoj.

Mi ekverkis PMEG-on komence de la 1990-aj jaroj. La unuan version mi publikigis Interrete en hiperteksta (HTML-a) formo meze de la 1990-aj jaroj. Dum tiuj jaroj, en kiuj PMEG estis legebla nur hipertekste, mi dare pri-laboris la enhavon kompletigante kaj korektante in diversmaniere surbaze de kritiko kaj proponoj de la publiko. Tial la nuna versio, kiu finfine hav-eblas anka kiel papera libro, estas multe pli matura verko ol la unua publika versio.

La hiperteksta versio de PMEG trovias en la Interreto e la adreso .

Pri la enhavo de PMEG respondecas nur mi sola, sed helpis min multaj personoj. Precipe kontribuis per valoregaj konsiloj Jorge CAMACHO, Birke DOCKHORN, Nikolao GNKEL, HOSOMI Kazuyuki, Jouko LINDSTEDT kaj Rob MOERBEEK. Pri matematikaj terminoj konsilis profesoro Christer KISELMAN. Krome kontribuis multaj Interretanoj per nemalhaveblaj kritiko kaj proponoj. Pri la ellaborado de la unua hiperteksta versio ege helpis min Stellan LAGERSTRM kaj Per Aarne FRITZON. Al iuj mi kore dankas.

Fine mi volas aparte danki al la Esperanto-Ligo por Norda Ameriko, ELNA, kiu realigis la paperlibran eldonon.

Bertilo WENNERGREN

13

Skribo kaj elparolo

Skribo kaj elparolo

1. Skribo

1.1. Literoj

Esperanto uzas varianton de la Latina alfabeto. Tiu varianto enhavas 28 lit-erojn. iu litero ekzistas en du formoj: majusklo (granda litero, eflitero) kaj minusklo (malgranda litero):Majuskloj A, B, C, , D, E, F, G, , H, , I, J, ,

K, L, M, N, O, P, R, S, , T, U, , V, ZMinuskloj a, b, c, , d, e, f, g, , h, , i, j, ,

k, l, m, n, o, p, r, s, , t, u, , v, zNomoj a, bo, co, o, do, e, fo, go, o, ho, o, i, jo,

o, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, o, to, u, o, vo, zoLa i-antaa vicordo de la literoj estas uzata por ordigi vortojn en vortaroj, nomojn en listoj de partoprenantoj, kaj en multaj similaj okazoj. Legu anka pri alfabeta ordigo de ne-Esperantaj literoj en 1.2.

Legu pli detale pri la liternomoj en 15.6, kaj pri elparolo de mallongigoj en 2.2. Legu anka pri ne-Esperantaj literoj en 1.2.

Majuskloj kaj minusklojLa minuskloj estas la normalaj literformoj. Majusklojn oni uzas kiel unuan literon de efa frazo, kaj kiel unuan literon de propra nomo, kaj en iuj mal-longigoj (2.2).

ONI IAFOJE SKRIBAS NUR PER MAJUSKLOJ, EKZEMPLE EN TITOLOJ A POR EMFAZI.

okaze oni vidas tekstojn kun nur minuskloj. tio povas esti ekz. stila efekto. kelkaj e eksperimente uzas nur minusklojn en iaj tekstoj.

Iafoje majuskloj estas uzataj por montri respekton, ekz. en la vorto Dio. La pronomon Vi Zamenhof ofte skribis kun komenca majusklo (ekz. en let-eroj), sed tio estas nun malofta.

Ne ekzistas devigaj reguloj pri la uzo de majuskloj kaj minuskloj. Legu tamen pri la uzo de majuskloj e propraj nomoj en 35.5.

Iafoje oni renkontas la ideon, ke la litero ne havas majusklan formon. Tiu ideo bazias sur la fakto, ke ne povas aperi vortkomence en Esperanta vorto (2.1), sed kiam oni ekz. skribas tutajn vortojn majuskle, oni devas uzi anka majusklajn .

SupersignojSes literoj estas unikaj por Esperanto: , , , , kaj . Ili havas super-signojn. La supersigno ^ nomias cirkumflekso a apelo. La supersigno super U nomias hoketo.

1.1 15

Skribo

Alternativoj al supersignojPor tiaj okazoj, kiam ne eblas uzi la ustajn supersignojn, la Fundamento (40) difinis alternativan anstataan skribmanieron. En tiu skribo oni uzas postmetitan H anstata la cirkumfleksoj, kaj oni tute forlasas la hoketon super : ch, gh, hh, jh, sh, u.

Multaj uzas en tiaj okazoj anstatae aliajn supersignojn la la ebloj, ekz. (dekstrakorna supersigno, akuta supersigno), kaj ` (maldekstrakorna super-signo, malakuta supersigno). En komputila tekstolaboro, en retpoto, k.s., multaj uzas postmetitan ikson, X, anstata cirkumflekso kaj hoketo: cx, gx, hx, jx, sx, ux. Kiam oni skribas Esperanton per Brajla skribo (skribo por blinduloj), oni uzas anstatae specialajn Brajlajn kodaojn por la supersignaj Esperantaj literoj. Tiaj elturnioj estas tute bonaj en tiaj specialaj uzoj. En ordinaraj tekstoj oni tamen uzu la oficialajn supersignojn a la H-metodon klarigitan i-antae.

Anstataan skribon oni uzu nur en okazoj de nepra neceso.

1.2. Helposignoj

Krom literoj (1.1) oni uzas anka helposignojn. Ne ekzistas devigaj reguloj pri ilia uzado en Esperanto. Tial ili estos i tie nur suprae klarigitaj.

Ne-elparolataj helposignoj

Spaceto estas uzata inter vortoj. Spacetoj normale ne respondas al pazoj en la parolo, sed montras lokojn, kie oni povus pazi, se oni volus. Ne metu spacetojn anta punkto, demandosigno, kri-signo, komo, dupunkto, punktokomo, tripunkto kaj apostrofo.

. Punkto estas uzata por montri la finon de effrazo. Oni uzas punktojn anka en mallongigoj, ekz. k.t.p. = kaj tiel plu (sed ktp estas same bona). Ne uzu punkton anta decimaloj en nombroj, sed komon. Aliflanke oni ja povas uzi punktojn por klareco en altaj nombroj, ekz.: 10.000.000.000 (= dek miliardoj). Legu pli pri matematikaj esprimoj en 23.7.

? Demandosigno estas uzata post demandaj effrazoj (32.1) anstata punkto. Ne uzu demandosignon post demanda subfrazo (33.3). Oni ne metas demandosignon komence de frazo (male al la Hispana lingvo).

! Krisigno estas uzata post ordonaj frazoj (32.1) kaj emfazaj frazoj anstata punkto. Oni ne metas krisignon komence de frazo (male al la Hispana lingvo).

, Komo estas uzata ene de frazoj en lokoj, kie povas esti nature iom pazi, ekz. anta subfrazo, kaj anstata la vortoj kaj kaj a (16) en elnombrado de pluraj aferoj. Komo estas iafoje uzata anstata punkto inter effrazoj, kiuj iel kunapartenas. Komo estas anka uzata anta decimaloj en nombroj: 3,14 (= tri komo unu

16 1.2

Skribo

kvar). Legu pli pri matematikaj esprimoj en 23.7.

: Dupunkto signifas: jen komencias detala montro de tio, pri kio oni antae parolis. Dupunkto estas uzata anta rektaj citaoj, anta elnombradoj, kaj kelkfoje anta klarigaj subfrazoj.

; Punktokomo estas iafoje uzata anstata punkto inter effrazoj, kiuj iel kunapartenas; iafoje anstata komo en elnombradoj, kie la elnombrataj aferoj ne estas unuopaj vortoj, sed plurvortaoj.

... Tripunkto estas uzata anstata punkto post nefinitaj frazoj, a kie io estas ellasita, a kie oni deziras iom longan pazon.

- Dividostreko estas iafoje uzata inter la partoj de kun-metita vorto por faciligi la vorto-komprenon, kaj por trani vorton fine de linio. Oni anka uzas dividostrekojn en iaj mallongigoj por montri, kie mankas literoj ene de vorto: d-ro (= doktoro), s-ro (= sinjoro). Iafoje oni uzas dividostrekojn por klareco en propra-nomaj radikoj, ar la origina nomformo konsistas el pluraj vortoj: San Francisko San-Francisko (a Sanfrancisko), Sierra Leone Siera-Leono (a Sieraleono), San Marino San-Marino (a Sanmarino), La Paz La-Pazo (a Lapazo), Nova Scotia Nova-Skotio (a Novaskotio). Tiaj Esperantaj formoj estu do rigardataj kiel nekunmetitaj en Esperanto malgra la divido-strekoj. Skribo sen dividostreko estas same korekta, sed iafoje malpli klara. Legu anka pri dividostrekoj en kunskriboj en 25.3.

Haltostreko estas uzata kiel memstara signo anstata komo por montri pazon, anstata krampo por montri parentezon, kaj anta nova repliko en dialogo. Haltostreko povas esti samforma kiel dividostreko, sed en preciza tipografio i estu pli longa. Inter haltostreko kaj apuda vorto estu spaceto.

( ) Krampoj estas uzataj anta kaj post parentezo (intermetita klar-igo a komento). Oni parolas pri komenca krampo a ek-krampo, kaj ferma krampo a finkrampo. Alternativaj formoj estas krampoj rondaj (komento), rektaj [komento], angulaj , kaj kunigaj {komento}. Oni ne metu spacetojn inter krampoj kaj komento. Ne skribu do: ( komento ). Oni iafoje uzas anstatae haltostrekojn: komento . Tiam oni ja uzu spac-etojn.

/ Suprenstreko estas uzata por dividi alternativojn/elekteblojn (anstata la vorto a). Ekzistas anka malsuprenstreko, \, kiu apena estas uzata en ordinaraj tekstoj.

* Steleto a asterisko estas uzata post vorto a frazo por signali ion specialan, ekz. por atentigi pri piednoto. En PMEG steletoj anta kaj post vorto a frazo (*ekzemplo*) montras, ke la ek-

1.2 17

Skribo

zemplo estas erara a tre malrekomendinda.

Apostrofo montras, ke parto de vorto estas forlasita. Legu detale pri la uzado de apostrofoj en 10.

Citiloj estas uzataj anta kaj post citao, a anta kaj post vorto, kiu ne estas uzata en sia vera signifo. Jen kelkaj alternativaj formoj: citao, "citao", citao, citao, citao, citao. Oni ne metu spacetojn inter citiloj kaj citao. Ne skribu do: citao . (Normale oni ne elparolas citilojn, sed por aparte atentigi pri la eesto de citiloj en teksto, kelkaj elparolas komencan citilon kiel cit, kaj finan citilon kiel malcit. Pli klare estas diri citao fino de citao a simile.)

StreketojEn la frua tempo de Esperanto oni uzis diversaspektajn streketojn inter la partoj de kunmetitaj vortoj por helpi al komencantoj. Tio povas ankora aperi en bazaj lernolibroj, sed en ordinaraj tekstoj oni ne plu uzas tiajn strek-etojn. Iafoje oni konfuzas tiujn streketojn kun apostrofoj (10.2). Ekzemploj de streketoj trovias en la sekcio Gramatiko en la Fundamento (40).

Apudio de helposignojTiaj i helposignoj iafoje apudias, ekz.: ). ) . ? kaj simile. Tio estas tute en ordo. Iafoje fina punkto de mallongigo renkontias kun komo, krisigno a demandosigno: Kie vi loas, laboras k.t.p.? Anka tio estas bona. Sed kiam mallongiga punkto renkontias kun frazofina punkto, oni normale forigas unu el la punktoj: i tie mi loas, laboras k.t.p.

Elparolataj helposignoj

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

Ciferoj (Hindaj-Arabaj ciferoj) estas simboloj por nombroj (23.1.1). Iafoje oni uzas anstatae Romajn ciferojn (I, II, III, IV, V...), sed la Romaj ciferoj ne estas tutmonde konataj, kaj estas evitindaj en Esperanto.

is-streko estas simbolo por la vorto is (12.3.5.3) normale kunlabore kun de (12.3.2): MajoAgusto de Majo is Agusto. is-streko estas (almena en presitaj tekstoj) pli longa ol dividostreko, sed malpli longa ol haltostreko. Kutime oni ne uzas spacetojn anta kaj post is-streko.

+ Plus-signo estas simbolo por la vorto plus (16.4): 2 + 3 du plus tri.

Minus-signo estas simbolo por la vorto minus (16.4): 3 2 tri minus du. Minus-signo aspektas same kiel is-streko a haltostreko.

= Egalo-signo estas simbolo de egaleco: k.t.p. = kaj tiel plu

18 1.2

Skribo

k.t.p. egalas al kaj tiel plu. Legu pli pri matematikaj esprimoj en 23.7.

& Kaj-signo estas simbolo por la vorto kaj. i normale ne estas uzata en ordinaraj tekstoj, sed iafoje en nomoj k.s.: UEA & TEJO UEA kaj TEJO. Iafoje oni trovas la mallongigon k. (kun a sen punkto) por kaj.

Paragraf-signo estas simbolo por la vorto paragrafo: 10 paragrafo dek.

% Procento-signo a elcento-signo estas simbolo por la vorto procento(j)/elcento(j), kiu signifas centono(j): 100% cent procentoj/elcentoj.

Ne-Esperantaj literojLatinaj ne-Esperantaj literoj povas aperi, kiam oni uzas alilingvajn vortojn en Esperanta teksto, ekz. proprajn nomojn (35.2). Ili estas uzataj anka kiel matematikaj kaj alispecaj simboloj. Jen la kvar plej gravaj ne-Esperantaj Lat-inaj literoj kun siaj Esperantaj nomoj: Q q = kuo W w = duobla vo, ermana vo, vavo X x = ikso Y y = ipsilono

Iuj provas uzi W kaj iafoje Y en Esperantaj vortoj. Tio estas eraro. Esper-antaj vortoj povas enhavi nur la 28 Esperantajn literojn (1.1).

Kiam oni alfabete ordigas vortojn kun ne-Esperantaj Latinaj literoj, oni devas iel envicigi tiujn literojn en la Esperantan alfabetan ordon (1.1). La literojn q, w, x kaj y oni povas tiam envicigi la iliaj kutimaj pozicioj en Latinalfabetaj lingvoj; literojn kun kromsignoj, ekz. , , , , k.s. oni povas meti kune kun la respondaj senkromsignaj literoj; ligaojn kiel kaj oni povas trakti kiel la respondan duliteraon; la Germanan litern (esceto) oni povas trakti kiel ian kutiman anstataaon ss; kaj tiel plu. La tiuj eneralaj ideoj (kiuj ne solvas iujn problemojn) povas ekesti ekz. la jena vicordo: a (= ae), b, c , , d , e , f, g, , h, , i , j, , k, l, m, n , o (= oe), p, q, r, s (= ss), , t (= th), u , , v, w, x, y , z.

Grekaj literoj (19) estas uzataj en Esperanto nur kiel simboloj en mate-matiko.

VortotranadoKiam oni atingas la finon de skriblinio, oni povas je bezono trani la lastan vorton en du partojn. La unuan parton oni lasas fine de la linio. Post i oni metas dividostrekon. La duan parton oni metas komence de la sekva linio:

1.2 19

Skribo

in kaptis neforpelebla, nevenk-ebla revado. Neatenditaj, bril-antaj perspektivoj kreiis anta iaj okuloj, i ne povis for-iri de ili sian rigardon, lac-igitan de la mallumo.

Ne ekzistas devigaj reguloj pri vortotranado en Esperanto. Oni simple tranu tiel, ke la rezulto estas facile legebla kaj komprenebla. Multaj ekz. evitas tranojn, kiuj disigas unu solan literon de vorto a vortoparto. Oni ekz. preferas trani ef-urbo anstata e-furbo por ne forigi la solan lit-eron F disde la prefikso EF (38.3.2), kaj anka ar ofte estas pli klare, se oni tranas la la efektivaj signifohavaj vortelementoj.

20 1.2

Elparolo

2. Elparolo

2.1. Bazaj elparolaj reguloj

En Esperanto iu litero iam estas elparolata. Ne ekzistas silentaj literoj. La literoj havas po unu bazan elparolon, kiun oni iam povas uzi, sed en la prak-tiko iu litero varias en sia elparolo.

La literoj A, E, I, O kaj U estas vokaloj. iuj aliaj estas konsonantoj.

AkcentoEn vortoj kun du a pli da vokaloj, unu vokalo estas elparolata pli forte ol la aliaj. i havas akcenton. Akcento signifas normale plian latecon, sed akcentata vokalo povas anka esti pli longa, kaj povas havi alian tonon ol la aliaj vokaloj, normale pli altan. Ne ekzistas devigaj reguloj, kiel oni kreu la plifortecon de akcentata vokalo en Esperanto.

La akcento estas iam sur la antalasta vokalo (majuskla vokalo montras akcenton i tie):

tAblo, nenIam, rapIda, taksIo, familIo, revolvEro, krokodIloj, eskImo, diskUtas, mEtro, metrOo, Apud, anstAta, trIcent, mAlpli, Ekde, k.t.p.

Rimarku, ke kaj J ne estas vokaloj, sed speco de konsonantoj. Oni nomas kaj J duonvokaloj.

La finao O povas esti anstataigita per apostrofo (10.1). Apostrofo estas kalkulata kvaza vokalo (neelparolata), kaj la akcento ne anias: taksI, familI, revolvEr, metrO.

Legu anka pri kromakcentoj en 2.2, kaj pri akcentado de ekkriaj vort-etoj kaj sonimitoj en 18.4.

VokalojVokalo estas sono, kiu estas farata sen baro de la aerfluo, kaj kiu povas porti akcenton. La vokordoj faras tonon (vibrigas la aeron), kaj la lango formas la sonon. La vokaloj diferencas inter si la la pozicio de la lango: la vasteco kaj la antaeco.

VastecoEsperanta vokalo povas esti:

malvasta malgranda malfermao inter la lango kaj la bua plafono (I, U)

mezvasta mezgranda malfermao (E, O)

vasta granda malfermao (A)

AntaecoEsperanta vokalo povas esti:

antaa la malfermao inter la lango kaj la bua plafono estas proksima al la dentoj (I, E)

2.1 21

Elparolo

malantaa la malfermao inter la lango kaj la bua plafono estas mal-proksima de la dentoj (U, O)

La malantaaj vokaloj estas preska iam elparolataj kun rondigitaj lipoj, sed rondeco de la lipoj ne estas grava en Esperanto.

La kvin vokaloj de Esperanto

Vokalo Priskribo Sonsimbolo la la Internacia Fonetika Alfabeto

I malvasta antaa [i]

U malvasta malantaa [u]

E mezvasta antaa [e]

O mezvasta malantaa [o]

A vasta [a]

Antaeco ne gravas e A, ar i estas la sola vasta vokalo.

Vokala variadoEn lingvo kun nur kvin vokaloj la elparolo povas esti sufie libera. Gravas nur, ke iu vokalo ne tro proksimiu al iu alia el la kvin vokaloj. La usta el-parolo de vokalo ne estas preciza punkto en la buo, sed povas libere varii inter certaj limoj. Se oni elparolas ie inter tiuj limoj, la elparolo estas korekta. Sed se oni tro proksimias al la limoj, a transiras ilin, tiam oni riskas miskomprenon. Iaj reguloj pri diversaj variantoj de la vokaloj ne ek-zistas, kaj ne estas bezonataj.

Noto: Bedarinde PAG rekomendas komplikajn regulojn pri variantoj de la vokaloj E kaj O. Tiuj re-komendoj estas plene fremdaj al Esperanto kaj tre malfacile lerneblaj. La efektiva lingvouzo ne sekvas ilin.

La longeco de la vokaloj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas el-paroli ilin longe, mezlonge a mallonge, laplae. Vokalo, kiu estas akcent-ata, estas tamen normale elparolata pli longe ol senakcenta vokalo (simIla). Sed se sekvas pli ol unu konsonanto, akcenta vokalo ofte ne longias (rezIsti). Anka anta C, kaj multaj elparolas akcentajn vokalojn mal-longe (rEo).

iu Esperanta vokalo estas elparolata senmove, kio signifas, ke oni ne adeble movas la langon de unu pozicio en la buo al alia pozicio dum la el-parolo de unu vokalo. Ekz. E ne sonu kiel ej, O ne kiel o.

Kiam I staras tuj anta alia vokalo, okazas, ke oni elparolas I pli-malpli kiel ij: mia = mija, liuto = lijuto, bieno = bijeno. Tio principe estas malkorekta, sed povas esti tolerata, se nenia malkomprenio ekestas. Sed oni nepre ne elparolu tian aldonan j kun tre forta frota sono (preska kiel ), ar tiam oni tro malproksimias de la usta elparolo.

22 2.1

Elparolo

KonsonantojKonsonantoj estas sonoj farataj per ia baro de la aerfluo. Ili diferencas inter si la maniero (kiel oni baras la aeron), la loko (kie en la buo oni baras la aeron), kaj la voeco (u la vokordoj vibras a ne).

Tio tamen ne validas por la duonvokaloj ( kaj J). Ili estas vokaloj la la elparola maniero (sen baro de la aerfluo), sed ili estas uzataj kiel konso-nantoj.

ManieroLa Esperantaj konsonantoj estas farataj en sep manieroj:

eksplode kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuo (B, P, D, T, G, K)

frote nekompleta baro (malvastigo), tra kiu la aero fluas kun frota sono (V, F, Z, S, , , , H)

ekfrote kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuo, sed nur tiom, ke la aero povas traflui kun frota sono (C, , )

naze kompleta bua baro, la aero iras anstatae tra la nazo (M, N)

duonbare baro nur en la mezo de la buo, la aero fluas libere flanke de la lango (L)

treme pluraj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj (R)

duonvokale mallonga vokala sono uzata kiel konsonanto (J, )

LokoLa Esperantaj konsonantoj estas farataj en ses lokoj:

lipe la du lipoj kune (B, P, M)

lipdente la malsupra lipo kontra la supraj dentoj (V, F)

dente la lango kontra la karno tuj malanta la supraj dentoj, a kontra la supraj dentoj mem (D, T, Z, S, C, N, L, R)

gingive la lango kontra la gingivo iom pli malantae ol la denta pozicio (, , , )

vele la lango kontra la malantaa parto de la bua plafono, e la tiel nomata velo (G, K, )

glote e la vokordoj en la gloto en la goro (H)

VoecoEsperanta konsonanto povas esti:

voa la vokordoj vibras dum la konsonanto estas elparolata (B, D, G, V, Z, , , M, N, L, R)

2.1 23

Elparolo

senvoa la vokordoj ne vibras (P, T, K, F, S, , H, C)

La 23 konsonantoj de Esperanto

Konsonanto Priskribo Sonsimbolo la la Internacia Fonetika Alfabeto

B eksploda lipa voa [b]

P eksploda lipa senvoa [p]

D eksploda denta voa [d]

T eksploda denta senvoa [t]

G eksploda vela voa [g]

K eksploda vela senvoa [k]

V frota lipdenta voa [v]

F frota lipdenta senvoa [f]

Z frota denta voa [z]

S frota denta senvoa [s]

frota gingiva voa []

frota gingiva senvoa []

frota vela senvoa [x]

H frota glota senvoa [h]

C ekfrota denta senvoa []

ekfrota gingiva voa []

ekfrota gingiva senvoa []

M naza lipa voa [m]

N naza denta voa [n]

L duonbara denta voa [l]

R trema denta voa [r]

J duonvokalo malvasta antaa [j]

duonvokalo malvasta malantaa [w]

24 2.1

Elparolo

Konsonanta variadou sono estas voa a senvoa gravas plej, se ekzistas du sonoj, kiuj mal-similas nur per la voeco, ekz. B P kaj . Por aliaj sonoj la voeco ne estas tre grava. Ekz. H estas normale senvoa, sed i povas farii voa sen ia ajn problemo, ekz. inter vokaloj (kahelo, kohera k.a.).

Kiam senvoa konsonanto staras tuj anta voa konsonanto, multaj emas voigi in: akvo agvo, okdek ogdek. Kaj inverse, kiam voa konsonanto staras anta senvoa, multaj emas senvoigi in: subtaso suptaso, absolute apsolute. Tiaj anoj principe neniam estas korektaj, sed estas ofte tolerataj en la praktiko, se ili ne kazas miskom-prenojn. Aparte malfacila estas la sinsekvo KZ, kiu ofte elparolias kiel GZ: ekzemple egzemple. Tio estas nekorekta, sed praktike akceptata. Iafoje iuj eble emus senvoigi vortfinan voan konsonanton: apud aput, sed set, hund hunt, naz nas. Tiaj anoj tamen ne estas akcept-itaj, kaj oni evitu ilin.

Anoj de iuj lingvoj emas elparoli la sinsekvojn KV kaj GV kiel respektive k kaj g: akvo ako, kvin kin, gvidi gidi. neniam povas sekvi rekte post konsonanto en vera Esperanta vorto (vidu i-poste), kaj tial miskomprenoj apena povas estii, sed tia elparolo estas enerale rigardata kiel malusta.

En kelkaj lingvoj oni elparolas la sonojn P, T, K, C kaj kun forta elspiro, kvaza kun malforta H poste. En Esperanto tiuj konsonantoj estas normale sen tia elspiro, sed pri tio ne ekzistas regulo. Oni povas do elparoli kun el-spiro, se oni volas, sed oni atentu, ke la elspiro ne sonu kiel plena H.

L estas farata per parta baro e la dentoj. Se oni baras nur tie, la L sonas hele. Se oni samtempe levas la malantaon de la lango kontra la velo, la L sonas malhele (u-ece). Tia malhela L estas tute bona alternativo, sed oni atentu, ke i ne sonu kiel . Tio okazas, se la efa baro e la dentoj mal-aperas.

N estas denta naza konsonanto. i kontrastas al la alia naza konsonanto M, kiu estas lipa. Kiam N staras anta gingiva a vela sono, oni emas ani N en gingivan sonon (malgranda diferenco), a velan sonon (granda dife-renco), por faciligi la elparolon: trani, mani, longa, banko k.a. Tio estas senproblema, ar ne ekzistas gingiva a vela nazaj sonoj, kun kiuj N povus konfuzii. Simile oni emas elparoli M lipdente anta alia lipdenta sono: amforo, amvino k.a. Anka tio estas senproblema. Sed oni atentu, ke oni ne elparolu N lipdente: infero, enveni k.a., ar tiam oni konfuzus N kaj M, kio ne estas akceptebla. Kompreneble oni povas iam uzi la bazan elparolon de N kaj M.

R estas trema konsonanto, kiu normale estas denta, sed fakte ne gravas, kie en la buo oni faras la sonon. Ekz. vela R estas tute bona alternativo. La grava afero pri R estas, ke i estu trema. Do anka vela R prefere estu trema, rulata (tiam la uvulo tremas kontra la lango). R estu same trema en iaj pozicioj en la vorto. En ekz. rivero la du R estu same elparolataj. Efektive tamen oni uzas anka diversajn aliajn specojn de r-sonoj, anka netremajn,

2.1 25

Elparolo

kaj tio estas sufie akceptita en la praktiko. Oni tamen zorgu, ke la R-sono ne konfuziu kun alia konsonanto, a kun iu el la kvin vokaloj.

La longeco de la konsonantoj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas elparoli ilin longe, mezlonge a mallonge, laplae.

Ekfrotaj konsonantojLa ekfrotaj sonoj C, kaj tre similas al sinsekvoj de samlokaj eksplodaj kaj frotaj sonoj: TS, T kaj D. Tiuj sinsekvoj ekzistas nur en kunmetitaj vortoj: tut-simple, dat-ano, kased-urnalo. Estas tamen diferenco inter tiaj sinsekvoj kaj veraj ekfrotaj konsonantoj. En TS, T kaj D oni povas el-paroli la eksplodan sonon kun plena rompo de la baro. En C, kaj la baro neniam estas plene rompata. Estus eraro elparoli ekz. C kiel plenan T + plenan S. Alia diferenco estas, ke C, kaj kondutas kiel memstaraj unuoj en la lingvo. Ili aperas ofte kaj en plej diversaj pozicioj: u, lao, e, centro, eco, scias k.t.p. Kontraste la malofta sinsekvo DZ (ekz. edzo), kiu estas kvaza voa C, estas en Esperanto sinsekvo de du konsonantoj, kaj oni iam povas elparoli D kaj Z aparte (en rapida elparolo oni tamen plej ofte el-parolas ilin kunece, ekfrote). Anka la maloftegaj K (muzikoro), PF (pfen-igo) kaj BV (Zimbabvo) estas sinsekvoj de samlokaj (a preska samlokaj) eksplodaj kaj frotaj sonoj. Oni povas ilin elparoli u aparte, u kunece (ek-frote).

Noto: Iafoje oni trovas nekunmetitajn vortojn kun TS, ekz. *tsetseo*, *Pitsburgo*, kaj *Potsdamo*. Normalaj Esperantaj formoj estas tamen ceceo, Picburgo kaj Pocdamo.

DuonvokalojLa duonvokaloj J kaj estas la la elparola maniero vokaloj: Ili estas farataj sen baro de la aerfluo. Sed ili rolas en la lingvo kiel konsonantoj. Ili estas iam mallongaj, kaj neniam povas ricevi akcenton. Duonvokalo iam aperas kune kun vera vokalo, kaj sin apogas al tiu vokalo en la elparolo.

La duonvokalo aperas normale nur en la sinsekvoj A kaj E. La sin-sekvoj O, I kaj U estas fremdaj al Esperanto. Okaze oni vidas vortojn kun O, sed por preska iu O-vorto ekzistas preferinda alternativo sen O: popo (prefere pobo), tofuo (prefere tofuo a tohuo). I kaj U neniam aperas.

La Fundamento diras, ke estas uzata nur post vokaloj. Escepto estas la Fundamenta liternomo (15.6) o. Ekzistas anka sonimitoj (18.3) kiel kaks kaj a, sed ili ne estas veraj vortoj. Vortoj, kiuj en iuj aliaj lingvoj havas komencan a postkonsonantan -sonon, havas en normala Esperanto la sonon V: akvo, kvar, lingvo, Gvatemalo, Vaingtono, sandvio, visto k.t.p. Iafoje Esperanto havas U: Eduardo, Ruando, tualeto, trotuaro.

Iuj volas uzi en iaj pozicioj. Ili kreas vortojn, kiuj havas komencan a postkonsonantan : *Gatemalo*, *ato*, *esto* k.s. Tiaj vortoj estas eraraj, oni uzu Gvatemalo, vato kaj okcidento.

Se oni uzas Esperantajn literojn por proksimume transskribi la sonon de alilingvaj vortoj (ekz. propraj nomoj), oni povas uzi pli libere: akajama (Wakayama, Japana urbo), inestr (Winchester, Angla urbo), oingtn (Washington). Tiam tute ne temas pri Esperantaj vortoj, kaj neniuj Esperantaj

26 2.1

Elparolo

limigoj de literuzado validas. Sed se oni plene Esperantigas, oni ne povas tiel uzi : Vakajamo, Vinestro, Vaingtono.

Por la duonvokalo J ne validas tiaj limigoj. i estas uzebla anta kaj post iu ajn Esperanta vokalo.

Oni klare diferencigu J kaj I. Kiam I estas akcentata, tio estas sufie facila, ekz. jes ies, jam iam, ja ia kaj jen ien. Kiam I estas senakcenta, la diferenco estas pli malgranda, sed tamen grava. Distingu zorge inter ekz. mielo mjelo kaj violo vjolo. En tiaj vortoj I devas esti pli longa ol J, kvankam I ne havas akcenton. (Tiaj vortparoj estas tamen tre malmultaj.) En tre rapida parolo tamen ne iam eblas tute klare diferencigi inter senakcenta I kaj J. Vortoj kiel regiono ofte elparolias pli-malpli kiel regjono. Tio estas principe nekorekta, sed kiam konfuzo ne eblas (ne ekzistas ia vorto *re-gjono*), oni estu tolerema pri tiaj elparoloj.

Normale J estas elparolata tute kiel mallonga I, sen ia frota sono, sed se oni nur iom pli malvastigas la malfermaon inter la lango kaj la bua plafono, povas ekesti malforta frota sono. Tia elparolo de J estas tute akceptebla vari-anto, precipe kiam J aperas anta vokalo: justa, jes, kajako, vjolo. Kiam J aperas anta a post I, estas preska necese elparoli kun iomete da froteco, por ke J entute estu rimarkebla: jido, jingo, Tanganjiko, ijaismo. Sed oni ne elparolu kun tiel forta frota sono, ke J sonas preska kiel , ar tiam povas ekesti miskomprenoj. Atentu pri vortparoj kiel la jenaj: juro uro, jako ako, jeto eto, majoro maoro.

Iafoje oni demandas, u en ekz. kajo kaj naa la duonvokalo apogu sin al la antaa a la posta vokalo. u estu ka-jo a kaj-o? u estu na-a a na-a? Pri tio ne ekzistas reguloj. Oni povas elparoli laplae. Tamen plej ofte apogas sin al la antaa vokalo. La duopoj A kaj E estas kvaza fiksitaj sonkombinoj.

kaj HOfte oni legas, ke la diferenco inter kaj H estas malsama forto de elspiro. Tio estas miskompreno. Amba estas senvoaj frotaj sonoj. La fortecoj de iliaj elspiroj eble estas malsamaj, sed ili ne distingias la la spirado. La vera diferenco estas, ke estas farata e la velo, per la lango, dum H estas farata en la gloto, per la vokordoj. H fakte estas kvaza senvoa vokalo. Se oni havas problemojn pri H, oni povas eble lerni in deirante de vokalo, kiun oni poste senvoigas. Por lerni oni povas deiri de K, kies malfermaon oni iom post iom malfortigu tiel, ke i farias frota sono, .

Alternativoj de -vortoj estas la plej malofta el la Esperantaj sonoj. Multaj opinias, ke i estas tro malfacila, ar i mankas en kelkaj lingvoj. La vera kazo, ke estas mal-facila por iuj, estas ia maloftegeco en Esperanto. Se oni havas malfacilojn pri , oni preska neniam havas okazon ekzerci sin pri i.

De la unuaj jaroj ekzistas tendenco krei alternativojn al vortoj kun . K estas la plej proksima sono, ar i estas elparolata en la sama loko kiel . Tial oni normale anstataigas per K en la alternativaj vortoj: emio = kemio, irurgo = kirurgo, aoso = kaoso, meaniko = mekaniko, teniko =

2.1 27

Elparolo

tekniko, k.t.p. Por iu vorto, kie sekvas tuj post R, ekzistas alternativa formo kun K: areologio = arkeologio, aritekto = arkitekto, monaro = monarko.

En kelkaj okazoj simpla anstataigo per K kreus kolizion kun alia vorto. Tiam oni povas anstataigi per alia litero, ekz. , a ani la vorton en alia maniero: ino = ino (kino havas alian signifon), ilo = ilo (kilo havas alian signifon), olero = kolerao (kolero havas alian signifon), oro = koruso (koro havas alian signifon).

enerale amba vortoj de tiaj vortparoj estas plene uzeblaj. Kaj la mal-nova -formo, kaj la nova vorto sen , estas egale bonaj. Kiun oni uzu, de-pendas de la propra gusto. Tamen en kelkaj okazoj la -formo plene mal-aperis el la praktika uzo, kaj tiam ordinare ne estas rekomendinde reen-konduki in. Ekz. ino plene malaperis. Oni uzu prefere nur la formon ino (krom se oni ial volas uzi malnovecan lingvaon).

Iuj -vortoj ankora ne havas enerale akceptitan sen--an alternativon. Ekz. eo kaj eo. Kelkaj uzas ekoo (vidu tamen la neoficialan prefikson EKO [39.2.7]), kaj eko (kiu havas anka alian signifon).

2.2. Specialaj elparolaj reguloj

KromakcentojEn longaj vortoj povas aperi, krom la efakcento sur la antalasta vokalo (2.1), anka pli malfortaj akcentoj, kromakcentoj, precipe en kunmetitaj vortoj. Kromakcentoj estos i-poste montrataj per dekstrakorna supersigno: , , , , . efakcenton montras majusklo.

La vorto matenmano povas elparolii: matenmAno, matnmAno a mtenmAno

Oni elparolas matenmAno a mtenmAno, se oni sentas la vorton kiel unu tuton. Oni elparolas matnmAno, se oni volas distingi la partojn de la kunmetao. Oni tiam kvaza elparolas la vorton mateno, kiu havas akcenton sur E.

Regulo ekzistas nur pri efakcentoj. Kromakcentoj estas iam libervolaj. Oni principe povas elparoli tute sen kromakcentoj, sed kiam oni ja uzas kromakcenton, oni povas in meti, kien oni volas.

Por distingi parton de kunmetita vorto, oni en la praktiko ofte e malobeas la regulon pri efakcentoj. Oni povas tiom akcenti sur la E de matnmano, ke i farias pli forta ol la efakcento. Tio estas natura, kiam oni volas forte kontrastigi inter ekz. vespermano kaj matenmano. Tiel oni ofte emfaze akcentas la prefikson MAL, kiam oni volas forte kontrastigi ion al ia malo, ekz.: Tio ne estas bona, sed mlbona. (Kun tre forta akcento sur MAL.) Efektive oni tiam elparolas kvaza MAL estus aparta vorto. Tiaj okazaj rompoj de la akcentoregulo estas tute naturaj kaj permeseblaj.

28 2.2

Elparolo

Distingaj pazetojAlia rimedo por distingi la partojn de kunmetita vorto estas enmeti mallong-egajn pazetojn inter la partoj. Normale tiaj pazetoj estas uzataj kune kun kromakcentoj. i-poste la signo vertikalo, |, montras tiajn pazetojn: Maten|mano kontrastas al ekz. vesper|mano. Konk|ludo (kunmetita) kontrastas al konkludo (nekunmetita).

Ne ekzistas devigaj reguloj pri distingaj pazetoj. Oni nepre ne trouzu ilin, ar tio malbeligas la elparolon. Principe oni povas elparoli tute sen distingaj pazetoj.

Duoblaj literojDu sinsekvajn identajn literojn oni elparolu duoble.

Duoblaj vokaloj estas oftaj. Oni devas elparoli amba vokalojn: opinii = opinI-i, uu = U-u, treege = tre-Ege, metroo = metrO-o, praa = prA-a, maato = ma-Ato k.t.p. Duobla vokalo ne egalas al duoble longa vokalo. iu el la du vokaloj devas esti aparte elparolata.

Duoblaj konsonantoj ekzistas en kunmetitaj vortoj kaj en kelkaj malmultaj radikoj, efe propraj nomoj. Oni devas elparoli amba konsonantojn.

e duoblaj eksplodaj sonoj oni devas adigi du eksplodojn, ekz.: ekkoni = ek-koni (du apartaj k-sonoj), tualettablo = tualet-tablo (du apartaj t-sonoj). Komparu kun ekz. KP a PT (ekpensi, kapti...), kie amba eksplodaj konso-nantoj estu plene elparolataj.

Multaj tamen simpligas la elparolon de duoblaj eksplodaj konsonantoj. e ekz. duobla T ili ne eksplodigas la unuan T-sonon, sed elparolas unu longan T (ili tenas la baron de la aerfluo pli longe). e rapida a ne aparte zorga el-parolo tia simpligo estas tolerebla, sed e zorga elparolo oni devas iun konsonanton elparoli.

Anka e duoblaj seneksplodaj konsonantoj oni devas elparoli amba sonojn plene. Sed tiaj konsonantoj ne enhavas ian pazon. e ekz. NN, LL, SS, FF k.s. oni ne bezonas fari distingan pazon inter la du konsonantoj, ekz.: sennoma, ennai, Anno, Finno, mallonga, Pollando, ellerni, illero. En kunmetitaj vortoj povas tamen esti nature fari pazeton (mal-longa, Pol-lando, en-nai, huf-fero), sed tio ne estas deviga.

Duoblaj konsonantoj ene de radikojDuoblaj konsonantoj ene de radikoj estas maloftaj kaj fremdaj en Esperanto, sed tute ne malpermesitaj. Jam en la Fundamento trovias la nomoj AnnoFE.36 kaj illeroFG. Ili havas duoblajn seneksplodajn konsonantojn, kiuj estas ne tro malfacile elparoleblaj.

Ekzistas anka kelkaj malmultaj radikoj kun duoblaj eksplodaj konso-nantoj: nette, getto, vatto, Mekko k.a. Se oni uzas tian vorton, oni devas in elparoli la la i-antaaj reguloj, sed iam eblas trovi alternativon pli facile elparoleblan: nete, geto, vato, Mekao k.s.

Estas rekomendinde uzi duoblajn konsonantojn nur en kunmetitaj vortoj kaj en propraj nomoj. Krome oni uzu en propraj nomoj prefere nur sen-

2.2 29

Elparolo

eksplodajn duoblajn konsonantojn la la modelo de la Fundamentaj Anno kaj illero (eble oni e uzu nur NN kaj LL). La popolnomo Finno ne estas propra nomo, sed popolnomoj estas similaj al propraj nomoj. En zorga el-parolo oni distingu klare inter Finno kaj fino, kaj la kunmetaon Finnlando oni ne konfuzu kun fin-lando.

TC, T, DSimilaj al duoblaj konsonantoj estas la maloftaj sinsekvoj TC, T kaj D. Ili devas esti plene elparolataj: budeto = bud-eto, mato = mat-o. Anka por tiaj malfacile elparoleblaj vortoj eblas trovi pli facilajn alternativojn, ekz.: bueto, mao.

Elparolo de mallongigojMallongigojn oni povas elparoli per la nomoj de la literoj (1.1). iu litero tiam elparolias kiel aparta vorto. Iajn mallongigojn oni povas elparoli kiel vortojn. Oni anka povas iam elparoli per la plena ne mallongigita formo. Jen ekzemploj:

ILEI povas esti elparolata en tri manieroj: i lo e i (per la liternomoj, kiel kvar apartaj vortoj) ilEi (kiel unu vorto) Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (plene)

OkSEJT povas esti elparolata en tri manieroj: o ko so e jo to (per la liternomoj, kiel ses apartaj vortoj) oksEjt (oni ofte akcentas la lastan vokalon en unuvorta elparolo, se la

mallongigo finias per konsonanto komparu kun akcentado de fremdaj vortoj [2.3])

Okcidenta Somera Esperantista Junulara Tendaro (plene)k.t.p. povas esti elparolata en du manieroj: ko to po (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj) kaj tiel plu (plene)

IJK povas esti elparolata en du manieroj: i jo ko (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj) Internacia Junulara Kongreso (plene)

Kiam oni elparolas per la liternomoj, oni ordinare iom pli emfazas la lastan liternomon (ekz. i jo kO), sed oni ne kunovu la liternomojn en unu vorton (kvankam mallongigoj normale estas skribataj unuvortece). Se oni elparolus unuvorte, oni devus akcenti la antalastan vokalon, *kotOpo*, *ijOko*. Tia elparolo iafoje aperas, sed i ne estas normala, nek konsilinda.

30 2.2

Elparolo

2.3. Ne-Esperantaj vortoj elparolo

Kiam ne-Esperanta nomo (a alispeca fremda vorto) aperas en Esperanta frazo, ekzistas tri manieroj elparoli: Oni povas la nomon elparoli la la origina lingvo (almena proksim-

ume), kio postulas sciojn de tiu lingvo. Tio iam estas korekta elparol-maniero, sed ne iam efika maniero komuniki.

Oni povas la nomon elparoli tiel, kiel oni in elparolas en sia propra lingvo (kiam tiu ne estas la origina lingvo). Tio bedarinde tre ofte okazas, sed estas tre malrekomendinda, ar tiam eble nur parolantoj de tiu lingvo bone rekonas la nomon.

Oni povas la nomon elparoli en Esperanteca maniero. Tio estas ankora malofta, sed tre rekomendinda, ar iuj parolantoj de Esperanto havas ancon rekoni la nomon.

Kiam ekzistas plene Esperantigita nomformo (35.3), kiu estas vaste konata, uzado de tiu formo estas kompreneble la plej efika maniero komuniki. Legu pli pri ne-Esperantigitaj nomoj en 35.2.

Esperanteca elparoloKiam anoj de diversaj lingvoj parolas sian lingvon kaj uzas fremdajn nomojn, ili normale ne elparolas la la fremda lingvo, sed spontane anas la elparolon la la elparolaj kutimoj de sia propra lingvo. Simile Esperantistoj povas elparoli fremdajn nomojn la la elparola sistemo de Esperanto. Tion oni povas nomi Esperanteca elparolo.

Esperanteca elparolo ne signifas, ke oni elparolas iun literon la la Esper-antaj reguloj, sed ke oni elparolas uzante kiom eble nur Esperantajn sonojn. La celo estas trovi elparolmanieron, kiu faras la nomon rekonebla por iu ajn Esperantisto. Oni atentu kaj la fremdan elparolon, kaj la fremdan skribon, ar multaj nomoj estas pli konataj en sia skriba formo. Ofte estas bone seri kompromison inter la origina sono kaj la sonsistemo de Esperanto. Kiam oni ne konas la originan elparolon, sed eble nur la skribon, oni devas improvizi. Necesas esti tre tolerema pri elparolo de fremdaj nomoj en