plena manlibro de esperanta gramatiko · 2019. 5. 31. · bertilo wennergren plena manlibro de...

Bertilo Wennergren

PlenaManlibro

deEsperantaGramatiko

Provizora PDF-versio laŭ PMEG 15.0.631-a de Majo 2019

© Bertilo WENNERGREN 2019, 2005Ĉi tiu verko estas disponebla laŭ la permesiloKrea Komunaĵo Atribuite-Samkondiĉe 4.0 Tutmonda (CC BY-SA 4.0)La internan grafikan fasonon faris Per Aarne Fritzon kaj Bertilo Wennergren.Elektronikaj versioj troviĝas ĉe .Tiu ĉi provizora PDF-versio de PMEG respondas al la HTML-a versio 15.0.6.

EnhavoEnkonduko..............................................................................................................13Skribo kaj elparolo.................................................................................................17

1. Skribo............................................................................................................171.1. Literoj.......................................................................................................171.2. Helposignoj..............................................................................................18

2. Elparolo.........................................................................................................252.1. Bazaj elparolaj reguloj.............................................................................252.2. Specialaj elparolaj reguloj........................................................................322.3. Ne-Esperantaj vortoj – elparolo................................................................36

Gramatiko...............................................................................................................393. Gramatika superrigardo..............................................................................39

3.1. Vortospecoj..............................................................................................393.2. Frazoj kaj frazpartoj.................................................................................403.3. Ĉefvortoj kaj rektaj priskriboj..................................................................43

4. O-vortoj.........................................................................................................454.1. Bazaj reguloj por O-vortoj.......................................................................454.2. Uzo de O-vortoj.......................................................................................454.3. Seksa signifo de O-vortoj.........................................................................46

5. A-vortoj.........................................................................................................535.1. Bazaj reguloj por A-vortoj.......................................................................535.2. Uzo de A-vortoj.......................................................................................53

6. E-vortoj..........................................................................................................576.1. Bazaj reguloj por E-vortoj........................................................................576.2. Uzo de E-vortoj........................................................................................57

7. Frazpartoj.....................................................................................................617.1. O-vortaj frazpartoj....................................................................................617.2. A-vortaj frazpartoj....................................................................................667.3. E-vortaj frazpartoj....................................................................................67

8. Unu-nombro kaj multe-nombro..................................................................698.1. Bazaj reguloj por nombro.........................................................................698.2. Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro.................................................69

8.2.1. Nombro ĉe radikoj kaj kunmetaĵoj...............................................698.2.2. Nombro ĉe O-vortoj.....................................................................708.2.3. Nombro ĉe A-vortoj.....................................................................728.2.4. Nombro – specialaj okazoj...........................................................75

9. Difiniloj..........................................................................................................799.1. Difina artikolo – la...................................................................................79

9.1.1. La – bazaj reguloj.........................................................................799.1.2. La – individuaĵoj..........................................................................809.1.3. La – konateco...............................................................................829.1.4. La – specoj...................................................................................859.1.5. La – specialaj uzoj........................................................................879.1.6. La ĉe propraj nomoj.....................................................................90

9.2. Aliaj difiniloj............................................................................................979.3. Pli ol unu difinilo...................................................................................100

3

10. Apostrofo...................................................................................................10310.1. Normala apostrofado............................................................................10310.2. Nenormala apostrofado........................................................................105

11. Pronomoj...................................................................................................10711.1. Personaj pronomoj...............................................................................10711.2. Posedaj pronomoj.................................................................................10711.3. Unua persono.......................................................................................10911.4. Dua persono.........................................................................................11011.5. Tria persono.........................................................................................11111.6. Si..........................................................................................................118

11.6.1. Si en simplaj frazoj...................................................................11811.6.2. Si en kompleksaj frazoj.............................................................12011.6.3. Si en fiksitaj esprimoj...............................................................127

12. Rolmontriloj..............................................................................................12912.1. Frazroloj sen rolmontrilo......................................................................129

12.1.1. Subjekto...................................................................................12912.1.2. Alvoko......................................................................................13012.1.3. Perverba priskribo....................................................................13112.1.4. Identiga priskribo.....................................................................131

12.2. La rolfinaĵo N.......................................................................................13212.2.1. N – bazaj reguloj......................................................................13212.2.2. N por objekto............................................................................13312.2.3. N por mezuro............................................................................13712.2.4. N por tempopunkto...................................................................14012.2.5. N por direkto............................................................................14112.2.6. N por aliaj signifoj....................................................................145

12.3. Rolvortetoj...........................................................................................14612.3.1. Je..............................................................................................14712.3.2. De.............................................................................................150

12.3.2.1. De rilate al verbo.............................................................15012.3.2.2. De rilate al aga O-vorto...................................................15212.3.2.3. De rilate al ne-aga O-vorto..............................................15412.3.2.4. De rilate al participo........................................................15612.3.2.5. De rilate al A-vorto aŭ E-vorto........................................15712.3.2.6. De rilate al vorteto...........................................................158

12.3.3. Da.............................................................................................15912.3.3.1. Da – bazaj reguloj...........................................................15912.3.3.2. Da – detalaj reguloj.........................................................16012.3.3.3. Da – nekutimaj uzoj........................................................163

12.3.4. Lokaj rolvortetoj.......................................................................16512.3.4.1. Antaŭ (kaj malantaŭ).......................................................16512.3.4.2. Apud................................................................................16812.3.4.3. Ĉe....................................................................................16912.3.4.4. Ĉirkaŭ.............................................................................17112.3.4.5. Ekster..............................................................................17312.3.4.6. En....................................................................................17412.3.4.7. Inter.................................................................................17712.3.4.8. Kontraŭ...........................................................................18112.3.4.9. Post.................................................................................18512.3.4.10. Preter............................................................................18712.3.4.11. Sub................................................................................188

4

12.3.4.12. Super.............................................................................19012.3.4.13. Sur.................................................................................19212.3.4.14. Tra.................................................................................19512.3.4.15. Trans.............................................................................197

12.3.5. Direktaj rolvortetoj...................................................................19812.3.5.1. Al.....................................................................................19912.3.5.2. El.....................................................................................20312.3.5.3. Ĝis...................................................................................206

12.3.6. Aliaj rolvortetoj........................................................................20812.3.6.1. Anstataŭ..........................................................................20812.3.6.2. Dum.................................................................................21012.3.6.3. Krom...............................................................................21112.3.6.4. Kun..................................................................................21412.3.6.5. Laŭ..................................................................................21812.3.6.6. Malgraŭ...........................................................................22012.3.6.7. Per...................................................................................22112.3.6.8. Po....................................................................................22412.3.6.9. Por..................................................................................22612.3.6.10. Pri.................................................................................23012.3.6.11. Pro.................................................................................23112.3.6.12. Sen.................................................................................233

12.3.7. Rolvortaĵoj................................................................................23412.3.8. Memstaraj rolvortetoj...............................................................23612.3.9. Forlaso de rolvorteto................................................................237

13. Tabelvortoj................................................................................................23913.1. Tabelvortoj – bazaj reguloj...................................................................23913.2. Tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaĵoj..........................................24213.3. Ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj?..................................................243

14. E-vortecaj vortetoj....................................................................................24714.1. E-vortecaj vortetoj lokaj.......................................................................247

14.1.1. Tabelvortoj je E........................................................................24714.1.2. Ĉi..............................................................................................24914.1.3. For............................................................................................252

14.2. E-vortecaj vortetoj tempaj....................................................................25314.2.1. Tabelvortoj je AM....................................................................25314.2.2. Ankoraŭ....................................................................................25614.2.3. Baldaŭ......................................................................................25714.2.4. Hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ...........................................................25814.2.5. Jam...........................................................................................26114.2.6. Ĵus............................................................................................26314.2.7. Nun...........................................................................................26414.2.8. Plu............................................................................................26614.2.9. Tuj............................................................................................267

14.3. E-vortecaj vortetoj ceteraj....................................................................26814.3.1. Tabelvortoj je AL.....................................................................26814.3.2. Tabelvortoj je EL......................................................................27014.3.3. Tabelvortoj je OM....................................................................27414.3.4. Ajn............................................................................................27914.3.5. Almenaŭ....................................................................................28014.3.6. Ankaŭ.......................................................................................28114.3.7. Apenaŭ.....................................................................................282

5

14.3.8. Do.............................................................................................28314.3.9. Eĉ.............................................................................................28314.3.10. Ja............................................................................................28414.3.11. Jen..........................................................................................28414.3.12. Kvazaŭ....................................................................................28614.3.13. Mem........................................................................................28714.3.14. Nur.........................................................................................28814.3.15. Pli, plej...................................................................................29014.3.16. Preskaŭ...................................................................................29514.3.17. Tamen.....................................................................................29514.3.18. Tre..........................................................................................29614.3.19. Tro..........................................................................................298

15. O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj..........................................................30115.1. Tabelvortoj je U...................................................................................30115.2. Tabelvortoj je O...................................................................................30615.3. Tabelvortoj je A...................................................................................31115.4. Tabelvortoj je ES.................................................................................31315.5. Ambaŭ..................................................................................................31515.6. Liternomoj............................................................................................316

16. Kunligaj vortetoj.......................................................................................31916.1. Kaj........................................................................................................31916.2. Aŭ.........................................................................................................32216.3. Sed........................................................................................................32416.4. Plus kaj minus......................................................................................326

17. Kombinitaj vortetoj..................................................................................32917.1. Aŭ... aŭ.................................................................................................32917.2. Ĉu... ĉu.................................................................................................32917.3. Jen... jen...............................................................................................33017.4. Ju... des................................................................................................33017.5. Kaj... kaj...............................................................................................33217.6. Nek... nek..............................................................................................332

18. Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj.................................................................33318.1. Oficialaj ekkriaj vortetoj......................................................................33318.2. Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj..................................................33518.3. Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj.............................................33618.4. Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj....................337

19. Neoficialaj vortetoj...................................................................................33920. Komparaj esprimoj...................................................................................343

20.1. Kiel kaj ol.............................................................................................34320.1.1. Uzado de kiel kaj ol..................................................................34320.1.2. Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj.............................................34520.1.3. Kiel por rolo, funkcio k.s..........................................................34820.1.4. Komparaj esprimoj – ĉu mallongigitaj frazoj?..........................35020.1.5. Tiel same kiel, same kiel, samkiel.............................................351

20.2. Aliaj montriloj de komparo..................................................................35221. Neado.........................................................................................................35522. Demandoj kaj respondoj..........................................................................359

22.1. KI-demandoj........................................................................................35922.2. Ĉu-demandoj........................................................................................359

6

22.3. Demandoj sen demandovorto...............................................................36022.4. Respondvortoj......................................................................................361

23. Nombroj.....................................................................................................36723.1. Nombraj vortetoj..................................................................................367

23.1.1. Nombraj vortetoj – formoj........................................................36723.1.2. Nombraj vortetoj – uzado.........................................................37023.1.3. Specialaj uzoj de unu................................................................372

23.2. O-vortaj nombrovortoj.........................................................................37723.3. Miksitaj nombroj..................................................................................37923.4. A-vortaj nombrovortoj.........................................................................38023.5. E-vortaj nombrovortoj..........................................................................38223.6. Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj..............................................38323.7. Matematikaj esprimoj...........................................................................38623.8. Horoj....................................................................................................38823.9. Datoj.....................................................................................................389

24. Kvantaj vortoj...........................................................................................39124.1. Kvantaj O-vortoj..................................................................................39124.2. Kvantaj A-vortoj..................................................................................39124.3. Kvantaj E-vortoj...................................................................................39224.4. Kvantaj vortetoj....................................................................................39424.5. Grado kaj kvanto..................................................................................395

25. Specialaj priskriboj..................................................................................39925.1. Perverba priskribo................................................................................399

25.1.1. Perverba priskribo de subjekto.................................................39925.1.2. Perverba priskribo de objekto...................................................403

25.2. Identiga priskribo.................................................................................40725.3. Apudmeto.............................................................................................408

26. Verboj........................................................................................................41326.1. Neŭtrala modo: I-finaĵo........................................................................41326.2. Reala modo..........................................................................................413

26.2.1. Nun-tempo: AS-finaĵo..............................................................41326.2.2. Pasinta tempo: IS-finaĵo...........................................................41426.2.3. Venonta tempo: OS-finaĵo........................................................415

26.3. Vola modo: U-finaĵo............................................................................41626.4. Imaga modo: US-finaĵo........................................................................417

27. I-verboj......................................................................................................41927.1. I-verboj – bazaj reguloj........................................................................41927.2. I-verboj kiel subjekto...........................................................................42027.3. I-verboj en aliaj frazroloj......................................................................421

27.3.1. I-verboj kune kun povi, devi kaj voli........................................42127.3.2. I-verboj kune kun aliaj verboj..................................................42227.3.3. I-verboj kun alia subjekto.........................................................423

Observaj k.s. ĉefverboj...................................................................42527.3.4. I-verboj – ŝajne pluraj objektoj.................................................426

27.4. I-verboj kiel rekta priskribo..................................................................42627.5. I-verboj kun rolvortetoj........................................................................428

Aliaj rolvortetoj....................................................................................43027.6. I-verboj kvazaŭ ĉefverboj.....................................................................43327.7. I-verboj kaj agaj O-vortoj.....................................................................434

7

28. Participoj...................................................................................................43528.1. Participoj kiel A-vortoj.........................................................................43528.2. Participoj kiel E-vortoj.........................................................................43728.3. Participoj kiel O-vortoj.........................................................................43828.4. Kunmetitaj verboformoj.......................................................................441

28.4.1. Kunmetitaj verboformoj aktivaj................................................44128.4.2. Kunmetitaj verboformoj pasivaj...............................................44328.4.3. Nekutimaj kunmetitaj verboj....................................................445

29. Pasivo.........................................................................................................44729.1. Pasivo – bazaj reguloj..........................................................................44729.2. Pasivo – participelekto.........................................................................449

29.2.1. Elekto de pasiva participo – bazaj principoj.............................44929.2.2. Elekto de pasiva participo – specialaj okazoj...........................45029.2.3. Atismo......................................................................................451

29.3. Pasivigeblaj frazoj................................................................................45230. Verboj kaj frazroloj..................................................................................455

30.1. Sensubjektaj verboj..............................................................................45530.2. Senobjektaj verboj................................................................................45530.3. Objektaj verboj.....................................................................................45630.4. Verboj kun al-komplemento................................................................45730.5. Priskribaj verboj...................................................................................45830.6. Similsignifaj verboj..............................................................................45830.7. Alternativaj frazkonstruoj.....................................................................45930.8. IG-verboj..............................................................................................46030.9. IĜ-verboj..............................................................................................46230.10. Pri-verboj...........................................................................................46530.11. Kompleksaj verboj.............................................................................466

31. Kelkaj gravaj verboj.................................................................................46731.1. Esti.......................................................................................................46731.2. Fariĝi kaj iĝi........................................................................................46931.3. Havi......................................................................................................46931.4. Fari......................................................................................................47031.5. Igi.........................................................................................................47131.6. Lasi......................................................................................................47231.7. Povi, devi kaj voli.................................................................................475

31.7.1. Povi..........................................................................................47531.7.2. Devi..........................................................................................47531.7.3. Voli...........................................................................................47631.7.4. Neado de povi, devi kaj voli......................................................47831.7.5. Povus, devus kaj volus..............................................................480

31.8. Komenci, fini, daŭrigi, ĉesi..................................................................48032. Frazospecoj................................................................................................485

32.1. Fraztipoj kaj frazfunkcioj.....................................................................48532.2. Kompleksaj frazoj................................................................................48732.3. Mallongigitaj frazoj..............................................................................488

33. Subfrazoj...................................................................................................49333.1. Kio estas subfrazo?...............................................................................49333.2. Ke-frazoj..............................................................................................494

33.2.1. Ke-frazoj kiel subjekto..............................................................49433.2.2. Ke-frazoj kiel objekto...............................................................495

8

33.2.3. Ke-frazoj kiel komplemento.....................................................49633.2.4. Ke-frazoj kiel priskribo.............................................................49733.2.5. Motivantaj kaj rezultaj ke-frazoj...............................................49933.2.6. Forlaso de ke.............................................................................49933.2.7. Verboformoj en ke-frazoj.........................................................499

33.3. Demandaj subfrazoj..............................................................................50333.4. Rilataj subfrazoj...................................................................................506

33.4.1. Rilataj kiu, kio kaj kies..............................................................50633.4.1.1. Rilata kiu.........................................................................50633.4.1.2. Rilata kio.........................................................................51133.4.1.3. Rilata kies........................................................................514

33.4.2. Aliaj rilataj KI-vortoj................................................................51633.4.3. Rilataj subfrazoj – forlaso de TI-vorto......................................520

33.5. Se-frazoj...............................................................................................523Se antaŭ I-verbo....................................................................................525

33.6. Ĉar-frazoj.............................................................................................52533.7. Aliaj subfrazoj – apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol.....................52633.8. Nerekta parolo......................................................................................531

33.8.1. Verboformoj en nerekta parolo.................................................53233.8.2. Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo................................53433.8.3. Pronomoj en nerekta parolo......................................................535

34. Vortordo....................................................................................................53734.1. Ordo de frazpartoj................................................................................53734.2. Antaŭmetado de frazparto....................................................................538

34.2.1. Normala antaŭmetado...............................................................53834.2.2. Antaŭmetado el subfrazo..........................................................539

35. Propraj nomoj...........................................................................................54335.1. Nomspecoj...........................................................................................54335.2. Ne-Esperantigitaj nomoj.......................................................................54335.3. Esperantigitaj nomoj............................................................................54635.4. Landoj, popoloj kaj lingvoj..................................................................54835.5. Majuskloj ĉe propraj nomoj.................................................................555

36. Citaĵoj........................................................................................................559Vortfarado.............................................................................................................563

37. Vortfaraj principoj...................................................................................56337.1. Vortelementoj kaj signifoj....................................................................56337.2. Vortklasaj finaĵoj..................................................................................566

37.2.1. O-finaĵo....................................................................................56637.2.2. A-finaĵo....................................................................................56637.2.3. E-finaĵo.....................................................................................57037.2.4. Verbaj finaĵoj............................................................................571

37.3. Precizigaj antaŭelementoj.....................................................................57337.4. Vortigo de frazetoj...............................................................................57937.5. Streĉitaj formoj.....................................................................................58437.6. Ŝajnaj kunmetaĵoj.................................................................................584

38. Afiksoj........................................................................................................58738.1. Kio estas afikso?..................................................................................58738.2. Sufiksoj................................................................................................588

38.2.1. AĈ............................................................................................58838.2.2. AD............................................................................................588

9

38.2.3. AĴ.............................................................................................59038.2.4. AN............................................................................................59338.2.5. AR............................................................................................59338.2.6. ĈJ.............................................................................................59438.2.7. EBL..........................................................................................59538.2.8. EC............................................................................................59638.2.9. EG............................................................................................59938.2.10. EJ............................................................................................60038.2.11. EM..........................................................................................60238.2.12. END.......................................................................................60438.2.13. ER...........................................................................................60538.2.14. ESTR......................................................................................60538.2.15. ET...........................................................................................60638.2.16. ID...........................................................................................60738.2.17. IG...........................................................................................60838.2.18. IĜ...........................................................................................61238.2.19. IL............................................................................................61638.2.20. IN...........................................................................................61938.2.21. IND.........................................................................................62138.2.22. ING.........................................................................................62238.2.23. ISM.........................................................................................62238.2.24. IST..........................................................................................62438.2.25. NJ...........................................................................................62638.2.26. OBL........................................................................................62738.2.27. ON..........................................................................................62838.2.28. OP...........................................................................................63038.2.29. UJ...........................................................................................63138.2.30. UL..........................................................................................63238.2.31. UM.........................................................................................635

38.3. Prefiksoj...............................................................................................63738.3.1. BO............................................................................................63738.3.2. ĈEF..........................................................................................63838.3.3. DIS...........................................................................................63938.3.4. EK............................................................................................64038.3.5. EKS..........................................................................................64138.3.6. GE............................................................................................64238.3.7. MAL.........................................................................................64438.3.8. MIS...........................................................................................64838.3.9. PRA..........................................................................................64838.3.10. RE...........................................................................................649

38.4. Afiksecaj elementoj..............................................................................65138.4.1. Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj..............................................65138.4.2. Afiksecaj rolvortetoj.................................................................65438.4.3. Aliaj afiksecaj vortetoj..............................................................659

39. Neoficialaj afiksoj.....................................................................................66139.1. Neoficialaj sufiksoj..............................................................................662

39.1.1. AB°...........................................................................................66239.1.2. AC............................................................................................66239.1.3. AL............................................................................................66239.1.4. ANC.........................................................................................66239.1.5. ARI°.........................................................................................663

10

39.1.6. ATOR (kaj ADOR°).................................................................66339.1.7. E°..............................................................................................66339.1.8. ED............................................................................................66439.1.9. EN............................................................................................66439.1.10. ENZ°......................................................................................66439.1.11. ESK........................................................................................66439.1.12. I..............................................................................................66439.1.13. IĈ°..........................................................................................66639.1.14. IF°..........................................................................................66639.1.15. IK...........................................................................................66739.1.16. ILION.....................................................................................66839.1.17. ILIARD..................................................................................66839.1.18. IP°..........................................................................................66839.1.19. ISTAN°..................................................................................66839.1.20. IT............................................................................................66939.1.21. IV...........................................................................................66939.1.22. IZ............................................................................................66939.1.23. J° kaj PJ°................................................................................67039.1.24. NOMIAL................................................................................67039.1.25. OFON°...................................................................................67039.1.26. OID (kaj OJD°)......................................................................67139.1.27. OL..........................................................................................67139.1.28. OLOG.....................................................................................67139.1.29. OLOGI...................................................................................67239.1.30. OMETR°................................................................................67239.1.31. OTEK°....................................................................................67239.1.32. OZ..........................................................................................67239.1.33. T.............................................................................................67339.1.34. TET........................................................................................67339.1.35. UK°........................................................................................673

39.2. Neoficialaj prefiksoj.............................................................................67339.2.1. AFRO°......................................................................................67339.2.2. ANTI........................................................................................67439.2.3. ARĤI/ARKI.............................................................................67439.2.4. AŬDIO°...................................................................................67439.2.5. AŬTO°.....................................................................................67539.2.6. BIO...........................................................................................67539.2.7. DES..........................................................................................67539.2.8. EKO.........................................................................................67539.2.9. EŬRO°.....................................................................................67539.2.10. HIPER....................................................................................67639.2.11. INFRA....................................................................................67639.2.12. KO..........................................................................................67639.2.13. KVER.....................................................................................67739.2.14. MAKRO.................................................................................67739.2.15. META....................................................................................67739.2.16. MIKRO..................................................................................67739.2.17. MINI.......................................................................................67839.2.18. MONO....................................................................................67839.2.19. PRE........................................................................................67839.2.20. PROTO...................................................................................67939.2.21. PSEŬDO................................................................................679

11

39.2.22. RETRO...................................................................................67939.2.23. SAN........................................................................................67939.2.24. SEMI (kaj HEMI)...................................................................68039.2.25. STIF°......................................................................................68039.2.26. TELE......................................................................................68039.2.27. TERMO..................................................................................68039.2.28. ULTRA..................................................................................68139.2.29. VIDEO°..................................................................................681

39.3. Internaciaj afiksoj.................................................................................681Aldonoj..................................................................................................................685

40. Gramatiko en la Fundamento..................................................................68541. Parencoj kaj familianoj............................................................................69142. Simboloj kaj mallongigoj.........................................................................69543. Listo de ne-PIV-aj elementoj....................................................................69744. Gramatika vortareto.................................................................................70745. Pri la gramatikaj terminoj en PMEG......................................................71546. Literaturo..................................................................................................719

Indekso...................................................................................................................729

12

Enkonduko

EnkondukoTiu ĉi verko, Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (= PMEG), celasordinarajn Esperantistojn, kiuj volas studi la gramatikon, vortfaradon,skribon kaj elparolon de la Internacia Lingvo. Ĝi estas unuavice praktikalernilo, ne teoria verko por lingvistoj.La mallongigon PMEG multaj elparolas kiel “pomego”.PMEG provas klarigi la lingvon en facila maniero. Ĝi tial uzas netradiciajngramatikajn esprimojn (§44), kiuj estas espereble pli facilaj ol la tradiciajvortoj. Eĉ tiaj kutimaj vortoj kiel akuzativo, substantivo kaj prepozicio for-estas. Anstataŭe PMEG parolas pri N-finaĵo, O-vorto kaj rolvorteto. Tio nesignifas, ke la tradiciaj vortoj estas malbonaj. Ili nur ne estas bezonataj enPMEG. Pri la kialoj, ke mi uzas tiajn netradiciajn terminojn, mi parolasaparte en la aldono Pri la gramatikaj terminoj en PMEG (§45).PMEG klarigas kaj la plej bazajn aferojn, kaj tre specialajn detalojn. Ĝiprovas forlasi la kutiman Eŭropan perspektivon de multaj lernolibroj. TialPMEG enhavas detalajn klarigojn de multaj aferoj, kiuj por iuj Eŭropanojeble ŝajnas memkompreneblaj.PMEG traktas kaj modernan kaj klasikan lingvouzon. Ĝi uzas por helpi al laklarigoj abundon da ekzemploj, inter kiuj estas multege da ekzemploj el laFundamento kaj la verkaro de Zamenhof. Ĉe ĉiu tia ekzemplo la precizafontloko estas montrata per mallongigo. Vidu tiurilate precipe la liston deliteraturo (§46).Esence PMEG estas konservema verko, kiu multloke defendas la Fun-damentan kaj Zamenhofan lingvaĵon kontraŭ diversaj reformemaj ideoj kajuzoj, sed ĝi ankaŭ prezentas modernajn uzojn kaj evoluojn, eĉ tiajn, kiujn iujeble opinias tro drastaj.La Interreta versio de PMEG troviĝas ĉe la adreso.Pri la enhavo de PMEG respondecas nur mi sola, sed helpis min multaj per-sonoj. Precipe kontribuis per valoregaj konsiloj Jorge Camacho, MarcosCramer, Birke Dockhorn, Nikolao Killing-Günkel, Hosomi Kazuyuki, AlenKris, Jouko Lindstedt, Francisko Lorrain, Ken Miner, Rob Moerbeek kajRobin van der Vliet. Pri matematikaj terminoj konsilis profesoro ChristerKiselman. Krome kontribuis multaj Interretanoj per nemalhaveblaj kritikokaj proponoj. Pri la ellaborado de la unua HTML-a versio ege helpis minStellan Lagerström kaj Per Aarne Fritzon. Al ĉiuj mi kore dankas.Fine mi volas aparte danki al Esperanto-USA (antaŭe la Esperanto-Ligo porNorda Ameriko – ELNA), kiu realigis la paperlibran eldonon de PMEG.

13

Enkonduko

Versio 15.0.6Versio 15.0.6 de PMEG, publikigita la 31an de Majo 2019, estas ankoraŭunu provizora versio survoje al dua eldono kiel papera libro.En tiu ĉi versio mi kompletigis la ligilojn al la ĉe la Zamenhofaj ekzemploj(en la Interreta versio de PMEG). Nun pli ol 95% el la pli ol 4.000 Zamen-hofaj ekzemploj havas tiajn ligilojn. Krome ĉiuj mencioj de instruoj en la“Lingvaj Respondoj” de Zamenhof havas ligilon al .Jen la plej notindaj el la ceteraj novaĵoj:

Parto 2 – Gramatiko Mi plibonigis la prezenton de la regulo, kiu diras, ke si ne povas esti

mem subjekto, nek parto de subjekto (§11.6.1), kiu en sia baza formo nevere validas en iaj specoj de kompleksaj frazoj (§11.6.2).

Mi plibonigis la klarigojn per si kaj sia en laŭ-esprimoj (§11.6.2). Mi rearanĝis kaj poluris la klarigojn de N por direkto (§12.2.5). La nun-

tempe preskaŭ arĥaika uzo de esprimoj kiel iri Parizon (§12.2.5) nunaperas nur fine de tiu sekcio. (Antaŭe ĝi estis prezentata kvazaŭ ĝi estusla ĉefa uzo de direkta N-finaĵo.)

Mi plibonigis la klarigojn pri uzado de N-finaĵo anstataŭ je (§12.2.6).Antaŭe la klarigoj ŝajnigis, ke oni povas anstataŭigi ĉiun ajn rolvortetonper N, dum la Fundamenta regulo vere parolas nur pri la rolvorteto je.

En la klarigoj pri “da”-ismo (§12.3.3.3) mi aldonis noton pri “da”-ismauzo en poemo de William Auld (§12.3.3.3). Mi ankaŭ verkis blogaĵonpri tio. (§)

Mi prilaboris la klarigojn pri komparaj esprimoj kun kiel kaj ol(§20.1.1) precipe la tekston pri Kiel por rolo, funkcio k.s. (§20.1.3)

Mi rearanĝis kaj reverkis la sekcion pri Demandaj subfrazoj (§33.3)plibonigante precipe la klarigojn pri Demandaj subfrazoj en rolo, kiubezonas rolvorteton (§33.3).

Parto 3 – Vortfarado Mi aldonis klarigojn pri Vortokunfandoj (ŝajnaj kunmetaĵoj kiel motelo,

kompufono kaj Breksiĝo) (§37.6).

Versio 15.0.5Versio 15.0.5 de PMEG, publikigita la 16an de Majo 2019, estas ankoraŭunu provizora versio survoje al dua eldono kiel papera libro. En tiu ĉi versiomi aldonis en la Interreta versio de PMEG ligilojn al la ĉe la Zamenhofajekzemploj.Tiaj fontindikoj aspektas jene: Mi volas ke vi tien iru. FE.19 (kun sageto). Seoni alklakas tian fontindikon, la koncerna loko en la Tekstaro de Esperantomalfermiĝas en aparta fenestro, kaj oni povas vidi la ekzemplon en kun-teksto.

14

Enkonduko

Pli ol 90% el la pli ol 4.000 Zamenhofaj ekzemploj en PMEG nun havas tianligilon. La tekstoj de la ceteraj ekzemploj ankoraŭ ne estas en la Tekstaro.Laborante pri tiuj ligiloj mi malkovris multegajn etajn erarojn (diferencojninter la teksto en PMEG kaj tiu de la Tekstaro). Mi do povis korekti centojnda lokoj en PMEG, kaj ankaŭ multajn lokojn en la Tekstaro.Dum mi tiel tralaboris PMEG-on, mi ie kaj tie aldonis pliajn ekzmplojn,anstataŭigis iujn ekzemplojn per pli trafaj, forigis kelkajn netrafajn aŭ super-fluajn ekzemplojn, kaj ĝenerale poluris la tekston de la klarigoj.La PDF-versio kompreneble ne enhavas tiajn fonto-ligilojn al la Tekstaro,sed ĝi ja enhavas la multegajn korektojn kaj plibonigojn de la PMEG-teksto.

Versio 15.0.4Versio 15.0.4 de PMEG, publikigita la 4an de Aprilo 2019, estas ankoraŭunu provizora versio survoje al dua eldono kiel papera libro. En tiu ĉi versioestas pluraj gravaj ŝanĝoj, kiuj rilatas al esprimado de sekso:

Parto 2 – Gramatiko Mi sufiĉe profunde prilaboris kaj kompletigis la sekcion pri Seksa sig-

nifo de O-vortoj (§4.3). En la ĉapitro pri pronomoj mi aldonis klarigojn pri “ĝiismo” (uzado de

ĝi por homoj) (§11.5). Kaj mi tie kreis apartan sekcion pri la neoficialajpronomoj ri kaj ria (§11.5).

Parto 3 – Vortfarado Mi prilaboris la klarigojn pri la neoficiala sufikso IĈ° (§39.1.13). Mi aldonis klarigojn pri la neoficialaj antaŭ nelonge proponitaj sufiksoj

IP° (§39.1.18), J° kaj PJ° (§39.1.23). Mi kompletigis la klarigojn pri la GE (§38.3.6) interalie aldonante

sekcion pri Modernaj komprenoj pri seksa varieco (§38.3.6). Mi krome faris kelkajn malgrandajn ŝanĝojn en la klarigoj pri la sufikso

UL (§38.2.30) kaj en la klarigoj pri prefikseca uzo de la radiko VIR(§38.4.1).

Parto 4 – Aldonoj En la ĉapitro “Parencoj kaj familianoj” Jakelino fariĝis Jakobo (§41).

Versio 15.0.3Versio 15.0.3 de PMEG, publikigita la 24an de Marto 2019, estas ankoraŭunu provizora versio survoje al dua eldono kiel papera libro, ĉar intertempela unua eldono elĉerpiĝis. Krom etaj poluroj nemenciindaj mi faris lasekvajn atentindajn ŝanĝojn post la antaŭa provizora versio 15.0.2 (de la 3ade Majo 2018):

Parto 2 – Gramatiko Mi plibonigis la klarigojn pri inter ĉe unu-nombra vorto (§12.3.4.7).

15

Enkonduko

En la klarigoj pri Si en kompleksaj frazoj (§11.6.2) mi prilaboris lasekcion pri kompleksa priskribo (§11.6.2) (antaŭe “kompleksa fraz-parto”), kaj aldonis tute novan parton pri laŭ-esprimoj (§11.6.2).

Bertilo Wennergren

16

Skribo kaj elparolo

Skribo kaj elparolo

1. Skribo

1.1. Literoj

Esperanto uzas varianton de la Latina alfabeto. Tiu varianto enhavas 28 lit-erojn. Ĉiu litero ekzistas en du formoj: majusklo (granda litero, ĉeflitero) kajminusklo (malgranda litero):

Majuskloj: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K,L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z

Minuskloj: a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k,l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z

Nomoj: a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ĥo, i, jo, ĵo, ko,lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo

La ĉi-antaŭan vicordon de la literoj oni uzas por ordigi vortojn en vortaroj,nomojn en listoj de partoprenantoj, kaj en multaj similaj okazoj. Legu ankaŭpri alfabeta ordigo de ne-Esperantaj literoj en §1.2.Legu pli detale pri la liternomoj en §15.6, kaj pri elparolo de mallongigoj en§2.2. Legu ankaŭ pri ne-Esperantaj literoj en §1.2.

Majuskloj kaj minusklojOrdinare oni uzas la minusklajn literformojn. Majusklojn oni uzas kielunuan literon de ĉefa frazo, kaj kiel unuan literon de propra nomo, kaj en iujmallongigoj (§2.2).ONI IAFOJE SKRIBAS NUR PER MAJUSKLOJ, EKZEMPLE ENTITOLOJ AŬ POR EMFAZI.okaze oni vidas tekstojn, kiuj uzas nur minusklojn. tio povas esti ekz. stilaefekto. kelkaj eĉ eksperimente uzas nur minusklojn en ĉiaj tekstoj.Iafoje majuskloj estas uzataj por montri respekton, ekz. en la vorto Dio. Lapronomon Vi Zamenhof ofte skribis kun komenca majusklo (ekz. en leteroj),sed tio estas nun malofta.Ne ekzistas devigaj reguloj pri la uzo de majuskloj kaj minuskloj. Legutamen pri la uzo de majuskloj ĉe propraj nomoj en §35.5.Iafoje oni renkontas la ideon, ke la litero Ŭ ne havas majusklan formon. Tiuideo baziĝas sur la fakto, ke Ŭ ne povas aperi vortkomence en Esperantavorto (§2.1), sed kiam oni ekz. skribas tutajn vortojn majuskle, oni devas uziankaŭ majusklajn Ŭ (vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon).

Noto: Kiam oni parolas pri tio, ĉu litero havas sian minusklan aŭ sian majusklan formon, oni iafojeuzas la vortojn uskleco kaj usklo (= minusklo aŭ majusklo).

§1.1 17

Skribo

SupersignojSes literoj estas unikaj por Esperanto: Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ kaj Ŭ. Ili havas super-signojn. La supersigno ^ nomiĝas cirkumflekso aŭ ĉapelo. La supersignosuper U nomiĝas hoketo.

Alternativoj al la Esperantaj supersignojPor tiaj okazoj, en kiuj ne eblas uzi la ĝustajn supersignojn, la Fundamento(§40) difinis alternativan anstataŭan skribmanieron. En tiu skribo oni uzaspostmetitan H anstataŭ la cirkumfleksoj, kaj oni tute forlasas la hoketonsuper Ŭ: ch, gh, hh, jh, sh, u. Ekzemple: Chiu brancho estis kvazau vastaflorricha herbejo au plej charma ghardeno. = Ĉiu branĉo estis kvazaŭ vastaflorriĉa herbejo aŭ plej ĉarma ĝardeno. FA3.114

En komputila tekstolaboro, en retpoŝto, k.s., multaj uzas postmetitan ikson,X, anstataŭ cirkumflekso kaj hoketo: cx, gx, hx, jx, sx, ux. Ekzemple: Cxiubrancxo estis kvazaux vasta florricxa herbejo aux plej cxarma gxardeno.Iafoje oni uzas aliajn supersignojn laŭ la ebloj, ekz. ´ (dekstrakorna super-signo, akuta supersigno), kaj ` (maldekstrakorna supersigno, malakutasupersigno).Kiam oni skribas Esperanton per Brajla skribo (skribo por blinduloj), oniuzas specialajn Brajlajn kodaĵojn por la supersignaj Esperantaj literoj.Nur kiam la cirkonstancoj ne permesas uzi la normalajn supersignojn, kajkiam pro apartaj bezonoj la Fundamenta H-skribo (klarigita ĉi-antaŭe) neestas oportuna, oni povas anstataŭigi la supersignajn literojn per aliaj signojaŭ signokombinoj.

1.2. Helposignoj

Krom literoj (§1.1) oni uzas ankaŭ helposignojn. Ne ekzistas devigaj regulojpri ilia uzado en Esperanto. Tial ili estos ĉi tie nur supraĵe klarigitaj.

Ne-elparolataj helposignoj

Spaceto estas uzata inter vortoj. Spacetoj normale ne respondasal paŭzoj en la parolo, sed montras lokojn, kie oni povus paŭzi,se oni volus. Ne metu spacetojn antaŭ punkto, demandosigno,krisigno, komo, dupunkto, punktokomo, tripunkto kaj apostrofo.

18 §1.2

Skribo

. Punkto estas uzata por montri la finon de ĉeffrazo. Oni uzaspunktojn ankaŭ en mallongigoj, ekz. k.t.p. = “kaj tiel plu” (sedktp estas same bona). Oni povas uzi punktojn por klariga dis-igado de ciferoj en altaj nombroj, ekz.: 10.000.000.000 (= “dekmiliardoj”), sed estas pli bone uzi (se eble) mallarĝajn spacetojn,ekz.: 10 000 000 000. Ne uzu punkton antaŭ decimaloj ennombroj. Por tiu celo oni uzu komon. Legu pli pri matematikajesprimoj en §23.7. Krome punktoj estas uzataj kiel disigaj signojen diversspecaj numeroj (kie ne temas pri decimaloj), en nomojde komputilaj dosieroj, en retadresoj k.s.: versio 3.2.4 (de pro-gramo), dokumento.txt, www.uea.org.

? Demandosigno estas uzata post demandaj ĉeffrazoj (§32.1)anstataŭ punkto: Kion vi volas? Ne uzu demandosignon post de-manda subfrazo (§33.3). Oni ne metas demandosignon komencede frazo (male al la Hispana lingvo).

! Krisigno estas uzata post ordonaj frazoj (§32.1) kaj emfazajfrazoj anstataŭ punkto: Ne faru tion! Oni ne metas krisignonkomence de frazo (male al la Hispana lingvo).

, Komo estas uzata ene de frazoj en lokoj, kie povas esti natureiom paŭzi, ekz. antaŭ subfrazo: Li diris, ke li amas ŝin. Mi vidisvirinon, kiu portis paketon. Oni uzas komojn ankaŭ anstataŭ lavortoj kaj kaj aŭ (§16) en elnombrado de pluraj aferoj: Ili manĝislegomojn, panon, fromaĝon kaj fruktojn. Komoj estas ankaŭuzataj inter kunligitaj ĉeffrazoj: Ili manĝis, sed ili ne satiĝis.Krome oni uzas komon antaŭ decimaloj en nombroj: 3,14 (= “trikomo unu kvar”). Legu pli pri matematikaj esprimoj en §23.7.

: Dupunkto montras, ke sekvas detala prezento: Li diris: “Miamas ŝin” (rekta citaĵo); Jen la menuo: legomoj, pano, fromaĝokaj fruktoj (elnombrado); La konkludo estas: Li estas kulpa!

; Punktokomo estas iafoje uzata anstataŭ punkto aŭ komo interĉeffrazoj, kiuj iel kunapartenas; iafoje anstataŭ komo en el-nombradoj, kie la elnombrataj aferoj ne estas unuopaj vortoj, sedplurvortaĵoj. Punktokomo disigas pli forte ol komo, sed malpliforte ol punkto. Ĉeffrazo post punktokomo normale komenciĝasper minusklo.

... Tripunkto estas uzata anstataŭ punkto post nefinitaj frazoj, aŭkie io estas ellasita, aŭ kie oni deziras iom longan paŭzon.

§1.2 19

Skribo

- Dividostreko estas iafoje uzata inter la partoj de kun-metitavorto por faciligi la vorto-komprenon, kaj por tranĉi vorton finede linio. Tia uzo de dividostreko ne ŝanĝas la sencon de vorto:kafo-tablo = kafotablo. Dividostreko aperas ankaŭ en vortoj kielNov-Jorko (ĉar NovJorko kun majusklo tuj post minuskloaspektas iom strange, sed eblas ankaŭ Novjorko), kaj en 23-a,15-ono k.s. (inter cifero kaj litero, sed ankaŭ 23a estas tute bonaskribomaniero). Oni ankaŭ uzas dividostrekojn en iaj mallong-igoj por montri, kie mankas literoj ene de vorto: d-ro(= “doktoro”), s-ro (= “sinjoro”). Iafoje oni uzas dividostrekojnen propranomaj radikoj, ĉar la origina nomformo konsistas elpluraj vortoj: San Francisco → San-Francisko (aŭSanfrancisko), Sierra Leone → Siera-Leono (aŭ Sieraleono),San Marino → San-Marino (aŭ Sanmarino), La Paz → La-Pazo(aŭ Lapazo), Nova Scotia → Nova-Skotio° (aŭ Novaskotio). TiajEsperantaj formoj estu do rigardataj kiel nekunmetitaj en Esper-anto malgraŭ la dividostrekoj. Skribo sen dividostreko estastamen preferinda. Legu ankaŭ pri dividostrekoj en kunskriboj en§25.3. Dividostreko aspektas pli-malpli same kiel minus-signo,kaj tre similas al ĝis-streko kaj haltostreko, kiuj tamen estas plilongaj (en bona tipografio).

— Haltostreko estas uzata — kiel memstara signo — anstataŭkomo por montri paŭzon, anstataŭ krampo por montri paren-tezon, kaj antaŭ nova repliko en dialogo. Haltostreko aspektassimile al dividostreko, minus-signo kaj ĝis-streko, sed en precizatipografio ĝi estu pli longa. Inter haltostreko kaj apuda vorto estuspaceto.

( ) Krampoj estas uzataj antaŭ kaj post parentezo (intermetita klar-igo aŭ komento). Oni parolas pri komenca krampo aŭ ek-krampo, kaj ferma krampo aŭ finkrampo. Alternativaj formojestas krampoj rondaj (komento), rektaj [komento], angulaj, kaj kunigaj {komento}. Oni ne metu spacetojn interkrampoj kaj komento. Ne skribu do: ( komento ). Oni iafoje uzasanstataŭe haltostrekojn: – komento –. Tiam oni ja uzu spacetojn.

/ Suprenstreko estas uzata por dividi alternativojn/elekteblojn(anstataŭ la vorto aŭ). Ekzistas ankaŭ malsuprenstreko, \, kiuapenaŭ estas uzata en ordinaraj tekstoj.

* Steleto aŭ asterisko estas uzata post vorto aŭ frazo por signaliion specialan, ekz. por atentigi pri piednoto. En PMEG steletojantaŭ kaj post vorto aŭ frazo (*ekzemplo*) montras, ke la ek-zemplo estas erara aŭ tre malrekomendinda.

’ Apostrofo montras, ke parto de vorto estas forlasita. Legu detalepri la uzado de apostrofoj en §10.

20 §1.2

Skribo

“ ” Citiloj estas uzataj antaŭ kaj post citaĵo, aŭ antaŭ kaj post vorto,kiu ne estas uzata en sia vera signifo. Jen kelkaj alternativajformoj: “citaĵo”, “citaĵo”, „citaĵo”, «citaĵo», »citaĵo«, ‘citaĵo’.Oni ne metu spacetojn inter citiloj kaj citaĵo. Ne skribu do: “ cit-aĵo ”. Ordinare oni ne elparolas citilojn, sed por aparte atentigipri la ĉeesto de citiloj en teksto, kelkaj elparolas komencan cit-ilon kiel cit, kaj finan citilon kiel malcit. Pli klare estas diri citaĵo– fino de citaĵo aŭ simile.

Streketoj

En la frua tempo de Esperanto oni uzis diversaspektajn streketojn inter lapartoj de kunmetitaj vortoj por helpi al komencantoj: vapor|ŝip|o FG.55. Tiopovas ankoraŭ aperi en bazaj lernolibroj, sed en ordinaraj tekstoj oni ne pluuzas tiajn streketojn. Multaj ekzemploj de tiaj streketoj troviĝas en la sekcioGramatiko en la Fundamento (§40). Iafoje oni konfuzas tiajn streketojn kunapostrofoj (§10.2).

Apudiĝo de helposignoj

Helposignoj iafoje apudiĝas, ekz.: ). ”) ’. ’? kaj simile. Tio estas tute enordo. Iafoje fina punkto de mallongigo renkontiĝas kun komo, krisigno aŭdemandosigno: Kie vi loĝas, laboras k.t.p.? Ankaŭ tio estas bona. Sed kiammallongiga punkto renkontiĝas kun frazofina punkto, oni normale forigasunu el la punktoj: Ĉi tie mi loĝas, laboras k.t.p.

Elparolataj helposignoj

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

Ciferoj (Hindaj-Arabaj ciferoj) estas simboloj por nombroj(§23.1.1). Iafoje oni uzas anstataŭe Romajn ciferojn (I, II, III,IV, V...), sed la Romaj ciferoj ne estas tutmonde konataj, kajestas evitindaj en Esperanto.

– Ĝis-streko estas simbolo por la vorto ĝis (§12.3.5.3) normalekunlabore kun de (§12.3.2): Majo–Aŭgusto (= “de Majo ĝisAŭgusto”). Ĝis-streko estas (almenaŭ en presitaj tekstoj) plilonga ol dividostreko kaj minus-signo, sed malpli longa olhaltostreko. Kutime oni ne uzas spacetojn antaŭ kaj post ĝis-streko.

− Minus-signo estas simbolo por la vorto minus (§16.4): 3 − 2(= “tri minus du”). Minus-signo aspektas pli-malpli same kieldividostreko, kaj tre similas al ĝis-streko kaj haltostreko, kiujtamen estas pli longaj (en bona tipografio).

+ Plus-signo estas simbolo por la vorto plus (§16.4): 2 + 3 (= “duplus tri”).

§1.2 21

Skribo

= Egalo-signo estas simbolo de egaleco: k.t.p. = kaj tiel plu(= “k.t.p. egalas al kaj tiel plu”). Legu pli pri matematikajesprimoj en §23.7.

& Kaj-signo estas simbolo por la vorto kaj. Ĝi normale ne estasuzata en ordinaraj tekstoj, sed iafoje en nomoj k.s.: UEA &TEJO (= “UEA kaj TEJO”). Iafoje oni trovas la mallongigon k.(kun aŭ sen punkto) por kaj.

§ Paragraf-signo estas simbolo por la vorto paragrafo: §10(= “paragrafo dek”).

% Procento-signo aŭ elcento-signo estas simbolo por la vortoprocento (elcento), kiu signifas “centono”: 100% (= “cent pro-centoj/elcentoj”).

Ne-Esperantaj literojLatinaj ne-Esperantaj literoj povas aperi, kiam oni uzas alilingvajn vortojnen Esperanta teksto, ekz. proprajn nomojn (§35.2). Ili estas uzataj ankaŭ kielmatematikaj kaj alispecaj simboloj.Jen la kvar plej gravaj ne-Esperantaj Latinaj literoj kun siaj Esperantajnomoj:

Q q = kuoX x = iksoY y = ipsilonoW w = duobla vo, Ĝermana vo, vavo, vuo°

Noto: El la kvar nomoj de la litero W, duobla vo estas la plej ofte uzata, sed ĝi povas esti mis-komprenata kiel efektiva duobla V: vv. El la tri malpli oftaj nomoj, vavo estas kredeble la plej ofta.Ĝi estas registrita en PIV kaj en kelkaj aliaj vortaroj. Rimarku tamen, ke ekzistas Hebrea litero, kiunomiĝas vav (§19).

Legu ankaŭ pri elparolado de la literoj Q, X, Y kaj W en §2.3.Iuj provas uzi la literon W kaj iafoje la literon Y en Esperantaj vortoj. Tioestas eraro. Esperantaj vortoj povas enhavi nur la 28 Esperantajn literojn(§1.1).Kiam oni alfabete ordigas vortojn kun ne-Esperantaj Latinaj literoj, onidevas iel envicigi tiujn literojn en la Esperantan alfabetan ordon (§1.1). Laliterojn q, w, x kaj y oni povas tiam envicigi laŭ iliaj kutimaj pozicioj enLatin-alfabetaj lingvoj; literojn kun kromsignoj, ekz. á, è, ö, ç, k.s. oni povasmeti kune kun la respondaj senkromsignaj literoj; ligaĵojn kiel æ kaj œ onipovas trakti kiel la respondan duliteraĵon; la Germanan literon ß (esceto) onipovas trakti kiel ĝian kutiman anstataŭaĵon ss; kaj tiel plu. Laŭ tiuj ĝeneralajideoj (kiuj ne solvas ĉiujn problemojn) povas ekesti ekz. la jena vicordo: a àá â ã ä å æ (= ae), b, c ç, ĉ, d ð, e è é ê ë, f, g, ĝ, h, ĥ, i ì í î ï, j, ĵ, k, l, m, nñ, o ò ó ô õ ö ø œ (= oe), p, q, r, s ß (= ss), ŝ, t þ (= th), u ù ú û ü, ŭ, v, w,x, y ý ÿ, z.

22 §1.2

Skribo

Grekaj literoj (§19) estas uzataj en Esperanto nur kiel simboloj en mate-matiko.

VortotranĉadoKiam oni atingas la finon de skriblinio, oni povas je bezono tranĉi la lastanvorton en du partojn. La unuan parton oni lasas fine de la linio. Post ĝi onimetas dividostrekon. La duan parton oni metas komence de la sekva linio:

Ŝin kaptis neforpelebla, nevenk-ebla revado. Neatenditaj, bril-antaj perspektivoj kreiĝis antaŭ ŝiaj okuloj, ŝi ne povis for-ŝiri de ili sian rigardon, lac-igitan de la mallumo.

Ne ekzistas devigaj reguloj pri vortotranĉado en Esperanto. Oni simpletranĉu tiel, ke la rezulto estu facile legebla kaj komprenebla. Multaj tialevitas tranĉojn, kiuj disigas unu solan literon de vorto aŭ vortoparto. Oniekz. preferas tranĉi “ĉef-urbo” anstataŭ “ĉe-furbo” por ne forigi la solan lit-eron F disde la prefikso ĈEF (§38.3.2), kaj ankaŭ ĉar ofte estas pli klare, seoni tranĉas laŭ la efektivaj signifohavaj vortelementoj. Vidu ankaŭ la klar-igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).

§1.2 23

Elparolo

2. Elparolo

2.1. Bazaj elparolaj reguloj

En Esperanto ĉiu litero ĉiam estas elparolata. Ne ekzistas silentaj literoj. Laliteroj havas po unu bazan elparolon, kiun oni ĉiam povas uzi, sed en lapraktiko ĉiu litero varias en sia elparolo.La literoj A, E, I, O kaj U estas vokaloj. Ĉiuj aliaj estas konsonantoj.

AkcentoEn vortoj kun du aŭ pli da vokaloj oni elparolas unu vokalon pli forte ol laaliajn. Tiu vokalo havas akcenton. Akcento signifas normale plian laŭtecon,sed akcentata vokalo povas ankaŭ esti pli longa, kaj povas havi alian tononol la aliaj vokaloj, normale pli altan. Ne ekzistas devigaj reguloj, kiel onikreu la plifortecon de akcentata vokalo en Esperanto.La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta vokalo (dekstrakornaj supersignojmontras akcenton ĉi tie):

táblo, neníam, rapída, taksío, familío, revolvéro, krokodíloj, eskímo,diskútas, métro, metróo, ápud, anstátaŭ, trícent, málpli, ékde, k.t.p.

Rimarku, ke Ŭ kaj J ne estas vokaloj, sed speco de konsonantoj. Oni nomasŬ kaj J duonvokaloj.La finaĵon O oni povas anstataŭigi per apostrofo (§10.1). Apostrofo estaskalkulata kvazaŭ vokalo (neelparolata), kaj la akcento ne ŝanĝiĝas: taksí’,familí’, revolvér’, metró’.Legu ankaŭ pri kromakcentoj en §2.2, silaboj kaj silabolimoj (§2.2), forestode akcento (§2.2) kaj akcentado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18.4).

VokalojVokalo estas sono, kiu estas farata sen baro de la aerfluo, kaj kiu povas portiakcenton. La voĉkordoj faras tonon (vibrigas la aeron), kaj la lango formasla sonon. La vokaloj diferencas inter si laŭ la pozicio de la lango: laŭ vast-eco kaj laŭ antaŭeco.

Vasteco

Esperanta vokalo povas esti:malvasta malgranda malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono (I, U)mezvasta mezgranda malfermaĵo (E, O)vasta granda malfermaĵo (A)

Antaŭeco

Esperanta vokalo povas esti:antaŭa la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas prok-

sima al la dentoj (I, E)

§2.1 25

Elparolo

malantaŭa la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas mal-proksima de la dentoj (U, O)

La malantaŭaj vokaloj estas preskaŭ ĉiam elparolataj kun rondigitaj lipoj,sed rondeco de la lipoj ne estas grava en Esperanto.

La kvin vokaloj de Esperanto

Vokalo Priskribo Sonsimbolo laŭ la Internacia Fonetika Alfabeto

I malvasta antaŭa [i]U malvasta malantaŭa [u]E mezvasta antaŭa [e]O mezvasta malantaŭa [o]A vasta [a]

Antaŭeco ne gravas ĉe la vokalo A, ĉar ĝi estas la sola vasta vokalo.

Vokala variado

En lingvo kun nur kvin vokaloj la elparolo povas esti sufiĉe libera. Gravasnur, ke la elparolo de ĉiu vokalo ne fariĝu tro simila al tiu de iu alia el lakvin vokaloj. La ĝusta elparolo de vokalo ne estas preciza loko en la buŝo,sed povas libere varii inter certaj limoj. Se oni elparolas ie inter tiuj limoj, laelparolo estas bona. Sed se oni tro proksimiĝas al la limoj, aŭ transiras ilin,tiam oni riskas miskomprenon. Iaj reguloj pri diversaj variantoj de la vokalojne ekzistas, kaj ne estas bezonataj.

Noto: Bedaŭrinde PAG rekomendas komplikitajn regulojn pri variantoj de la vokaloj E kaj O. Tiujrekomendoj estas plene fremdaj al Esperanto kaj tre malfacile lerneblaj. La efektiva lingvouzo nesekvas ilin.

La longeco de la vokaloj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas el-paroli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe. Vokalo, kiu estas akcent-ata, estas tamen normale elparolata pli longe ol senakcenta vokalo (simíla).Sed se sekvas pli ol unu konsonanto, akcenta vokalo ofte ne longiĝas(rezísti). Ankaŭ antaŭ C, Ĉ kaj Ĝ multaj elparolas akcentajn vokalojn mal-longe (réĝo).La Esperantaj vokaloj ne estas diftongoj. Tio signifas, ke ĉiu Esperantavokalo estas elparolata “senmove”. Oni ne aŭdeble movas la langon de unupozicio en la buŝo al alia pozicio dum la elparolo de unu vokalo. Ekz. E nesonu kiel “ej”, O ne kiel “oŭ”.Kiam I staras tuj antaŭ alia vokalo, okazas, ke oni elparolas I pli-malpli kiel“ij”: mia = “mija”, liuto = “lijuto”, bieno = “bijeno”. Tia elparolo estas mal-ĝusta, kaj oni provu eviti ĝin, sed kiam miskompreno ne povas okazi (ne ek-zistas efektivaj vortoj mija, lijuto kaj bijeno), ĝi tamen povas esti tolerata.

26 §2.1

Elparolo

Sed oni nepre ne elparolu tian aldonan “j” kun tre forta frota sono (preskaŭkiel Ĵ), ĉar tiam oni tro malproksimiĝas de la ĝusta elparolo.

KonsonantojKonsonantoj estas sonoj farataj per ia baro de la aerfluo. Ili diferencas intersi laŭ maniero (kiel oni baras la aeron), laŭ loko (kie en la buŝo oni baras laaeron), kaj laŭ voĉeco (ĉu la voĉkordoj vibras aŭ ne).Tio tamen ne validas por la duonvokaloj (Ŭ kaj J). Ili estas vokaloj laŭ laelparola maniero (sen baro de la aerfluo), sed ili estas uzataj kiel konso-nantoj.

Maniero

La Esperantaj konsonantoj estas farataj en sep manieroj:

eksplode kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo (B, P, D, T,G, K)

frote nekompleta baro (malvastigo), tra kiu la aero fluas kun frotasono (V, F, Z, S, Ĵ, Ŝ, Ĥ, H)

ekfrote kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo, sed nurtiom, ke la aero povas traflui kun frota sono (C, Ĝ, Ĉ)

naze kompleta buŝa baro, la aero iras anstataŭe tra la nazo (M, N)

duonbare baro nur en la mezo de la buŝo, la aero fluas libere flanke dela lango (L)

treme pluraj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj (R)

duonvokale mallonga vokala sono uzata kiel konsonanto (J, Ŭ)

Loko

La Esperantaj konsonantoj estas farataj en ses lokoj:

lipe la du lipoj kune (B, P, M)

lipdente la malsupra lipo kontraŭ la supraj dentoj (V, F)

dente la lango kontraŭ la karno tuj malantaŭ la supraj dentoj, aŭkontraŭ la supraj dentoj mem (D, T, Z, S, C, N, L, R)

gingive la lango kontraŭ la gingivo iom pli malantaŭe ol la dentapozicio (Ĵ, Ŝ, Ĝ, Ĉ)

vele la lango kontraŭ la malantaŭa parto de la buŝa plafono, ĉe latiel nomata velo (G, K, Ĥ)

glote ĉe la voĉkordoj en la gloto – en la gorĝo (H)

§2.1 27

Elparolo

Voĉeco

Esperanta konsonanto povas esti:

voĉa la voĉkordoj vibras dum la konsonanto estas elparolata (B, D,G, V, Z, Ĵ, Ĝ, M, N, L, R)

senvoĉa la voĉkordoj ne vibras (P, T, K, F, S, Ŝ, Ĥ, H, C, Ĉ)

La 23 konsonantoj de Esperanto

Konsonanto Priskribo Sonsimbolo laŭ la Internacia Fonetika Alfabeto

B eksploda lipa voĉa [b]P eksploda lipa senvoĉa [p]D eksploda denta voĉa [d]T eksploda denta senvoĉa [t]G eksploda vela voĉa [g]K eksploda vela senvoĉa [k]V frota lipdenta voĉa [v]F frota lipdenta senvoĉa [f]Z frota denta voĉa [z]S frota denta senvoĉa [s]Ĵ frota gingiva voĉa [ʒ]Ŝ frota gingiva senvoĉa [ʃ]Ĥ frota vela senvoĉa [x]H frota glota senvoĉa [h]C ekfrota denta senvoĉa [ts]Ĝ ekfrota gingiva voĉa [dʒ]Ĉ ekfrota gingiva senvoĉa [tʃ]M naza lipa voĉa [m]N naza denta voĉa [n]L duonbara denta voĉa [l]R trema denta voĉa [r]J duonvokalo malvasta antaŭa [j]Ŭ duonvokalo malvasta malantaŭa [w]

28 §2.1

Elparolo

Konsonanta variado

Ĉu sono estas voĉa aŭ senvoĉa gravas plej, se ekzistas du sonoj, kiuj mal-similas nur per la voĉeco, ekz. B – P kaj Ĝ – Ĉ. Por aliaj sonoj la voĉeco neestas tre grava. Ekz. H estas normale senvoĉa, sed ĝi povas fariĝi voĉa sen iaajn problemo, ekz. inter vokaloj (kahelo, kohera k.a.).Kiam senvoĉa konsonanto staras tuj antaŭ voĉa konsonanto, multaj emasvoĉigi ĝin: akvo → “agvo”, okdek → “ogdek”. Kaj inverse, kiam voĉakonsonanto staras antaŭ senvoĉa, multaj emas senvoĉigi ĝin: subtaso →“suptaso”, absolute → “apsolute”. Tiaj ŝanĝoj principe neniam estas regulaj,sed estas ofte tolerataj en la praktiko, se ili ne kaŭzas miskomprenojn.Aparte malfacila estas la sinsekvo KZ, kiu ofte elparoliĝas kiel GZ: ek-zemple → “egzemple”. Tio estas neregula, sed praktike akceptata. Iafoje iujeble emus senvoĉigi vortfinan voĉan konsonanton: apud → “aput”, sed →“set”, hund’ → “hunt”, naz’ → “nas”. Tiaj ŝanĝoj tamen ne estas akceptitaj,kaj oni evitu ilin.Anoj de iuj lingvoj emas elparoli la sinsekvojn KV kaj GV kiel respektive“kŭ” kaj “gŭ”: akvo → “akŭo”, kvin → “kŭin”, gvidi → “gŭidi”. Ŭ neniampovas sekvi rekte post konsonanto en vera Esperanta vorto (vidu ĉi-poste),kaj tial miskomprenoj apenaŭ povas estiĝi, sed tia elparolo estas principemalĝusta.En kelkaj lingvoj oni elparolas la sonojn P, T, K, C kaj Ĉ kun forta elspiro,kvazaŭ kun malforta H poste. En Esperanto tiuj konsonantoj estas normalesen tia elspiro, sed pri tio ne ekzistas regulo. Oni povas do elparoli kun el-spiro, se oni volas, sed oni atentu, ke la elspiro ne sonu kiel plena H.L estas farata per parta baro ĉe la dentoj. Se oni baras nur tie, la L sonas“hele”. Se oni samtempe levas la malantaŭon de la lango kontraŭ la velo, laL sonas “malhele” (u-ece). Tia malhela L estas tute bona alternativo, sed oniatentu, ke ĝi ne sonu kiel Ŭ. Tio okazas, se la ĉefa baro ĉe la dentoj mal-aperas.N estas denta naza konsonanto. Ĝi kontrastas al la alia naza konsonanto M,kiu estas lipa. Kiam N staras antaŭ gingiva aŭ vela sono, oni emas ŝanĝi Nen gingivan sonon (malgranda diferenco), aŭ velan sonon (granda dife-renco), por faciligi la elparolon: tranĉi, manĝi, longa, banko k.a. Tio estassenproblema, ĉar ne ekzistas gingiva aŭ vela nazaj sonoj, kun kiuj N povuskonfuziĝi. Simile oni emas elparoli M lipdente antaŭ alia lipdenta sono:amforo, ŝaŭmvino k.a. Ankaŭ tio estas senproblema. Sed oni atentu, ke onine elparolu N lipdente: infero, enveni k.a., ĉar tiam oni konfuzus N kaj M,kio ne estas akceptebla. Kompreneble oni povas ĉiam uzi la bazan elparolonde N kaj M. Nepre erare estas elparoli N kiel M (pro influo de sekvanta lipakonsonanto), ekzemple mampremo anstataŭ manpremo.R estas trema konsonanto, kiu normale estas denta, sed fakte ne gravas, kieen la buŝo oni faras la sonon. Ekz. vela R estas tute bona alternativo. Lagrava afero pri R estas, ke ĝi estu trema. Do ankaŭ vela R prefere estu trema,“rulata” (tiam la uvulo tremas kontraŭ la lango). R estu same trema en ĉiaj

§2.1 29

Elparolo

pozicioj en la vorto. En ekz. rivero la du R estu same elparolataj. Efektivetamen oni uzas ankaŭ diversajn aliajn specojn de R-sonoj, ankaŭ netremajn,kaj tio estas sufiĉe akceptita en la praktiko. Oni tamen zorgu, ke la R-sonone konfuziĝu kun alia konsonanto, ekz. L. Oni klare distingu inter ekz. revikaj levi, inter maro kaj malo, k.t.p. Oni ankaŭ atentu pri R post vokalo:parko ne sonu kiel pako, karto ne konfuziĝu kun kato, k.t.p.La longeco de la konsonantoj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povaselparoli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe.

Ekfrotaj konsonantoj

La ekfrotaj sonoj C, Ĉ kaj Ĝ tre similas al sinsekvoj de samlokaj eksplodajkaj frotaj sonoj: TS, TŜ kaj DĴ. Tiuj sinsekvoj ekzistas nur en kunmetitajvortoj: tut-simple, dat-ŝanĝo, kased-ĵurnalo. Estas tamen diferenco inter tiajsinsekvoj kaj veraj ekfrotaj konsonantoj. En TS, TŜ kaj DĴ oni povas el-paroli la eksplodan sonon kun plena rompo de la baro. En C, Ĉ kaj Ĝ la baroneniam estas plene rompata. Estus eraro elparoli ekz. C kiel plenan T +plenan S. Alia diferenco estas, ke C, Ĉ kaj Ĝ kondutas kiel memstaraj unuojen la lingvo. Ili aperas ofte kaj en plej diversaj pozicioj: ĉu, laĉo, eĉ, centro,eco, scias k.t.p. Kontraste la malofta sinsekvo DZ (ekz. edzo), kiu estaskvazaŭ voĉa C, estas en Esperanto sinsekvo de du konsonantoj, kaj oni ĉiampovas elparoli D kaj Z aparte (en rapida elparolo oni tamen plej ofte el-parolas ilin kunece, ekfrote). Ankaŭ la maloftegaj KĤ (muzikĥoro), PF(pfenigo) kaj BV (Zimbabvo) estas sinsekvoj de samlokaj (aŭ preskaŭ sam-lokaj) eksplodaj kaj frotaj sonoj. Oni povas ilin elparoli ĉu aparte, ĉu kunece(ekfrote).

Noto: Iafoje oni trovas nekunmetitajn vortojn kun TS, ekz. *tsetseo*, *Pitsburgo*, kaj*Potsdamo*. Normalaj Esperantaj formoj estas tamen ceceo, Picburgo° kaj Pocdamo°.

Duonvokaloj

La duonvokaloj J kaj Ŭ estas laŭ la elparola maniero vokaloj: Ili estas faratajsen baro de la aerfluo. Sed ili rolas en la lingvo kiel konsonantoj. Ili estasĉiam mallongaj, kaj neniam povas ricevi akcenton. Duonvokalo ĉiam aperaskune kun vera vokalo, kaj sin apogas al tiu vokalo en la elparolo.La duonvokalo Ŭ aperas normale nur en la sinsekvoj AŬ kaj EŬ. La sin-sekvoj OŬ, IŬ kaj UŬ estas fremdaj al Esperanto. Okaze oni vidas vortojnkun OŬ, sed por preskaŭ ĉiu OŬ-vorto ekzistas preferinda alternativo senOŬ: poŭpo (prefere pobo), toŭfuo (prefere tofuo°). IŬ kaj UŬ neniamaperas.La Fundamento diras, ke “Ŭ estas uzata nur post vokaloj”. Escepto estas laFundamenta liternomo (§15.6) ŭo. Ekzistas ankaŭ sonimitoj (§18.3) kielkŭaks kaj ŭa, sed ili ne estas veraj vortoj. Vortoj, kiuj en iuj aliaj lingvojhavas komencan aŭ postkonsonantan Ŭ-sonon, havas en normala Esperantola sonon V: akvo, kvar, lingvo, Gvatemalo, Vaŝingtono, sandviĉo, visto k.t.p.Iafoje Esperanto havas U: Eduardo, Ruando, tualeto, trotuaro.Iuj volas uzi Ŭ en ĉiaj pozicioj. Ili kreas vortojn, kiuj havas komencan aŭpostkonsonantan Ŭ: *Gŭatemalo*, *ŭato*, *ŭesto* k.s. Oni uzu Gvatemalo,

30 §2.1

Elparolo

vato kaj okcidento.Se oni uzas Esperantajn literojn por proksimume transskribi la sonon de ali-lingvaj vortoj (ekz. propraj nomoj), oni povas uzi Ŭ pli libere: Ŭakajama(Wakayama, Japana urbo), Ŭinĉestr (Winchester, Angla urbo), Ŭoŝingtn(Washington), Rŭanda (Rwanda, lando en Afriko). Tiam tute ne temas priEsperantaj vortoj, kaj neniuj Esperantaj limigoj de literuzado validas. Se oniplene Esperantigas tiujn nomojn, oni uzu Vakajamo°, Vinĉestro°,Vaŝingtono kaj Ruando.La duonvokalo J estas uzebla antaŭ kaj post ĉiu ajn Esperanta vokalo.Oni klare diferencigu J kaj I. Kiam I estas akcentata, tio estas sufiĉe facila,ekz. jes – ies, jam – iam, ja – ia kaj jen – ien. Kiam I estas senakcenta, ladiferenco estas pli malgranda, sed tamen grava. Distingu zorge inter ekz.mielo – mjelo kaj violo – vjolo. En tiaj vortoj I devas esti pli longa ol J,kvankam I ne havas akcenton. (Tiaj vortparoj estas tamen tre malmultaj.) Entre rapida parolo tamen ne ĉiam eblas tute klare diferencigi inter senakcentaI kaj J (§2.2). Vortoj kiel regiono ofte elparoliĝas pli-malpli kiel “regjono”.Tio estas principe malĝusta, sed kiam konfuzo ne eblas (ne ekzistas ia vorto*regjono*), oni estu tolerema pri tiaj elparoloj.Normale J estas elparolata tute kiel mallonga I, sen ĉia frota sono, sed se oninur iom pli malvastigas la malfermaĵon inter la lango kaj la buŝa plafono,povas ekesti malforta frota sono. Tia elparolo de J estas tute akceptebla vari-anto, precipe kiam J aperas antaŭ vokalo: justa, jes, kajako, vjolo. Kiam Japeras antaŭ aŭ post I, estas preskaŭ necese elparoli kun iomete da froteco,por ke J entute estu rimarkebla: jido, jingo, Tanganjiko, ŝijaismo. Sed oni neelparolu kun tiel forta frota sono, ke J sonas preskaŭ kiel Ĵ, ĉar tiam povasekesti miskomprenoj. Atentu pri vortparoj kiel la jenaj: juro – ĵuro, jako –ĵako, jeto – ĵeto, majoro – maĵoro.Iafoje oni demandas, ĉu en ekz. kajo kaj naŭa la duonvokalo apogu sin al laantaŭa aŭ la posta vokalo. Ĉu estu “ka-jo” aŭ “kaj-o”? Ĉu estu “na-ŭa” aŭ“naŭ-a”? Pri tio ne ekzistas reguloj. Oni povas elparoli laŭplaĉe. Tamen Ŭplej ofte apogas sin al la antaŭa vokalo, al kiu ĝi tre forte apartenas. Laduopoj AŬ kaj EŬ estas kvazaŭ fiksitaj sonkombinoj. Vidu ankaŭ la klar-igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).

Ĥ kaj H

Ofte oni legas, ke la diferenco inter Ĥ kaj H estas malsama forto de elspiro.Tio estas miskompreno. Ambaŭ estas senvoĉaj frotaj sonoj. La fortecoj deiliaj “elspiroj” eble estas malsamaj, sed ili ne distingiĝas laŭ la spirado. Lavera diferenco estas, ke Ĥ estas farata ĉe la velo, per la lango, dum H estasfarata en la gloto, per la voĉkordoj. H fakte estas kvazaŭ senvoĉa vokalo. Seoni havas problemojn pri H, oni povas eble lerni ĝin deirante de vokalo,kiun oni poste senvoĉigas. Por lerni Ĥ oni povas deiri de K, kies malferm-aĵon oni iom post iom malfortigu tiel, ke ĝi fariĝas frota sono, Ĥ.

§2.1 31

Elparolo

Alternativoj de Ĥ-vortoj

Ĥ estas la plej malofta el la Esperantaj sonoj. Multaj opinias, ke ĝi estas tromalfacila, ĉar ĝi mankas en kelkaj lingvoj. La vera kaŭzo, ke Ĥ estas mal-f

plena manlibro de esperanta gramatiko · 2019. 5. 31. · bertilo wennergren plena manlibro de...

Documents