polska niezwyciężona. alternatywne historie ii wojny

Polska niezwyciężona. Alternatywne historie II wojny światowej w polskich historiach alternatywnych

MAGDALENA WĄSOWICZ∗

Wstęp

W ostatnich lat historie alternatywne, czyli powieści, których akcja toczy się w świecie, gdzie historia potoczyła się inaczej niż w rzeczywistości, zdobyły na rodzimym rynku dużą popularność, co dobitnie dowodzi, że – wbrew temu, co pisał Matthew Schneider-Mayerson (2009: 65) – historia alternatywna nie jest fenomenem charakterystycznym tylko dla kultury amerykańskiej.

Historia alternatywna to gatunek zróżnicowany i niejednorodny, a jego definicja i taksonomia wciąż są przedmiotem dyskusji wśród badaczy1. Elementami, co do któ-rych zgadzają się wszyscy krytycy, jest fakt, że akcja tych powieści rozgrywa się w świecie,

∗ Uniwersytet Jagielloński | kontakt: [email protected] 1 Szczegółowe omówienie problematyki związanej z definicją historii alternatywnej wymagałoby osobnego ar-

tykułu, jako że dyskusje dotyczące definicji, taksonomii, historii i miejsca historii alternatywnej w literaturze toczone są zarówno przez zachodnich, jak i polskich badaczy (NIEWIADOWSKI & SMUSZKIEWICZ 1990; SUVIN 1983; ROSENFELD 2005; LEMANN 2006, 2011; SCHNEIDER-MAYERSON 2009; HELLEKSON 2001; WĘCŁAWIAK 2007; GÓRECKA

2014; MAJ 2015). Warto jednak zwrócić uwagę na rozróżnienie pomiędzy pojęciem historii alternatywnej a hi-storii kontrfaktycznej. Podczas gdy obydwie nazwy są czasami stosowane wymiennie, to obecnie przyjmuje się, że nazwa „historia alternatywna” zarezerwowana jest dla gatunku literackiego, podczas gdy „historia kon-trfaktyczna” – dla akademickich, historiograficznych analiz (LEMANN 2006: 380).

mailto:[email protected]

536 Magdalena Wąsowicz

w którym wydarzenia historyczne potoczyły się inaczej niż w rzeczywistości, a princi-pium gatunku jest punkt dywergencji (point of divergence)2, czyli wydarzenie, które za-początkowuje rozejście się historii rzeczywistej i alternatywnej. Większość teoretyków i badaczy zauważa również, że tworzenie alternatywnych scenariuszy dziejów jest zawsze związane z poglądami polityczno-historycznymi autora oraz z ukształtowanymi w danej zbiorowości wyobrażeniami na temat przeszłości (Rosenfeld 2005; Schneider-Mayerson 2009; Górecka 2014; Lemann 2015: 383). Jak zauważa Rosenfeld, spe-kulowanie na temat tego, jak wyglądałaby historia, gdyby jakieś wydarzenie z przeszłości miało inny przebieg niż w rzeczywistości, jest jednocześnie wyrażeniem swoich odczuć na temat teraźniejszości (Rosenfeld 2002: 93). Według Rosenfelda historie alterna-tywne są instrumentem, za pomocą którego autorzy wyrażają swoje przekonania na te-mat teraźniejszości. To przekonanie o czysto utylitarnym charakterze gatunku może jed-nak wzbudzić wątpliwości (Maj 2015: 228). Rozbudowując tezy Rosenfelda, należałoby powtórzyć za Natalią Lemann, że:

Historie alternatywne równie mocno bazują na tkance przeszłości co na teraźniejszości, będąc wy-padkową aktualiów społecznych, politycznych. […] „Powieści o historii”, operujące epicką histo-riografią, a więc i historie alternatywne, to swoiste laboratorium współczesnej historii; jej meto-dologii, ustaleń, wizji rozwojowych i kierunków, w jakich współczesna nauka historyczna zmierza, przewartościowując swoje podstawy (Lemann 2011: 30).

Powieści należące do opisywanego gatunku traktowałyby więc historię alternatywną za-równo jako sposób na wyrażenie poglądów politycznych, jak i jako swoisty dokument pamięci (Rosenfeld 2002: 93) oraz „laboratorium współczesnej historii” (Lemann 2011: 30).

Mając na uwadze fakt, że historie alternatywne mogą zarówno ujawniać przekona-nia polityczno-społeczne autorów, jak i być wyrazem poglądów na temat przeszłości utrwalonych w danej grupie społecznej, warto byłoby przyjrzeć się okresowi historycz-nemu, który zainspirował dużą część polskich historii alternatywnych. Mowa oczywiście o II wojnie światowej, wydarzeniu, które zdefiniowało obecny kształt świata. Dla Polski oznaczała ona upadek II Rzeczpospolitej, okupację oraz ogromne straty w ludności. Dla Polaków skutki II wojny światowej są również nierozerwalnie związane z doświadcze-niem komunizmu. Co interesujące, rodzime historie alternatywne obierające za punkt 2 Nazywany również nexus point (HELLEKSON 2001), punktem POD (LEMANN 2011, 2014, 2015) czy zwrotnicą cza-

su (LEMANN 2011, 2015).

Polska niezwyciężona. Alternatywne historie… 537

zmiany dziejów konflikt z lat 1939-1945 starają się wytworzyć takie warunki historyczne, które umożliwiłyby wymazanie z dziejów kraju okresu Polskiej Rzeczpospolitej Ludo-wej. Tak więc albo przedstawiane są wizje, w których II wojna światowa nie wybucha – czy to dzięki opatrzności, czy to dzięki przypadkowi (Burza. Ucieczka z Warszawy ’40 Macieja Parowskiego, I w następnym dniu Macieja Lepianki), czy to dzięki zawarciu przez Polskę sojuszu z nazistowskimi Niemcami (Wallenrod i Mocarstwo Marcina Wol-skiego). Wykorzystywany jest również motyw podróży w czasie, dzięki której bohatero-wie przekazują polskim dowódcom plany zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (Po-wroty Adama Pietrasiewicza i Wojciecha Bogaczyka) lub wspomagają polskie oddziały za pomocą nowoczesnej broni (www.1939.com.pl i www.1944.waw.pl Marcina Ciszew-skiego).

Przedstawiane przez poszczególnych pisarzy scenariusze zmierzają więc ku wytwo-rzeniu takiej sytuacji, w której II Rzeczpospolita mogłaby nieprzerwanie istnieć (Gó-recka 2014: 19). Lektura polskich historii alternatywnych pozwala na wysunięcie wnio-sku, że to właśnie doświadczenie komunizmu najbardziej zaciążyło na polskim społe-czeństwie przełomu XX i XXI wieku.

W niniejszym rozdziale chciałabym przedstawić trzy polskie historie alternatywne, które oscylują wokół czasów II wojny światowej. Dwie z nich, Wallenrod Marcina Wol-skiego oraz Powroty Adama Pietrasiewicza i Wojciecha Bogaczyka, zostaną zanalizowane wspólnie ze względu na zbieżność pojawiających się w nich motywów. Trzecia, Burza. Ucieczka z Warszawy ’40 Macieja Parowskiego, zostanie rozpatrzona osobno. Wszystkie trzy powieści zostaną omówione pod kątem projektowanych przez nie zmian w historii, obrazów Polski oraz II wojny światowej, jak również kontekstu kulturowego i politycz-nego.

Polska wobec III Rzeszy w Wallenrodzie oraz Powrotach

Wydarzenia z okresu II wojny światowej wciąż wywołują silne emocje. Obok sporów dotyczących celowości powstania warszawskiego jednym z najczęściej omawianych pro-blemów pozostaje polityka Polski wobec nazistowskich Niemiec. W swojej kontrower-syjnej książce Pakt Ribbentrop-Beck Piotr Zychowicz wprost stwierdza, że „Beck w 1939 roku popełnił fatalny, wręcz koszmarny błąd. Błąd, który potężnie zaciążył na losie Pol-ski i spowodował bezmiar ludzkiego cierpienia, a jego ponure skutki odczuwamy do dziś” (Zychowicz 2012: 24). Zdaniem historyka, Józef Beck powinien był zgodzić się na propozycję przyłączenia się Polski do paktu antykominternowskiego przedstawioną


mu przez Joachima von Ribbentropa w styczniu 1939 roku. Dzięki temu nie doszłoby do zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow, wskutek czego Polska nie zostałaby zaatako-wana przez nazistowskie Niemcy i uniknęłaby wojny na dwa fronty. W wyniku takiego układu teraźniejszość miałaby całkowicie inny kształt, gdyż udałoby się zmniejszyć stra-ty, jakie Polska poniosła w wyniku światowego konfliktu (Zychowicz 2012). Przed-stawiony przez Zychowicza projekt alternatywnych dziejów Polski wywołał żywiołowe dyskusje, chociaż twierdzenie, że sojusz z nazistowskimi Niemcami mógłby być dla na-szego kraju korzystny, nie należy do nowych. Wcześniej przedstawiał je Jerzy Łojek, któ-ry uważał, że odrzucenie propozycji sojuszu oznaczało kierowanie Polski na „drogę wio-dącą ku katastrofie” (Łojek 1994: 491). W latach dziewięćdziesiątych XX wieku za ideą sojuszu z nazistami opowiadał się również Paweł Wieczorkiewicz, do którego Zychowicz często się zresztą odwołuje.

Wśród rodzimych powieści z gatunku historii alternatywnych istnieją pozycje, które za pomocą atrakcyjnej fabuły przedstawiają, jak mogłaby potoczyć się historia, gdyby Polska przyłączyła się do paktu antykominternowskiego. W opublikowanej w 2010 roku powieści Wallenrod Marcin Wolski opisał alternatywną historię Polski, która zgodziła się na sojusz z nazistowskimi Niemcami, a trzy lata później temat został ponownie pod-niesiony w Powrotach Adama Pietrasiewicza i Wojciecha Bogaczyka. Autorzy obydwu powieści odwołują się do podobnego zespołu wyobrażeń na temat II wojny światowej.

Wstępem do akcji Wallenroda Marcina Wolskiego jest jesień 1930 roku, gdy za na-mowami Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego i Walerego Sławka premier Józef Pił-sudski zgadza się na spotkanie z doktorem Marcem Vallbonnem, który ma wyleczyć go z raka. Z zaleconego przez Francuza wyjazdu na Maderę Piłsudski wraca w pełni sił. To właśnie on decyduje o przystąpieniu do sojuszu z Niemcami i bierze na siebie odpowie-dzialność za negocjacje z Hitlerem. W tym czasie polski wywiad dochodzi do wniosku, że musi wprowadzić do kancelarii nieprzewidywalnego niemieckiego sojusznika kogoś, kto zapewniłby dostęp do informacji o planach III Rzeszy. Szpiegiem zostaje tytułowy „Wallenrod”, czyli Helena Wichmann, pół-Polka, pół-Żydówka, obdarzona fotogra-ficzną pamięcią i ponadprzeciętną inteligencją. To z jej perspektywy czytelnik zapoznaje się z kolejnymi wydarzeniami alternatywnej historii: od wybuchu II wojny światowej, poprzez jej ważniejsze wydarzenia (takie jak wymyślona przez Hitlera próba wciągnięcia żołnierzy generała Maczka w śmiertelną pułapkę pod Katyniem czy zdobycie przez Po-laków Kremla), aż po zakończenie konfliktu i udaremnienie przez kuzyna Heleny próby zrzucenia bomby atomowej na Nową Jerozolimę, żydowskie miasto wybudowane przez Niemców na terenie Ukrainy. Konsekwencje II wojny światowej i ich wpływ na kształt


Polski są szczegółowo opisane w drugiej części Wallenroda zatytułowanej Mocarstwo, w której Polska staje się światową potęgą.

Powroty Pietrasiewicza i Bogaczyka charakteryzują się znacznie większym stopniem „ufantastycznienia”. Akcja powieści rozpoczyna się bowiem w kwietniu 2010 roku w Pol-sce, która różni się nieco od tej znanej czytelnikowi. Protagonista, były działacz opozycji Piotr Zarzeczański, zatrzymuje się w drodze do Pałacu Prezydenckiego, by odwiedzić antykwariat. Pracuje tam jego przyjaciel, imigrant z Kurdystanu, który z wdzięczności za otrzymaną od Zarzeczańskiego pomoc wręcza mu magiczną lampę. Tak zwany „wra-cacz” umożliwia właścicielowi cofnięcie się w czasie o około siedemdziesiąt lat. Piotr po-stanawia użyć go do powrotu w czasy powstania warszawskiego, by zapobiec wybu-chowi samochodu-pułapki koło barykady przy ulicy Smolnej (zdarzenie to jest fikcją lite-racką najprawdopodobniej zainspirowaną przez autentyczne wydarzenie – wybuch czoł-gu przy ulicy Kilińskiego 13 sierpnia 1944). Jego misja kończy się powodzeniem, jednak po powrocie do roku 2010 bohater odkrywa, że ta pozornie niewinna zmiana w histo-rii znacznie zmieniła kształt świata. Piotr decyduje się więc na kolejną podróż w czasie, tym razem do sierpnia 1939 roku. Chce przekazać Rydzowi-Śmigłemu treść porozumie-nia pomiędzy Ribbentropem a Mołotowem, by uświadomić marszałkowi zagrożenie, ja-kie stanowi ZSRR. Rydz-Śmigły rzeczywiście zmienia politykę i godzi się na sojusz z Niemcami, jednak okazuje się, że w wyniku przyłączenia się Polski do paktu antykomin-ternowskiego po II wojnie światowej Polska staje się jedną z republik ZSRR i pozostaje nią do 2010 roku. Zarzeczański zdaje sobie sprawę, że zamiast naprawić historię, tylko ją pogorszył. Decyduje się więc na unieważnienie swoich poprzednich zmian, po czym wraca do rzeczywistości Polski z 2010 roku. W finale powieści czytelnik jest świadkiem zaskakującego zwrotu akcji – pojawienia się kolejnego podróżnika w czasie, który pro-wadzi zdezorientowanego bohatera do samolotu. Okazuje się, że jest to rządowy TU-154, a Zarzeczański ginie wraz z pozostałymi pasażerami w katastrofie smoleńskiej.

Fabuły Wallenroda i Powrotów, odwołują się do podobnych motywów, wyobrażeń i dyskusji dotyczących okresu II wojny światowej. Obydwie powieści wyraźnie nawią-zują do tradycji literatury sensacyjnej, jednak zawierają też dużą ilość informacji histo-rycznych.

Znamienne jest to, że zarówno autor Wallenroda, jak i autorzy Powrotów stosują rozmaite chwyty mające uprawdopodobnić narrację. Wallenrod zawiera motyw odna-lezionego rękopisu, pamiętnika Heleny Wichmann, który, jak zauważa narrator, wydaje się być autentyczny. Ponadto na początku powieści pojawiają się rozdziały oznaczone


jako fragmenty wspomnień lotnika Franciszka Jazłowskiego, kuzyna Heleny, oraz adiu-tanta Piłsudskiego, Mieczysława Lepeckiego. Z kolei w Powrotach Piotr Zarzeczański poznaje historię odwiedzanych przez siebie alternatywnych rzeczywistości dzięki rodzin-nym pamiątkom, podręcznikom szkolnym i dokumentom zgromadzonym w archi-wum Urzędu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, które umożliwiają mu poznanie prawdzi-wej, niezakłamanej przez propagandę historii II wojny światowej. Ponadto swoistym dodatkiem do powieści jest niemalże stustronicowy aneks cytujący fragmenty fikcyjnej książki Droga na szafot – esej o najnowszej historii Polski, autorstwa, jak czyta w archi-wum Zarzeczański, Pawła Jasienicy. Tak więc zarówno w powieści Wolskiego, jak rów-nież w książce Pietrasiewicza i Bogaczyka, stosowane są chwyty polegające na stylizacji utworu (bądź jego fragmentów) na źródło historyczne, co ma na celu zaangażowanie czytelnika w lekturę i wywołanie u niego wrażenia obcowania z prawdziwą historią.

Autorzy obydwu powieści powołują się też na podobny zespół wyobrażeń i wizji dotyczących II wojny światowej oraz polskich marzeń z nią związanych. Pierwszym i podstawowym jest motyw zawarcia przez Polskę układu z III Rzeszą, drugim – prze-konanie polskich przywódców o niemożności sojuszu pomiędzy Hitlerem a Stalinem. Decyzję o przystąpieniu Polski do paktu antykominternowskiego zaprezentowano w obu powieściach jako spór pomiędzy politykami, w którym przedstawiane są argu-menty za i przeciw, do złudzenia przypominające uzasadnienia pojawiające się w dysku-sjach historyków na temat polskiej polityki zagranicznej w 1939 roku (Wolski 2012: 101-104; Bogaczyk & Pietrasiewicz 2013: 186-189). W obydwu powieściach spór o wej-ście w sojusz z nazistowskimi Niemcami ma charakter perswazyjny, wskazujący na moż-liwe konsekwencje odrzucenia możliwości współpracy z Hitlerem i korzyści wynikające z przyjęcia propozycji jej zawarcia. Z tak przedstawionej argumentacji wyraźnie wynika, że współpraca ta jest mniejszym złem i jedynym sposobem na ocalenie kraju przed rosyj-ską okupacją.

Obraz ZSRR jako największego zagrożenia dla niepodległości Polski jest budowa-ny w obydwu powieściach. Jest on szczególnie widoczny w opisie wyzwolenia rosyjskich łagrów przez polskich żołnierzy przedstawionym w Powrotach. Jakkolwiek wątek ten jest całkowicie fikcyjny, to Pietrasiewicz i Bogaczyk stosują zabieg jego uprawdopodobnie-nia poprzez cytowanie fragmentów Jednego dnia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołże-nicyna. Cytaty wyraźnie odróżniają się od reszty tekstu, więc uważny czytelnik może ła-two zauważyć, że jakkolwiek ma do czynienia z historią alternatywną, to prezentacja ob-ozów w drobiazgowy sposób odzwierciedla rzeczywistość historyczną.


Zarówno Wallenrod, jak i Powroty, zawierają symboliczne opisy zemsty nad ZSRR: w powieści Wolskiego Polacy najpierw zrzucają bomby na Plac Czerwony w czasie pierw-szomajowych uroczystości, a kilka miesięcy później zdobywają Moskwę dzięki oddziałom generała Maczka. W Powrotach Polacy podbijają stolicę ZSRR i organizują w niej defila-dę zwycięstwa. Opisy tych wielkich fikcyjnych zwycięstw mają wyraźnie kompensacyjny charakter i, jak zauważa Natalia Lemann, świadczą o tym, że trauma postkolonialna nie została w Polsce przepracowana (Lemann 2014). Można się tutaj zgodzić z diagnozą Mariusza Grabowskiego, który nazwał historie alternatywne „lekiem na poprawę pol-skiego samopoczucia” (Grabowski 2010).

W zespole obrazów łączących obydwie powieści znajduje się jeszcze motyw ataku Niemców na żydowskie społeczności. I w Wallenrodzie, i w Powrotach, bohaterowie tra-fiają do zamieszkanego przez Żydów miasteczka o nazwie Anatewka. W obydwu powie-ściach okazuje się, że w Anatewce mają właśnie miejsce dramatyczne wydarzenia. W Po-wrotach pracownicy sąsiadującego z Anatewką kołchozu imienia Lenina podpalają sztetl i mordują jego mieszkańców, a w Wallenrodzie Niemcy, wykonując tajne rozkazy Him-mlera, próbują dokonać masowego mordu poprzez spalenie Żydów żywcem w zamknię-tej stodole. Bohaterowie obydwu powieści podejmują próbę uratowania ofiar. Obydwie sceny są do siebie zaskakująco podobne. Centrum wydarzeń stanowi w obydwu przy-padkach fikcyjny żydowski sztetl Anatewka, którego nazwa jest odwołaniem do miejsca zamieszkania bohaterów musicalu Skrzypek na dachu (z muzyką Jerry’ego Bocka, sło-wami Sheldona Harnicka oraz librettem Josepha Steina). Decyzja o wyborze tej fikcyjnej wsi jako scenerii pogromu jest bardzo znacząca, zwłaszcza, gdy zwróci się uwagę na to, że autorzy obydwu powieści przez większą ich część odnoszą się do prawdziwych lokaliza-cji. Anatewka jest zaskakującym wyjątkiem od tej reguły. Przedstawiona w Wallenrodzie i Powrotach Anatewka jawi się jako symbol żydowskich miasteczek i losu ich mieszkań-ców w czasie II wojny światowej. Motyw stodoły pojawiający się w powieści Wolskiego jest z kolei wyraźnym odwołaniem do mordu w Jedwabnem. W powieści agresorami są jednak Niemcy, a osobą, która jako pierwsza rzuca się na ratunek zamkniętym w stodole Żydom, jest Polak, kuzyn głównej bohaterki, Franciszek Jazłowski. Takie przekształce-nie wydarzeń należy odczytać jako komentarz do problemu stosunków polsko-żydow-skich w czasie II wojny światowej. Przedstawiony w Wallenrodzie epizod wydaje się przekonywać czytelnika, że stosunek Polaków do społeczności żydowskiej był pozytyw-ny. Potwierdzają to następstwa wydarzeń w Anatewce, w wyniku których Rydz-Śmigły żąda od Hitlera ukarania winnych pogromów, a ten wyraża zgodę. Polacy zostają więc


przedstawieni w Wallenrodzie jako ci, którym udaje się powstrzymać masową ekstermi-nację Żydów. Fakt, że bohaterem ratującym mieszkańców Anatewki jest Polak, to nie przypadek, a deklaracja światopoglądowo-polityczna autora, będąca rodzajem polemiki z regularnie pojawiającymi się w przestrzeni publicznej czy wypowiedziami podkreślają-cymi współudział Polaków w Holokauście.

Pomimo tego, że Wallenroda Wolskiego oraz Powroty Pietrasiewicza i Bogaczyka łączy wiele wątków, wciąż pozostaje problem dwóch kluczowych różnic między tymi powieściami. Tkwią one w prezentowanym przez autorów obrazie historii oraz w wize-runku konsekwencji, jakie dla Polski miałby sojusz z nazistowskimi Niemcami. Jak już wskazano, racje przemawiające za przyłączeniem się Polski do paktu antykominternow-skiego były w obydwu utworach tożsame. Okazuje się jednak, że powieści różnią się ob-razem możliwych konsekwencji sojuszu z III Rzeszą.

W Wallenrodzie Niemcy są zwycięzcami II wojny światowej – aż do momentu prze-prowadzenia operacji, w wyniku której zdobywają amerykańskie plany budowy bomby atomowej i konstruują własną broń masowej zagłady. W wyniku interwencji Heleny Wichmann skonstruowana przez Niemców bomba atomowa spada nie na znajdującą się na Ukrainie Nową Jerozolimę, stolicę państwa żydowskiego, a na Czarnobyl, w któ-rym przebywają najważniejsi dowódcy Rzeszy Niemieckiej. W wyniku ich śmierci do-chodzi do zamieszek, z których Polska wychodzi obronną ręką i staje się światową po-tęgą. Marcin Wolski argumentuje więc, że sojusz pomiędzy Polską a nazistowskimi Niem-cami byłby dla naszego kraju korzystny, ponieważ pozwoliłby on udaremnić śmierć ty-sięcy polskich obywateli (również pochodzenia żydowskiego) oraz niemiecką okupację, likwidując równocześnie zagrożenie ze strony ZSRR oraz umożliwiając zachowanie do-robku kulturalnego II Rzeczypospolitej. Opowiedziana w Wallenrodzie alternatywna historia II wojny światowej w dużej mierze bazuje więc na spekulacjach przedstawianych przez Łojka i Wieczorkiewicza. Ma ona jednak mocno kompensacyjny charakter, który najlepiej widać w opisach zwycięstwa Polski nad ZSRR. Powieść Marcina Wolskiego jest więc rodzajem literackiej rekompensaty za krzywdy, jakich Polacy doznali w czasie wojny i po niej, powieścią pisaną – jak przyznaje sam autor – ku pokrzepieniu serc, „ku wzmac-nianiu dumy z bycia Polakiem i satysfakcji z dokonań w przeszłości, bo to pozwala wie-rzyć w przyszłość i porywać się na zadania wielkie i ambitne” (Wolski 2011).

Autorzy Powrotów przedstawiają z kolei niezwykle pesymistyczne następstwa decy-zji o przyłączeniu się Polski do paktu antykominternowskiego. Chociaż początkowo wszy-stko idzie w dobrym kierunku (Polacy zdobywają Moskwę i przejmują kontrolę nad wy-darzeniami na wschodnim froncie), jednak wkrótce dochodzi do pogorszenia sytuacji,


a wspierane przez Amerykanów siły odrodzonego ZSRR dokonują ponownego ataku i zrzucają na Europę bombę atomową. W wyniku rozmów w czasie konferencji pokojo-wej w Camp David Polska staje się integralną częścią ZSRR i zostaje nazwana Polską Socjalistyczną Republiką Sowiecką. Do upadku komunizmu nigdy nie dochodzi. Dla głównego bohatera powieści jest to najgorszy scenariusz, jaki może sobie wyobrazić. Au-torzy Powrotów przekonują więc, że prawdziwa historia była, pomimo całego swojego tragizmu, najlepszą z możliwych.

Osobną kwestią pozostaje sposób, w jaki historia została przedstawiona w obydwu powieściach. W Powrotach dzięki magicznej lampie przeszłość staje się materią, którą można modyfikować na wiele sposobów i sprawdzać, jakie będą tego skutki. Żywioł hi-storii jest przy tym nieobliczalny, a najmniejsza zmiana w przeszłości może mieć zupełnie nieprzewidywalne konsekwencje. Protagonista przekonuje się o tym na własnej skórze, gdyż w ostatnich scenach powieści okazuje się, że działania bohatera, skutkujące zmianą miejsca pobytu marszałka Rydza-Śmigłego w sierpniu 1939 roku, pociągnęły za sobą od-łożenie daty upadku komunizmu do roku 1989, zamiast – jak miało to miejsce w rzeczy-wistości, z której pochodził Zarzeczański – nastąpić dwa lata wcześniej. I chociaż wiele zależy od decyzji podejmowanych przez jednostki, to nie istnieje możliwość przewidze-nia, w jaki sposób ich postępowanie odciśnie piętno na biegu dziejów.

Z kolei w powieści Wallenrod historia jest kształtowana przez wybitne jednostki. Kluczowy wpływ, jaki wodzowie mogą mieć na przebieg zdarzeń, widoczny jest w wąt-ku Piłsudskiego. Jego cudowne ozdrowienie stanowi punkt dywergencji, ponieważ bez jego interwencji nie doszłoby do sojuszu z nazistowskimi Niemcami i zwycięstwa Pola-ków w II wojnie światowej; Marszałkowi udaje się też wynegocjować bardzo korzystne dla Polski warunki współpracy z Niemcami. Piłsudski jest więc osobą sterującą przebie-giem wydarzeń, co ważne, znajdującą się pod ochroną boskiej opatrzności. Okazuje się bowiem, że uzdrowienie „Dziadka” nie było wynikiem kuracji Vallbonne’a, lecz wsta-wiennictwa Ojca Pio, stygmatyka i świętego Kościoła katolickiego. Za zmianą historii na korzyść Polaków stały więc siły wyższe. Jak zuważa Natalia Lemann, ozdrowienie Mar-szałka wpisuje się w romantyczny, prowidencjalistyczny mit Polski jako zbawcy naro-dów (Lemann 2014: 34). W powieści Marcina Wolskiego bieg historii nie jest dziełem przypadku, kieruje nim sam Bóg.


Polska bez II wojny światowej: wizja Macieja Parowskiego

Burza. Ucieczka z Warszawy ’40 Macieja Parowskiego to powieść, która została przyjęta przez czytelników z bardzo mieszanymi odczuciami. Z jednej strony wzbudziła zaintere-sowanie ze względu na to, że autor, bardzo znany i zasłużony w środowisku fanów fan-tastyki, przygotowywał ją ponad dwadzieścia sześć lat. Z drugiej jednak na tyle odbiegała ona od dotychczas wydanych w Polsce historii alternatywnych, że część czytelników po-czuła się rozczarowana sposobem realizacji autorskiego zamysłu3.

Utwór Parowskiego faktycznie odbiega od innych polskich historii alternatyw-nych. Nie ma on charakteru ani czysto rozrywkowego, ani sensacyjnego, ani tym bar-dziej militarnego. Powieść ta jest raczej próbą przedstawienia świata, w którym tradycja II Rzeczpospolitej mogła przetrwać w nienaruszonym stanie. Jest ona też eksperymen-tem myślowym mającym na celu konfrontację polskich artystów i inteligentów z ich za-chodnimi odpowiednikami.

Pod względem fabularnym powieść Parowskiego nie odbiega od innych historii al-ternatywnych: z powodu zesłanych przez opatrzność ulewnych deszczy II wojna świa-towa właściwie nie wybucha, ponieważ atakujące Polskę niemieckie czołgi utykają w bło-cie. Burze powstrzymują ataki lotnictwa, generał de Gaulle otwiera drugi front, a polskie społeczeństwo zrywa się do walki z agresorem. Tym sposobem konflikt szybko się koń-czy, a status zwycięzców otrzymują Polacy. Do świętującej Warszawy zjeżdżają wybitni przedstawiciele kultury i nauki z całego świata. Na ulicach i w kawiarniach stolicy Alfred Hitchcock spotyka się więc z Karolem Irzykowskim, Leonem Chwistkiem i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem; „Rudy”, „Zośka”, „Alek”, Stanisław Lem, Krzysztof Kamil Ba-czyński i młody Karol Wojtyła wędrują z Otto Schimeckiem i Sophie Scholl; Władysław Broniewski wraz z Bolesławem Bierutem i Władysławem Gomułką próbują uzyskać od Stefana Starzyńskiego zgodę na zorganizowanie w Warszawie pochodu pierwszomajo-wego; Witold Gombrowicz wchodzi w kontakt z niemieckimi szpiegami, a Robert Capa dyskutuje z Witkacym, który z kolei uwodzi Marlenę Dietrich. Debaty i spotkania od-bywają się w kawiarniach, prywatnych mieszkaniach oraz w salach budynków, w któ-rych organizowany jest kongres przedstawiający zachodnim gościom szczegółową histo-rię krótkiej, ale bardzo ważnej wojny z nazistowskimi Niemcami. Osobami, które czują,

3 Rozterkę środowiska fanów dobrze reprezentuje opublikowana na łamach magazynu „Esensja” dyskusja Wita

Szostaka, Łukasza Orbitowskiego i Jacka Dukaja na temat utworu Parowskiego (DUKAJ, ORBITOWSKI & SZOSTAK

2010).


że wydarzenia potoczyły się nie tak, jak powinny, są polski jasnowidz Stefan Ossowiecki, niemiecki mag Karl Maria Wilgut i obłąkany Antoś Powstaniec, przekonany, że w War-szawie trwa powstanie przeciwko Niemcom. Inne postaci także od czasu do czasu na-wiedza przeczucie, że wymknęły się przeznaczeniu. Uwidacznia się ono w snach i wi-zjach: Witkacy maluje scenę swojego samobójstwa, a marszałek Rydz-Śmigły śni o bom-bowcach nad Warszawą.

Chociaż elementem spajającym fabułę jest tocząca się w Warszawie gra wywiadów, to bohaterami Burzy… są tak naprawdę polscy intelektualiści i artyści, którzy bez naj-mniejszych kompleksów rozmawiają ze swoimi zachodnimi przyjaciółmi, komentując ich twórczość, podsuwając pomysły, a od czasu do czasu również krytykując. Niejedno-krotnie intryga szpiegowska schodzi więc na dalszy plan, by ustąpić miejsca intertekstu-alnym grom z czytelnikiem, co sprawia, że powieść Parowskiego staje się zbiorem scen i fantazją na temat utraconej kultury dwudziestolecia międzywojennego. Utwór nie ma zwartej struktury ani wyraziście zarysowanych bohaterów; dzięki wykorzystaniu postaci historycznych Parowskiemu wystarczała aluzja do stworzonych przez nich dzieł, by czy-telnik natychmiast przywołał odpowiednie skojarzenia. Jak słusznie zauważa Waldemar Gruszczyński: „[…] konstrukcyjnie przypomina to raczej patchwork zszyty z krótkich spotkań, rozmów, wydarzeń, impresji, inkrustowany historycznymi postaciami wsta-wionymi w zmienioną rzeczywistość – lub wielką mozaikę, której fragmenty prezentuje nam autor” (Gruszczyński 2011: 128). Wydarzenia faktyczne są ponadto zestawiane z fikcyjnymi, co wymaga od czytelnika samodzielnego poszukiwania informacji.

Burza… jest powieścią utrzymaną w tonie optymistycznym (Gruszczyński 2011: 130). Autor opisuje Warszawę zwycięską, silną zarówno pod względem militarnym, jak i kulturowym, wielkoduszną, bo ułaskawiającą agresorów (Hitler zostaje ukarany jedynie wygnaniem) i nietropiącą szpiegów, ale zdobywającą też zadośćuczynienie za wszystkie klęski. Zagraniczni goście podziwiają Polskę i Polaków, o czym dobitnie świadczą słowa Marleny Dietrich, która z nonszalancją stwierdza: „Ja też jestem polską nacjonalistką. Wszyscy uczciwi ludzie, jakich znam, są teraz polskimi nacjonalistami” (Parowski 2013: 13). Parowski tworzy więc pewną idealną, utopijną rzeczywistość, w której Polska staje się duchowym przewodnikiem dla innych narodów. Co więcej, Warszawa przeksz-tałca się w miejsce niesamowite, w którym dochodzi do zmian w historii, i która staje się wręcz „świętym miastem leczącym rany” (Dukaj, Orbitowski & Szostak 2010). Nie tylko polscy artyści unikają śmierci; stolica ratuje również zachodnich twórców. W Warszawie Parowskiego Albert Camus nabiera niechęci do podróży samochodami


i zarzeka się, że nigdy więcej nie będzie korzystał z tego środku transportu (w rzeczywi-stości Camus zginął w wypadku samochodowym), a Arthur Blair – czyli George Orwell – decyduje się na podjęcie kuracji, która ma szansę wyleczyć go z gruźlicy.

Stolica Polski jest, obok znanych pisarzy i artystów, kolejnym bohaterem Burzy… Parowskiego. Pieczołowita rekonstrukcja jej architektury, eksponowanie elementów daw-nej zabudowy (na przykład restauracja „Żywiec”, kawiarnia „Adria”, bar „Pod Setką”), szczegółowe przedstawianie topografii ujawniające się w pełnych detali opisach tras, ja-kie przemierzają bohaterowie, eksponowanie klimatu retro – wszystko to jest przejawem nostalgicznej tęsknoty za mityczną potęgą z okresu dwudziestolecia międzywojennego (Górecka 2014: 20). Ta wyidealizowana Warszawa jest mekką artystów i pisarzy z ca-łego świata, przewyższającą inne europejskie miasta. Jak zauważa w powieści Hitchcock spacerując po raz pierwszy po stolicy Polski, „ulica przed hotelem jest ruchliwa, barwna, budynki nawet mniej zniszczone niż te w Londynie, w południowych dzielnicach” (Pa-rowski 2013: 38). Jednak wizje tętniącej życiem Warszawy są raz po raz burzone przez nieustannie pojawiający się w powieści motyw „przeświecania” przez fantastyczną War-szawę tej prawdziwej, zniszczonej w wyniku II wojny światowej, a później odbudowanej. Często ewokowane są obrazy okupowanego miasta, przede wszystkim w scenach, w któ-rych Lejtes opisuje kręcony przez siebie film oparty na alternatywnej historii, w której Polska przegrała z nazistowskimi Niemcami:

Na fotosach widać oszpecone hitlerowskimi flagami różne punkty Warszawy. Żydowską kobietę prowadzoną przez dwu drabów z automatami. Niemieckiego oficera ze szpicrutą, a naprzeciw niego dzieciaka z uniesionymi rękoma, któremu spod kusej marynarki wypada bochenek. […] Kolczaste druty, za nimi wychudzone postaci w pasiakach.

Hitchcock kiwa głową z uznaniem. Ładnie wymyślone. Prawdziwsze od prawdy (Parowski 2013: 46).

Obrazy te obecne są również w wizjach Antka Powstańca, który jest przekonany, że Warszawa znajduje się pod niemiecką okupacją. Widzi je również z przerażającą realno-ścią jasnowidz Ossowiecki: „…co począć z przerażającą wizją Warszawy […] z obrazem płonących ruin, wśród których maszerują kolumny cywilnych jeńców i uwijają się żoł-nierze w szwabskich hełmach” (Parowski 2013: 427). Kontrast, jaki powstaje pomię-dzy obrazami rozradowanego, barwnego tłumu, oblegającego ulice świętującej zwycię-stwo Warszawy, a wizjami z filmu Lejtesa czy majakami Antosia Powstańca jeszcze bar-dziej uwypukla zwycięstwo Polaków. Pełni on też jednak w narracji rolę nieustannego – skierowanego do czytelnika – przypomnienia o tym, jak naprawdę potoczyła się historia.


W pełni ilustruje on, że Polska z Burzy… jest Polską niemożliwą, niespełnionym snem (Gruszczyński 2011: 128).

Obrazy przedstawiające uroki międzywojennej Warszawy stanowią – na zasadzie odwrócenia – komentarz do współczesnego wizerunku stolicy będącego efektem odbu-dowy miasta po II wojnie światowej. Są one również wyrazem antykomunistycznych sentymentów, które wielokrotnie pojawiają się w powieści Parowskiego. Doskonale wi-dać to w komentarzach Witkacego, który, spekulując na temat możliwego przebiegu woj-ny z Niemcami, z obrzydzeniem mówi: „W zburzonej przez Hitlera Warszawie, w środ-ku miasta, może na Nowym Świecie, może w Jerozolimskich stanęłaby potworna bu-dowla. Skrzyżowanie kremlowskich wież z nowojorskim drapaczem chmur i krakowską szopką dla niepoznaki” (Parowski 2013: 65). Jest to oczywiście aluzja do Pałacu Kul-tury i Nauki, który w alternatywnej Warszawie Parowskiego nigdy nie został zbudowa-ny. Antykomunistyczne sentymenty widoczne są również w rozdziale opisującym po-wrót do Polski Brunona Jasieńskiego. W Burzy środowisko literackie domaga się od Ro-sjan umożliwienie Jasieńskiemu powrotu do Polski. Gdy przychodzi wiadomość, że po-eta wróci do Warszawy koleją, na peronie zjawia się komitet powitalny, który przekonu-je się, że pociąg przywozi jedynie zwłoki Jasieńskiego. Reakcja pisarzy jest bardzo gwał-towna; nawet ci sympatyzujący z komunistami (jak na przykład Broniewski) nagle zmie-niają front i wygrażają Rosjanom.

Komentarze dotyczące Pałacu Kultury i Nauki (którego budowa, przypomnijmy, jest w powieści Parowskiego niezrealizowaną możliwością) czy przytoczona wyżej scena przywiezienia do Warszawy zwłok Jasieńskiego to tylko jedne z wielu przykładów anty-komunistycznych sentymentów pojawiających się w Burzy… O ile więc w powieści Pa-rowskiego Polacy mogą znaleźć wspólny język z Niemcami, to porozumienie z Rosja-nami wydaje się już niemożliwe. ZSRR pozostaje zatem, podobnie jak w Wallenrodzie i Powrotach, uosobieniem zła, przedstawionym jako największe zagrożenie dla niepodle-głości Polski.

Burza. Ucieczka z Warszawy ’40 może być interpretowana jako aluzja do przemia-ny ustrojowej z roku 1989 oraz czasów III Rzeczypospolitej. Faktycznie, część krytyków zwróciła uwagę na fakt, że sytuacja polityczno-społeczna świata przedstawionego Bu-rzy… może budzić skojarzenia z upadkiem komunizmu w Polsce. Szczególne znaczenie ma w tej interpretacji nastrój radości i skłonność do przebaczania win pokazywany w hi-storii alternatywnej Parowskiego, nawiązujący do pokojowego rozstania z systemem ko-munistycznym w 1989 roku. Wojciech Orliński postrzega Burzę… jako jednoznaczną alu-zję do cezury 1989 roku, chwaląc Parowskiego za opisanie tego, czego żaden inny twórca


polskiej fantastyki opisać nie potrafił bądź nie umiał, a więc „cudu – pokojowego odej-ścia od komunizmu, po którym nastąpiły dwie najlepsze dekady w dziejach Polski” (Or-liński 2010). Interpretacja ta wzbudza jednak zastrzeżenia ze strony Dukaja, który zau-waża, że jednak analogia pomiędzy sytuacją z Burzy… a III Rzeczpospolitą nie jest pełna; w powieści Parowskiego Polska jest krajem, który odniósł niekwestionowane zwycię-stwo polityczne, militarne i duchowe, toteż analogia mogłaby zajść tylko wtedy, gdyby po 1989 roku przeprowadzono lustrację i całkowitą dekomunizację (Dukaj, Orbitow-ski & Szostak 2010). Pomimo tych zastrzeżeń należy zauważyć, że pewne podobień-stwo pomiędzy rzeczywistością powieści a sytuacją polityczną, w jakiej powstawała, fak-tycznie istnieje.

Istotną kwestią dotyczącą powieści Parowskiego jest problem momentu zmiany biegu dziejów oraz sama historia. Jak wspomniano, w Burzy…. momentem, w którym dochodzi do zmiany biegu dziejów, jest wrzesień 1939 roku. W historię interweniuje opatrzność, ulewne deszcze zostają zesłane pod wpływem boskiej ingerencji. Doskonale zdaje sobie z tego sprawę Rydz-Śmigły, który przed atakiem Niemiec prosił Ossowiec-kiego o radę i otrzymał wizję niemieckich bombowców krążących nad Warszawą. Gdy obydwaj mężczyźni rozmawiają o tym już w 1940 roku, dochodzą do podobnego wnio-sku – za zwycięstwem Polski stały siły pozaludzkiej. Ich rozmowa ukazuje filozofię dzie-jów według Parowskiego: to nie ludzie i nie bitwy decydują o biegu dziejów, lecz Bóg. Jakkolwiek zwycięstwo w Burzy… przynosi Polakom ich wspólny wysiłek, by pokonać Niemców, to bez boskiej interwencji nie miałby on żadnego znaczenia (Gruszczyński 2011: 136). Decyzja o pokazaniu, że za zmianą historii stoi boska opatrzność, jest zgodna z założeniem patronującym całemu utworowi, zgodnie z którym Burza… ma zmierzać w kierunku powieści idei, a nie powieści polityczno-militarnej.

Podsumowanie

W niniejszym rozdziale zostały przedstawione trzy historie alternatywne, których auto-rzy obierają początek II wojny światowej za punkt dywergencji. O ile Wallenrod Marci-na Wolskiego oraz Powroty Pietrasiewicza i Bogaczyka wpisują się w konwencję prozy o charakterze sensacyjno-militarnym, to Burza… Parowskiego zmierza w kierunku po-wieści idei i nostalgicznej retrospekcji świata, który został bezpowrotnie utracony. Inte-resujące jest to, że żadna z omówionych powieści nie pochyla się na dłużej nad proble-mem Holokaustu. Poza krótkim epizodem w Anatewce pojawiającym się w Wallenro-dzie i Powrotach, problem sytuacji społeczności żydowskiej właściwie w ogóle nie jest


omawiany. Sytuacja ta może być wynikiem tego, że w historiach alternatywnych odwra-cających przebieg II wojny światowej do Holokaustu po prostu nie dochodzi. Warto zwrócić jednak uwagę na fakt, że we wszystkich analizowanych w tym rozdziale powie-ściach dochodzi do „przeświecania” przez alternatywną rzeczywistość prawdziwej histo-rii (jak choćby w uniknięciu masowej zagłady polskich żołnierzy pod Katyniem w Wal-lenrodzie czy w dręczących Antosia Powstańca wizjach okupowanej Warszawy w Burzy… Parowskiego). Jednak aluzje do Holokaustu nie pojawiają się w ogóle, co może świadczyć o tym, że losy społeczności żydowskiej są przez autorów traktowane jako drugorzędne wobec dziejów Polaków. Należałoby jednak również zauważyć, że – jak wynika z ich po-wieści – zarówno dla Wolskiego, jak Parowskiego czy Pietrasiewicza i Bogaczyka, przed-miotem żywej, często afektywnie nacechowanej pamięci jest nie tyle II wojna światowa, co okres Polski Ludowej. Świadczą o tym przedstawiane przez nich wizje zwycięstwa Polski nad ZSRR, wkładanie w usta bohaterów wypowiedzi o charakterze antykomuni-stycznym i – przede wszystkim – tworzenie alternatywnych scenariuszy dziejów zmie-rzających do wymazania z polskiej historii doświadczenia komunizmu. Stąd też, jak moż-na przypuszczać, wynika znamienny brak refleksji nad Holokaustem.


Źródła cytowań

Bogaczyk, Wojciech, Adam Pietrasiewicz (2013), Powroty, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Dannenberg, Hilary (2012), ‘Fleshing Out the Blend: The Representation of Counterfactuals in Alternate History in Print, Film, and Television Narratives’, w: Ralf Schneider, Marcus Hartner (red.), Blending and the Study of Narrative. Approaches and Applications, Berlin: Walter De Gruyter, ss. 121-145.

Dukaj, Jacek, Łukasz Orbitowski, Wit Szostak (2010), ‘S.O.D.: Burza dziejów, ucieczka z powieści 2010’, Esensja. Magazyn kultury popularnej, online: http://esensja.stopklatka.pl/ksiazka/sod/tekst.html?id=894&strona=1#strony [dostęp: 28.12.2017].

Górecka, Magdalena (2013), ‘Historie alternatywne w konwencji steampunk i cy-berpunk – wariacje na temat powstania styczniowego w powieściach Konrada T. Lewandowskiego i Adama Przechrzty’, Acta Humana: 4 (1), ss. 37-48.

Górecka, Magdalena (2014), ‘Przeszłość ideologicznie zaprojektowana. Historie alternatywne w służbie prawicowej utopii’, Estetyka i Krytyka: 35 (4), ss. 11-28.

Grabowski, Mariusz (2010), ‘Historia alternatywna, czyli lek na poprawę pol-skiego samopoczucia’, Dziennik Zachodni, online: http://www.dzien-nikzachodni.pl/artykul/329228,historia-alternatywna-czyli-lek-na-poprawe-pol-skiego-samopoczucia,id,t.html [dostęp: 28.12.2017].

Gruszczyński, Waldemar (2011),‘Cud wyśniony, czyli w poszukiwaniu straconej historii w Burzy. Ucieczce z Warszawy '40 Macieja Parowskiego’, w: Zdzisław Wąsik, Marek Oziewicz, Justyna Deszcz-Tryhubczak (red.), Exploring the Bene-fits of the Alternate History Genre, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Filologicznej we Wrocławiu, ss. 127-138.

Hellekson, Karen (2001), The Alternate History. Refiguring Historical Time, Kent, Ohio: Kent State University Press.

Lemann, Natalia (2006), ‘Historia alternatywna’, w: Grzegorz Gazda, Słowinia Tynecka-Makowska (red.), Słownik rodzajów i gatunków literackich, Kraków: Universitas, ss. 380-388.


Lemann, Natalia (2011), ‘PODobna historia, czyli rzecz o historii alternatywnej I jej miejscu we współczesnej historiografii i literaturoznawstwie’, w: Zdzisław Wąsik, Marek Oziewicz, Justyna Deszcz-Tryhubczak (red.), Exploring the Bene-fits of the Alternate History Genre, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Filologicznej we Wrocławiu, ss. 21-38.

Lemann, Natalia (2014), ‘Alternatywna miara wielkości? Postkolonialne uwarunkowania wizji hegemonicznej przeszłości Polski w wybranych historiach alternatywnych’, Porównania: 14, ss. 19-41.

Lemann, Natalia (2015), ‘Miejsca (nie)PODobne – toponimia w historiach alter-natywnych, w: Mikrotoponimy i mikrotoponimy w komunikacji i literaturze, red. Artur Gałkowski, Renata Gliwa, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ss. 383-397.

Łojek, Jerzy (1994), Kalendarz historyczny. Polemiczna historia Polski, Warszawa: „Alfa”.

Maj, Krzysztof M. (2015), Allotopie: topografia światów fikcjonalnych, Kraków: Universitas.

Niewiadowski, Andrzej, Antoni Smuszkiewicz (1990), ‘Historia alter-natywna’, w: Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz (red.), Leksykon pols-kiej literatury fantastycznonaukowej, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, ss. 300.

Orbitowski, Łukasz (2010), ‘Jak Maciej Parowski Hitlera pokonał’, online: Onet.pl, http://ksiazki.onet.pl/jak-maciej-parowski-hitlera-pokonal/td5rs [dostęp: 28.12.2017].

Orliński, Wojciech (2010), ‘Burza, Parowski, Maciej’, online: Gazeta Wyborcza, http://wyborcza.pl/1,75475,7590794,Burza__Parows-ki__Maciej.html#ixzz3l99q6zgx [dostęp: 28.12.2017].

Parowski, Maciej (2013), Burza. Ucieczka z Warszawy ’40, Poznań: Zysk i S-ka

Rosenfeld, Gavriel David (2002), ‘Why Do We Ask „What IF?”: Reflections on the Function of Alternate History’, History and Theory: 41, ss.90-103.

Rosenfeld, Gavriel David (2005), The World Hitler Never Made: Alternate History and the Memory of Nazism, Cambridge, New York: Cambridge Uni-versity Press.


Schneider-Mayerson, Matthew (2009), ‘What Almost Was: The Politics of the Contemporary Alternate History Novel’, American studies: 3 /4, ss. 63-83.

Suvin, Darko (1983), ‘Victorian Science Fiction: The Rise of Alternative History Sub-Genre’, Science-Fiction Studies: 10, ss. 148-169.

Węcławiak, Tomasz (2007), ‘Historia historii nierówna – kilka uwag o definicji historii alternatywnej’, Podteksty, online: http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dy-namic&nr=11&dzial=4&id=254 [dostęp: 28.12.2017].

Wolski, Marcin (2011), ‘Samoocena’, Niezależna.pl, online: http://niezalezna.pl/10703-samoocena [dostęp: 28.12.2017].

Wolski, Marcin (2012), Wallenrod, Poznań: Zysk i S-ka.

Zychowicz, Piotr (2012), Pakt Ribbentrop-Beck, czyli jak Polacy mogli u boku III Rzeszy pokonać Związek Sowiecki, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dynamic&nr=11&dzial=4&id=254

http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dynamic&nr=11&dzial=4&id=254

http://niezalezna.pl/10703-samoocena

polska niezwyciężona. alternatywne historie ii wojny

Documents