NAFAR LAPURTERA

Nafar lapurteraren historia

Ohienartek (1657) euskalki bakarra eta bera ikusi zuen Iparralde osoan: akitaniarra.

o Bonapartek (1869) lau euskalki kontuan izan zituen Iparraldean: › zuberotarra, lapurtarra, mendebaldeko behe-nafarra eta

ekialdeko behe-nafarra.

o Xuketa zuena Ekialdeko behe-nafarraz jotzen zuen eta ez zeukana mendebaldekoaz. Azken honetan, gainera, hiru azpieuskalki ikusi zituen: > Baigorrikoa; Lapurdikoa eta Aezkoa ibar Nafarroakoa.

Zuazoren, ustez, ezaugarri gutxi eta zorrotzekin jokatu zuen irizpide hau onesteko.

Bonaparteren euskalkien mapa

BEHE NAFARROA

Zer da Euskalkia?

Hizkuntza guztiek denborarekin aldatzen doaz -> ahozko erabileran gehien› Aldaketa nagusi bakoitzari Dialekto deritzo

Dialektoak lurraldetan banandurik daude D. Bakoitzak Arlo lexico,fonetiko eta

morfosintaxian ezaugarriak dituzte Euskararen dialektoei Euskalki deritze.

› 5 dira: Nafar Lapurtera, Zuberotarra,Nafarra Mendebaldekoa, Erdialdekoa

Nafar Lapurtera

EUSKALKIAREN EREMUA› Lapurdin eta Nafarroa Behean hitz egiten da.› Baita Goi Nafarroako herri batzuetan:

Luzaide Urdazubi Zugarramurdi

Behe Nafarroako herri tradizionala

AZPIEUSKALKIAK› 3 tarteko hizkera eta 2 azpieuskalki ditu

Azpieuskalkiak Tarteko Hizkerak

-Sartaldekoa: Lapurdi Mendebaldean egiten dena.

-Sortaldekoa: Lapurdi ekialdean eta Nafarroa Beherean egiten dena.

-Bi azpieuskalkien lotura:Uztaritze inguruan

-Kostatarra: Erdialdeko euskalkia eta Nafar lapurtarraren tartekoa

-Amikuzekoa: Nafar-Lapurtarraren eta zuberotarraren tartekoa

LITERATURA: LEHEN LEKUKOAK› Lapurtarra XVIII.mendearen azken laurdena arte

garrantzi handien izan duen literatura euskalkia.› Bi eredu euskalki honen tradizioan:

XVI.mendean Joanes Leizarragak erabili zuena: arkaismoz eta hizkuntza klasikoetako hitzak.

Lapurtera Klasikoa Axularrek idazteko erabilia: herriko euskaran oinarritua eta latinaren egitura batzuk dituena.

Euskara nafar-lapurtarra

Lapurdi eta Nafarroa Behereako hizkeren artean ez da sekula alde handirik izan, hizkera horien berdintzeko joera nabarmena da azken aldian. Bi herrialde hauek beti egon dira hartu-emanetan, eta

erakunde berberetan batuta luzaroan, administrazioan, ekonomian, elizan…

Orografía ere lagungarria izan dute: laua. Hirien eragin bateratzailerik ez dute ezagutu ordea,

txikiak direlako alderdi horretako hirigune guztiak: Uztaritze (Lapurdiko hiriburu zaharra) Donibane Garazi Donapaleu Nafarroa Behereako hiri nagusiak. (Baiona

erabat erdaldundua zegoen.)

Nafar Lapurteraren ezaugarriak

Euskalkiaren eremu zabalenean arrotza da i bokalak eragindako bustidura. In, il, it, bere horretan esaten dira: Edozeini, gainetik,

etxezaina. Iragan garaietan, gainera, ñ eta ll zuten hitzak il bilakatu ohi

ziren: bainu, bonbila, botoila, gaztaina, koinatu, oilo, taila. Hitz hasiera x, tx-en ordez. xanpona.-txanpona. Hots,

afrikaritik frikarietara igarotzea. Hitzen artean “H”aren agerpena: NEHOR, NEHORI,

NEHUN. ÑO. Begiño, haurño Erdal On-Oin: Arrazoin, botoin. AIA amaiera bereizgarria da. Bisaia-aurpegia; kuraia-

kemena: lengoaia-hizkuntza; usaia-ohitura

Aditzaren forma bereziakAditz forma bereziak: Denbora guzia hemen laborantzan pasatu ot Denak lanian elgarrekin ari gira Heldu den maiatzetik goiti hasten gira gaznatzen Harek baditilako han gazna egiteko lekuak. Harek errainen zauzun xuxen nola egiten den.

Nik xuxen ez dauzut erraiten ahal. Guri galdegin zaukun egitea gazna Oain lan betian gira Ene gazte denborarik beti ardiak ezautu tut

EgiturakEgiturak -ela konpletibako amaieraren ordez –en erabiltzen du: Uste ot hori biziki makur handia egin duen hemen gaindi ez dut uste ameste bat den Hemen ez da nihor, ez dut uste baden gazna egiten Iduri luke jendia ohartu den lan tokiak ez direla beti hiri haundietan egin behar

Aditza +-tik: Horrek izigarrizko (¿??) kaltia ekar lezake sekula sekulak esnek biltzetik leku penatietan

gelditzen badira Enpresak egunen baten gelditzen badira esne horren biltzetik, izigarriko makurra litake

leku makurretan bizitzen den jendeendako Behi haragia erostetik gelditu da jendia, behi haragia jatetik gelditu da jendia

-(r)en + (aditza + tzen) Hemen gaindi, gure herrian bada bizpalau enpresaseorik ibiltzen baitira esne horren

biltzen gazna egiteko

-ago > o Ardi esnia egiten den lekietan irudi luke gero eta bortzezo heldu direla enpresak esneketara Enpresak gero eta nekezo heldu dira esneketara leku penatietarat-rat: Leku penatietarat Juan dira hiri nagusirat Jin diten Eskual Herri barnerat

Hiztegian, berba batzuk frantsesetik hartuak dira euskalki honetan: Gure kartiera (quartier = auzoa) metretan hola da bisaia (aurpegia) gure operazionetan ibiltzen ginen Kamiona Frantsesaren eraginez edo, Moritania esaten

du: guk Mauritania esango genukeena.

BOLANJERA (Hiru truku)

Guti gostarik bildurik, sosak baditu okinak:baditu, aitortu daizkit, ez du lotsarik kokinak.

- Diru hoik nundik ditutzu, anderetan xarmantena?- Meraren moltsa joritik, usu heldu baita hunat.

Soldado ergelak ere jin dira labe huntarabainan gerlariak baino nahiago dut jaun mera.

Jaunxkilek ele pollitez nahi ninduten xoratu;ele pollitek ez dautet bihotza nehoiz hunkitu.

Fraile bat ere jin zautan lili buketa eskuan,bainan lorez asetzeko ez nintzan sortu munduan.

- Ni, anderea, ez nuzu ez jaun mera ez soldado,ez jauntto ez eta fraile, bainan xoilki okin bero.

- Erran duzu "okin bero": zer diozu hitz horrekin?- Anderea, jitez nuzu jende amorosen okin...

- Ez dut nehoiz egun arte hitz bitxi hori entzuna;nola ofizio hortan daramazu zure lana?

- Lagun har banindezazu, artoski orra nezakezure labore maitea, segur kontent baitzintazke.

Gauaz ere hor nindaike beti zure zerbitzuko,labe haga esku-pean behar orduz labatzeko.

- Zuk bederen badakizu ozarki adi-araztenene bertute flakotik zer duzun igurikatzen.

Halere nahiago dut ene betiko jaun mera,ixil-ixila baitaki nola ni diruz ohora.

AITOR ETA MARIXA