Scholarly Research Journal for Humanity Science & English Language,

Online ISSN 2348-3083, SJ IMPACT FACTOR 2017: 5.068, www.srjis.com PEER REVIEWED JOURNAL, JUNE-JULY 2018, VOL- 6/28

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

ऩुणे जिल्ह्मातीर रोकवंख्मेचा अभ्माव

Pramila Maruti Gaikwad1 & Arvind Shelar

2, Ph. D.

1Assistant Prof. N. Wadia, Wadia College Pune

2Head, Department of Economics Siddhivinayak College Pune

प्रस्तुत ळोध ननफंधाभध्मे ऩुणे जिल्ह्मातीर रोकवंख्मेचा अभ्माव ्मा वलऴमालय ववलस्तय वललेचन केरेरे

आशे. ऩुणे जिल्ह्मातीर २००१ त े२०११ मा दळकातीर ग्राभीण ल ळशयी (नागयी) रोकवंखेच्मा फदराचा अभ्माव

केरा आशे. २००१ ल २०११ मा दोन िनगणना रोकवंखेभध्मे भध्मे पाय भोठ्मा प्रभाणात फदर झारेरे आशेत.

२००१ च्मा िनगणनेनुवाय रोकवंखेची घनता ९१९ प्रती चो.ककरोभीटय आशे. २०११ च्मा िनगणनेनुवाय ऩुणे

जिल्ह्माची रोकवंख्मा ९४२६९५९ इतकी अवून रोकवंखेची घनता ४६२ प्रती चो.ककरोभीटय आशे. ऩुणे ळशयची रोकवंख्मेची घनता हश ऩुणे जिल्ह्माभध्मे वलाात िास्त अवून ती १४६५२ इतकी आशे. ऩुणे जिल्ह्माभध्मे २००१

त े२०११ मा कारालधीत पाय भोठ्मा प्रभाणालय रोकवंखेची लाढ आढऱत.े ऩुणे जिल्ह्माभध्मे िरसवचंनाच्मा तवेच योिगायाच्मा पाय भोठ्मा वंधी उऩरब्ध अवल्हमाभुऱे ळशयी ल ग्राभीण रोकवंखेच्मा यचनेभध्मे फदर

झारेरे आशे.

प्रस्तालना: रोकवंख्मा शा गनतभान ल ऩरयलतानळीर घटक आशे, त्माभुऱे रोकवंख्मा बूगोरात रोकवंख्मा फदराचा अभ्माव कयणे अननलायम् ठयत,े मा फदराची कायणे अभ्मावणे शे अत्मंत भशत्लाच े

आशे.कोणत्माशी देळाची रोकवंख्मा हश त्मा देळाची वंऩत्ती भानरी िात.े रोकवंख्मा हश देळाची प्रेयक

ळक्ती भानरी िाते. रोकवंख्मेलयच त्मा देळाचा आर्थाक वलकाव अलरंफून अवतो त्माभुऱे रोकवंख्मा हश एक भशत्लाची वाधनवंऩत्ती भानरी िाते. रोकवंख्मा अभ्मावाभुऱे त्मा देळातीर रोकवंख्मा लाढ

रोकवंख्मेच े सरगं गुणोत्तय, वाषयता इ. भाहशती सभऱत.े देळiच्मा प्रगतीवाठी रोकवंख्मा शा गनतभान घटक अवल्हमाने वंख्मात्भक ल गुणात्भक लाढ मालय देळाची ओद्मार्गक ल वांस्कृनतक

प्रगती अलरंफून अवते. देळाची उऩरब्ध वाधनवंऩदा ल रोकवंख्मा माभध्मे वशवंफध अवणे गयिच ेअवते, मा वंऩंदा प्रभाणात अवाव्मा रागतात. एखाद्मा प्रदेळाभध्मे बूयचना, िभीन, ऩाणीऩुयलठा, आर्थाक वाधने, दऱणलऱण इ. गोष्ठी अवतीर तय त्मा प्रदेळात रोकवंख्मेची घनता भोठ्मा प्रभाणात आढऱते. वदय

वंळोधनाभध्मे ऩुणे जिल्हशातीर ग्राभीण ल नागयी रोकवंख्मेच्मा फदराचा अभ्माव केरेरा आशे.

Scholarly Research Journal's is licensed Based on a work at www.srjis.com

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7944

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

अभ्मावषेत्र: प्रस्ततु ळोध ननफंधाभध्मे ऩुणे जिल्ह्माची ननलड केरेरी आशे. ऩुणे जिल्ह्माभध्मे १४

तारुके अवून प्रत्मेक तारुक्माची बौगोसरक ल आर्थाक ऩरयजस्थती माभध्मे पाय भोठ्मा प्रभाणालय

पयक आशे. ऩुणे जिल्ह्माचा अषलतृीम वलस्ताय ल येखालतृीम वलस्ताय १७.५ त े१९.२ उत्तय आणण ७३.२

त े७५.१ ऩूला आशे. ऩुणे जिल्ह्मातीर रोकवंख्मेची घनता २०११ च्मा िनगणनेनुवाय ४६२ चो.कक.सभ.

आशे.

उहिष्टे :

प्रस्ततु ळोधननफंधाभध्मे ऩुणे जिल्ह्मातीर २००१ ते २०११ मा दळकातीर ग्राभीण ल नागयी रोकवंख्मा

फदराचा अभ्माव कयणे.

भाहशती स्रोत ल वंळोधन ऩध्दती : प्रस्ततु ळोधननफंधाभध्मे ऩुणे जिल्ह्मातीर २००१ त े २०११ मा

कारालधीत ग्राभीण ल नागयी रोकवंख्मेच्मा अभ्मावाच्मा आकडलेायीचा अभ्माव कयण्मात आरा

आशे.

ग्राभीण रोकवंख्मेच्मा दळकातीर फदर =२०११ ची एकूण ग्राभीण रोकवंख्मा – २०११ ची एकूण

रोकवंख्मा

२०११ ची एकूण ग्राभीण रोकवंख्मा

नागयी रोकवंख्मेच्मा दळकातीर फदर =२०११ ची एकूण नागयी रोकवंख्मा – २०११ ची एकूण

रोकवंख्मा

२०११ ची एकूण नागयी रोकवंख्मा

एकूण रोकवंख्मा = एकूण रोकवंख्मा

षेत्रपऱ

ऩुणे जिल्ह्मातीर रोकवंख्मेची घनता

ऩुणे जिल्हशा शा भशायाष्र याज्माभधीर अत्मंत भशत्लाचा ल एक प्रगतळीर जिल्हशा आशे. ऩुणे जिल्ह्माचा

ळैषणणक , यािकीम ल वाभाजिक वलकाव भोठ्मा प्रभाणालय झारेरा आशे. ऩुणे ळशयातीर अवणाऱ्मा

ऩुणे वलद्माऩीठारा ऩूलेकडीर ऑक्वपडा अवे म्शणतात. ऩुणे जिल्ह्माभधीर १४ तारुक्मातीर वलाात

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7945

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

िास्त रोकवंख्मेची घनता ऩुणे ळशयाभध्मे आढऱत.े ऩुणे ळशयाची (तारुक्माची) रोकवंख्मेची घनता

२०११ च्मा िनगणनेनुवाय १४५६२ इतकी आढऱते. २००१ ल २०११ मा दोन िनगणनेच्मा दयम्मान

वलाात िास्त लाढ शलेरी तारुक्माभध्मे हदवून आरी. २००१ भध्मे रोकवंख्मेची घनता १०१२ इतकी

शोती. तय २०११ भध्मे २४७९ इतकी लाढ म्शणिेच दपु्ऩट लाढ झारेरी आशे. लेल्हशे तारुक्माभध्मे

रोकवंख्मेची घनता हश वलाात कभी झारेरी आशे.२००१ भध्मे रोकवंख्मेची घनता ११२ इतकी शोती.

तय २०११ भध्मे १०३ कभी झारेरी आढऱून मेत.े लेल्हशे तारुका शा व्माद्रीच्मा यांगाभधीर अनत दगुाभ

प्रदेळ ल आर्थाक वलकावाच्मा दृष्टीकोनातनू भागाव याहशरेरा आशे. त्माभुऱे रोकवंख्मेची घनता कभी

झारेरी आढऱत.े ऩुयंदय तारुक्माभध्मेशी अनतळम नुन्मतभ लाढ झारेरी आढऱून मेत.े २००१ भध्मे

रोकवंख्मेची घनता २०३ इतकी शोती तय २०११ भध्मे टी पक्त २ नेच लाढरी ल ती २०५ इतकी झारी.

रोकवंख्मेची लाढ शोण्माच्मा दृष्टीने ऩुणे ळशय, शलेरी जिल्हशाचा काशी नागयीकयण झारेरा बाग

लगऱता मोग्म ऩरयजस्थती नाशी. बोय,लेल्हशे,िुन्नय,आंफेगाल,मांचा काशी बाग ऩलात यांगांचा आशे

त्माभुऱेच रोकवंख्मेच्मा लाढीव ननफधं रागतो. सळरूय, खेड, शलेरी मा तारुक्माभध्मे रोकवंख्मा

लाढीचा लेग अर्धक आढऱतो माचे कायण औद्मोर्गकीकयण,सळषणाच्मा ल आयोग्माच्मा वोमी,

लाशतकू ल दऱणलऱणच्मा वोमी माभुऱे रोकवंख्मेची लाढ लेगाने शोताना हदवून मेते. शलेरी

तारुक्माभध्मे रोकवंख्मेची लाढ अनतळम लेगाने शोत आशे.

सारणी क्र.१ . पुणे जिल्ह्यातीऱ ऱोकसंख्येची घनता

अ.क्र. ताऱुक्याचे नाळ ऱोकसंख्येची घनता (चो.कक.मी.)

२००१ २०११

१ आबेंगाळ २०५ २१४

२. बारामती २७० ३१४

३. भोर १९३ २१५

४. दौंड २६५ २७६

५ हळेऱी १०१२ २४७९

६. इंदापूर २३७ २४४

७. िुन्नर २६७ २७१

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7946

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

८. खेड २४५ ३१७

९. माळल २७० ३५०

१०. मुलऴी १२३ १६९

११ . पुणे ऴहर १०४१२ १४६५२

१२. पुरंदर २०३ २०५

१३. शऴरूर १९९ २२०

१४. ळेल्हहे ११२ १०३

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7947

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

२००१ आणण २०११ माभधीर रोकवंख्मेचा फदराचा आढाला

ऩुणे जिल्ह्माभध्मे २००१ ते २०११ मा दळकातीर ग्राभीण ल नागयी रोकवंख्मेच्मा प्रभाणात पाय

भोठ्मा प्रभाणालय फदर झारेरा आशे. ऩुणे जिल्ह्माभध्मे २०११ मा कारालधीत ग्राभीण रोकवंख्मा हश

१६.९५ टक्के तय नागयी रोकवंख्मा ५४.०४ टक्के एलढी शोती. ऩुणे जिल्ह्माचा वलचाय कयता ग्राभीण ल

नागयी रोकवंख्मेभध्मे अवभानता आढऱून मेत.े ऩुणे जिल्ह्मातीर १४ तारुक्मांऩैकी बोय,लेल्हशे,

भालऱ,भुऱळी,िुन्नय,आंफेगाल,माभधीर फयाचवा बाग डोंगययांगानी लेढरेरा आशे. माभुऱे

नागरयकीकयण लाढीव भमाादा ऩडतात. ऩुणे ळशय ल आवऩावच्मा तारुक्माभधीर रोकवंख्मेची लाढ

अनतळम लेगाने शोत झारेरी आशे ्माचे भशत्लाच ेकायण ळैषणणक वुवलधा ल लाशतकू दऱणलऱण,

औद्मोर्गकीकयण,सळषणाच्मा ल आयोग्माच्मा वोमी, मांचा झारेरा वलकाव शोम.

२००१ आणण २०११ माभधीर मा दळकातीर रोकवंख्मा फदराची टक्केलायीचा अभ्माव कयताना भोठी

लाढ हदवून मेत.े भुऱळी तारुक्माभध्मे २००१ ल २०११ मा कारालधीत पाय फदर झारेरा आशे. ऩुणे

जिल्ह्मातनू नागयी बागाकड ेपाय भोठ्मा प्रभाणालय स्थरांतय झारे माचाच ऩरयणाभ शोऊन ऩुणे ळशय

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7948

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

ल आवऩावच्मा बागाभध्मे शे भोठ्मा प्रभाणालय नागरयकीकयण झारेरे आशे. खेड,सळरूय,शलेरी,भुऱळी

मा तारुक्मातीर उद्मोगधदं्माचा वलकाव भोठ्मा प्रभाणात झारेरा आशे, माचाच ऩरयणाभ

नागयीकयनभध्मे झारेरी लाढ शोम. लेल्हशे तारुक्माभध्मे नागरयकीकयण झारेरे नाशी माच ेकायण

म्शणिे अनतदगुाभ बाग, दऱणलऱण औद्मोर्गकीकयण,सळषणाच्मा ल आयोग्माच्मा वोमी भानली

िीलनावाठी अमोग्म बाग शोम. बोय तारुक्माभध्मेशी नागयीकयणाचा लेग कभी आढऱतो माच ेकायण

डोंगययांगांचा बाग शोम.

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7949

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

सारणी क्र.२ . पुणे जिल्ह्यातीऱ ग्रामीण ळ नागरी ऱोकसंख्येचा बदऱ (२००१ -२०११ )

अ.क्र. ताऱुक्याचे

नाळ

एकूण

ऱोकसंख्येची टक्केळारी २००१

२००१ ळ २०११ या दऴकातीऱ ऱोकसंख्या बदऱाची टक्केळारी ग्रामीण ऱोकसंख्या नागरी ऱोकसंख्या

१ आबेंगाळ १०.३ ८.५ ३६.८

२. बारामती १५.२ १०.७ ४३.७

३. भोर ८.४ ९.० ३.२

४. दौंड ११ .५ ८.४ ३३.४

५ हळेऱी ८०.० ११२.१ ७१ .३०

६. इंदापूर १०.० ९.४ १८.२

७. िुन्नर ८.० ८.४ २.३

८. खेड ३१ .१ १२.० १२७.४

९. माळल २३.८ २४.१ २३.३

१०. मुलऴी ३४.२ २१ .७ २२१ .४

११ . पुणे ऴहर २२.६ ०.० २१ .५

१२. पुरंदर ५.५ २.० १७.९

Pramila Maruti Gaikwad & Dr. Arvind Shelar

(Pg. 7943-7950)

7950

Copyright © 2018, Scholarly Research Journal for Interdisciplinary Studies

१३. शऴरूर २४.१ १३.४ १३६.२

१४. ळेल्हहे -२.४ -२.४ ०.०

ननष्कऴा : ऩुणे ळशय (तारुका) ल शलेरी मांचा ळैषणणक, आर्थाक, ल वाभाजिक वलकाव भोठ्मा

प्रभाणालय झारेरा आशे, त्माभुऱे मा वलबागात रोकवंख्मेची घनता िास्त आढऱत.े ऩुणे ळशयाभध्मे

वलाात िास्त रोकवंख्मेची घनता िास्त आढऱते तय वलाात कभी न्मूनत्तभ लेल्हशे तारुक्माभध्मे

आढऱत.े नागयी रोकवंख्मेभध्मे फदर झारेरा आशे.

References:

A.T.Patil, A.A.Badgujar, J.G.Patil (2012) Comparative study of trends of sex ratio in different

khandesh region , Maharashtra bhugol shastra parishad National level conference (Junnar

2012).

Anil Shinde (2006) The population study of raigad District The Deccan Geographical society

journal, Pune Vol 1 Part 1 Pp10-28

Arjun B.Doke (2015) fluctuations of sex ratio in Maharashtra with special reference to Pune District

Pp125-131 ISSN-978-84309-02-2.

Arjun Musmade, Jyotiram More, Praveen Saptrashi (2011) geographical analysis of sex ratio in

rahuri tahsil Anagar District. Maharashtra bhugol shastra sanshodan patrika, Maharashtra

bhugol shastra parishad vol XXVIII No.2

Ayyar N.P. and srivastva P.S. (1978) Urban sex ratio in Madhyapradesh: Distribution and Trends

National Geographer Vol 13 Pp1-12.

B.N.Ghosh (1985) Fundamental of population geography sterling publishers private limited New

delhi, 110016.

Barakade, A.(2012) “ Declining Sex Ratio-An Analysis with Special Reference to Maharashtra

State”. Research Gate, Geoscience Research, Vol.3, Issue1,2012.

Chandana R.C.(1994) Geography of Population Kalyani Publishers, Ludhiana

Kankure.K.B.(2011) “ A Study of Sex ratio in Parbhani District” IRRJ,Vol 3 Issue 31.

Kayastha S.L. (1988) Geography of Population Ravat Publication Jaipur Pp27-85.

Krishna and Gopal and Chandana R.C. (1973) Sex composition of Haryana‟s population

„Geographical Review of India‟ Vol XXXV No.2 Pp113-125

Maharashtra State census Handbook 1971-2011.

Majid Husain (1999) Population Geography” Anmol Publication Pvt Ltd. New Delhi Pp7-21

Ogale S., Dhobale G. (2016) bhugolshastra Sanshodan Patrika Vol-II Pp1-8.

Pednekar H.M. and K.Sita (1980) Spatial patterns of sex ratio in south kokan maharashtra 1951-1971 Population Geography Vol VI Pp130-142.

Pore, A.V. and Mote,Y.S. (2015) “Spatial patterns of Sex ratio in sangali district

Maharashtra”GRT,ISSN2231-5603.Vol.4 Issue 9, March 2015. Pune district census Handbook 1971-2011.

R.K.Tripathi (2000) Population Geography common wealth publisher 4831/24 pralhad street Ansari

road, New delhi 110002.

S.B.Sawant and A.S. Athavale (1994) Mehata publishing home,1216 sadashiv peth Pune 30.

Social and Economic review Pune District.

Zogde S.B. (2008) A Study of sex ratio in karvir tahsil in Kolhapur district Maharashtra State The

deccan Geographer Vol 46 No. 2 Pp59-65.