Przyroda nieoPrzyroda nieo żżywiona Tatrywiona Tatr

Wolontariat dla Tatr – materiały szkoleniowe

Opracowała Katarzyna Dąbrowska

I. Budowa geologiczna Tatr (jak powstały) II. Rzeźba TatrIII. WodyIV. Klimat

Budowa geologiczna Tatr

Główne jednostki geologiczne Tatr

Trzon krystaliczny Fałdy wierchowe

Płaszczowiny reglowe

Trzon krystaliczny :

• zbudowany głównie z granitoidów i łupków krystalicznych

• powstał ok 400 000 000 lat temu (karbon)

• w Tatrach Wysokich tworzą go granitoidy

•W Tatrach Zachodnich skały metamorficzne np. Łupki krystaliczne, gnejsy

Fałdy wierchowe :

• płaszczowiny Giewontu i Czerwonych Wierchów

•zbudowane ze skał osadowych, głównie wapieni i dolomitów

• sfałdowane ok 100 000 000 lat temu (kreda)

Płaszczowiny reglowe :

• np. Tatry Bielskie, Gęsia Szyja, Kopieniec, Nosal, Krokiew, Grzybowiec, Łysanki

•Znajdują się tylko po północnej stronie Tatr

• zbudowane głównie z wapieni, dolomitów i margli

• sfałdowane i nasunięte ok 60 000 000 lat temu (paleogen)

Rzeźba Tatr

Typy rze źby

Glacjalna (polodowcowa)

Krasowa Fluwialna

Lodowce w Tatrach (700 000 – 10 000 lat temu)

Dolina U-kształtna= żłób lodowcowy

RZEŹBA GLACJALNA

Dolina zawieszona

Kocioł polodowcowy

Rygiel

Na ryglach kotłów polodowcowych w wielu miejscach powstały wodospady

Wielka Siklawa

Wygłady

Wanny – mikrorze źba na powierzchni wygładów lodowcowych

Rysa lodowcowa – wyorana przez wtopiony w stopę (spód) lodowca okruch skalny

Moreny

RZEŹBA KRASOWA

Żłobki krasowe

Jaskinie

Dolina rzeczna - V-kształtna

RZEŹBA FLUWIALNA

Gardziel – fragment doliny, gdzie szerokość jej dna jest równa szerokości koryta (nie ma tarasów rzecznych)

Kocioł eworsyjny – efekt działania erozji wgłębnej

Obrywy

WSPÓŁCZESNE PROCESY MORFOGENETYCZNE

Obryw spod Zawiesistej Turni,kwiecień 2007

Obryw spod Zawiesistej Turni,kwiecień 2007 c.d.

Obryw spod Czerwonej Ławki,czerwiec 2007

Odpadanie – w wyniku tego procesu powstaj ą sto żki usypiskowe

Lawiny – pośredni wpływ na rzeźbę:

Dłuższe zaleganie śniegu w lawinisku >> uniemożliwia rozwój roślinności >> odkryta gleba staje się podatna na erozję

Wraz z korzeniami przewróconych przez lawiny drzew przemieszczany jest materiał glebowo-skalny

Spływy gruzowo-błotne – powstanie stożków napływowych

Erozja linijna

Denudacja wykrotowa

Proces polegający na przemieszczeniu materiału glebowo-skalnego wraz z korzeniami wywróconych przez wiatr drzew

Lód włóknisty – woda zamarznięta w porach glebowych – „rozluźnia”podłoże, czyniąc je podatnym na procesy erozyjne

Efekt działania lodu włóknistego

Wody

Przebieg bałtycko-czarnomorskiego działu wodnego

System kr ążenia w ód obszaru krystalicznego :

• płytki• kierunek odpływu w ód zgodny z nachyleniem terenu

System kr ążenia w ód obszaru w ęglanowego:

• głęboki• dwa główne kierunki odpływu: południkowy i równole żnikowy

Wywierzysko Lodowe

Wydajność – ok 600-700 l/sOdwadnia masyw Czerwonych Wierchów

Wywierzysko Olczyskie

Wydajność – 700 l/sOdwadnia Dolinę Pańszczycy

Wywierzysko Chochołowskie

Wydajność – 400 l/sOdwadnia masyw Kominiarskiego Wierchu

Tatrzańskie potoki

Przepływ:Potok Chochołowski: 1200-1300 l/sPotok Lejowy 150 l/sPotok Strążyski 150-200 l/sBiały 100 l/sBystra 500 l/sRybi Potok 600-700 l/s

Tatrzańskie stawy

Morskie Oko – przykład jeziora powstałego w kotłe polodowcowym, a zarazem największy staw w Tatrach (ok 35ha)

Szczyrbskie Jezioro – przykład jeziora morenowego

Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów – najgłębsze tatrzańskie jezioro (79 m)

Zmarzłe stawy – niewielkie jeziorka poło żone po północnej stronie Tatr, na wysoko ści ponad 2000 m n.p.m. Niekiedy pozostaj ą zalodzone nawet w lecie

Zmarzły staw w Dolinie Ciężkiej

Klimat Tatr

Co jest najwaCo jest najważżniejszym czynnikiem warunkujniejszym czynnikiem warunkująącym cym ggłłóówne cechy klimatu Tatrzawne cechy klimatu Tatrzańńskiego ?skiego ?

a). Poa). Połłoożżenie tego obszaru w umiarkowanych enie tego obszaru w umiarkowanych szerokoszerokośściach geograficznychciach geograficznych

b). Dub). Dużże wysokoe wysokośści n. p. m. w porci n. p. m. w poróównaniu z wnaniu z otaczajotaczająącymi terenamicymi terenami

c). Duc). Dużże zre zróóżżnicowanie uksztanicowanie ukształłtowania terenutowania terenu

Masy powietrzne ksztaMasy powietrzne kształłtujtująące klimat Tatr:ce klimat Tatr:

NajczNajczęśęściej (65% dni w roku): ciej (65% dni w roku): powietrze powietrze atlantyckie (polarne morskie)atlantyckie (polarne morskie)Najrzadziej (2%): powietrze zwrotnikoweNajrzadziej (2%): powietrze zwrotnikowe

Fronty atmosferyczne: 40% dni w roku Fronty atmosferyczne: 40% dni w roku (g(głłóównie fronty chwnie fronty chłłodne => burze, silny odne => burze, silny wiatr)wiatr)

Dopływ energii słonecznej:

Na ogół bilans dodatniWYJĄTEK: na stoki N, o nachyleniu >20°promieniowanie słoneczne w ogóle nie pada

Temperatura powietrza

Inwersje termiczne

Zachmurzenie

Altocumulus lenticularis

Opady :

Zakopane: 1100 mmKasprowy Wierch: 1900 mmTatrzańska Łomnica: 800 mmŁomnica: 1600 mm

Minimum: II lub XMaksimum: VIInwersja opadowa 1500-1900 m n.p.m.

Długość zalegania pokrywy śnieżnej:

Podnóże: ok. 100 dni w rokuNajwyższe partie: ok. 290 dni w roku

Okres wegetacyjnyOkres wegetacyjny ((śśr. temperatura dobowa > lub = 5r. temperatura dobowa > lub = 5 °°))

PiPięętro Pogtro Pog óórza: 220 dnirza: 220 dniRegiel dolny: 170 dniRegiel dolny: 170 dniRegiel gRegiel g óórny: 140 dnirny: 140 dniPiPięętro kosodrzewiny: 100 dnitro kosodrzewiny: 100 dniPiPięętro hal: 65 dnitro hal: 65 dniTurnie: Turnie: --

Częstość (%) kierunków wiatru w Jaworzynie Spiskiej (A) oraz na Łomnicy (1951-1960) (B)

cisza - 4,9%

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

cisze - 6,4%

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

A B

Wyraźny wpływ Doliny Jaworowej,usytułowanej na kierunku północ-południe

Wiatr halny

Mur halny – charakterystyczny zespół chmur towarzyszący wiatrowi hamnemu

Obniżony odcinek grani głównej Tatr, na którym wiatr halny osiąga największąPrędkość w wyniku tzw. efektu tunelowego

Skutki tatrza ńskiej bory – wiatrołom w Tatrach Słowackich

Inne wiatry lokalne:

• Cyrkulacja górsko-dolinna• Wiatry liptowskie• Bryza jeziorna

Fotometeory

halo

iryzacja

tęcza

Widmo Brockenu

Autorzy zdjęć:

Bogusława ChlipałaKarolina CzarneckaJoanna Fidelus Jan KrzeptowskiMatevž PremelčKatarzyna Dąbrowska

Literatura:

Barczyk G., 2008, Tatrzańskie wywierzyska, TPN, ZakopaneKlimaszewski M., 1988, Rzeźba Tatr Polskich, PWN, WarszawaKonček M. (red.), 1974, Klima Tatier, VEDA, Bratysława. Mirek Z. (red.), 1996, Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego, TPN, Zakopane-Kraków.

www.poznajtatry.pl