qartuli ena - sulakauri.edu.ge
TRANSCRIPT
moswavlis wigni
qarTuli ena
7
Tea qitoSvili
eliso niJaraZe
maia menabde
grifminiWebulia saqarTvelos ganaTlebis, mecnierebis,
kulturisa da sportis saministros mier 2019 wels.
Sinaarsi
ena da damwerlobaTavi 51
1. msoflio enebi da qarTuli ena 6
2. qarTuli enis dialeqtebi 8
3. damwerlobaTa tipebi 11
4. qarTuli damwerlobis saxeebi 14
sazogado arsebiTi saxelebiTavi 232
1. TanxmovanfuZiani da xmovanfuZiani arsebiTi saxelebi 24
2. TanxmovanfuZiani saxelebis bruneba 27
3. xmovanfuZiani saxelebis bruneba 32
4. xmovanfuZiani saxelebis bruneba mravlobiT ricxvSi 36
5. kumSvad-kvecadi saxelebi 39
6. savrcobi 41
7. Tandebuliani brunvebi 44
8. Tandebuliani saxelebis marTlwera 48
sakuTari arsebiTi saxelebiTavi 553
1. adamianis sakuTari saxelis bruneba 56
2. gvarebis bruneba 59
3. saxelisa da gvaris erTad bruneba 63
4. geografiuli saxelebi 66
5. geografiuli saxelebis warmoeba da bruneba 68
nawarmoebi saxelebiTavi 754
1. sityvebis warmoeba 76
2. sityvebis agebuleba 79
3. xmabaZviTi sityvebi 82
4. profesiis saxelebi 84
5. abstraqtuli saxelebi 86
6. qonebisa da uqonlobis saxelebi 88
7. wina viTarebis saxelebi 90
8. daniSnulebis saxelebi 92
9. kninobiT-alersobiTi saxelebi 94
10. warmomavlobis saxelebi 96
zedsarTavi saxeliTavi 1015
1. zedsarTavi saxelis jgufebi 102
2. zedsarTavi saxelis xarisxis formebi 105
3. calke mdgomi zedsarTavi saxelis bruneba 109
4. zedsarTavi saxeli arsebiT saxelTan erTad 111
ricxviTi saxeliTavi 1196
1. ricxviTi saxelis jgufebi 120
2. raodenobiTi ricxviTi saxelis jgufebi warmoebis mixedviT 122
3. raodenobiTi ricxviTi saxelis marTlwera 125
4. rigobiTi ricxviTi saxelis warmoeba da marTlwera 127
5. wilobiTi ricxviTi saxelebis warmoeba da marTlwera 130
6. ricxviTi saxelebis bruneba calke da arsebiT saxelTan erTad 132
nacvalsaxeliTavi 1397
1. nacvalsaxelis jgufebi 140
2. I da II piris nacvalsaxelebi 143
3. III piris nacvalsaxelebi 146
4. CvenebiTi nacvalsaxelebi 149
5. kiTxviTi nacvalsaxelebi 151
6. kuTvnilebiTi da kiTxviT-kuTvnilebiTi nacvalsaxelebi 154
7. nawilakdarTuli nacvalsaxelebi 158
kompozitebiTavi 1658
1. kompozitebi 166
2. fuZis gaorkecebiT miRebuli kompozitebi 169
3. sxvadasxva fuZis SerwymiT miRebuli kompozitebi 171
4. abreviaturebi 174
5
1
Taviena da damwerloba
1
aq Seiswavli...
� rogor iyofa msoflioSi arsebuli enebi
� rogor gaCnda da ganviTarda damwerloba
� qarTuli damwerlobis saxeebs
1Ta
vi
1
en
a d
a d
amw
er
lo
ba
6
1 1. daakvirdi naxats. Seni azriT, ra aris gamosaxuli naxatze?
2 2. gaecani teqsts da Seasrule qvemoT mocemuli davalebebi:
msoflio enebi da qarTuli ena1
bunebrivi ena adamianTa sazogadoebis arsebobis umTavresi pirobaa,
radgan erTmaneTTan urTierTobisTvis adamianebs, upirveles yovli-
sa, swored ena sWirdebaT.
enis warmoSobis Sesaxeb mecnieruli kvlevebi sarwmuno Sedegebs ver
iZleva. sxvadasxva xalxebis Tqmulebebi ki sxvadasxvanairad xsnis enis
warmoSobas.
bibliuri miTi gvamcnobs, rom adamianis SeqmnisTanave gaCnda enac.
RmerTma adams aCvena sagnebi da aswavla maTi saxelebi. babilonis god-
lis Sesaxeb miTi ki mogviTxrobs, rom adamianebma warRvnis Semdeg
ganizraxes aeSenebinaT Zalian maRali koSki. amgvari TavxedobisTvis
RmerTma dasaja isini da auria enebi – maT sxvadasxva enaze dawyes lapa-
raki da aRar esmodaT erTmaneTis.
7
1ms
of
lio
en
eb
i d
a q
arT
ul
i e
na
dawere rveulSi dasabuTebuli pasuxi
2.1 enebs ojaxebad yofen:
a. saerTo warmomavlobis mixedviT;
b. teritoriuli siaxlovis mixedviT.
2.2 monaTesave enebi ganviTarebulia erTi saerTo enidan.
a. sworia b. arasworia
2.3 qarTveluri enebia:
a. mxolod megruli da svanuri;
b. qarTuli, megruli da svanuri.
3 3. savarjiSoebi da davalebebi
imsjele
3.1 rogor SeiZleboda gaCeniliyo ena an enebi? imsjeleT jgufebSi da
dawereT Tqveneuli miTi enis warmoSobis Sesaxeb. warmoadgineT
prezentacia.
imsjele
3.2 Tqveni azriT, ra ganapirobebs enebis sikvdils? jgufebSi CamowereT
Tqveni mosazrebebi, Semdeg gadmoitaneT dafaze da imsjeleT
TiToeulze.
enebs saerTo warmomavlobis
mixedviT ajgufeben enaTa oja-
xebad. saerTo warmomavloba niS-
navs imas, rom erT ojaxSi Semavali,
anu monaTesave enebi, erTi saerTo
enidan ganviTarda. ase jgufdeba
msoflio enebi ramdenime did ojax-
ad, magaliTad: indoevropuli (ing-
lisuri, germanuli, norvegiuli...),
semituri (arabuli, finuri, ungru-
li...), Turqul-alTauri (Turquli,
uzbekuri, yazaxuri...) da sxv.
qarTuli ena qarTvelur enaTa ojaxis erT-erTi Semadgenelia. sxva
qarTveluri enebia megruli da svanuri. magram qarTvelur enebs mec-
nierebi vercerT sxva did ojaxs ver ukavSireben.
enebTan SedarebiT sakmaod mcirea msoflioSi arsebul damwerloba-
Ta ricxvi – mxolod ramdenime aseuli. erT damwerlobas xSirad bevri
ena erTdroulad iyenebs.
es bareliefic erT-erT egviptur taZarzea SemorCenili. aq gamosaxuli naxatebi ieroglifebTan erTad garkveul informacias gadmoscems.
1Ta
vi
1
en
a d
a d
amw
er
lo
ba
8
1 1. waikiTxe qvemoT mocemuli teqstebi. imsjele, riT gansxvavdeba isini
erTmaneTisgan.
2 2. gaecani teqsts da Seasrule qvemoT mocemuli davalebebi:
saqarTvelos kuTxeebSi gavrcelebul metyvelebis nairsaxeobebs
qarTuli enis dialeqtebi ewodeba. dialeqti berZnuli sityvaa da ni-
Snavs kilos.
qarTuli enis dialeqtebi ZiriTadad saqarTvelos teritoriazea
gavrcelebuli, zogi ki saqarTvelos farglebs gareTac arsebobs:
imerxeul dialeqtze mosaubre xalxi TurqeTis teritoriaze cxov-
robs.
ingilour dialeqtze mosaubre xalxi saqarTvelos aRmosavleTiT,
mdinare alaznis piras cxovrobs. es teritoria istoriuli hereTis
nawilia da amJamad azerbaijans ekuTvnis. mxolod ingiloebis erTi
nawilia darCenili saqarTvelos teritoriaze, kaxeTSi, dedofliswya-
ros raionSi. ingilouri dialeqti, faqtobrivad, kaxuris nairsaxeobaa,
magram azerbaijanuli enis gavleniT mniSvnelovnadaa saxecvlili.
fereidnuli met yve le bis safuZvelic kaxuri dialeqtia, magram igi
oTxi saukunea, rac sparsuli enis gavlenas ganicdis da amitom sakmaod
gansxvavdeba kaxurisagan. fereidneli qarTvelebi XVII saukunis dasaw-
yisSi iranis Sahis, Sah-abas I-is mier kaxeTidan iranSi gadasaxlebuli
qarTvelebis STamomavlebi arian.
qarTuli enis dialeqtebia: qarTluri, kaxuri, xevsuruli, fSauri,
TuSuri, moxeuri, mTiulur-gudamayruli, mesxuri, raWuli, imeruli,
leCxumuri, guruli, aWaruli, imerxeuli anu klarjuli, ingilouri,
fereidnuli.
qarTuli enis dialeqtebi2
`marto vzivar mowyenili, mua vincxa ambavs mkiTxavs,dameTxue, Tu RmerTi gwams, mawuxebeli bevri myavs.~
`mamam Tqo erTxela, maxson: gulqani me mgavso xsiaTSio, nuRar elaparakebiT, erTs ro ityviso.… dedasaca igavo, – mamam Tqvis, – bebosaca igavo.…~
9
1qar
Tu
li
en
is d
ial
eq
te
bi
T
ur
qe
T
is o m x e T i
az
er
ba
ij
an
i
ru
se
Ti
svaneTi
raWa
imereTi
guria
aWara mesxeTi
Sida qarTli
fSavi
kaxeTi
qvemo qarTli
samegreloleCxumi
javaxeTi
Tori
TrialeTi
xevi
mT
iu
le
Ti
er
wo
T
ia
ne
Ti
xevsureTi
TuSeTi
Savi zRva
0 14 28 42 56
km
1 sm = 14 km
Tbilisi
აფხაზეთი
afxazuri ena
svanuri ena
megruli ena
guruli
aWaruli
raWuli
leCxumuri
imeruli
mesxuri (samcxe-
javaxuri)
qarTluri
qarTluri
kaxuri
TuSuri
fSauri
mTiulur-gudamayruli
xevsurulimoxevuri
enas, romliTac iwereba saxelmZRvaneloebi, samecniero da mxatvru-
li literatura, romelzec Ggamodis Jurnal-gazeTebi, iqmneba saxelm-
wifoebrivi mniSvnelobis dokumentebi, saliteraturo ena ewodeba.
saliteraturo enis umTavresi niSani isaa, rom mas aqvs damwerloba.
amasTanave, saliteraturo enaze dawerili yvela teqsti erTgvaro-
vani unda iyos orTografiis, punqtuaciisa da Tundac leqsikis mxriv.
aqedan gamomdinare, arsebobs saliteraturo enis wesebi anu normebi,
romelTa dacvac yvelasaTvis erTnairad savaldebuloa.
zogjer saliteraturo eniT daweril teqstSi Segvxvdeba romelime
dialeqtisTvis damaxasiaTebeli forma, amas dialeqtizmi ewodeba.
dileqtizmebs mxatvruli nawarmoebebis avtorebi iyeneben rogorc
mxat vrul xerxs, rom ufro cocxlad SeZlon personaJis daxatva.
rukaze naCvenebia saqarTvelos teritoriaze enebisa da dialeqteb-
is gavrceleba:
1Ta
vi
1
en
a d
a d
amw
er
lo
ba
10
dawere rveulSi dasabuTebuli pasuxi
2.1 dialeqti aris:
a. erTi enis metyvelebis nairsaxeoba.
b. mezobel regionSi gavrcelebuli ena.
2.2 qarTuli enis dialeqtebi gavrcelebulia:
a. mxolod saqarTveloSia.
b. saqarTveloSi da mis farglebs gareT.
3 3. savarjiSoebi da davalebebi
imsjele
3.1 gaixsene, romel dialeqtebs icnob da romels – ara? sad mogismenia?
vin saubrobs am dialeqtze?
3.2 moitane romelime dialeqtze Cawerili teqsti da warudgine klass.
SegiZlia moitano video an audioCanaweri. SegiZlia Sen TviTonac
Caiwero vinmesgan ama Tu im dialeqtze naTqvami nebismieri ambavi an
saubari.
moZebne teqstSi
3.3 gadaxede literaturis pirvel TavSi Seswavlil teqstebs da ipove
dialeqturi formebi. imsjele, ratom iyenebs avtori am formebs.
dawere rveulSi
3.4 waikiTxe qvemoT mocemuli winadadebebi, rveulSi amoiwere
dialeqturi an arasaliteraturo formebi. Cawere maTi
saliteraturo Sesatyvisebi.
1. gimnaziaSi rom Semiyvanes, gavcecdi: imdeni bavSvi, erTad
Tavmoyrili, Cems dReSi ar menaxa. mozrdilebi skamze ijden
sulganabuli da axalmoswavle patarebi ki jguf-jgufad
kedlebTan iyven atuzuli.
2. mere is unda cdiliyo, rom sxvisTvis gadaeca rogorme
imrigadve, e. i. Cabarebis dros „lineika~ daertymia xelis gulze.
amgvarad es sacodaobis firfita gadadioda xelidan xelSi.
3. moiTmine, moiWirve, mieCvie da bolos kaci gamoxvalo; magaTSi
umisod ar SeiZlebao!~ magram me Sors daviWire da gamotexilad
vuTxari dedas: – „Tu kidev gagigzavnivar im dasaqcev gimnaziaSi,
Tavs davixrCob-meTqi!~ SeSinden da CamomeTxoven.
11
1dam
we
rl
ob
aTa
tip
eb
i
1 1. daakvirdi qvemoT mocemul fotoebs, rogor fiqrob, ra aris gamosaxuli
maTze?
2 2. gaecani teqsts da Seasrule qvemoT mocemuli davalebebi:
ganviTarebis im safexurze, rodesac adamianebs dasWirdaT garkveu-
li informaciis Senaxva, magaliTad, saqonlis aRricxva, Sor man-
Zilze raime ambis Setyobineba, religiuri teqstebis Cawera da sxva,
gamoigones damwerloba.
uZvelesi adamianebi piqtogramebiT anu naxatebiT „werdnen“. erTi
piqtograma gadmoscemda mTel ambavs. amgvari damwerloba neoliTis
epoqaSi Seiqmna, rodesac adamianebi Sromis iaraRebs jer kidev qvisgan
amzadebdnen.
magram piqtogramebiT mxolod Zalian martivi informaciis gamoxa-
tva SeiZ leboda.
damwerlobaTa tipebi 3
a. b.
g.
1Ta
vi
1
en
a d
a d
amw
er
lo
ba
12
sazogadoebis ganviTarebasTan erTad piqtografiuli (naxatebi) ni-
Snebi daixvewa, daiSala ufro mcire Semadgenel nawilebad da droTa
ganmavlobaSi warmoiqmna jer logografiuli (rodesac erTi niSani
erT sityvas Seesabameba), Semdeg marcvlovani da Semdeg bgeriTi dam-
werlobebi.
pirveli bgeriTi damwerloba, romelic jer mxolod Tanxmovnebs
Seicavda, Cvens welTaRricxvamde meore aTaswleulSi finikielebma,
ugaritelebma da sxva semiturma xalxebma Seqmnes. swored finikiuris
safuZvelze ganviTarda yvela Tanamedrove bgeriTi damwerloba. fini-
kiur damwerlobaSi iyo Tanxmovnis gamomxatveli 22 niSani.
finikielebi werdnen marjvnidan marcxniv.
finikiuris safuZvelze Seiqmna ori mTavari anbanuri damwerloba –
arameuli da berZnuli. es moxda daaxloebiT Cvens welTaRricxvamde
me-8-me-9 saukuneebSi.
arameuli damwerlobis safuZvelze Camoyalibda aziis damwerlobe-
bi, romlebic ZiriTadad Tanxmovnebis Semcvelia. xolo berZnulis
safuZvelze Camoyalibda dReisaTvis cnobili TiTqmis yvela anbanuri
damwerloba, romlebic TanxmovnebTan erTad xmovnebsac Seicavs.
afrikaSi, namibi-aSi aRmoCenili es
uZve le si naxati 10 aTasze meti wlis winandelia. masze cxovelebis amba-
via `moTxrobili~.
es warwera egvipturi iero-glifebiT amotvifrulia taZris kedelze. erTi ieroglifi erT sityvas Seesabameba.
amgvar damwerlobas Zvel egvipt-eSi Zv. w. 3000 wlidan iyenebdnen.
13
1dam
we
rl
ob
aTa
tip
eb
i
berZnuli damwerlobis uZvelesi nimuSebi Zv. w. me-8-me-7 saukuneebiT
TariRdeba. berZnuli damwerloba am droisaTvis TiTqmis ucvlelad
iyenebda finikiuri damwerlobis niSnebs. TandaTan ki Seicvala grafe-
mebis formebi, Seicvala weris mimarTulebac – berZnebma daiwyes wera
marcxnidan marjvniv, rogorc Cven vwerT dRes. xolo Zveli welTaR-
ricxvis 403 wels aTenSi berZnulma anbanma is saxe miiRo, romliTac
dRes CvenTvis cnobilia Zveli berZnuli anbani.
berZnulis safuZvelze Seiqmna laTinuri damwerloba, romelsac
dRes iyeneben ingliselebi, frangebi, italielebi, espanelebi da sxva
xalxebi.
berZnuli damwerlobis safuZvelze ganviTarda Tanamedrove ber-
Znuli, goTuri, slavuri, somxuri da sxva damwerlobebi.
es ZvelberZnuli warwera SemorCenilia aTenis taZarze.
dawere rveulSi dasabuTebuli pasuxi
2.1 imsjele, ratom gaxda saWiro damwerlobis gamogoneba.
2.2 aRwere damwerlobis ganviTarebis etapebi.
2.3 ra roli Seasrula finikiurma damwerlobam bgeriTi damwerlobis
ganviTarebaSi?
2.4 ra roli Seasrula berZnulma damwerlobam Tanamedrove anbanur
sistemebis ganviTarebaSi?
2.5 warmoidgine, rom cxovrob neoliTis epoqaSi, damwerloba jer
gamogonili ar aris. Sen ki megobrisTvis werilis miwera ginda. ras
gaakeTebdi?
1Ta
vi
1
en
a d
a d
amw
er
lo
ba
14
1 1. daakvirdi qvemoT mocemul warwerebs. SegiZlia maTi wakiTxva?
qarTuli damwerlobis saxeebi4
dReisaTvis qarTuli damwerlobis sami saxea cnobili: asomTavruli
anu mrglovani, nusxuri da mxedruli.
mecnierebi miiCneven, rom uZvelesia mrglovani.
amaze metyvelebs asoebis moxazulobac, mrgvali, arakuTxovani
grafemebi – asoebi uZvelesi warmoSobis unda iyos, imdroindeli,
rodesac warwerebs ZiriTadad qvaze an magar masalaze asrulebd-
nen, romelzec mrgvali formebis gamoyvana ufro advili iyo, vidre
kuTxovanis. amaze metyvelebs Cvenamde moRweuli uZvelesi qvaze Ses-
rulebuli warwerebi da xelnawerebic, romlebic swored mrglovani-
Taa Sesrulebuli.
2 2. gaecani teqsts da Seasrule qvemoT mocemuli davalebebi:
a.
b.