İ Tədqiqatlar Mərkəziqtisadi

İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi

Friedrich Ebert Stiftung Fondu

Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatları:

beynəlxalq təcrübə, standartlar və islahat konsepsiyası

Bakı -2009

Azərbaycan Respublikasının Pensiya Sistemi:

Beynəlxalq Təcrübə

Bir vaxtlar Yuri Sezar Romada hərbiçilər üçün pensiya sistemini tətbiq edəndə, çox güman ki, o özü

özünə hesabat verməmişdir ki, bir neçə yüz ildən sonra bu Roma imperiyası üçün böyük maliyyə

çəinlikləri yarada bilərmiş. Müasir pensiya sisteminin tarixi dövlət maliyyə sisteminə ən böyük

miqyasda təsir edən və ictimai inkişafı daha yaxşı təmin edən həmin qərarla bağlıdır. O qərar ki,

sonradan bir sıra Avropa dövlətlərində təşkilatlanmış formada pensiya sisteminin qurulması üçün yaxşı

nümunə olmuşdu. Özəl bölmədə çalışanlar üçün yaşa görə ilk təşkilatlanmış dövlət pensiya sistemi

1889-cu ildə Almaniyada qurulmuşdu. Bu sistemin başlıca xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki,

sosial sığorta məcburi və üzlük haqları bazasında olmalı idi. Odur ki, işəgötürən və işləyən mütləq

onun maliyyələşdirilməsinə qoyuluşlar etməlidir. Almaniyada tətbiq olunan sistem fəhlə birliklərinin

və komitələrinin təşkil etdiyi könüllü və qarşılıqlı yardım fondlarının bazasında formalaşmışdı. Bu

zaman pensiya çıxmaq hüququ əvvəllər ödənilmiş üzvlük haqlarının bazasında hesablanırdı.

Danimarkada (1891) və Yeni Zellandiyada (1898) pensiya sisteminin tətbiqi öncə yoxsullara məqsədli

yardım xarakteri daşıyırdı. Bu ölkələrdə pensiya sistemi ümumi vergi gəlirləri hesabına

maliyyələşdirilirdi. Sonrakı illərdə qərbi avropa ölkələrinin əksəriyyətində alman modelinə yönələn

pensiya sığorta sistemi formalaşdırılmağa başlanıldı.

Anqlosaksonik ölkələr (ABŞ istisna olmaqla) və Şimali Avropa dövlətləri Danimarka və Yeni

Zellandiya sisteminə uyğun pesniya sistemi yaratmağa başlamışdı. Bu sistemlər qarşısında duran

müxtəlif məsələləri həll edirdi. Belə ki, Almaniyada pensiya sığorta sisteminin əsas məqsədi işləyən

əhalinin pensiya yaşında sosial statusunun saxlanılması, Danimarka və Yeni Zellandiya, sonradan isə

İngiltərədə tətbiq olunan pensiya sieteminin başlıca məsələsi isə yoxsulluğun azaldılması idi.

XX əsrdə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində pensiya sistemlərinin uyğunlaşması prosesi müşahidə

olunmağa başladı. Artıq bir çox ölkələr sosial sığorta ödənişlərinin məbləğindən və ümumi həcmindən

asılı olmayaraq minimal pensiya təminatı əsasında yeni sistemi tətbiq edirdi. Bu məqsədlə bəzi ölkələr

ehtiyaclara görə pensiya məbləğinin müəyyənləşdirilməsindən imtina etmiş, ümumi gəlirlər və büdcə

hesabına maliyyələşdirilən bərabər ödənişli pensiya sisteminə keçidə üstünlük verirdi.

Şimali Amerikada yaşa görə dövlət pensiya sistemi nisbətən gec yayılmağa başlamışdı. Kanada yalnız

1927-ci ildən başlayaraq ehtiyaclılıq əsasında pensiya sisteminin tətbiqinə başlamışdır. Eyni məqsədli

pensiya sistemi ABŞ-da ötən əsrin 20-ci illərində həyata vəsiqə aldi və artıq 1934-cü ildə ABŞ-ın 28

ştatında bu sistem tətbiq olunurdu. Beləliklə də ABŞ federal səviyyədə pensiya sığorta sistemini 1935-

ci ildən başlayaraq tətbiq etməyə başladı.

Pensiya proqramlarının xarakterik cəhəti onun meydana gəlməsi prosesində siyasi populyarlığı ilə

bağlıdır. Bu aydın idi ki, pensiyaya çıxan işçilər öz əmək fəaliyyətləri dövründə onların pesnsiyasını

təmin dəcək qədər məbləğdə ödənişlər qoya bilmir. Onlar pensiya sisteminin başlanğıcında netto-

benefisiarlar adlanırdı. Bu halda pensiya ödənişinin ağırlığı gələcək nəsillərin üzərinə düşürdü.

F.Ruzvelt üzlük haqlarının bazasında formalaşan və uzunmüddətli dövr üçün dayanıqlı

maliyyələşdirməni təmin edən pensiya sığorta sisteminin tətbiqinə çalışırdı. O qeyd edirdi ki, “biz

əmək haqqından ayırmaları tətbiq etməklə, onun ödəyicilərinə öz pensiyalarını əldə etməkdə mənəvi,

siyasi və hüquqi hüquq veririk. Vegilər vasitəsilə heç bir siyasətçi mənim sosial sığorta proqramımı

ləğv edə bilməz.”

Baxmayaraq ki, İkinci Dünya mühabəsindək sənayecə inkişaf etmiş bütün dövlətlərdə pensiya sistemi

fəaliyyət göstərirdi, lakin müharibədən sonrakı on illikdə əksər inkişaf etmiş ölkələrdə pensiya

ödənişlərinin genişləndirilməsi problemə çevrilmişdir. Ona görə də bəzi dövlətlərdə pensiya

ödənişlərinin həyata keçirilməsi miqyasıarında məhdudiyyətlər tətbiq olunmağa başladı.

Pesniya sistemi tətbiq olunan dövrlərdə ilk əvvəllər pensiya yaşlı əhalinin əkəsriyyəti işləyirdi. Belə ki,

ABŞ-da 1900-cü ildə kişilər arasında yaşı 60-dan yuxarı olanların 66 faizi işləyirdi. Müqayisə üçün

qeyd edək ki, 1990-cu ildə belələri cəmi 26 faiz təşkil edirdi.

Eyni tendensiya Avropada da müşahidə olunmağa başlamışdı. Əvvala qeyd edək ki, 1950-cil ildən

1990-cu ilədək Avropanın daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə pensiya yaşı 66-dan 62-dək endirilmişdir.

1960-cı ildə 60-64 yaşlı insanlar arasında işləyənlərin xüsusi şəkisi Belçika, Hollandiya, Fransada 70

faizi ötsə də, 90-cı illərin ortalarında 20 faizədək azalmışdı.

İqtisadi artım lideri olan ölkələrdə pensiya sisteminin formalaşması işçi qüvvəsində pesniya yaşlı

əhalinin sayının əhəmiyyətli dərəcədə azlıq təşkil etdiyi dövrlərə təsadüf etsə də sonradan həmin

öıkələrdə demoqrafik vəziyyətin dəyişməsi pesniya sistemlərinin böhranı üçün ciddi əsaslar yaratdı.

Bu şəraitdə vəziyyətdən çıxış yolu işləyənlər və işəgötürənlərin hesabına sığorta ödənişlərinin

genişləndirilməsi oldu. Lakin bu problemin bütövlükdə həllinə gətirib çıxara bilmədi. Belə ki,

demoqrafik dəyişikliklər fonunda sənaye inkişafına malik olan ölkələrdə orta ömür müddətinin

uzanması 1 nəfər işləyənə düşən pensiyaçıların sayının artmasına gətirib çıxardı.

Əksər inkişaf etmiş ölkələrdə (Avropa, ABŞ, Avstraliya, Yapon) müşahidə olunan demoqrafik

vəziyyət müasir vəziyyətdə aşağıdakı xüsusiyyətləri xarakterizə edir: əmək qabliyyətli əhalinin say

artımının zəifləməsi və ya hətta onun azalması ilə yanaşı 60 və ya hətta 80-dən yuxarı yaşı olanların,

daha doğrusu pensiyaçıların sayının artması ilə müşahidə olunur. Belə ki, 2000-ci ildə bütün dünyada

yaşı 65-i ötmüş əhalinin sayı 419 milyon nəfər təşkil etmişdir. Bu göstərici 1950-illə müqayisədə 298

milyon nəfər, 1999-cu illə müqayisədə isə 99 milyon nəfər çoxdur. BMT-nin məlumatlarlına görə,

hesablamalar göstərir ki, pensiya yaşlı əhalinin sayı 2000-ci ildə dünyada hər ay orta hesabla 750 min

nəfər artmışdır, eyni zamanda proqnozlar göstərir ki, 2020-ci ildə bu artım ayda 2 milyon nəfər təşkil

edəcək.

Aşağıdakı cədvəl vasitəsilə sənayecə inkişaf etmiş bəzi ölkələrdəki vəziyyətlə və gözləntilərlə tanış ola

bilərsiniz.

Ümumi əhalinin sayında 60 yaş və ondan yuxarı olan əhalinin xüsusi çəkisi, %

İllər Ölkələr

1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040

Almaniya 15,5 15,5 17,1 20,4 21,7 25,8 27,6

Fransa 14,0 13,8 15,3 16,3 19,5 21,8 22,7

İtaliya 13,5 13,6 15,3 17,3 19,4 21,9 24,2

Böyük Britaniya 14,9 15,1 14,5 14,6 16,3 19,2 20,4

Mənbə: National Research Council. Preparing for an aging world: The Case for Cross-national

Research, Committee on Population and Committee on National Statistics, Division of Behavioral and

Social Sciences and Education. Washington, DC: National Academy Press, 2001.

Pensiyaçıların sayının artması hesabına sosial ayırmalar üzrə maliyyə yükünün artması bir çox

inkişafa etmiş ölkələrdə gələcəklə bağlı tutqun proqnozların meydana çıxmasına əsaslar yaratmışdır.

Rəsmi hesablamalara görə, 2040-cı ildə ABŞ-da səhiyyəyə və sosial təminata yönələn vəsaitlərin həcmi

2 dəfəyək artacaqdır. Eyni artımın Avropada da müşahidə olunacağı gözlənilir. Beləliklə, bir çox

ölkələrdə müasir pensiya sisteminin inkişafı xərclərin artımına yönələn tendensiyalarla müşahidə

olunmağa başladı.

Odur ki, bir çox ölkələrdə, həm inkişaf etmiş və həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə pensiya

islahatarı ilə bağlı debatlar davam edir. Bu debatların əsas mövzusu mövcud pensiya sisteminin uzun

müddətli perspektivində demografik qocalma tendensiyasının təsirinin necə neytrallaşdırılması təşkil

edir.

Tədqiqatlar göstərir ki, pensiya sisteminin islahatı 3 əsas mərhələdən keçir:

• Yığım sxemi tətbiq edilmədən bölüşdürücü pensiya sisteminin modernləşdirilməsi;

• Yığım sisteminə keçid və bununla da bölüşdürücü komponentin kəskin məhdudlaşdırılması;

• Yığım və bölüşdürücü prinsiplərin qarışığından ibarət olan variantın tətbiqi.

Tədqiqatlar göstərir ki, bir çox ölkələr (Çili, Meksika, Salvador, Boliviya və Kazaxıstan)

bütövlükdə bölüşdücü sistemdən imtina edərək, yığım prinsipi ilə pensiya sistemini

formalaşdırmışdılar.

Avropa Birliyinin rəsmi sənədlərində 1998-ci ildən 2020-ci ili əhatə edən dövrdə yiğım sisteminin

qarşısında konkret məqsədlər qoyulmuşdur. Nəzərdə tutulur ki, bu dövr ərzində pensiya ödəmələrində

dövlətin bölüşdürücü sisteminin payı 84 faizdən 64 faizədək azaldılsın və bunun müqabilində yığım

elementinin xüsusi çəkisi 12 faizdən 29 faizədək artırılsın. Bununla yanaşı könüllü pensiya təminatının

payının da 1,5 faizdən 4,5 faizədək artırılması planlaşdırılır və beləliklə də şəxsi pensiya aktivlərinin

məbləği 2 milyarddan 2020-ci ildə 11,8 milyard manatadək artması gözlənilir.

Pensiya sistemində kursun yığım istiqamətində dəyişilməsi pensiya təminatında özəl institutların

rolunun artması ilə bağlıdır. Müvafiq dəyişiklik yenidən bölüşdürülmüş vəsaitlə və aktuar

hesablaşmalar, pensiya təminat sisteminin idarəedilməsində dövlət və özəl komponentlər arasında

mövcud münasibətlərdə də ifadə olunur. Beləliklə, pensiya sisteminin tipləri üzrə detallaşdırılmış

təsnifatı aşağıdakı cədvəldə kimi vermək olar.

Pensiya sistemlərinin təsnifatı

Təsnifat əlaməti

Pensiya sistemlərinin növləri

Pensiya sisteminin həyata keçirilmə subyektinə görə

Dövlət

Korporativ

Fərdi

Formaları Yığım

Bölüşdürücü

Qarışıq

Sığortanın mövcudluğu Sığorta

Qeyri-sığorta

Əhatə səviyyəsinə görə Ümumi

Məhdudiyyətli

Maliyyəşdırmə metodları Fondlaşdırılan

Fondlaşdırılmayan

Qarışıq

Maliyyələşdirilmə mənbələri Dövlət

Peşəkar

Şəxsi

Məqsədlər Yoxsulluğun azaldılması

Adekvat yaşayın təminatı

Sosial müdafiə institutları

Beverij modeli

Şəxsi-korporativ modeli

Bismark modeli

Bütövlükdə pensiya sisteminin əsasını bölüşdürücü və yığıcı komponentlər təşkil edir.

Bölüşdürücü sistem zamanı işləyən əhalinin ödənişləri hesabına işləməyənlərin pensiyaları ödənilir.

İstənilən halda işləyənlərin həmişə işləməyənlərdən çox olur ki, bu da ödənişlərin bölüşdürülməsinə

gətirib çıxarır. Islahata qədərki dövrdə məhz bu sistem inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin

əksəriyyətində mövcud olmuşdur. Bu sistemin birinci çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, işləməyən

əhalinin pensiyası iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin gəlirlərinin səviyyəsindən asılıdır. Əgər hər hansı bir

səbəbdən işləyənlərin gəlirləri aşağı düşərsə, bu halda pensiya ödənişləri azalacaq və pensiyaşıların

özləri bu problemin həllində heç bir rola malik ola bilməyəcklər.

İkinci çatışmazlıq - bu sistemin dayanıqığı işləyənlərlə işləməyən vətəndaşlarının sayının

nisbətindən asılıdır.

Pensiya islahatlarının dünya təcrübəsi sahəsindəki tədqiqatlar göstərir ki, müasir iqtisadi şəraitdə

yığım sistemi daha çox üstünlüklərə malikdir, belə ki:

– bu sietem məcmu milli yığımı artırır ki, bu da investisiyaların çoxalmasına və iqtisadi artıma gətirib

çıxarır;

– rəqabətin təsirinə minnətdar olmaqla və siyasi müdaxilələrdən asılı olmayaraq dövlət maliyyəsı daha

səmərəli idarə olunur;

– demoqrafik planda olan problemlərdən asılı olmayaraq bu sistem dayanıqlı fəaliyyət üçün daha

təhlükəsizdir;

– bu sistem vətəndaşlara seçim azadlığı verir pensiya yığımlarından və əmək haqqindan asılı olaraq

pensiyaların məbləğinin differensasiyasına şərait yaradır.

Aparılmış təqdiqatarın mərkəzində duran əsas məsələlərdən biri də pensiya fondlarının

formalaşması və fəaliyyətinin təhlildir. Müasir mənada pensiya fondu pul vəsaotlərinin yığılması və

ödənişlərinin həyata keşirilməsi ilə məşğul olan orqandır. Bu istiqamətdəki tədqiqatların nəticəsində

pensiya fondlarını aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirmək olar.

Pensiya fondlarınınə əsas əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsi

Əlamətlər Növlər

Formalaşma subyektindən asılı olaraq Dövlət

Qeyri-dövlət (özəl)

İdarəetmə subyektindən asılı olaraq Fərdi sxemlərlə

Qrup sxemləri ilə

Maliyyələşmə mənbəyi üzrə Fondlaşdırılmış

Fondlaşdırılmayan

Müqavilədən asılı olaraq Ödənişlərin təyin olunmuş məbləğı ilə

Təyin olunmuş üzvlük haqqı ilə

Ödənişlərdən asılı olaraq İşçilərin könüllü iştirakı ilə

İşçilərin məcburi iştirakı ilə

Sığortadan asılı olaraq Sığortalanmış

Sığortalanmamış

İştirak imkanlarından asılı olaraq Açıq pensiya fondları

Qapalı pensiya fondları

Dünyada ilk dəfə olaraq dövlət pensiya fondu 1889-cu ildə Almaniyada təşkil olunub. Pensiya

fondları sonradan Danimakada (1891), Fransada (1895), İtaliyada (1898) ildə yaradılıb. ABŞ –da

Federal Pensiya Fondu 1935-ci ildə təşkil olunub.

Dünya təcrübəsindən çıxış edərək qeyd etmək olar ki, daha mütərəqqi yığım fondları özəl

pensiya fondlardır. Bu sahədəki müsbət təcrübənin nəticəsində bir çox ölkələr tamamilə özəl pensiya

fondları sisteminə keçmişdilər. Bəzi ölkələrdə isə dövlət və özəl fondların paralel olaraq fəaliyyət

göstərməsinə baxmayaraq, bu ölkələrdə aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, yığım və ödənişlərin həcminə

görə özəl pensiya fondlarında daha sürətli artım mühşahidə olunur. Bu da əhalinin dövlət fondları ilə

müqayisədə özəl fondlara etibarının yüksək olmasının göstəricidir.

Tədqiqat hesabatında araşdırılan məsələrdən biri də pensiya sistemləri ilə maliyyə bazarları

arasında qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlıdır. Heç şübhəsiz ki, yığım sisteminin mövcudluğu şəraitində fond

bazarlarının rolu artmaqdadır. Bu hər şeydən əvvəl maliyyə bazarlarında çoxsayli fondlaın (dövlət və

özəl) iştiraki ilə bağlıdır. Eyni zamanda bütün inkişaf etmiş ölkələrdə müxtəlif investisiya və sığorta

fəaliyyəti ilə məşğul olan pensiya fondları qiymətli kağızlar bazarının başlıca institutsional

investorlarından sayılır.

Belə ki, Böyük Britaniyada pensiya fonldarının portfelindəki səhmlərin payı 78 faiz, ABŞ-da 62

faiz təşkil etsə də, Fransa və İsveşrədə bu göstərici cəmisi 14 faiz təşkil edir, həmin ölkələrdə səhmlərin

əsas hissəsi müvafiq olaraq 38 və 69 faizi dövlət kağızlarına və istiqarazlarına qoyulur. Tədqiqatlar

göstərir ki, keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə fond bazarlarının zəif inkişafı yığım sisteminin təşəkkül

tapmasının əsas çətinliklərindən biridir.

Tədqiqat zamanı maraq kəsb edən məsələrdən biri də inkişaf etmiş ölkələrdə ö cümlədən də

Azərbaycanda da pensiya sisteminin islahatıdır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə pensiya sisteminin islahatı inkişaf etmiş ölkələrin keçdiyi təcrübədən əsaslı

qaydada fərqlənməsə də hazırki müasir durum arasında əhəmiyyətli fərqlər müşahidə olunmaqdadır.

Demografiq vəziyyətdəki son dəyişikliklər bu ölkələrdə pensiya sisteminin islahatına yenidən zərurət

yaratsa da, inkişaf etmiş ölkələr hələ də islahatların birinci mərhələsini başa çatdira bilməyiblər.

Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdə pensiya sisteminin mövcud durumu sosial və demografik şəraitin

tələblərinin irəli gələn müvafiq dəyişikliklərə adekvat olaraq formalaşır. Odur ki, bu ölkələrdə siyasət

adamları yaxşı başa düşür ki, köhnəlmiş medodlarla yeni şəraitə uyğunlaşmaq mümkün olmayacaq.

Belə ki, Avropa Birliyinin statistika idarəsinin hazırladığı proqnozlara görə, 2050 ilədək 15 yaşdan 64

yaşadək olan əməkqabliyyətli əhalinin regionda sayı 17 faiz və ya 52 milyon nəfər azalacaq. Bunula

yanaşı növbəti 40 ildə yaşı 65-dən yuxarı olanların sayı 2 dəfə artacaq və Avropa Birliyinin bütün

əhalisinin üçündən birini təşkil edəcək. Ona görə də cəmiyyətin qocalması və orta ömürün

uzunluğunun artmasına görə, bir sıara qərb ölkələrində hökümət pensiyanın məbləğinin azaldılmasına

və pensiya yaşının artırılmasına gətirib çıxaran qərarlar verir. Bu dəyişikliklər təbii ki, dövlət və özəl

fondlar arasında da balansın pozulmasına gətirib çıxarır. Artıq bır çox ölkələrdə pensiyaçılar vaxtında

öz gəlirlərinin bir hissəsinin özəl və dövlət fonlarına qoyur və gələcəklərinin əvvəlcədən sığortalamağa

çalışırlar.

Apardığımız tədqiqatların nəticəsində təcrübələrin oxşarlığı və müxtəlifliyi baxımından inkişaf

etmiş ölkələri 2 qrupda fərqləndimək olar. Birinci qup ölkələr özəl pensiya fondlarına malik olan

ölkələrdir ki, onlara Avstraliya, Danimarka, Finlandiyanı əyani misal göstərmək olar. İnikci qrupa isə

dövlət fondları dominant olan ölkələr Belçika, Italiya və ABŞ daxildir.

Birinci qrup ölkələrdə özəl pensiya fondları ilə əməkdaşlıq məcburi xarakter daşıyır və ya qanunla, və

yaxud da tarif müqavilələri ilə tənzimlənir və nəticədə bu sistem ümumi pensiya sisteminə dərindən

inteqrasiya olunur. İkinci sistemə daxil olan ölkələrdə isə özəl pensiya sistemi könüllüdür, ona görə də

işləyənlərin kiçik bir hissəsi özəl pensia alır.

Pensiya reformaları sahəsindəki inkişaf etməkdə olan ölkələrin təcrübəsi ilə tanış olarkən, bu

tip ölkələrin pensiya təminatı resurslarını və imkanlarını daha dəqiq qiymətləndirmək və onları

fərqləndirmək üçün inkişaf etməkdə olan ölkələri 3 qrupda təsnifləşdirmək məqsəduyğundur. Burda

yanaşma ənənəvi olmaqla bir qrupda postsosialist (keçmiş sosialist və postsovet məkanina daxil

olanlar) ölkələri, digər qrupda isə sənaye dövlətlərini (Çili, Argentina, Braziliya, İndoneziya,

Malayziya, Tayland və başqaları), nəhayət sonuncu qrupda nisbətən az inkişaf etmiş ölkələri (bura 50-

dək ölkə daxildir, əsasən Afrika və Asiyanın zəif inkişafda olan üçüncü dünya dövlətləri)

fərqləndirmək mümkündür.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti, xüsusən də postsosialist ölkələri son vaxtlaradək

universal bölüşdürücü pensiya sxemlərinə malik olmuş, ya da afrika ölkələrində olduğu ümumiyyətlə

pensiya təminatına malik olmamışlar. Bununla yanaşı inkişaf etəkdə olan ölkələrdə situsasiya sadəcə

olaraq iqtisadi şəraitdən deyil, eyni zamanda büdcə imkanlarından asılı vəziyyətdə olmuşdur. Bu

ölkələrdə gəlirlərin əhali arasında bölüşdürülməsi qeyri-bərabər olduğundan yoxsulluğun səviyyədə

yüksək olmuşdur. Ona görə də həmin ölkələrdə yığım sisteminin tətbiqi iqtisadi inkişafın zəif olması,

fond bazarlarının inkişaf etməməsi ucbatından inkişaf etməmişdir. Lakin, inkişaf etməkdə olan bir sıra

ölkələrdə, o sıradan bəzi Latın Amerikası ölkələrində, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində

iqtisadiyyatın artım göstəriciləri, məşqulluğun səviyyəsi pensiya sistemi sahəsində geniş miqyasli

islahatların aparılması və yığım pensiya sisteminə tam keçidə ciddi əsaslar yaradır.

Azərbaycan Respublikasının Pensiya Sistemi:

Beynəlxalq Standartlar

Hesabatın bu bölməsində Azərbaycan Respublikasında gələcəkdə tətbiq oluna biləcək qlobal pensiya

standartlarını müəyyən etmək, Azərbaycan Respublikasının pensiya qanunvericiliyini təhlil etmək və

pensiya qanunvericiliyinin bu standartlara uyğunluğu təhlil edilir.

Azərbaycan Respublikası son illərdə pensiya sistemində islahatlara aparmasına baxmayaraq hal-hazırkı

pensiya sisteminin islahatlar böyük ehtiyac var. Respublikasının pensiya sistemi ilə bağlı

qanunvericiliyinin təhlili Azərbaycanın üçüncü, yəni, sosial hüquqların üstünlük təşkil etdiyi və

dövlətin dominant olduğu universal sistem modelinin tətbiq etdiyini deməyə əsas verir. Qeyd etmək

lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası pensiya qanunvericiliyi bir sıra təşkilatların müəyyən etdiyi

beynəlxalq standartlara mahiyyət olaraq uyğundur, lakin spesifik aspektlər, hansı ki, Azərbaycan

Respublikasının iqtisadi vəziyyəti və sosial siyasəti ilə bağlıdır, bu standartlarla uyğunluq təşkil etmir.

Qlobal Pensiya Standartları

Pensiya sistemi ilə bağlı beynəlxalq və regional standartlar Dünya Bakı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı və

müəyyən aspektlərlə bağlı Avropa Şurasının qəbul etdiyi Sosial Xartiyanı əsas götürmək olar. Pensiya

sistemlərinin iqtisadi, sosial, fiskal və hüquqi aspektlərinin əhatə edən qlobal normativ standartlar

Dünya Bankı və Beynəlxalq Əmək Təşkilatı tərəfindən hazırlanan pensiya sistemlərinə dair

hesabatlarda öz əksini tapmışdır. Lakin, Dünya Bankı və Beynəlxalq Əmək Təşkilatı dünya ölkələrinin

pensiya sistemlərində islahatlar aparılmasına böyük ehtiyacın olmasını vurğulamaqlarına baxmayaraq,

bu iki beynəlxalq təşkilat bir-birinə tamamilə əks mövqedən çıxış edirlər. Bu hal effektli və islahatların

əsasını təşkil edən qlobal standartların müəyyən edilməsini və tətbiqini xeyli çətinləşdirir.

Dünya Bankı

Dünya Bankının “Yaşlı Nəsil Böhranının Qarşısın Alınması” (“Averting the Old Age Crisis”) hesabatı

dünya ölkələrinin çoxunda pensiya islahatlarının həyata keçirilməsinə təkan oldu.1 Dünya Bankının

1

pensiya sistemlərinə münasibətdə müəyyən etdiyi beynəlxalq standartları yuxarıda adı çəkilən

hesabatda öz əksini tapmışdır. Dünya Bankıının pensiya sisteminə yanaşmasının təməlini pensiya

sisteminin rolu ilə iqtisadı artım əlaqə təşkil edir. Pensiya sistemi ilə bağlı standartlar PAYG (“Pay As

You Go”) modelinin maliyyə cəhətdən qeyri- effektivliyi ilə bağlıdır. Belə ki, demoqrafik dəyişikliklər

və yaşlı nəslin artması PAYG sistemin uzun müddətli faydalı işləməsinə problemlər yaradır, belə ki,

pensiya alan əhalinin daimi artması pensiya vəsaitlərinin uzun müddətdə davamlı ödənilməsini qeyri-

mümkün edir. PAYG sisteminin mövcudluğu hökumətin pensiyaları ödəmək öhdəliyinin olması

səbəbindən şəxsi əmanət yığımını azaldır və bu hal az investisiya qoyuluşu və əmanət yığımının yoxa

çıxmasına gətirib çıxardır. Bu yolla, bu sisteminin ilkin iştirakçılarının pensiyaları sonrakı nəsillər

tərəfindən ödənilir. Bundan başqa pensiyalarla bağlı dövlət xərclərinin artması digər investisiya

qoyuluşlarının xeyli azaldır və nəticədə iqtisadi artım zəifləyir. Bunları nəzərə alaraq, Dünya Bankı üç

sütundan ibarət standartlar müəyyən edir. Bu modelin standartlarına mahiyyətini qocalıqla bağlı

yoxsulluğu yüngülləşdirmək və bir sıra risklərə qarşı sığorta etməyə yönəlmişdir. Bu modeldə

vergilərlə maliyyələşməlidir. Bu eyni zamanda yaşlı insanlarda yoxsulluğun qarşısın almaq üçün

minimum pensiya təminatı müəyyən edir. İkinci sütun qənaət və sığorta funksiyalarını həyata keçirir.

Bu icbari maliyyələşən və özəl idarə olunan fondlar vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Üçüncü sütun yaşa

(qocalığa) görə əlavə çox gəlir və sığorta ilə təmin etmək məqsədi ilə könüllü və işə əsaslanan qənaət

planından ibarətdir.

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT)

Beynəlxalq Əmək Təşkilatının pensiya sistemləri ilə bağlı irəli sürdüyü standartlar Dünya Bankının

standartları ilə tam ziddiyyət təşkil edir. Dünya Bankı neo-liberal pensiya siyasəti irəli sürdüyü halda

Beynəlxalq Əmək Təşkilatı işçilərin sosial maraqlarına əsaslanan standartlara irəli sürür. Beynəlxalq

Əmək Təşkilatının pensiya standartları və prinsipləri BƏT-in 1952-ci ildə 102 nömrəli Sosial Sığorta

(Minimum Standartlar) Konvensiyasıdır. Bu prinsipləri digər aspektləri BƏT-in digər

konvensiyalarında öz əksini tapmışdır.2 Azərbaycan Respublikası 1952-ci ildə qəbul olunmuş 102

nömrəli Sosial Təminat (Minimum Standartlar) Konvensiyasına qoşulmamışdır və ona görə də bu

konvensiyada müəyyən olunmuş standartlar Azərbaycan Respublikası üçün icbari deyildir. Lakin buna

baxmayaraq BƏT tərəfindən müəyyən olunmuş pensiya standartlarına dünyanın çox ölkələri

2 The Equality of Treatment (Social Security) Convention, 1962 (No. 118), the Maintenance of Social Security Rights Convention, 1982 (No. 157) and the Maintenance of Social Security Rights Recommendation, 1983 (No. 167), which provide reinforced protection to migrant workers.

qoşulduğundan bu prinsiplərin və standartların mahiyyəti və gələcəkdə Azərbaycanın pensiya sistemi

üçün islahatların təməlin təşkil edə bilər.

Yuxarıda qeyd olunan 1952-ci ildə qəbul olunmuş 102 nömrəli Sosial Sığorta (Minimum

Standartlar) Konvensiyası BƏT-in sosial təminat standartlarının əsasın təşkil edir. Bu dünyada yeganə

konvensiyadır ki, dünya üzrə sosial təminat minimumlarını müəyyən edir və aşağıdakı sahələri əhatə

edir.:

• Tibbi müavinat;

• Xəstəliklə bağlı müavinatlar;

• işsizlik müavinatı;

• yaşa (qocalığa) görə ;

• işdə xəsarətlə bağlı müavinatlar;

• ailə müavinatları;

• analıq müavinatları;

• əlillik müavinatları;

Bu Konvensiya sosial pensiyanın bütün sahələrini əhatə etsədə bunlardan yalnız üçünün dəvlətlər

tərəfindən ratifikasiya edilməsini tələb edir. Konvensiyanın prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir:

• müəyyən edilmiş pensiya təminatı;

• işçilərin bu sxemin idarəolunmasında iştirakı

• dövlətin pensiya təminatında və institutların lazimi idarəolunması üçün məsuliyyəti;

• pensiyaların sosial sığorta ödəmələri və vergilər vasitəsi ilə maliyyələşdirilməsi.

Lakin, Konvensiya bu məqsədlərə hansı vasitələrlə çatmağın yolların müəyyən etmir. Bu vasitələt

aşağdakılardır və dövlətlərin sosial-iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq tətbiq edilə bilər:

• universal sxemlər;

• social sığorta sxemi;

• social müavinət sxemləri.

Pensiya sistemləri ilə bağlı standartların digər normativ əsasları Azərbaycan Respublikasının da

qoşulduğu Avropa Sosial Xartiyasında öz əksini tapmışdır. Avropa Sosial Xartiyası sosial və iqtisadi

hüquqları təmin edir. Xartiya 1961-ci ildə qəbul edilmişdir və 1996-cı ildə dəyişikliklər edilmişdir.

Xartiyanın 12-ci maddəsi sosial pensiya hüququnu təsbit edir və üz dövlətlərə bu şərtləri tədricən və

proqressiv şəkildə yerinə yetirməsi öhdəliyi qoyur. 12-ci maddəyə əsasən:

Sosial müdafiə ilə bağlı hüquqların effektli həyata keçirilməsi üçün tərəflər aşağıdakı tədbirləri həyata

keçirməyi öhdəsinə götürür:

1. Sosial pensiya sisteminin yaratmaq və saxlamaq;

2. Avropa Sosial Sığrorta Məcəlləsini ratifikasiya etməyə zəruri bərabər olan Sosial müdafiə sistemini

tətbiq etmək;

3. Sosial pensiyanı proqressiv olaraq yüksək həddə artırmaq;

4. İkitərəfli və çoxtərəfli müqavilələrə qoşulmaqla bu müqavilələrdə aşağıdakıları təmin etmək:

a. social pensiya hüquqlarına münasibətdə öz vətəndaşları ilə bu müqaviləyə üzv olan digər dövlətlərin

vətəndaşları ilə eyni standartları, social pensiya qanunvericiliyindən irəli gələn müavinətlərin

saxlanması da daxil olmaqla, tətbiq etmək;

b. bu müqavilələyə üzv olan ölkələrin qanunvericiliyinə əsasən sığorta toplanması və ya iş stajı

vasitəsilə sığorta və ya iş stajı vasitəsilə sosial pensiya hüquqlarının verilməsi, həyata keçirilməsi və

təminatı.

Avropa Sosial Xartiya Komitəsinin şərhinə əsasən birinci paraqraf müvafiq olaraq bir sıra sahəni əhatə

edir və kollektiv ödəmələr vasitəsi ilə maliyyələşdirilir. Komitəyə əsasən 12.1 maddəsi sosial

pensiyaların mümkün qədər bütün əhalini və bu sahələri əhatə etməlidir: tibbi xidmət, xəstəlik, işsizlik,

yaşa (qocalığa), işdə xəsarət, ailə vəziyyət və analıqla bağlı pensiyalar.

Azərbaycan Respublikasının Pensiya Sistemi:

Hüquqi Aspektlər

Azərbaycan Respublikasının pensiya qanunvericili əsasən pensiya növlərini, pensiya almağa hüququ

çatan şəxs və şəxs qruplarının növləri və s. mühüm məsələləri əhatə edir.3 Eyni zamanda pensiya

3 "Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunu, 1992; “Sosial Sığorta haqqında” Azərbaycan Respblikasının qanunu, 1997; "Sosial müavinətlər haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2007; “Əmək Pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2006

qanunvericiliyin əsas müddəalarının 1-ci hissədə müəyyən edilmiş beynəlxalq pensiya satndartlarına

uyğunluğunu müəyyən etməyə həsr olunub.

Müqayisəli pensiya sistemi çərçivəsində konseptual olaraq əsasən üç pensiya sistemi tipologiyası

mövcuddur: (i) korporativ - dövlət dominant olduğu sığorta modeli, (ii) dövlətin yalnız ən ehtiyacı olan

təbəqələrə pensiya müavinatlar verilməsini təmin edən rezidualist sistem, və (iii) sosial hüquqların

üstünlük təşkil etdiyi və dövlətin dominant olduğu universal sistem.4 Dövlətin bu modellərdən birinə

üstünlük verməsi bu modellər arasında fiskal, iqtisadi və sosial siyasətin fərqində doğur. Azərbaycan

Respublikasının pensiya sistemi ilə bağlı qanunvericiliyinin təhlili Azərbaycanın üçüncü, yəni, sosial

hüquqların üstünlük təşkil etdiyi və dövlətin dominant olduğu universal sistem modelinin tətbiq

etdiyini deməyə əsas verir.

Azərbaycan Respublikası hal-hazırkı pensiya qanunvericiliyi pensiyaların müxtəlif növlərini,

pensiyaların verilmə şərtlərini, pensiya almaq hüququ olan insan qruplarının kateqoriyalarını,

pensiyaların hesablanmasını və s. kimi mühüm məsələləri əhatə edir.

Azərbaycan Respublikası pensiya qanunvericiliyinə əsasən Respublika ərazisində daimi

yaşayan və pensiya təminatı üçün tələb olunan iş stajının üçdə ikisini Azərbaycan Respublikasının

ərazisində toplamış olan digər dövlətlərin vətəndaşlarının və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin də pensiya

təminatı hüququ vardır. Bu halda keçmiş SSRİ ərazisində 1992-ci il yanvarın 1-dək olan iş müddəti tam

nəzərə alınır. Bu müddəa Sosial Xartiyanın 1-ci paraqrafı və BƏT-nın 102 nömrəli konvesniyasına

uyğun olaraq bir çox insan qruplarını əhatə edir.

Azərbaycan Respublikası pensiya qanunvericiliyinə əsasən Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna sığorta haqları keçirməklə ictimai faydalı əməklə məşğul olan aşağıdakı şəxslərin əmək pensiyası almaq hüququ vardır: mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarından asılı olmayaraq müəssisələrdə, idarələrdə, təşkilatlarda, kooperativlərdə əmək müqaviləsi əsasında, yaxud kolxozlarda və digər kooperativlərdə üzvlük əsasında işləyənlər; fərdi əmək və sahibkarlıq fəaliyyəti, o cümlədən fərdi icarə (qrup icarəsi) ilə və ya kəndli (fermer) təsərrüfatında məşğul olanlar; yaradıcılıq ittifaqlarının (birliklərinin) üzvləri, habelə yaradıcılıq ittifaqlarının üzvü olmayan digər yaradıcı işçilər; dövlət sosial sığortasına düşən digər şəxslər; hərbiləşdirilmiş dəstələrin dövlət tərəfindən sosial sığorta edilməyən işçiləri, xüsusi rabitə xidmətinin sıravi və rəis heyətindən olan şəxslər; müddətli xidmət hərbi qulluqçuları və onların ailə üzvləri; ali məktəblərdə və orta ixtisas, texniki peşə məktəblərində, kadrlar hazırlayan kurslarda təhsil alanlar, aspirantlar, klinika ordinatorları, doktorantlar; dövlət vəzifələrini yerinə yetirməklə, insan həyatını xilas etməklə, mülkiyyətin bütün formalarını və hüquq qaydalarını qorumaqla əlaqədar vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirərkən əlil olmuş şəxslər; 1 qrup əlilə 4 Arjan Soede and Cok Vrooman, A Comparative Typology of Pension Regimes, EnepriResearch Report No.54, AIM WP2, aprel 2008

və ya 16 yaşına çatmamış əlil uşağa, habelə 70 yaşına çatmış qocalara qulluq edən şəxslər; bu maddədə göstərilmiş şəxslərin və bu şəxslər sırasından olan pensiyaçıların ailə üzvləri - ailə başçısını itirdikdə; qəhrəman ana" fəxri adına layiq görülmüş qadınlar əmək pensiyası almaq hüququna malikdirlər.

Qanunvericiliyə əsasən pensiyaların aşağıdakı növləri mövcuddur:

a) əmək(sosial sığorta) pensiyaları:

yaşa (qocalığa) görə, əlilliyə görə, ailə başçısını itirməyə görə, xidmət illərinə görə;

b) sosial pensiyalar.

Azərbaycan Respublikası vətəndaşları dövlət pensiyası ilə yanaşı sahibkarlardan pensiya,

könüllü sığorta üzrə və başqa pensiyalar almaq hüququna da malikdirlər. Əmək pensiyası almaq

hüququ və əmək qabiliyyəti olmayan vətəndaşların sosial pensiya almaq hüququ vardır. Azərbaycan

Respublikasında pensiya qanunvericiliyə əsasən pensiyalar Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial

Müdafiə Fondunun vəsaiti hesabına ödənilir.

Yaşa görə pensiyalar

Yaşa görə pensiya hüququna aşağıdakılar malikdir:

kişilər - 62 yaşına çatdıqda və azı 25 il iş stajı olduqda;

qadınlar - 57 yaşına çatdıqda və azı 20 il iş stajı olduqda.

Bu umumi qaydadan fərqli olaraq əmək şəraitinə görə güzəştli pensiyalarda müəyyən oluna bilər. Bunu

vurğulamaq vacibdir ki, pensiyaların məbləği yaşa görə pensiya alan şəxslərin onların iş stajından və

işin Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi siyahıdan asılı olaraq dəyişir. Məsələn, yaşa görə pensiya,

pensiya üçün müraciət edənin orta aylıq əmək haqqının 60 faizi, yeraltı işlərdə, əmək şəraiti xüsusilə

zərərli və ağır olan işlərdə çalışan işçilər, dənizdə çalışan neftçilər - istehsalatların, peşələrin,

vəzifələrin və göstəricilərin Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunan 1

nömrəli siyahısı üzrə nəzərdə tutulan işlərdə çalışan işçilərə 70 faizi, əmək şəraiti zərərli və ağır olan

digər işlərdə çalışan işçilər - istehsalatların, peşələrin, vəzifələrin və göstəricilərin Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunan 2 nömrəli siyahısı üzrə nəzərdə tutulan işlərdə

çalışan işçilərə isə 65 faizi, lakin minimum pensiyadan az olmayan məbləğdə təyin edilir. Eyni

zamanda, yaşa görə pensiya üçün tələb edilən tam ümumi iş stajı olduqda pensiyaların minimum

məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən respublika üzrə pensiya hesablanması üçün təsdiq

olunan orta aylıq əmək haqqının 30 faizi məbləğində təyin edilir.

Əlilliyə görə pensiyalar əmək zədəsi nəticəsində əlillik (yəni, işlər yerinə yetirərkən üz verdikdə) peşə

xəstəliyi nəticəsində əlillik, müddətli hərbi və alternativ xidmətdə olan şəxslərin əlilliyi əhatə edir.

Qanunvericiliyə əsasən təyin edilən pensiya növü əlilliyə görə pensiyalardır. Əlilliyə görə pensiyalar,

orqanizmin funksiyalarının pozulması ilə əlaqədar səhhətin pisləşməsi zamanı əmək qabiliyyətinin tam

və ya qismən itirildiyi aşağıdakı hallarda təyin edilir: a) əmək zədəsi və ya peşə xəstəliyi; b) ümumi

xəstəlik (o cümlədən işlə əlaqədar olmayan zədə); v) müddətli hərbi və ya alternativ xidmət vəzifələrini

yerinə yetirərkən yaralanma, kontuziya, zədələnmə və ya cəbhədə olmaqla əlaqədar xəstələnmə,

həmçinin müddətli hərbi xidmət və alternativ xidmət zamanı xəstələnmə. Əlillik qrupları və əlilliyin

səbəbləri, habelə onun baş verdiyi vaxt həkim-əmək ekspert komissiyaları haqqında Azərbaycan

Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş Əsasnaməyə müvafiq surətdə fəaliyyət

göstərən həkim-əmək ekspert komissiyası tərəfindən "Əlilliyin müəyyən edilməsinin əsas meyarları

haqqında" təlimata uyğun müəyyən olunur. Əlilliyə görə pensiyalar əlillik əmək zədəsi və ya peşə

xəstəliyi, hərbi zədə nəticəsində yaralanma, zədələnmə və ya xəstələnmə, müddətli hərbi və ya

alternativ xidmət dövründə xəstələnmə hallarında iş stajından asılı olmayaraq təyin edilir. Ödənilən

pensiyaların məbləği qanunu şəkildə müəyyən edilmiş əlillik dərəcəsindən asılıdır.

Ailə başçısını itirməyə görə pensiya

Pensiya qanunvericilinə əsasən digər növ pensiya ailə başçısını itirməyə görə pensiyalardır.

Vəfat etmiş ailə başçısının öhdəsində olmuş əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin ailə başçısını

itirməyə görə pensiya almaq hüququ vardır. Ailə başçısının öhdəsində olub-olmamasından asılı

olmayaraq aşağıdakı əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvləri pensiya almaq hüququna malikdirlər:

müharibədə həlak olmuş vətəndaşların uşaqları, valideynləri, dul arvadları;

vəfat etmiş vətəndaşların uşaqları.

Əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvləri aşağıdakılar hesab edilirlər:

a) 18 yaşına çatmamış, yaxud 18 yaşına çatanadək əlil olmuş 18 yaşından yuxarı uşaqlar,

qardaşlar, bacılar, nəvələr;

Qardaşlar, bacılar və nəvələr əmək qabiliyyətli valideynləri olmadıqda pensiya almaq hüququna

malikdirlər;

Təhsil müəssisələrinin əyani şöbəsində təhsil alanlar, ailə başçısını itirməyə görə pensiya

hüququna təhsili bitirənədək, lakin ən çoxu 23 yaşına çatanadək malikdirlər;

b) ata, ana, arvad pensiya yaşına çatıblarsa (kişilər 62 yaşına, qadınlar 57 yaşına çatıbsa), yaxud

əlildirlərsə;

v) yaşından və əmək qabiliyyətindən asılı olmayaraq valideynlərdən biri və ya ər (arvad), yaxud

baba, nənə, qardaş, bacı vəfat etmiş və ya həlak olmuş ailə başçısının 8 yaşına çatmamış

uşaqlarına, qardaşlarına, bacılarına, nəvələrinə baxırsa və işləmirsə;

q) baba və nənə, qanunla onları saxlamalı şəxslər yoxdursa.

Vəfat edənin öhdəsində olmamış valideynlər sonralar gəlir mənbəyini itirdikdə, övladının

ölümü ilə əlaqədar pensiya almaq hüququna malikdirlər.

Pensiyalar ailənin əmək qabiliyyəti olmayan hər bir üzvü üçün ailə başçısının orta aylıq əmək haqqının

30 faizi məbləğində hesablanır. Hər iki valideyni itirmiş uşaqlara pensiya hər iki valideynin orta aylıq

əmək haqqının ümumi məbləğinin 60 faizi məbləğində hesablanır. Lakin hər ailə üzvünün payına

düşən pensiyanın məbləği müvafiq kateqoriya üzrə vətəndaşlar üçün müəyyən edilmiş sosial

pensiyanın məbləğindən az ola bilməz.

Xidmət illərinə görə pensiyalar

Pensiya qanunvericilinə əsasən digər növ pensiya xidmət illərinə görə pensiyalardır. Xidmət

illərinə görə pensiyalar yaşa görə pensiya almaq hüququ verən yaşa çatandan əvvəl əmək qabiliyyətinin

tam və ya qismən itirilməsinə səbəb olan işlərdə çalışan ayrı-ayrı peşə sahiblərinə təyin edilir. Xidmət

növləri mülki aviasiya uçuş və uçuş-sınaq heyəti, təhsil və uşaq tərbiyə müəssisələrində pedaqoji

fəaliyyət göstərənlər, müalicə işlərinə və əhalinin sağlamlığının mühafizəsi ilə əlaqədar digər işlər,

teatr, kino və digər teatr-tamaşa müəssisələrində və kollektivlərində yaradıcılıq fəaliyyəti, dəniz və

balıqçılıq sənayesi donanması gəmiləri heyətinin ayrı-ayrı vəzifələrində çalışan işçilər, prokurorluq

işçiləri, yeraltı işlərdə və açıq mədən işlərində çalışan işçiləri əhatə edir və fərqli qaydada pensiya təyin

olunur. Lakin, ümumiyyətlə, xidmət illərinə görə pensiyaların əsas məbləği pensiya üçün müraciət

edənin orta aylıq əmək haqqının 60 faizi məbləğində hesablanır.

Sosial pensiyalar

Azərbaycan Respublikasının universal və sosial yönümlü pensiya sisteminin əsasını sosial pensiyalar

təşkil edir. Sosial pensiyalar aşağıdakı əmək qabiliyyəti olmayan işləməyən vətəndaşlara onların əmək

pensiyası almaq hüququ olmadıqda təyin edilir və ödənilir:

ümumi xəstəlik nəticəsində I, II və III qrup əlillərə;

67 yaşına çatmış kişilərə, 62 yaşına çatmış qadınlara;

57 yaşına çatmış, 3 və daha çox uşaq doğub 8 yaşınadək tərbiyə etmiş analara;

uşaqlıqdan əlil olanların 57 yaşına çatmış analarına, onlar həmin uşaqları 8 yaşınadək tərbiyə

etmişlərsə;

ailə başçısını itirmiş uşaqlara

vəfat etmiş ailə başçısının 8 yaşına çatmamış uşaqlarına, qardaşlarına, bacılarına, nəvələrinə

qulluq edən və işləməyən valideynlərdən birinə və ya ərə (arvada), yaxud babaya, nənəyə,

qardaşa, bacıya yaşından və əmək qabiliyyətindən asılı olmayaraq.

Sosial pensiya əmək pensiyası almaq hüququ olmayan I, II və III qrup uşaqlıqdan əlillərə və eləcə də

16 yaşına çatmamış əlil uşaqlara da təyin olunur. Sosial pensiyalar aşağıdakı məbləğdə təyin edilir: a) I

qrup əlillərə, II qrup uşaqlıqdan əlillərə, eləcə də 16 yaşına çatmamış əlil uşaqlara - yaşa görə minimum

pensiyanın 100 faizi məbləğində; b) II qrup əlillərə (uşaqlıqdan əlillərdən başqa), ailə başçısını itirmiş

uşaqlara, habelə yuxarıda müəyyən edilən şəxslərin dairəsi üçün yaşa görə minimum pensiyanın 80

faizi məbləğində müəyyən olunur.

Azərbaycan Respublikasının Pensiya Sistemi:

İslahatların mövcud durumu və perspektiv inkişaf istiqamətləri

Azərbaycan Respublikasında pensiya sisteminin islahatı əsasən 2000-ci ildən başlayıb. Bu islahatların

başlanğıc dövrü 2001-2005-ci illəri əhatə etməklə həyata keçirilib. Bu dövr bir necə mərhələyə

bölünürdü.

Birinci mərhələdə pensiya təminatının qanunvericilik bazasının yaradılması nəzərdə tutulurdu.

Bununla bağlı 2001-ci ildən başlayaraq "Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında" Azərbaycan

Respublikası qanunu yeni redaksiyada işlənib hazırlanmış, "Sosial sığorta haqqında" Azərbaycan

Respublikası qanununa dəyişiklik və əlavələr edilmiş, "Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot

haqqında" Azərbaycan Respublikası qanunu işlənib hazırlanmış, habelə qeyri-dövlət pensiya fondları

haqqında qanunvericilik aktları hazırlanıb təqdim olunmuşdur.

Pensiya islahatının ikinci mərhələsində pensiya sisteminin əsasını təşkil edən fərdi uçotun

yaradılması üzrə işlərin aparılmış, o cümlədən pensiya hesablamaları, vəsaitin yığımı və bütövlükdə

pensiyaların müəyyənləşdirilməsi sahəsində sistem avtomatlaşdırılmışdır.

Üçüncü mərhələdə fərdi uçotun yaradılması ilə bağlı əmək qabiliyyətli işçilərin gəlirləri və

pensiyaların təyin edilməsi üçün lazım olan digər göstəricilər barədə məlumat toplanmış və nəhayət

dördüncü mərhələdə pensiyaların fərdi uçot sənədləri əsasında hesablanmasına başlanılmışdır.

Azərbaycanda islahatların ikinci dövrünə 2006-cı ildən start verilmişdir. Bu ildən etibarən

Azərbaycanda yeni, beynəlxalq təcrübədə özünü doğrultmuş üçpilləli struktura (baza, sığorta və yığım

hissələrindən ibarət) əsaslanan əmək pensiyaları sistemi fəaliyyətdədir. Yeni sistemin fəaliyyəti

dövründə əmək pensiyalarının istər minimal məbləği (baza hissəsi), istərsə də orta aylıq məbləği

əhəmiyyətli şəkildə artmışdır. 2003-2006-cı illərdə aylıq pensiyanın orta məbləğinin artım tempi

aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi olmuşdur.

Illər Aylıq pensiyaların orta məbləği, manatla

2003 23,8

2004 24,0

2005 28,5

2006 41,1

2007 72,3

2008 96,0

Hazırda fəaliyyət göstərən əmək pensiyaları sistemi, əsasən, sığorta prinsiplərinə uyğun qurulsa

da, bu gün ən hissolunan problemlərdən biri sistemdən qeyri-sığorta xarakterli ödəmələrin maliyyə

yükünün təsirli dərəcədə böyük olmasıdır. Mövcud qanunvericiliklə təsbit olunmuş ümumi pensiya

yaşından əvvəl pensiyaya çıxanlara (güzəştli şərtlərlə əmək pensiyası hüququ olan şəxslərə) əmək

pensiyaları üzrə güzəştli ödəmələrin, əmək pensiyasına verilən əlavələrin (əmək pensiyasının baza

hissəsinə əlavələrin və qulluq stajına görə əmək pensiyasına əlavələrin), həmçinin digər qeyri-sığorta

ödəmələrinin hazırda toplanan məcburi dövlət sosial sığorta haqları hesabına maliyyələşdirilməsi

mövcud sığorta-pensiya sistemində sığorta prinsiplərini zəiflədən amil kimi səciyyələndirilməlidir.

Sığorta-pensiya sisteminin maliyyə dayanıqlığının təmin olunması baxımından digər mühüm

məsələ vətəndaşların pensiya təminatında dövlət büdcəsi vəsaitlərinin funksiyaları və payının tam

müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bununla bərabər, pensiya təminatında müəyyən olunmuş sosial

hədəflərə nail olmaq üçün artan maliyyə tələbi ilə sosial sığorta normativlərinin uyğunluğunun

gözlənilməsi, eyni zamanda, sosial sığorta haqlarının toplanması sahəsində fəaliyyətin

təkmilləşdirilməsi vacib əhəmiyyətə malikdir.

Bütün bunlar sığorta-pensiya sisteminin uzunmüddətli inkişafı üçün aktuar təhlillərə əsaslanan

mexanizmlərin formalaşdırılmasını və nəticələrin modelləşdirilməsini, müfəssəl fəaliyyət planının

gerçəkləşdirilməsini zəruri edir. Bu sırada vətəndaşların 2006-cı il 1 yanvar tarixinədək (yeni pensiya

sistemi fəaliyyətə başlamazdan əvvəlki dövrdə) qazanılmış pensiya hüquqlarının adekvat

qiymətləndirilməsi, yeni sistemin fəaliyyətindən əvvəl və sonra pensiyaya çıxmış şəxslərin pensiya

məbləğləri arasındakı fərqlərin tədricən aradan qaldırılması və bu tədbirlərin yeni sistemə əlavə

maliyyə yükü yaratmadan icrası xüsusi diqqət tələb edən məsələlərdəndir.

Hazırda ölkəmizdə əmək pensiyaları sistemi çərçivəsində nəzərdə tutulmuş baza və sığorta

hissələri müsbət nəticələrlə tətbiq olunsa da, əmək pensiyalarının qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş

üçüncü elementinin – yığım hissəsinin fəallaşdırılması məqsədi ilə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi

gündəlikdə durur. Bununla yanaşı, pensiya münasibətlərinin könüllü pensiya sığortası və qeyri-dövlət

pensiya təminatı kimi elementləri özündə cəmləşdirən islahat istiqamətinin reallaşdırılması ölkəmizin

perspektiv sosial–iqtisadi tərəqqisində mühüm rol oynaya bilər.

Yeni sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyəti üçün zəruri qanunvericilik bazası və müasir tələblərə

cavab verən maddi-texniki baza əsasən yaradılsa da, sistemin işinin tam avtomatlaşdırılmış qaydada

təşkili və onu çalışdıracaq kadr potensialının formalaşdırılması, eyni zamanda, fərdi uçotun və xüsusilə

də sığortaolunanların məlumatlandırılması sisteminin hələ də qarşıdan duran və həlli vacib olan

problemlərdən sayılır.

“2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkişafına dair

Dövlət Proqramı” (bundan sonra – Dövlət Proqramı) qeyd olunan problemlərin kompleks həllinə

yönəlmişdir və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 15 sentyabr tarixli 3043 nömrəli

Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2009–2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun

azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı”nda müəyyən olunmuş strateji məqsəd, hədəf və

göstəricilər nəzərə alınmaqla, ölkəmizdə sığorta-pensiya sistemində həyata keçirilən islahatların

növbəti mərhələsini müəyyənləşdirir.

Pensiya təminatında sığorta prinsiplərinin gücləndirilməsini və tədricən yığım komponentinin

tətbiqinə keçidi nəzərdə tutmaqla, pensiya islahatlarının daha da dərinləşdirilməsi, aparılan islahatlar

nəticəsində qurulmuş yeni sığorta-pensiya sisteminin dayanıqlı və dinamik inkişafına nail olunması, bu

zəmində vətəndaşların pensiya təminatının daha da təkmilləşdirilməsi Dövlət Proqramının əsas

məqsədini təşkil edir.

Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan əsas vəzifələr aşağıdakılardır:

- sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyətində sığorta prinsiplərinin gücləndirilməsi və qeyri-sığorta

xarakterli ödəmələrin tənzimlənməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi;

- vətəndaşların 2006-cı il yanvarın 1-dən əvvəlki dövrdə qazanılmış pensiya hüquqlarının yeni

əmək pensiyaları sisteminə daha sıx inteqrasiyasının təmin edilməsi;

- məcburi dövlət sosial sığortasının təkmilləşdirilməsi və konüllü pensiya sığortasının inkişaf

etdirilməsi;

- əmək pensiyalarının yığım komponentinin fəallaşdırılması və qeyri-dövlət pensiya

institutlarının formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi;

- bütövlükdə sığorta-pensiya sisteminin cari ödəmə qabiliyyətinin, habelə orta və uzunmüddətli

maliyyə dayanıqlığının təmin edilməsi;

- sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyətində müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının

geniş tətbiqinə nail olunması, idarəetmənin tam avtomatlaşdırılması və fərdi uçot sisteminin əhatəli

inkişafının təmin olunması.

Dövlət Proqramında 2009-2015-ci ilədək olan dövr üçün pensiya sisteminin islahatının əsas

iqtiqamətləri belə müəyyənləşdirilmişdir:

• Sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyətinin aktuar modellər əsasında təkmilləşdirilməsi;

• Məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi;

• Əmək pensiyası təminatının təkmilləşdirilməsi;

• Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun inkişafı;

• Sığorta-pensiya sistemində yığım komponentinin tətbiqi;

• Qeyri-dövlət pensiya institutlarının yaradılması və inkişafı.

Hazırda sığorta-pensiya sisteminin fəaliyyətinin aktuar modellər əsasında təkmilləşdirilməsi həlli vacib

əsas vəzifələrdən sayıla bilər. Çünki, sığorta-pensiya sisteminin perspektiv inkişafı istiqamətlərinin

müəyyənləşdirilməsi aktuar hesablamalar əsasında proqnozlaşdırma işinin düzgün təşkilindən birbaşa

asılıdır. Bunun üçün makroiqtisadi, demoqrafik və bilavasitə sistemin fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərin dəyişməsinin əlaqəli şəkildə öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə

sistemdəki bir sıra əlavə hüquq və imtiyazların dövri olaraq demoqrafik göstəricilərə uyğunlaşdırılması

məqsədi ilə müvafiq mexanizmlərin tətbiqi təmin edilməlidir.

Yeni pensiya sisteminin tətbiqinədək təyin olunmuş pensiyaların, sığortaolunanların əvvəlki sistemin

fəaliyyəti dövründə qazanılmış pensiya hüquqlarının, qulluq stajına görə əlavələrin və sosial sığortaya

əsaslanmayan digər ödənişlərin sistemin əlavə maliyyə yükünə çevrilməsi, dövlətin müəyyən etdiyi

sosial hədəflərin həyata keçirilməsində zəruri olan dövlət büdcəsi transfertlərinin həcmi, məcburi

dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun nəticəsi kimi gələcəkdə gözlənilən maliyyə tələbi, artan

maliyyə tələbi ilə sosial sığorta normativlərinin uyğunluğunun gözlənilməsi və digər problemlərin

əlaqəli şəkildə öyrənilməsi, müvafiq təkliflərin göstərilən bütün amillər nəzərə alınmaqla hazırlanması

mexanizmi qurulmalıdır.

Növbəti dövr üçün qarşıda duran digər vəzifə məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində fəaliyyətin

təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında sığorta münasibətlərinə əsaslanan

sığorta-pensiya sisteminin qurulması məcburi dövlət sosial sığortasının əhalinin sosial müdafiəsi

sahəsindəki rolunu daha da artırır. Mövcud sığorta-pensiya sisteminin dayanıqlı inkişafı məcburi dövlət

sosial sığorta haqları ilə sosial sığorta ödənişləri arasında birbaşa əlaqənin təmin edilməsindən

bilavasitə asılıdır. Eyni zamanda, artan maliyyə tələbi ilə sosial sığorta normativlərinin uyğunluğunun

gözlənilməsi əsas vəzifələrdəndir. Digər tərəfdən, işəgötürən-işçi münasibətlərinin

rəsmiləşdirilməsində və əməyin ödənişinin təşkilində mövcud olan problemlər qeyd olunan sahəyə öz

mənfi təsirini göstərir.

Ötən dövr ərzində məcburi sosial sığorta ayırmaları hesabına ödəmələr artsa da yenə də sosial

sığorta ödənişləri ilə sosial sığorta haqları arasındakı nisbət dayanıqlı inkişafı təmin etməyə kifayət

etmir. Belə ki, Azərbaycanda 01 yanvar 2009-cu il tarixə olan statistikaya əsasən, əmək pensiyası alan

şəxslərin sayı 2008-ci ilin əvvəli ilə müqayisədə 26 455 nəfər artaraq 1.275 138 nəfərə çatıb. Onlardan

496 788 nəfəri kişi, 778 350 nəfəri qadındır. Qadınlardan 374 490 nəfəri çoxuşaqlı anadır. Bundan

başqa, əmək pensiyası alanların arasında dövlət qulluqçusu kimi pensiya alanların sayı 9241 nəfər

təşkil edir. Ümumilikdə əmək pensiyaçılarının 125 548-i işləyən pensiyaçılardır. Hazırda yaşa görə

pensiya alanların sayı 835 844 nəfərdir. Əlilliyə görə əmək pensiyası alan şəxslərin sayı isə 301 661

nəfər təşkil edir. Onlardan 22 354 nəfəri I qrup, o cümlədən 7644 nəfəri I qrup gözdən əlillərdir. Əmək

zədəsi və peşə xəstəliyi ilə əmək pensiyası alan şəxslərin sayı isə 4705 nəfərdən ibarətdir. Ailə başçısını

itirməyə görə əmək pensiyası alan şəxslərin sayı isə 137 633 nəfərə çatıb. Onlardan 22-si Azərbaycan

Milli Qəhrəmanlarının ailə üzvləridir.

Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun fərdi uçot sistemində fərdi şəxsi hesabı olan sığortaolunanların

sayı isə 2008-ci ilin əvvəli ilə müqayisədə 185 min nəfər artıb. Belə ki, hazırda fərdi şəxsi hesabı olan

sığortaolunanların sayı 1.516.100 nəfərə çatıb. Fərdi şəxsi hesabı olanlar arasında 40-50 yaş aralığında

sığortaolunanlar üstünlük təşkil edir. Göstərilən yaş kateqoriyalarına aid olan sığortaolunanların sayı

432.763 nəfərdir. Bundan başqa, 30 yaşa kimi sığortaolunan vətəndaşların sayı 376.257 nəfər, 30-40

yaş aralığında sığortaolunanlar 343.525 nəfər, 50-60 yaş aralığındakılar 261.984 nəfər, 60 yaşdan

yuxarı olan sığortaolunanlar isə 101.571 nəfərdən ibarətdir.

Beləliklə də statistik məlumatlar əsasında aparılmış hesablamalar göstərir ki, 1 nəfər pensiyaçıya

1,188 nəfər sığortaolunan düşür. Bu isə pensiya sisteminin dayanıqlı inkişafını təmin etməyə kifayət

etmir. Çünki, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bu iki göstərici arasında nisbət 3 dəfədək fərqlənməlidir.

Perspektiv qiymətləndirmələr göstərir ki, bu nisbətin gələcəkdə sığorta olunanların xeyrinə dəyişməsi

üçün Azərbaycanda mövcud və perspektiv imkanlar o qədər də çox deyildir. Baxmayaraq ki, ötən illər

ərzində social sığorta ayırmaları üzrə ödənişlər artıb, amma yenə də social müdafiə fondunun dövlət

büdcəsindən artan templə subsidiyalaşdırılması tendensiyası müşahidə olunmaqdadır. 2003-2008-ci

illərdə social sığorta ödənişləri üzrə yığım tempi aşağıdakı cədvəldəki kimi olub:

İllər Sosial sığorta ödənişləri, milyon manatla

2003 222,86

2004 279,18

2005 315,87

2006 422,87

2007 687,5

2008 957,9

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2003-2008-ci illərdə social sığorta ödənişlərinin artım

tempi 430 faiz təşkil edib. Perspektiv təhlillər göstərir ki, sosial sığorta haqları üzrə yığım göstəricisinin

potensialı yüksək olsa da onun səviyyəsi aşağı proqnozlaşdırılır. Bunu sübut etmək üçün analoji

hesablamaları büdcədən maliyyələşən təşkilatlar üzrə aparaq. 2009-cu ildə orta aylıq əmək haqqının

büdcə təşkilatları üzrə 186,9 manat, dövlət sektorunda 268,2 manat olacağı proqnozlaşdırılır.

Həmçinin, gələn il dövlət sektorunda 1236,2 min nəfərin çalışacağı nəzərdə tutulur. Dövlət sektoru üzrə

aparılan müvafiq hesablamalar bu sektorda məcburi dövlət sosial sığorta haqları üzrə yığım

göstəricisinin potensial olaraq 994646,5 min manat olduğunu göstərir. 2007-ci ilin məlumatlarına görə

DSMF-nin büdcədən maliyyələşən təşkilatlardan məcburi dövlət sosial sığorta haqları üzrə gəlirlərinin

faktiki kassa icrası proqnoz göstəricinin 90,5%-ni təşkil edir. Bu göstəricini tətbiq etsək məlum olur ki,

DSMF-nin büdcə təşkilatları üzrə məcburi dövlət sosial sığorta haqlarından yığımı 900155,1 min manat

olaraq proqnozlaşdırıla bilər ki, bu da nəzərdə tutulandan 357427,8 min manat və ya 66% çoxdur.

Büdcədən maliyyələşən təşkilatlarda vakant yerlərin mövcudluğunu, həmçinin il ərzində əmək

qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi hallarını nəzərə alsaq, belə məcburi dövlət sosial sığorta haqları

üzrə DSMF-nin gəlirlərində müəyyən potensialın olduğunu qeyd etmək olar.

Eyni zamanda bu dövr ərzində dövlət büdcəsindən social müdafiə fonduna köçürmələrin də

artması müşahidə olunub. 2009-cu ilin büdcə proqnozlarına görə, ümumi gəlirlərin 495000,0 min

manatı və ya 27,9%-i Dövlət büdcəsindən ayırmalardan (transfertlərdən) ibarət olacaqdır ki, bu da

2008-ci il üzrə müvafiq göstəricidən 110000,0 min manat və ya 28,6% artıqdır. 2008-ci ildə isə 2007-ci

ilə nisbətən artımın 38,1% olacağı gözlənilir. Göründüyü kimi, xüsusi çəki üzrə göstəricinin artması,

yəni 2008-ci il üzrə 27,4%-dən 2009-cu ildəki 27,9%-ə qalxması Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun

xərclərinin öz gəlirləri hesabına maliyyələşdirməsi baxımından mənfi meyldir. Dövlət Sosial Müdafiə

Fonduna dövlət büdcəsindən transfertlərin payının artması DSMF-nin büdcəsinin dövlət büdcəsindən

asılılığının güclənməsi fikrini irəli sürməyə əsas verir.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən əmək pensiyaları sistemində pensiyaların məbləğinə təsir edən əsas

göstəricilər kimi vətəndaşların fərdi şəxsi hesablarında əks olunan vəsaitlər və gözlənilən pensiya

ödənişi müddəti nəzərdə tutulur. Sistemdəki bir sıra əlavə hüquq və imtiyazların da bu göstəricilər

əsasında tənzimlənməsinin alternativ mexanizmlərinin müəyyənləşdirilməsi onun təkmilləşdirilməsi

baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də bu sahədəki işlər qənaətbəxş sayıla bilməz. Bununla

yanaşı, yeni pensiya sisteminin fəaliyyətə başlamasından əvvəlki dövrdə qazanılmış pensiya

hüquqlarının qiymətləndirilməsinin təkmilləşdirilməsi, pensiya təyinatının avtomatlaşdırılması, xarici

ölkələrdə əmək miqrantları kimi fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının gələcək

pensiya təminatı üzrə müvafiq ölkələrlə sazişlərin hazırlanması və digər istiqamətlərdə tədbirlərin

görülməsi də hələ ki, təmin olunmayıb. Eyni zamanda, yeni pensiya sisteminin fəaliyyətə

başlamasından əvvəl və sonra pensiyaya çıxmış şəxslərin pensiya məbləğləri arasındakı fərqlər də

tədricən aradan qaldırılmalıdır. Bütün bunlarla yanaşı, əmək pensiyalarının mütərəqqi üsullarla

ödənilməsi sisteminin daha da genişləndirilməsi mühüm proqram məqsədlərdəndən sayıla bilər. Bunun

üçün pensiyaların plastik kartlarla bankomatlar vasitəsilə ödənilməsi sistemi daim təkmilləşdirilməli,

bankomat və pos-terminallarla təchizat gücləndirilməli, ödənişlərdə çoxfunksiyalı çip kartlardan

istifadə təmin olunmalı, ucqar kəndlərdə ödənişin mütərəqqi üsullarla aparılması üzrə müxtəlif

ölkələrin təcrübəsi öyrənilərək tətbiq edilməlidir.

Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun inkişafı və tətbiqi məqsədi ilə ötən dövr ərzində

normativ hüquqi bazanın yaradılması, zəruri infrastrukturun qurulması, qeydiyyatdakı bütün

sığotaolunanlara fərdi şəxsi hesab açılaraq sığorta şəhadətnamələrinin paylanması təmin edilsə də

perspektivdə sığortaolunanlara dair illik hesabatların qəbulu və müvafiq məlumatların fərdi şəxsi

hesablarda əks etdirilməsi, bu məlumatların sığortaolunanlara çatdırılması məsələsi hələ ki, həll

olunmayıb. Bunun üçün sığortaolunanların fərdi məlumatlarının qorunması mexanizmləri

müəyyənləşdirilməli və hər bir sığortaolunan üzrə məlumatların təqdim edilməsində işəgötürənlərin

məsuliyyəti daha da artırılmalıdır.

Ölkədə yeni sığorta-pensiya sisteminin tətbiqindən əvvəl sığortaolunanların qazanılmış əmək

pensiyası hüquqları üzrə göstəricilərin fərdi şəxsi hesablara işlənilməsi təmin edilməlidir. Bu məqsədlə

də tez bir zamanda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sığortaolunanların

fərdi uçotu üzrə regional mərkəzlərinin yaradılması və Fondun fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması başa

çatdırılmalıdır.

2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun (DSMF) xərclərinin 93,5

faizi və ya 1 660 000 000,0 manat əmək pensiyalarının ödənilməsinə yönəldiləcək. Həmin vəsaitin 1

milyard 210 milyon manatı əmək pensiyalarının baza hissəsinə (cari ilin proqnozuna nisbətən 237 mln.

manat və ya 24,4 faiz çox), 450 milyon manatı isə əmək pensiyalarının sığorta hissəsinə (cari ilə

nisbətən 112 mln.manat, yaxud 33,1 faiz çox) yönəldiləcək. Göründüyü kimi, pensiya xərclərinin

tərkibində sığorta hissəsinin payı 27,1 faiz təşkil edir ki, bu da onu deməyə əsas verir ki, pensiyaların

baza hissəsinə yönələn vəsaitlər hələ də dominant rol oynamaqdadır. Yığım komponentinə gəlincə,

onun 2010-cu ildən tətbiqi nəzərdə tutulsa da mövcud situasiyanın analizi və perspektiv

qiymətləndirmələr bu sistemə 2010-cu ildən keçidin təminində müəyyən çətinliklıərin olacağını

deməyə əsas verir. Çünki, sığorta-pensiya sistemində yığım komponentinin tətbiqi daha mürəkkəb

mərhələ olmaqla, ölkədə investisiya mühitindən, maliyyə və qiymətli kağızlar bazarının inkişafından və

sığorta-pensiya sistemindən kənar digər amillərdən çox asılıdır. Bunun üçün beynəlxalq təcrübə

öyrənilməklə, əvvəlcə sosial sığorta haqlarının fərdi hesabın yığım hissəsinə (fərdi yığım hesablarına)

yönəldilməsi mexanizmləri və həmin vəsaitlərin idarə olunması qaydaları düzgün müəyyən edilməli,

bundan sonra sosial sığorta haqlarının fərdi yığım hesablarına toplanmasına başlanılmalıdır. Fərdi

yığım hesablarında toplanan vəsaitlərin istifadə qaydalarını, idarəedici şirkətlərə olan tələbləri,

həmçinin idarəedici şirkətlərin investisiya portfelinin sığortaolunanlar tərəfindən seçilməsi imkanını

nəzərdə tutan normativ hüquqi baza yaradılmalıdır. Bundan sonra sosial sığorta haqlarının fərdi yığım

hesablarına toplanmasına, eləcə də həmin vəsaitlərin dövriyyəsindən əldə edilən gəlirlərin fərdi uçotuna

başlanılmalı, habelə sosial sığorta haqlarının fərdi yığım hesablarına toplanmasının stimullaşdırılması

məqsədi ilə bir sıra əlavə mexanizmlər tətbiq olunmalıdır.

Hazırda müşahidə olunan maliyyə böhranının növbəti ildə də davam edəcəyi ilə bağlı proqnozlar

nəzərə alınanda bu sahədəki dəyişikliklərin gələn ildən tətbiq olunacağı ilə bağlı şübhələr daha da artır.

Elektron hökümətin qurulması işinin ləng getməsi pensiya sisteminin avtomatlaşdırılmasında da özünü

göstərir. Belə ki, elektron hökümətin səmərəli mexanizmlərinin tətbiqi bu sahədə xeyli müsbət

dəyişiklərin təminatı üşün əsaslar yarada bilərdi.

Azərbaycanda qeyri-dövlət pensiya institutlarının formalaşdırılması və fəaliyyətinin təşkili

pensiyaçıların sosial müdafiəsi, eləcə də ölkədə maliyyə bazarının inkişafı baxımından çox əhəmiyyətli

olsa bu sahədə əməli işlər görülmür. Bu istiqamət president fərmanlarında və digər hüquqi sənədlərdə

təsbit olunsa da hələ də vətəndaşlara əlavə pensiya təminatını nəzərdə tutan qeyri-dövlət pensiya

fondlarının yaradılmasını və fəaliyyətini tənzimləyəcək qanunvericilik bazası yaradılmayıb. Eyni

zamanda, qeyri-dövlət pensiya fondlarının pensiya ehtiyatı vəsaitlərinin yerləşdirilməsi və

yerləşdirilməsinə nəzarət qaydaları işlənib hazırlanmayıb, qeyri-dövlət pensiyalarının təyini,

maliyyələşdirilməsi və ödənilməsi mexanizmləri müəyyən edilməyib.

Azərbaycan Respublikasının Pensiya Sistemi:

Nəticə və təkliflər

Aparılmış tədqiqatlar aşağıdakı nəticələr əsasında bir sıra təkliflərin irəli sürülməsini

şərtləndirmişdir:

1. Beynəlxalq təcrübənin, xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrin praktikasının tədqiqi göstərdi ki,

bu ölkələr pensiya təminatı sahəsində ciddi problemlərlə ötən əsrin 80-ci illrəində

üzləşmişdir və elə ona görə də həmin vaxtdan etibarən bütün qərb ölkələrində pensiya

sistemi sahəsində ciddi islahatlara start verilmişdir. Retrospektiv təhlil göstərdi ki,

islahatlara rəvac verən başlıca amil bölüşdürücü sistemin böhranı olmuşdur. Belə ki, bu

sistemin təzahürü olaraq işləyənlə işləməyənlər arasında disbalansın mövcudluğu sistemin

dayanıqlığı üçün müəyyən çətinliklər, əlavə xərclər yaradırdı. Belə disbalansın yaratdığı

xərclərin dövlət tərəfindən qarşılanması getdikcə çoxalan maliyyə yükünü artırdığından

pensiya təminatında yeni sistemə keçidi zəruri edirdi.

2. Pensiya təminatı sahəsində dünya təcrübəsinin tədqiqatı göstərdi ki, praktikada pensiya

sistemlərinin və onların kombinasiyalarının müxtəlif tipləri mövcuddur. Bununla yanaşı

tədqiqat göstərdi ki, pensiya sistemləri ölkənin iqtisadi inkişafının səviyyəsi və

dayanıqlığından, iqtisadiyyatın miqyasından, sosial təminat sahəsində toplanmış təcrübədən,

ənənədən, muzdlu işçilərin mütəşəkkillik dərəcəsindən, pensiya təminatının institutsional

inkişafından asılıdır.

3. Ölkələrarası müqayisələr və aparılmış təsnifatlar əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki,

pensiya sisteminin strukturunda önəmli yeri mahiyyətinə görə pensiya təminatının

reallaşdırılması aləti olan pensiya fondları turur. Tədqiqat cəlb oluanan ölkələrdə hazırda

çoxlu miqdarda müxtəlif tipli pensiya fondları fəaliyyət göstərir ki, onlar arasında da

pensiya yığımlarının həcminə görə öndə özəl pensiya fondları durur.

4. Apardığımız tədqiqatlar bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, pensiya sistemlərinin tipi

aşağıdakı iqtisadi və siyası amillərdən asılıdır: ÜDM səviyyəsi, dövlət büdcəsinin gəlirləri,

əmək haqqı və inflyasiya, qiymətli kağızlar bazarının inkişaf səviyyəsindən və kredit

sistemindən və ilaxıradan, həmçinin demoqrafik amillərindən: doğumun və ölümün

səviyyəsindən, ömürün uzunluğundan, pensiyaçıların sayı ilə əməkqabliyyətli əhalinin

nisbətindən və sairdən.

5. Tədqiqat göstərdi ki, dünya ölkələrində pensiya sisteminin islahatı 3 əsas istiqamət üzrə

aparılmışdır: 1) yığım sxemi tətbiq edilmədən bölüşdürücü pensiya sisteminin

modernləşdirilməsi; 2) bölüşdürücü komponentin kəskin məhdudlaşdırılması və yığım

sxeminə keçid; 3) bölüşdürücü və yığım prinsiplərinin birgə tətbiqi.

6. Pensiya islahatları konsepsiyasının təhlili aşağıdakı nəticələrin əldə edilməsinə imkan

verir:

bütün ölkələrdə yeni sistemə keçid tədrici xarakter daşıyır;

keçidin ayrıca elementi, həmçinin onun maliyyələşdirilməsi mənbələri hər bir ölkədə spesifik xarakter daşıyır;

xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrdə islahatların konsepsiyasının işlənməsi kəskin siyası mübahisələrlə müşahidə olunmuş və konsepsiyanın müəllifləri bir çox hallarda mövcud dəyişikliklərlə razılaşmaq məcburiyyətində qalmışdılar;

bir çox ölkələrdə islahatların ayrıca məsələləri mükəmməl işlənməmiş və onların həyata keçirilməsində nöqsanlar müşahidə olunmuşdur;

əksər ölkələrdə pensiya islahatları iqtisadi artım və əmək haqlarının artması şəraitində baş vermişdır;

ölkələr arasında yığım elementlərinin tətbiq edilməsi üsulları və sürəti arasında müxtəlifliklər müşahidə olunmuşdur.

7. Tədqiqat göstərdi ki, inkişaf etmiş ölkələrdə köhnəlmiş pensiya sisteminin demografik və

sosial şəraitə uyğun olaraq təzələnməsi üçün müxtəlif metodlardan istifadə olunub. Buna

baxmayaraq inkişaf etmiş ölkələrdə hazırda tətbiq olunan müasir pensiya islahatları aşağıdakı

ümumi xarakterik cəhətlərə malikdir: 1) təminatının 3 əsas səviyyəsi – məcburi, könüllü

korporativ və şəxsi 2) pensiya təminatının dövlət tənzimlənməsi və nəzarət sistemi 3)

pensiya təminatının şəxsi və korporativ formalarının stimullaşdırılması 4) pensiya sisteminin

fərdiləşdirilməsi.

8. İnkişaf etmiş, yeni sənaye və keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə pesniya sisteminin qarçılaşdığı əsas

cətinliklər belə olmuşdur: 1) bölüşdürücü sistemdən yığım sisteminə keşid; 2) pensiya yaşının

artırılması; 3) inflyasiya və pensiya yığımlarının dəyərsizləşməsi ilə mübarizə; 5) yığm vasitəsilə

pensiya əmanətlərinin artırılması üçün fond bazarlarının inkişafı.

9. Peniya təminatı sahəsində zəngin dünya təcrübəsi göstərdi ki, hətta ən çox müvəffəqiyyət

qazanmış ayrıca bir ölkənin təcrübəsinin konkret sosial-iqtisadi şəraiti, sosial –mədəni və sosial-

psixoloji xususiyyətləri nəzərə almadan digər ölkədə eyni metodika ilə tətbiq olunması arzuedilməz

nəticələrə gətirib çıxara bilər.

10. Beynəlxalq standartların öyrənilməsi və mövcud normaların tədqiqi göstərdi ki, hazırda dünya

ölkələrində pensiya sisteminin hüquqi bazasının unifikasiyası prosesi gedir ki, bu da ölkələr

arasında pensiya təminatı konseptual çərçivədə yaxınlaşmasına gətirib çıxarır.

11. Dünya təcrübəsinin öyrənilməsi, beynəlxalq standartlarla tanışlıq, eləcə də Azərbaycanda

pensiya sisteminin mövcud durumunun təhlili və inkişaf imkanlarının dəyərləndirilməsi aşağıdakı

tövsiyyələrin irəli sürülməsini şərtləndirir:

Makroiqtisadi, demoqrafik və pensiya sisteminin fəaliyyətini bilavasitə xarakterizə edən

göstəricilərin dəyişməsinin əlaqəli şəkildə öyrənilməsi və onlar arasında simulyasiyaların

işlənilməsi və bütövlükdə sığorta-pensiya sisteminin perspektiv inkişafı istiqamətlərinin

müəyyənləşdirilməsi üçün aktuar hesablamalar əsasında proqnozlaşdırma işinin təşkili;

Elektron hökümətin səmərəli mexanizmlərinin tətbiqi məqsədilə e-pensiya proqramının

işlənilməsi və bu sistemdə avtomatlaşdırma səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə pensiyaçılarla

hesablamaların sürətinin artırılması və onların daha çevik üsullarla məlumatlandırılması;

Dövlətin müəyyən etdiyi sosial hədəflərin həyata keçirilməsində zəruri olan dövlət büdcəsi

transfertlərinin həcmi, məcburi dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun nəticəsi kimi

gələcəkdə gözlənilən maliyyə tələbi, artan maliyyə tələbi ilə sosial sığorta normativlərinin

uyğunluğunun gözlənilməsi və digər problemlərin əlaqəli şəkildə öyrənilməsi üçün

tədqiqatların genişləndirilməsi;

Mövcud sığorta-pensiya sisteminin dayanıqlı inkişafının təminatı üçün məcburi dövlət

sosial sığorta haqları ilə sosial sığorta ödənişləri arasında birbaşa əlaqənin təmin edilməsi,

sığorta ödəyicilərinin sayının atırılması məqsədi ilə mövcud işəgötürənlər və yeni iş yerləri

yaradan sahibkarların biznes fəaliyyətində stimullaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi;

Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun inkişafı və tətbiqi məqsədi ilə zərurui normativ

hüquqi bazanın yaradılması və infrastrukturun qurulması;

Qeyri-dövlət pensiya institutlarının formalaşdırılması və fəaliyyətinin təşkili.