DoğununLimanları

ROMAN

AminMaalouf,1949'daLübnan'dadoğdu.Ekonomivetoplumbilimokuduktansonragazeteciliğebaşladı;1976'danberiParis'teyaşıyor.ÇeşitliyayınorganlarındayöneticilikveköşeyazarlığıyapmışolanMaalouf,bugünvaktininçoğunukitaplarımyazmayaayırmaktadır.

YapıtlarındaçokiyibildiğiAsyaveAkdenizçevresikültürlerininsöylencelerinibaşanylaişleyenMaalouf,ilkkitabiLesCroisadesvuesparlesÂrabes(1983,AraplarınGözüyleHaç-hlar)iletanındıvebukitabınçevrildiğidillerdedebüyükbirbaşarıkazandı.1986'dayayımlananveaynı

yılFransız-ArapDostlukÖdülü'nükazananikincikitabı(ilkromanı)Leonl'Africain(Afrikalı

Leo)isebugünbir"klasik"kabuledilmektedir.

Maaloufun1988'deyayımlananikinciromanıSamarcanâe(Semerkant)dacoşkuylakarşılandı

vepekçokdileçevrildi.Maaloufunsonrakikitaplarıyineromandı:LesJardinsdelu-miere(1991,IştkBahçeleri)veLePremierSlideapres.Biatrice(1992,Beatrice'deıSonraBirinciYüzyıl).AminMaalouf,1993'teyayımlananromanıLeRocherdeTanios(TaniosKayası)ileGoncourtÖdülü'nükazandı.SonromanıEchellesduLevant(DoğununLimanları)ise1996'dayayımlandı.

AminMaaloufundörtromanıyayınevimizceTürkçeyekazandırılmıştır:AfrikalıLeo(1993),Semerkant(1993),TaniosKayası(1995)veDoğununLimanları(1996).

Buöykübanaaitdeğil,birbaşkasınınyaşamımanlatıyor.Kendineözgüsözcükleriyle,onları

sadecebelirsizveyatutarsızbulduğumdadüzelttim.Kendineözgügerçekleriyle,bütüngerçeklerbirbirineeşdeğerde.

Arasırabanayalansöylemişmidir?Bilemem.Amaherhaldekendisihakkında,sevdiğikadınhakkında,buluşmaları,şaşkınlıkları,inançları,düşkırıklıklarıhakkındasöylememiştir.Bununkanıtıelimde.Amayaşamınınheraşamasındakendidavranışları,hiçdealeladeolmayanailesi,mantığınındeğişikdalgaları-demekistiyorumkideliliktenbilgeliğe,bilgeliktendeliliğegidipgelenobitmeztükenmezgelgitler-hakkındaherşeyisöylememişolmasımümkündür.Yinedeiyiniyetliolduğunudüşünüyorum.Belleğineolduğukadaryargılamasınadagüvenemediğinikabuledebilirimama,hepiyiniyetliolmuştur.

Ona1976Haziran'ındametrodarastladım.Kendikendime"Bu,O!"diyemırıldandığımı

anımsıyorum.Onutanımakbirkaçsaniyemialmıştı.Ogünekadaronanerastlamıştımnedeadını

duymuştum.Sadecebirkaçyılönce,birkitaptaresminigörmüştüm.Tanınmışbirideğildi.Gerçi,resmibirtarihdersikitabındaolduğunagöre,birbakımatanınmışbiriydi.Amabu,resminaltındaadıyazılanbirbüyükadamınportresideğildi.Resim,birrıhtımdatoplanmışbirkalabalığı

gösteriyordu;arkaplanda,sadeceküçükbirparçasıdışında,bütünbirufkukaplayanbirgemivardı;resminaltında,EskiDünya'daninsanların2.DünyaSavaşı'ndaAvrupa'yagelerekDireniş

saflarınakatıldıklarınıvedönüşlerindebirerkahramanolarakkarşılandıklarıyazılıydı.

Gerçektendekalabalığınortasında,gözlerikamaşmışgençbiradamvardı.Açıkrenksaçlı,birazçocuksuçizgileresahip,çiçektengirlandıoantakılmışgibi,boynuazıcıkyanauzamış.

Ç.N.:"LesfichellesduLevant":Kelimeanlamıolarak"DoğununMerdivenleri"olup,bazjAkdenizUmanlarınaFransızlarıntaktığıad.

Nekadarzamanburesmiseyredalmıştım!Okuldaüstüstedörtseneaynıtarihkitabındandersgördük:heryılbirçağıöğrenmekdurumundaydık.ÖnceşanlıAntikçağı;İskender'infethettiğiFenikekentleri;sonraRomalılar,Bizanslılar,Araplar,Haçlılar,Memluklar;dahasonradörtyüzyıllıkOsmanlıegemenliği;nihayetikidünyasavaşı,Fransızmandası:bağımsızlık...Banagelinceben,programınnasılilerlediğinibekleyemeyecekkadarsabırsızdım.Tarihtutkumdu.Dahailkgünlerdebütünkitabıgözdengeçirmiştim,tekrartekrarokumaktanbıkmamıştım.Sayfalarınherbirikıvrık,buruşuk,köşeleriyenik,satırlarınaltlançizik,kargacıkburgacıkyazılı,yorumyerineünlemlerledoluidi.

Bütünbunları,oresmiiyiceincelemişolduğumugöstermekiçinsöylüyorum.Beninebüyülemişti?Kuşkusuzbiravcuniçibüyüklüğündekiresimde,oyaştanehayalediyorsamhepsivardı:denizyolculuğu,serüven,yücebirözveri,zafervebelkidehepsindençok,omuzaffer-tannyabakangençkızlar...

Şimdiise,tanrıburada.Karşımda,Paris'te,metrodaayakta,birsütunadayanmış,kimoldukları

bilinmeyenbirsürüadamınortasındatanınmamışbiradam.Amahepohayranbakış,hepoçocuksuçizgiler,bugünartıkkırlaşmışhepoaçıkrenksaçlar.Vehepoyanaeğikbaş.Nasıltanımazsın?

Volontairesistasyonundaindiğinde,arkasındangittim.Ogünbiriylebuluşacaktımamatercihimiyapmıştım:göreceğimkişiyiakşamadoğruveyaertesigünüarayabilirdim,amaonubirkerekaybedersembirdahagöremeyeceğimdenemindim.Asla.

Metroistasyonundançıkmadanöncesemtharitasınınönündedurdu.Burnunuyapıştıracakkadaryaklaştı,sonra,mesafeyiayarlayacakbiçimdegeriledi.Gözlerionueleveriyordu.Şansımı

denemeliydim,onadoğruyürüdüm.

—Sizebelkiyardımedebilirim...

Doğuşivesiylekonuşmuştum,hoşbirgülümsemevebirikigüzelsözcükleanladığımbellietti.

Amayinedehayretetmektengerikalmadı.Ozamanbirçekinmebelirtisifarkettim,sanırımyanılmamıştım.Evetçekingenlikvehattâbirçeşitutançdolukorku.İzininsürüldüğünüamabundanpekdeeminolmayanyinedeboşyeresertveyakabaolmakistemeyenbirinsanınutanç

dolukorkusu.

—Yakınlardaolanbirsokağıarıyorum,dedi.SokağınadıHubertHughes.

Onubulmaktazorlukçekmedim.

8

—İşte,dedim.SadeceH.Hughesyazmışlar,okunmazbiryazıile...

—Yardımınızateşekkürler!Yaşlanangözlerimideğildeharitayıyapanlansuçladığınıziçindeteşekkürler...

Tatlıbiryavaşlıklakonuşuyordu,sankisöylemedenöncehersözcüğüsilkmesigerekiyormuş

gibi.Ancakcümleleridoğru,sözcükleriseçilmiş,eksiği,çelişkisiolmayancümlelerdi.Laubaliolmayanbirdil!Hattâinsanlarladeğildekitaplarlakonuşurmuşgibi,modasıgeçmiş,çokeskimiş

sözcükler!

—Eskidenolsaydıharitaya,planagerekkalmaksızın,içgüdümleyolumubulurdum...

—Uzakdeğil.Sizigötürebilirim;buralarıbilirim.

Rahatsızolmamamısöylediamanezaketen.Israrettim;üçdakikasonraoradaydık.Sokağınbaşındadurdu,gözleriylesokağıtaradıvebirazküçümseyicibirbiçimde:

—Küçükbirsokak,dedi.Pekküçükbirsokak.Amaalttarafısokakişte.

Sözlerindekialeladelikonabenimgözümdebirözgünlükkazandırmıştı.

—Hanginumarayıarıyorsunuz?

Onasağduyudalıuzatmaktaydım.Dalarutunmadı.

—Özelbirnumaradeğil.Sadecesokağıgörmeyegeldim.Önceçıkacağımsonradakarşı

kaldırımdanineceğim.Amasizialıkoymakistemem,işinizvardır.Burayakadareşlikettiğiniziçinteşekkürler!

Bunoktayageldiktensonraböyleaynlmakistemiyordum,bilmeliydim.Tuhafgörüntüsü

merakımıbüsbütünartırmıştı.Fazladannezaketgösterisiymişgibisonsözleriniduymazlıktangeldim.

—Busokaktaanılarınızolmalı!

—Hayır.Dahaöncehiçgelmedim.

Yenidenyanyanayürümeğebaşlamıştık.Bensıksıkonabakarak,onuinceliyordum;oda,burnuhavada,binalarahayranlıklabakıyordu.

—Anıtsalsütunlar.Sağlamvegüvenvericibirsanat.Güzelbirburjuvasokağı.Birazdar...Altkatlarloşolmalı.Belkiorası,caddetarafıöyledeğildir.

—Mimarsınız.

Sözüm,birbulmacanıncevabıgibiçıkmıştı!Fazlasamimibirgörüntüvermemekiçin,sorusorargibideçıkmıştı.

—Hiçdedeğil.

Sokağınucunavarmıştık,anidendurdu.Mavibeyazplakayıokumakiçingözlerinikaldırdı,sonrasaygıifadesiolarakindirdi,ikiyanmasarkmışolanelleriönündebirleşti,parmaklanhayalibirşapkayıtutmakistercesine,tuhafbiçimdekenetlendi.

Arkasınageçtim.

HubertHughesSokağıDirenişçi1919-1944

Gevşemesinivebanadoğrudönmesinibekledim.Bircenaze-deymişgibifısıldayarak:

—Onutanırmıydınız?diyesordum.Aynıtondayanıtladı:

—Adıbirşeyifadeetmiyor.

Şaşkınlığımaaldırmayarakcebindenbirküçükdefterçıkardıvenotlaralmağabaşladı.Sonrada:

—Bana,Paris'tedirenişçilerinadınıtaşıyanotuzdokuzsokak,caddeveyaalanolduğunusöylediler,dedi.Bundanönceyirmibiriniziyaretettim.Geriyeonyedikaldı.Adı"Etoile"ikert*

gittiğimCharles-deGaullemeydanınısaymazsak,onaltı.

—Hepsiniziyaretedecekmisiniz?

—Dörtgünde,bolbolvaktimvar.•

Nedendörtgün?Tekbiraçıklamasıvardıbanagöre:

—Sonradamemleketedönüyorsunuz?

—Sanmıyorum...

Birden,sözkonusuHubert-HughesSokağı'ndabendenbirhayliuzaktadüşünceleredalmış

göründü.Memleketten,dönüştensözetmeklehatamıermiştim?

Belkidebu"dörtgün"densözetmekleböyledüşünceyedalmıştı.

Ruhunahenüznüfuzedemiyordum.Bununiçinsözüdeğiştirmeyiyeğledim.

—HubertHughes'ıtanımadınızamaDirenişileilgilenmenizbirrastlantıolmasagerek...

Cevapvermesigecikti.Yeryüzüneinmesivakitaldı.

—Nedemiştiniz?

Sözlerimitekraretmekzorundakaldım.

—Doğru,okumakiçinsavaştaFransa'yagelmiştim.Direnişçilertanıdım.

Azdaharesimden,tarihkitabındansözedecektim.Çabucakvazgeçtim.Onubilerekizlemiş

olduğumuanlamışolurdu.Onugözetlediğimianlamışolurdu,belkigünlerdenberikötübirniyetbeslediğimi...Eniyisibilmezliktengelmekti.

—Oyıllarbelkidebazıarkadaşlarınızıyitirdiniz.

—Bazılarını,doğru.

:—Sizdesilahaltındadeğilmiydiniz?;i'—Hayır

—Belkidederslerinizedevametmeyitercihettiniz...

'¦;—Tamolarakdeğil...Bendegizlilikiçindeyaşadım.Herkesgibi.

—Herkesdirenmeörgütündedeğildiodevirde.Çokalçakgönüllüsünüz.

Karşıkoyacaksandım.Birşeysöylemedi.Bununüzerineüsteledim:"Benceçokalçakgönüllüsünüz".Bubirsoruolmaktançok,varılmışbirsonuçmuşgibisevimlibirtondasöylenmişti.Herzamaniyisonuçvereneskigazetecikurnazlığı;nitekimçenesiaçıldı.Cümleleriyavaşolmaklabirlikte,heyecandanyoksundeğildi;

—Sizesadecegerçeğisöylüyorum!Binlerceinsangibigizliliğegömülmüştüm.Nedahagenç,nedahayaşlı,nedahakorkaknedahakahramandım.Akıldakalacakhiçbirşeyyapmadım...

Sözlerindekivedavranışlanndakikibarlıkla,hiçbirdüşmanlıkgöstermeden,benimgibiısrarlı

muhatabınagücendiğinigöstermeyibaşarmıştı.

—Neokuyordunuz?-Tıp.

—Sanırımsavaştansonradevamettiniz.

—Hayır.

Fazlasıylakurubir"hayır".Buadamdabirşeyiincitmiştim.

—Yapacakçokişinizvardır.Sizeengelolmakistemem,dediveyenidendüşüncelerinedaldı.

Banakibarcayolveriyordu.Hiçkuşkusuzyaralıbiryanınadokunmuştum.Amaaskıntıolmayı

sürdürdüm:

—Üçyıldanberiodöneme,Savaşa,Direnişebüyükilgiduyuyorum...Bukonudaonlarcakitapyuttum.Bunlarıyaşamışolanbiriylekonuşmanın,benimiçinnedemekolduğunubilemezsiniz!

Yalansöylemiyordum.Bakışındanonuyumuşatmışolduğumuanladım.

10

11

—Biliyormusunuz?dedi,uzunzamandırkoyuverilmeyenbirırmakgibiyim.Biryarıkaçılmayagörsün.Susanaaşkolsun!Üstelikönümüzdekigünlerdeyapılacakişimyokken...

—Geriyekalanonaltıyadaonyedisokağınziyaretlerindenbaşka...

Güldü.

—Onugünlerimidoldurmakiçinyapıyorum,buarada...

Nebeklediğiniyenidensormakisteğiduydum.Düşüncelerineyenidendalmasındanvehiç

çıkmamasındankorktum.Komşucaddedekikahvelerdenbirinegidipoturmayıönermek,banadahaakılageldi.

Köpüklüikibiraile,terastayerlerimizeoturduğumuzdakonuyadöndüm.Yanmkalaneğitimine...

—Kurtuluş'unertesigünüsarhoşgibiydim.Kendimegelmemvakitaldı.Çokvakit.Ayrıca,artıkkafamıeğitimeverebilecekdurumdadeğildim.

—Yaaileniz?Israretmedilermi?

—Doktorolmakisteyenbendim.Babamınherzamanbenimhakkımdabaşkatasardanvardı,oisterdiki...

Durdu.Belkidesontereddütüydü.Konuşmadanönce,benigünışığınaçıkartmakistercesinebanauzunuzunbaktı.

—BabambüyükbirihtilalciolmamAsterdi.Gülümsemektenkendimialamadım.'

—Evet,biliyorum,normalailelerdebabaçocuğununtıpokumasınıister,çocukdadevrimhayallerigörür.Amabenimailem"normal"diyetanımlanabilecekbirailedeğildi...

—Anladığımkadarıilebabanızilkihtilalcilerdenolmalı.

—Herhaldeodakendiniböyletanımlardı.Dahadoğrusudevrimcibirruhasahiptidiyebiliriz.

Aslahırçındeğildi.Hattâneşeli,yaşamayısevenbiriydi.Amatambirisyancı.

—Neyekarşı?

—Herşeyekarşı!Yasalara,dine,geleneklere,paraya,siyasete,okula...saymakuzunsürer.

Değişennevarsavedeğişmeyennevarsakarşıydı.Kendisinindediğigibi"Aptallığavezevksizliğevekireçlenmişbeyinlere"karşı!Muazzamkarışıklıklarhayalederdi...

—Böyledavranmasınaneyolaçtı?

12

—Söylemesizor.Amaçokgençken,kinleneceğidurumlarlakarşılaştığıbirgerçek.

—Herhaldeelverişizbirortamdayetişmişti...

—Yoksulmudemekistiyorsunuz?İşteburadayanıldınızdostum.Busözlerisöyleyince,utanırmışgibigözleriniindirdi.Amasanırımdahaçokgururlanmasınıgizlemekistiyordu:Evet,bugüntekrardüşündüğümde,gururlanmasındanutanıyordu,dediki:

—Ben,uzunsüreDoğu'yahükmetmişbirailedengeliyorum.

Ogün,geceningeçvaktinekadarkonuştuk,konuştuk.Öncekahvede;sonraaydınlanmış

kenttekigezintisırasında;nihayetgeceBastillealanındabirbirahanede.

Hayatını,baştansonaanlattırmakdüşüncesiaklımatamolaraknezamangeldi?Sanırımdahailksözlerinde,bölümlerimahcupbirbiçimdesergilemeyebaşladığıvakit.Buhiçdeyapmacıklı

olmayanalçakgönüllülüğüçoksevimliydi,gülümseyişindekiokırılganlıkdaöyle;onayımı

bekleyenveenderbıkkınlıkgösterdiğimdekaygılananbakışlarıda;veyinehiçişgörmediklerianlaşılan,durmadankıpırdayan,dönüpduranveneyeyarayacaklarımkestiremediğiellerideöyleydi.

Onunasılrazıettiğimianlatmamusançverir.Usançverirveyanıltıcıolurçünküartıkbugün,buoyunakatılmakisteyişindebenimsözleriminveyabecerikliliğiminbiretkisiolmadığını

biliyorum.

Açıklayayım:dörtgünbeklemesigerekenveneolduğunusormayacesaretedemediğimomalûmşeyonudevamlırahatsızetmekteydi;düşünmekistemiyoramaaynızamandabaşkabirşeydedüşünemiyordu.KendisiylebaşbaşakalmakorkusuyüzündenDirenişkahramanlarınınadlarınıtaşıyansokaklarıdolaşıyordu,yoksaözlemdendeğil.Benimlekarşılaşması,oyalanması

içinengüçlüetkenolmuştu.Onubuuzunbeklemegünlerindesarsmış,gıdıklamış,tedirginetmiş

vegeleceğigeveleyipduracağıyerde,geçmişisaatsaatyaşatmışolacaktım.

13

PerşembeSabahı

Notlarımagöreonabirçarşambarastlajnıştım.Ertesisabah,saatdokuzdanitibarendaramayüksek,duvarlarıüzerindepapatyalarserpiştirilmişyemyeşilbirkumaşlakaplıvejuhafbirçimenlikgibigörünenotelodasın-daydık;

Odadakitekkoltuğabenioturttu,kendisiodayıarşınlamayıtercihetti.

—Öncenedenkonuşalım?diyesordu.

—Sanırımenkolayıtabaşındanbaşlamakolacak,dedim.Doğumunuz...

İkidakikasessizdurdusonrabirsoruileyanıtladı.

—Birinsanhayatınındoğumuilebaşladığındaneminmisiniz?Yanıtbeklemiyordu.Öyküsünebaşlamabiçimiydisadece.Sözüona

bıraktımvemümkünolduğuncaazarayagirmeyekararverdim.

Hayatım,doğumumdanyarımyüzyılöncebaşladı.Aslaziyaretetmediğimbirodada,Boğaziçikıyısında.Birfelâketoldu,birçığlıkatıldı,birdelilikdalgasıyayıldıvehiçdurmadı.Öylekidünyayageldiğimde,yaşamayaçokeskidenbaşlamıştım.

İstanbvil'dabazıolaylarolmuştu.Ogünüyaşayanlariçinvahim,bizleriçinsıradanbirolay.Birpadişahhaledilmiş,yerineyeğenitahtaoturmuştu.Babambundanenazyirmikezsözetti;isimler,tarihlerverdi.Hepsiniunuttumyadahemenhemenunuttum.Zatenpekönemiyok.

Benimözöykümiçinönemliolan,ogüngençbirkadınınattığıçığlık,haykırıştır.

Tahttanindirilensultan,başkentçevresindebiryerdeikâmetezorlanmıştı.Dörtuşağıdışında,yakınlarındanayırmışlardı.Adam,neyapacağınışaşırmıştı.Melankolik,afallamış,bunalmıştı.

Şimdidenyokolmuştu.İmparatorlukiçinbüyükhayallerkurmuş,yenidenilerleme,eskiazametinekavuşmadüşlerigörmüştü;herkestarafındansevildiğinisanıyordu,çevresindekisuskunluğuan-

17

layamıyordu.Nelereüzülmüşse,kafasındangeçiripduruyordu:adamlarınıseçememişti,hepsikötütavsiyelerdebulunmuşlardı,eliaçıklığınıistismaretmişlerdi.Evet,hepsikendisineihanetetmişti;

Odasınakapanmıştı."Artıkkimseninbanaitaatetmekistemediğinibiliyorumamaburayabirgirenolursaellerimleboğarım,"diyordu.Onubütüngece,sonrabütünsabahtekbaşınabırakmış-

*'¦lardı.Yemeksaatinekadar.Ozamankapısınıçalmışlardı.Cevapbilevermemişti.

Kaygılanmışlardı,amakimemirlerinekarşıgelebilirdi?Hizmetkârlarbirbirlerinedanışmışlardı.

Birtekkişi,onukırmadan,emirlerinekarşıgelebilirdi.Kızı,sevgiliyavrusuİffet.İkisibirbirlerinederindenbağlıidi,hiçbiristeğinireddetmezdi.Piyanoöğretmenleri,saz,Fransızca,Almancahocalarıvardı.OnunhuzurundaAvrupalılargibigiyinmeyebilecesaretetmişti.

GiysileriViyana'danveyaParis'tengeliyordu.TahttanindirilenSultanınkapısınıkorkmadanaçabilecektekkişioydu.

Yeniyönetimdenizinistenmişvekızgetirtilmişti.Önceusulcakapıtokmağınıçevirmeyeçalıştı

amakapıaçılmadı.Yamndaki-lerdenuzaklaşmalarınıistediveseslendi:"Baba,benim,İffet.

Yalnızım."Cevapyok.Titreyerek,muhafızlardankapıyızorlamalarınıistedivebütünsorumluluğuüzerinealmayayeminetti.İkigüç-..lüomuzdarbesi.Kapıaçıldı.İkimuhafız,içeribakmadan,kaçtı.

Kıziçeriyegirdi.Seslenmeyedevametti:"Baba!"İkiadımattı.İşteozamanodaya,koridora,hole,istanbulsokaklarına,bütünİmparatorluğaveoradanbüyükdevletlerinbakanlıklarınayayılanoçığlığıattı.

TahttanindirilenPadişahdamarlarınıaçmışboğazı,morarmıştı.Giysilerikanınıçoktanemmişti.

İntiharmı?Belki.Belkidebircinayet.Katillerpekâlâbahçedengeçmişolabilirlerdi.Gerçekaslabilinmedi.Zaten,birkaçtarihçidışında,olayınkimseiçinönemikalmadı...

İffetoradakalakalmıştı.Korkuiçinde...Haykırışını,soluksoluğakalışıizlemişti.Yıllarsonrabile,gözlerindeokorkuyuoku-îmakkabildi.

Matemgünlerigeçtiktensonrabile,koridorlardaaynıbakış,aynısoluklanmayladolaşıpdurdu.

Ozamanbirşeyikabuletmekzorundakaldılar.Artıkensevilen,şımartılan,oncaneşeli,oncahoş

kız,sevdiğibirininkaybınaağlamıyordu,düpedüzaklınıyitirmişti.Belkideilelebet.

Annesinin,yaşlıhekimKitabdar'abaşvurmaktanbaşkaçaresikalmamıştı.OkumuşbirAcemailesinemensuptuveİstanbulkonaklarında,delilikbelirtilerigösterenleritedaviederdi;onabaşvurmak,umutsuzluğunitirafedilmesianlamınagelirdizaten.

Hekim,hastayıtanıyordu,onualtıayöncebirbaşkaortamdatanımıştı.Histerikbirhizmetçiyitedaviyegelmişvesultanınpiyanoçalışınıdinlemişti.Viyanahavalarıçalmaktaydı;kapınınönünde,ayaktadurupdinlemişti.DurduğundaonuFransızcakonuşarakteşviketmişti.

Gülümseyerekcevapvermişti.Birazkonuşmuşlarveyaşlıadammemnunayrılmıştı.O

karşılaşmayı,omüziği,okayganelleri,oyüzü,osesihiçunutmamıştı.

Ogünpiyanonunbulunduğuodayatekrargirdiğinde,aynıgençkızıbüyükbirsıkıntıiledolaşırkengördüğünde,gözleridalgın,parmaklarısıkılmışolarakdelicesöylendiğiniduyduğundagözyaşlarınıtutamamıştı.İffet'inannesibunugörmüşvehıçkırmayabaşlamıştı.

Kendiyüzündenolduğunudüşünenyaşlıadam,özürdilemişti.Hastalarınınaileleriniyatıştırması

sözkonusuidiyoksadahafazlatelaşlandırmasıdeğil.

Annesi"Onuİstanbul'danuzaklaragörürsem?"diyesormuştu.ÖrneğinMontreux'ye...Yaşlı

adam:"Neyazıkkihayır.Yolculukbirişeyaramaz,"demişti.Şayetkafasmdakilerideğiştirmek,felaketihatırlatacakşeylerdenuzaklaştırmaksözkonusuise,buyeterlideğildi.Bulunduğudurumda,ehilelleronabakmalıydı.Annesiyumruklarınıgöğsündesıkmıştı."Kızımıaslabirtımarhaneyesokmam,ölürümdahaiyi!"Hekim,dahaiyibirçaredüşüneceğinisöylemişti.

Oakşam,Galata'nıngürültülüyollarındanfaytonuileevinedönerkendoktorKitabdarsaçmabir

hayalkurdu.Ancakertesigünbunuİffet'inannesinesöyledi:mademkikızıuzunyıllarsürecekbirbakımamuhtaçtıveonubiryerekapatmaksözkonusudeğildi,onuAnadolu'nungüneyindekiAdana'ya,oradakievinegötürmeyiöneriyordu;onagecegündüz,aylar,yıllarsüresincebakardı,tekhastasıolurduveyavaşyavaş,Allah'ınizniyle,kendinegelirdi.

Onunlagecegündüz,yıllarboyumeşgulolmakmı?Hemdekendievinde!Başkakoşullardaolsaydıanne,hekiminbuönerisininuygunsuzveküstahçaolduğunudüşünürdü.Çünkükimse,18

19

gözlerdenırak,gecegündüzaynıdamınaltındaoturanbirkadınilebirerkeğinarasındakievliliğingörünüşükurtarmakiçinolduğundanşüpheetmezdi.Aslındaözverilibirdavranış.Evet,hekimaçısındanmerhametlibirdavranıştıbu.

Nevarkigününbirindeİffetgebekaldı.

Bu,birkaçamakmıydı?Yoksacesurbirtedaviyöntemimi?Sorulacaksoru!

Buçiftinçocuğunainanmakgerekirse,kibabamdanbaşkasıdeğildi,ikinciaçıklamageçerlidir.

DoktorKitabdafınkendinegörekuramlarıvardı;birşokunetkisiyleaklınıyitirmişolankendi-ninkigibibirkadının,birbaşkaşokunetkisiyleiyileşebileceğinidüşünüyordu.Gebelik,analık,amaesasdoğum.Anihayatşoku,aniölümşokunugiderebilecekti.Kankanıyokeder.

Kuramlar...Kuramlar...

Tersinidüşünmekdepekâlâmümkün:doktorkocadurmadankarısınınyanında,onugiydiren,soyan,yıkayan,ömrününhersaniyesinivakfettiği,derindensevdiğigüzelbirkadm;heyecanduymadanonunasılseyredebilirdi?Elleriyle,gözleriyle,kayganvücudunadokunduğundanasılistekduymayabilirdi?

Kaldıkikadınherzamandahastadeğildi.Üstelikarasıraberrakbirkafayasahipolduğunugösterenişaretlervardı.Tamolarakberrakbirkafadeğil!Onuömrününsonunadoğrutanımış,incelemiştim.Böylesidahaiyiidiyoksaçokacıçekerdi.Amahay-kırmadığı,iççekmediğiuzun,rahatzamanlanolurduveozamançevresindekilerebüyüksevgigösterirdi.

Bazen,çetrefilliamauyumlubirsesleşarkısöylerdi.KulağımdahâlâÜsküdarkıyılarındaİstanbullukızlarıngezisinianlatanbirTürkşarkısınınezgilerivar.BirbaşkasıdaTrabzon'dan,veölümdensözedeniçkarartanbirşarkıydı.Büyükannemşarkısöylediğindebütünevsusar,onudinlerdi.Öylesinesevecenolurduki.Ömrününsonunakadarsakinbiryüzüvezarifbirendamı

oldu.Kocasının,onukollarınınarasınaalmakarzusunugözleriminönünegetirebiliyorum.Onundaküçük,uslubirkızgülücüğüilekucağınasığınmasını.Bütünbunlardansonra,işikendigözlerindehaklıkılmakiçin,doktorKitabdaruygunkuramlargeliştirmişolabilir.İyiniyetle...

Nevarkibukuramlarpeksonuçvermedi,çünkübüyükannemömrününsonunadekiyileşmiş

değildi!Buokadarbasitdeğil!İyileşmediğidoğru,iyileştiricişokolmadı.Amaoğlunaseve-

20

cenbiranneolmasınıbildi.Dahasonrabizlerleaynıevdeyaşadığında,ağırlığınıhiç

hissetmedik.Krizleridahaenderoluyorvekalıcısonuçlarvermiyordu.Anneolmakonuiyileştirmemişolsada,durumunuağırlaştırmışdeğildivesanırımonaiyigelmişti.Amadurumubuaçıdangörenpekazinsanvardı.

Yaşlıdoktoreleştirildi,eleştirilmeknesöz,çamurabulandırıl-dı.Tambirköpürme!

Mırıldanmalar,beddualar,hakaretler,karalamalar.Tabiikinikâhlıydı,kimsedeçocuğunmeşruolmadığınısöyleyemezdi.Amakoşullargereği,birçeşitahlakiakitvardıortadavebuaklını

yitirmişkadınıgebebırakmakladoktorKitabdarbirbakımaonukullanmış,sorumsuzveuygunsuzdavranmıştı.Meslekahlakınaaykırıdavranmış,kendiaşağılıkarzularınagörehareketetmişti.

Kendisinisavunmakiçingaripkuramlarınıortayaattığında,büsbütüngözdendüşmüştü.Ne?

Karısınıbirlaboratuvarkobayımısanıyordubuadam?

Hertaraftangelensuçlamalarınaltındaezilmişolarak,yaşlıdoktorkendinikabahatlibulmayabaşlamış,mesleğineihanetettiğinevealçaldığınainanmıştı.

Hiçbirmeslekdaşı,"haşmetliailenin"hiçbirferdi,Adana'nmeşraftanhiçbirailesikapısındanadımatmazolmuştu.Babamdemiştiki:"Bizevebalımuamelesiyapıyorlardı!"

Sonradakahkahayıbasıyordu!

21

Adana'dakievimizitanımadım,hayır,hiçgörmedim.Amayaşamyoluma,yukarlardabiryerdehepçıktıkarşımavesanırımbenimiçinoturduğumevlerkadardeğerioldu.

Kentinmerkezindeolduğuhaldekuytubiryerdeydi.Yüksekduvarlarıvegölgeverenbüyükağaçlarıolanbirbahçesivardı.Kerpiçtenyapılmıştı;yağmurdakızarır,kuruhavadaarıbirtozkaplardı.İnsanlarönündengeçerkengörmezliktengelirlerdi.Onlariçinanlaşılmazkorkularbeldesiolmalıydı;hükümdarailesineaitevlereduyulankorkuydu,deliliktenduyulankorkuydu;büyücülükyaptığısöylenendoktorKitapdarManduyulankorkuydu.

Böylebirevde,böylebirçiftinkollarındaçocuk,durumungerçekdışılığmaekolarak,tuhafkaçanbirvarlıktı.BirbakımadoğakarşıtıbirvarlıktıveonuTanrı'nmbirihsanıolarakdeğil,Şey-tan'layapılanticaretinbirürünüolarakgörüyorlardı.

Oçocuk,yanibabam,dışarıazçıkardı.Okulahiçgitmemişti.Osmanlısoyundangelendiğerçocuklarlaortakyanı,okulunonagelmesiydi.İlkyıllardaimibirhocasıolmuştu;sonra,büyüdükçe,herkonuiçinayrıbiröğretmenioldu.Kendiyaşındakiçocuklarhiçgelmezdi,odahiçbirinegitmezdi.Arkadaşıyoktu,öğretmenlerinindışındakimseylegörüşmezdi.

Öğretmenleribaşkalarınabenzemezdi.Hergün"lanetlenmiş"birevegelmeyikabuledeninsanların

kendileridezamanınâdetlerinepekuymayankimselerdi.Türkçehocasıpapazeskisibirimam,ArapçahocasıevindenkovulmuşHaleplibirYahudi,Fransızcahocası,Anadolu'nunbiryöresineneredendüştüğübelliolmayanbirPolonyalıidivehiçkuşkusuzüçmislidahauzunbiradınkısaltılmışıolarakWassadiyeçağırılıyordu...

DoktorKitabdarhayattaolduğusürece,hocalaröğretmekle22

yetindiler.Hepaynısaatte.Hiçbirgecikmehoşgörülmezdi.Hiçbirtaşkınlıkkabulgörmezdi.

Talimatlarıdinlerler,çocuğunkaydettiğiilerlemelerhakkındabilgiverirler,vehercumanezaketziyaretindebulunarak,ücretlerinialırlardı.

Yaşlıhekimölünce,budisiplingevşedi.Babamonaltıyaşlarındaolmalıydı.Onugemleyenkalmamıştıartık.Derssaatleribitmeyentartışmalarlauzuyor,hocalargenellikleöğleyadaakşamyemeklerinealıkoyuluyorlardı,hepsibirden.Gençadamınçevresindeküçükbirsarayerkânı

oluşmuştu.Herkonudankonuşuluyordu,sıradandüşüncelerönesürmek,Padişahsülalesiniövmekyadadininyüksekdeğerleriniyüceltmekhoşkarşılanmıyordu,oyıllar.

İmparatorluğunbütünkentlerindeolduğugibiorasıda,serbestdüşünceodağıidi.AncakAdana'dakievimizdekomplolardüzenlendiğisanılmamalı.Siyasetindikkatledışındakalmıyordu;Gruptaçokfazlayabancı,çokfazlaazınlık-Ermeni,Rum..-vardıveOsmanlı

yöneticilerinineleştirilmelerionlarırahatsızederdi.Konuşulsakonuşulsaancakilericikadınlardan,zorunlueğitimden,Rus-JaponsavaşındanyadauzaklardakiMeksika,İran,İspanyaveyaÇin'dekiisyanlardansözedilirdi.Bambaşkaşeylereilgiduyulurdu:keşifler,yeniteknikler.

Fotoğrafşerefköşesindeydi,vebirgünbirtartışmasırasındabutopluluğabirisimtakmakakıllarınageldivetereddütsüz"FotoğrafçılıkDerneği"adınıaldı.

Maliolanaklarasahiptekadambabamolduğuiçin-sanırımLeipzig'den-enyenigereçlerivefotoğrafçılıkkitaplarınıgetirtenoolmuştu.

Derneğinpekçoküyesibusanatıdenemekdurumundaydıvearalarındaenyeteneklisi,birErmeniolanFenöğretmeniNubar'dı.Öğretmenlerinengencideoydu,öğrencisindensadecealtı-yediyaşbüyüktü.Aralarındadevamlıbirdostlukkurulacaktı.

BirTürkilebirErmeniarasındaböylebağlarınkurulmasıotarihtebilealışılagelmişliğindışmdaydı.Neredeyse"çağdışı"diyecektim.Üstelikşüphenedeniydi.İşilişkisi,naziktoplumsalilişkiler,karşılıklısaygı,evet,bazıçevrelerdegeçiyorduda_,gerçekbirarkadaşlık,derinbirişbirliği,hayır.İkitoplulukarasındakiilişkiler,gözlegörülürbiçimdebozuluyordu,Adana'dadaheryerdenfazla.

Ancakevindışındacereyanedenler,içerdeolanlarıhiçetkilemiyordu.Hattâbelkidetersetkiyapıyordu:çünkübirTürkilebir

23

Ermeniarasındakidostluk,çokenderbirşeyolmuştuvebuyüzdenikigençiçindahabüyükdeğertaşıyordu;pekçokkişiyüksekseslefarklıolduklarınısöylerken,onlartekfarkınarkadaşlıkları

olduğunusöylüyordu.Birazçocuksubirciddiyetle,hiçbirşekildeayrılmamayaantiçiyorlardı.Üstelikhiçbirişinonları,ortaktutkularıolanfotoğrafçılıktanayırmayacağını

söylüyorlardı.

Bazen,Dernektoplantısında,büyükannemodasındançıkıparalarınakatılırdı.Onlartartışmayadevamederler,bazenkonuşurkenonabakarlardı;odaonlarabakar,ilgiyledinlergörünürdü;dudaklarıkıpırdardı;sonra,görünürdehiçbirnedenolmaksızın,birkonuşmanınortasındaayağakalkarvegidipodasınakapanırdı.

Başkazamanlarsinirliolur,odasındançığlıkseslerigelirdi.Ozamanoğlukalkıponubulurvebabasınınöğrettiğigibitedaviederdi.Annesidurulurdurulmazarkadaşlarınınyanmadönervekonuşmalarınabıraktıklarıyerdendevamederlerdi.

Butalihsizliğerağmen,uzunmutluyıllaryaşanmıştı.Otarihtekifotoğraflardanbuanlaşılıyor.

Babamyüzlercesinisaklamıştı.Birbavuldolusu.Üzerlerine,solmuşmürekkeple,iftiharlaşöyleyazmıştı;"FotoğrafçılıkDerneği-Adana".

Onlarıbazen,değerverdiğikimseleregösterirdi.Herfotoğrafınhangikoşullardaçekildiğini,hangitekniklerinkullanıldığını,görüntüçerçevelemesinin,ışıklandırmanınincelikleriniayrıntısı

ileanlatırdı.Bukonulardanhiçbıkmazdı,birfuarçığırtkanıgibi...Öyleki,birgünbirkonukniyetlerinitersanlamış,evsahibininburesimlerisatmakistediğinisanmışvebirfiyatsöylemişti.

Babamınonukapıyakoymasınaramakkalmıştı,adamcağızutancındanağlamıştı.

Sonundabütünfotoğraflarobavuldakaldı,oölenedek.Çerçevelediğibirikisinindışında.Birideannesinindikkatçekenbirresmiydi.Birkoltuğaoturmuşazıcıkdik,yaramazbiröğrencigibibakışlarıpencereyekaymış...

Onukendisiçekmişti,tabii,içindebulunduğudurumyüzünden,arkadaşlarındanhiçbiriresmiçekmeyecesaretedemezdi.Çoktehlikelivefazlasamimibirdavranış!

Bubiryana,bavuldakiklişelerinçoğuonaaitdeğildi.Nu-bar'mkilervardı,veDerneğinbeş-altı

üyesininkiler.

Eneskileri1901yılınaaitti.Enyenisi1909'a.1909Nisan'ına.Çokkesin,öyledeğilmi?Dahadakesinolabilirim.6Nisan.Ba-

24

bam,unutmamamiçinyeterincesözünüetmişti.Butarihtensonraelinebirdahafotoğrafmakinesialmakistemedi.

Ogünneolmuştu?Birçeşitkıyamet!Sayesindedoğduğumkıyamet.

25

Adana'daayaklanmalarolmuştu.Kalabalık,Ermenimahallesiniyağmalamıştı.Altıyılsonraçokdahabüyükçaptaolacaklarınprovasıgibibirşeydi.Amabubiledehşetti.Yüzlerceölü.Belkidebinlerce.Pekçokyeryakılmıştı,aralarındaNubar'ındaevivardı.Amakarısı,onyaşındakikızı

vedörtyaşındakioğluilekaçacakvakitbulmuştu.Karısınınazbulunurbiradıvardı:Arsinoye.

YegâneTürkdostundanbaşkakiminevinesığınabilirlerdi?Ertesigün,Kitapda/mgenişevinde,hepbirliktegizlenmişlerdi.Amadahaertesigün,yani6Nisan'daetrafsakinleştidendiğiiçinNubarbirkaçkitabını,birkaçfotoğrafıkurtarabilirmiyimdiyeevine'bakmakistedi.Portatifbirfotoğrafmakinesialmıştıvebabamdaonabenzerbirmakineileonaeşliketmişti.

Sokaklargerçektendesakingörünüyordu.Birkaçyüzmetrelikyollankalmıştıveikiarkadaş,yolBoyuncabirkaçresimçekmişlerdi.

Nubar'ınevine,dahadoğrusutütenküllerineulaşacaklarısıradabiruğultukoptu.Birkaçsokakötede,sağtarafta,birkalabalıkyürüyorvegüpegündüzmeşalelervesopalartaşıyordu.Bizimfotoğrafçılargerisingeriyedönmüşler,Nubarvarhızıylakoşmayabaşlamış,babamisesultanibirağırlığabürünmüştü.Niyekoşacaktı?Kalabalıkhenüzuzaktaydı.Tamtersine,durupresimçekmiş,hattâöndegidenbazıisyancılarınresminiçekmişti.

Nubardeliyedönmüş,avazavazbağırmıştı.Bununüzerinebabamdafotoğrafmakinesinibirçocukgibibağrınabasarak,koşmayabaşlamıştı.Herikisibahçekapısındansağsalimgeçebilmişlerdi.

Amakalabalıkpeşlerindeydi.Binlercegözüdönmüşkuduruk,toztopraktatepiniyor,parmaklıklarısarsıyordu.Birkaçsaniyesonraöldürmek,yağmalamak,yakmakiçiniçeriyegirmiş

olacak-

26

lardı.Amabelkihâlâtereddütediyorlardı.Parmaklıklarınarkasında,buheybetliev,zenginbirErmeninindeğil,hanedanailesindenbirinineviydi.

Tereddütsürecekmiydi?Gittikçekuvvetlisalladıklarıparmaklıklarisyancılaravetereddütlerineyolvermeyecekmiydi?Kalabalıkartıyor,ölümçığlıklarıdahakuvvetleçıkıyordu.

İşteosıradabiraskerimüfrezeçıkagelmişti.Tekbirsubay,biravuçadamla^ortayaçıkmışamaetkisiolmamışdeğildi.Atınınüstünde,kılıcıelinde,yünkalpağıbaşında,kumandan,elebaşılarındanbiriylekonuşmuşsonrabahçıvana,girmesiiçinkapıyıaçmasınıişaretetmişti.

Babamonubirkurtarıcıolarakkarşılamıştıamaaskerinnezaketgösterilerinevaktiyoktu.

Kuruca,tümbukargaşalığayolaçanfotoğrafgereçlerininteslimedilmesiniistemişti.Babamreddedince,diğeridahadatehditediciolmuştu;itaatedilmeyecekolunursaadamlarıileuzaklaşacak,hiçbirşeydensorumluolmayacaktı.Babam:

—Kimolduğumubiliyormusunuz,kimintorunuolduğumubiliyormusunuz?diyesormuştu.

—Evet,diyeyanıtlamıştısubay.Büyükbabanızsoylubirhakanidi,ölümükorkunçoldu.Allahrahmet

eylesin!

Böylekonuşurken,bakışlarındaacımadançokkinokunmaktaydı.

Babam,kabuletmekzorundakalmıştı.FotoğrafçılıkDerneğiiçinbüyükmasraflarlaithaledilmişnevarsateslimedildi.Birdüzinedenazolmayanenyenimakineler...Babam,osıradakullandığımakineyisaklayacakvaktibulmuş,ayağıilekoltuğunaltınaitmişti;makineniniçindehayatınamalolabilecekolaylarınresmivardı.

Askerlergeriyekalanlarıgötürmüşlerdi.Birincikatınpenceresinden,Nubarvebabam,bumücevherleriyerefırlattıklarını,isyancılarınönündeezdiklerini,birtekmeyleparçaladıklarını,artıklarıelleriyleparmaklığınötesinefırlattıklarınıgörebilmişlerdi.

İşteancakozamankalabalıksakinleşmişvedağılmayıkabuletmişti.

İkiarkadaşbirbirlerineşaşkınşaşkınbakmışlardı.Ölümdenkurtulduklarıiçinrahatladıkları

haldeüzüntüleribüyüktü.

27

Güzelyıllarbitmişti.Dernekliyıllarbitmişti.Onuniçinbirliktehayatlarınıtehlikeyeattıkları,ortakgönüldaşlan,Avrupalısafsevgilileri,fotoğrafçılığıartıkeskisigibikucaklayamayacaklardı.

Babamsadecekoleksiyoncuolmuş,artıkenufakbirresimçekmemişti.İsyancılarınfotoğrafı,sonçektiğiresimolmuştu.Tersine,Nubariseprofesyonelfotoğrafçıoldu,amaAdana'dadeğil.Onuniçinevinionarmaksözkonusudeğildi.Ermenimahallesininkorkulusokaklarınaçıkmakdüşüncesinebiletahammüledemiyordu.Bukenttedoğmuştuamagelecek,geçmişinduvarları

içindedeğildi.

Geriye,göçeceğiyeriseçmekkalıyordu.

ErmenilerinçoğuAdana'danvediğertaşrakentlerindenkaçıyor,başkentİstanbul'datoplanıyordu.Nubar"Kaplanınpençesindenkaçıp,ağzınasığınmak!Bendenyok!"demişti.

O,kafasınaAmerika'yıkoymuştu.Amaböylebirişegirişmekiçinçokparabulmak,ilişkilerkurmak,bazıişleriöncedençözümlemek,birtakımevraksağlamakgerekiyordu.Yanikısacası

zamangerekiyordu,oysaNuba/ınacelesivardı.Arkadaşınınevindebirkaçgündenfazlakalmakistemiyordu;Kitabda/ınevindende,ancakülkeyiterketmekiçinçıkmayakararlıydı.

Çözümüfısıldayankarısı-evetArsinoye-oldu.Osözkonusuolunca,fısıldamakyerindebirdeyim!Yeryüzünegelmişençekingen,ensilikinsandı,ayaklarıbirbirinebitişik,elleribağlı,gözleriyerde,onuilgilendirmeyenkonuda,yanihayatıileilgiliolarakbirşeysöylemeyecesaretetmedenöncebinbirözürdilemişveyerindibinegeçmişti.YıllardırLübnanDağı'ndayaşayanbirkuzenivardı.Arasıra,cesaretvericimektuplaryollardı.BelkideAmerikaolanakadar,birsüreoradabeklemekdoğruolabilirdi?

GerçiorasıdaOsmanlıtoprağıydı.AmayarımyüzyıldanberiDağ'abirçeşitözerklikverilmişti.

Özerklikstatüsü,Büyükdevletlerinteminatıaltındaydıveonlarcayakındangözleniyordu.

Ermenileriçinidealsığmakolmasabile,yinedeenaztehlikeliyerdi.Herhaldeenazgirilecekyer!

Nubarbudüşünceyiikigünsüreylekafasındaevirdiçevirdi.Birkezkararverince,arkadaşınahaberverdi.Babam:

—Yanibeniterketmeyekararverdin.Evimseniniçinyeterincegenişdeğilherhalde,demiş

olmalı.

—Evingeniş,ülkedar.

—Ülke,eniyiarkadaşımadargeliyorsa,bananedengelme-

sini

28

Nubar,birErmeniöğretmenlebirTürkprensiiçinkoşullarınaynıolmayacağınıanlatacakhavadaolmamalı...Zatenbabamcevabınıbeklememişbile.Bahçeye,cevizağaçlarınınaltınagezinmeyeçıkmış,kocadumanlarçıkartacakbiçimdesigarasınıtüttürerek...Nubaronuarasırapenceredengözlüyormuş.Sonrayanmagitmeyekararvermiş.Neyapacağınıbilmediğinihissetmiş.

—Ensevgilidostsun,encömertevsahibisin,sendenvicdanazabıduyulmadanayrılınamaz.

Şunubil,başımızagelenlerinesenistedin,nedeben!Amanesen,nedebenönleyebiliriz.Bunuyapmalıydım...

Arkadaşıveevsahibionudinlemiyordu.Birsaattenberikafasındakidüşünceyiolgunlaştırmaktaydı.

—Bendeseninlegelsem?

—Lübnan'amı?

—Belki...

—Gelirsen...Benimlegelecekolursan...Verebileceğim...

—Neverirdin?

İkiarkadaşneşesini,gençliğinibulmuştu.Zekâoyunlarınadüşkünlüklerinide...Amabuseferkioyunonlarıuzaklaragötürecekti...

Nubaryükseksesle:

—Sananeverebilirim?diyesordu.Toprağınvar,kaçtaneköyünvar,birsarayyavrusuevinvar;oysabenimmütevazıevimdengeriye,taşüstündetaşkalmadı!

Sanaendeğerlikitaplarımıverebilirdim;herşeyesahipbirinebileeskibirkitaphediyeedilebilir.

Engüzel,enbaşarılı,enövündüğümfotoğraflarıverebilirdim.

Amahiçbiriniveremem,hepsiyandı;kitaplar,klişeler,eşyalar,giysiler,herşeyikaybettim.

Sanaancakkızımıverebilirim.

Babam:

—Kabul!demiş.Seninlegeliyorum.

İkiarkadaşbukonudaciddimiydi?Sanırımilkbaştaherikisiiçindeşakaydı.Amasanırımdahasonrahiçbiri,diğerikırılırkorkusuile,sözündendönmekistememiş.

Nuba/ınkızıonyaşındaydı.Yaşınagöreuzunboylu,amakarakuru,berbatgiysileriçinde,birkadınmüsveddesiolmaktançok,sulakyerdebitmişbirçocuktu.AdıCecileidi.Beşyılsonra,babasınınarkadaşıileevlendi.1914'te.Savaştanazönce.Görkemli29

birdüğünyapıldı.TürklerileErmenilerinbelkidesonkezbirara-daşarkısöyleyip,dansettikleribirşölenoldu.Binlercekişiarasında,ozamanErmeniolanDağValisiOhannesPaşadadüğünegelmişti.EskiOsmanlımemurlarındanolanOhannesPaşa,ovesileyleİmparatorluktopluluklarındanSultanınyüceelininbeşparmağıolanTürkler,Ermeniler,Araplar,RumlarveYahudilerarasındayenidenkurulmuşolankardeşlikhakkındabirnutuksöylemişveuzunuzunalkışlanmıştı.

Nubar,eğlencearasındabilekaygılarındankurtulamıyordu,amadamatbirmahallekopilikadarneşeliydi:"Haydikayınpeder,kafandakilerdenkurtuldaaramızakatıl!Çevrendegülüpeğlenenlerebak.Burada,Adana'daeksikliğiniduyduğumuzşeyleribulmadıkmı?ArtıkAmerika'yagöçetmenizenegerekvar?"

Gerçektendeherşeyiyiyegidergibiydi.Babam,evlenmedenhemenönce,BeyrutyakınlarındakiÇamlıkTepe'de,terketmişolduğununbenzerikagirbirkâşaneyaptırmıştı.

Adana'da'n,ailedenkalmaeşyaları,annesininmücevherlerini,babasınıneskiâletlerini,halıları,kasalardolusutapuilefermanıvetabiatıylafotoğraflarınıgetirtmişti.

YeniKitapdarmalikânesininsalondakibüyükduvarına,resimlerdenenbeklenmedikolanı

asılmıştı:meşalelerinkindaralevleriarasındangörülenbaşlansarıklı,suratlarıterliisyancılarınresmi;butuhafavtablosu,babamınömürboyugözleriönündensilinmeyecekti.Yıllarboyu,ziyaretçilerdalgadalgagelipbuyüzlerebakacak,tanıdıkbiryüzarayacaktı.Bardamdabocalayıpdurmalarınıuzunsüreseyredecek,sonrada"Hiçaramayın,tanıdıkbiryüzçıkmaz;buhalktır,buyazgıdır"diyecekti.

OnlarasırtınıdönenveodayahergirdiğindeonlarıgörmemekiçingözlükleriniindirenNubar'ınaksine,babamherzamanoadamlarınkarşısınaotururdu.

Babam,arkadaşınınkendisiylebirlikteoturmasınıistemiştiamaNubar,aynızamandaatölyeolarakdakullandığıçokdahamütevazıbirevkiralamıştıyanıbaşında.Valininresmîfotoğrafçısı

olmuşvebirkaçayiçindeişleribüyükgelişmegöstermişti.Tıpkışudağlardakibaharınkısaolacağınıbildiğiiçin,büyümekteaceleedenbuğdaybaşağıgibi.

30

1914Savaşıoyazbaşladı.Onubilenler,herzamanBüyükSavaşdiyeanarlar.Bizimoralarda,nesiper,neinsankaybı,nezehirligazvardı.Çatışmalardan,açlıkvesalgınhastalıklaraoranla,dahaazetkilenilecekti.Sonra,köyleriboşaltangöçleroldu.ArtıkDağ'dauzunsüre,ocağı

tütmeyenpekçokevolacaktı.

BuaradaAdana'davebütünAnadolu'dakıyımbaşlamıştı.Doğutoprağıenkötügünleriniyaşamaktaydı.İmparatorluğumuz,utançiçindecançekişiyordu;herkeskenditanrısına,diğerlerinindualarınısusturmasıiçinyakanyordu.Sağkalanlarınkuyrukları,yollardauzayıpgidiyordu.

Vakitölümvaktiydi.Annemhamileydi.Ablamahamileydi.Bensavaştansonradoğmuşum.Ondokuzda.

Annemdensıksözetmem.Çünküonupekaztanıdım.Erkekkardeşimidoğururkenöldü.Dörtyaşındabiledeğildim.

Ondantekbiranımvar.Odasınagitmiştim,yalınayak.Aynanınkarşısında,gecelikleydi.Elimitutmuş,şişkarnınagötürmüştü.Belkideçocuğunkıpırdadığınıhissetmemiistiyordu.Anlamadanyüzünebakmıştım,yanaklarındagözyaşıvardı.Biryerininağrıyıpağrımadığınısormuştum.

Elindeburuşturduğumendiliylegözlerinisilmişsonrabeniyerdenkaldırarakkollarınaalmış,bağrınabasmıştı.Gözlerimikapayaraksıcacıkkokusunuiçimeçekmiştim.Beniyereindirmesinihiçistememiştim.

Nedenağlıyordu?Birsancımı?Kadıncabirüzüntümü?Geçicibirhüzünmü?Bugünbilebunuöğrenmeyiokadarçokisterdimki!

Onubirbaşkatürlüdehatırlargibiyimamapekemindeğilim.Annemi,kapınınyanındadurmuş,bileklerinedoğrugenişleyen,belinetamoturmuşbeyazgiysisivetüllüşapkasıilegörürgibiyim.

Birhayırkuruluşununtoplantısınagidiyormuşgibi...ama

31

işte,dediğimgibi,pekemindeğilim.Belkide,dahasonrafotoğrafınıgördümde,kendisinigördüğümüsandım.Hareketetmiyorgibiydi.Durmasıdonuk,gülümsemesiyavanveteksözü

yok!Baktığıbendeğildim!

İştebukadar.Başkaanıyok.Çektiğiacılardanyadaölümündenhiçbirizyok.Bütünbunları

bendengizlemişlerdi.

Sonralan,bazenböylesinesözkesilmesini,geleceğinşakadanedilenbirsözebağlanmış

olmasını,ruhundafırtınalaresmedenkabuletmişmiydidiyedüşünürüm.Belkideherşeyekarşınkabullenmiştir.Otarihteböyleşeylerolağandı.Babalarsözverir,kızlaruyardı.Bazıhallerde,kendileriiçinseçilenkocayıçokçirkinbulurlarsayadabirbaşkasınagönülvermişlerse,direnebilirlerdi...Bazendeböylebirşeyhayatlarınamalolurdu.Annemegelince,kendisiiçinyapılanseçimdenüzüntüduyduğunusanmıyorum.Kocasıeliaçıkbiradamdı.Birlikteyaşamakpekkolayişdeğildiçünkütekçocuk,sultançocuğuolmanınverdiğişımarıklıkvardı.Amahiçdedırdırcı,öfkeli;sinsibiradamdeğildi.Birindennefretetmesigerekse,üzülürdü;üstelikyakışıklı

adamdı.Herzamaniyigiyinir,birazhattabirazdandaötezüppe,heledeşapkaları,kolalı

yakalan,ceketininpilileri,sanbıyığınınuzunluğusözkonusuolduğundamanyaklaşırdı.

Anneminonaolanduygularınıtahminetmekiçin,yanıltıcıolmayanbirgöstergemvar:kendiaile*si.Nubarveanneannem,ömürboyubabamabüyüksaygıgösterdiler,onabakışlarınıgörmekyeterliydi,oneşeleninceneşeliolurlar,endişeliysekaygılanırlar,enkötükusurlannıhoşgörürler,budaonun,kızlarınakötükocalıkermediğinianlamakiçinyeterliydi.

Yinedeannem,kısaömründefazlaneşeligünleryaşamadı.Herbirizorüçgebelikgeçirdi.

Birincisi1915'teidi.Bugün,birEr-menininbirOsmanlıTürkününçocuğunutaşımasınınnedemekolduğuanlaşılabilirmi,bilmiyorum.ElbettekikocasıherhangibirOsmanlıTürküdeğildi.

Vedavranışlarıherzamanörnekdavranışlarolmuştu.Nuba/akarşısarsılmazdostluğudaöyle.

Amaotarihte,herbireyindavranışlarınıkiminceleyecektiki?Kim,gerçekdüşünceleriöğrenmeyeçalışırdı?Öylezamanlarda,soyunuzundüşünceleri,topyekûnsizemaledilir.Yaşlı

ErmeniVali,hanedanımızaçokbağlıolduğuhalde,birgüniçindeazlediliverdi.Dağ'ın32

özerklikstatüsübirkalemdeyokedildi.OsmanlımakamlarındankaçmakiçinorayasığmanErmeniler,bütünoinsanlar,birandakendilerinikapanakısılmışhissettiler.Nubar,yenibaştanAmerikadüşlerikurmayabaşladıamaartıkkızıevliveçocuklubirkadındıveonsuzveküçükailesiolmadangitmeksözkonusudeğildi.Oysababam,gitmeksözünüduymakbileistemiyordu.

İlkbaşlarda,vakitkazanmakiçin,karısınındoğurmasınıveiyileşmesinibeklemekgerektiğinisöylüyordu.Dahasonra,kendiannesininbudurumdaAmerika'yagirmesineizinverilmeyeceğini,onubırakmanınsözkonusuolamayacağınıbahaneetti...

Esasnedenbudeğildi.Dahadoğrusuteknedenbudeğildi.Atlantik'igeçenilkruhhastası,büyükannemolmayacaktı.Sanırımbabam,soyluailesiilemesafeliilişkilerinekarşın,arasıraaçığavurduğuküçümsemelerinekarşın,soyunailgisizdeğildi.DoğutopraklanüzerindeolduğusürecePrensidi,hükümdartorunuidi,yücefatihlerinsülalesindendi.Bunlansergilemesinedegerekyoktu.OysaAmerika'da,sadecesokaktakiadamolacaktı.Bunuaslakaldıramazdı.

Dünondansözederken,soylulukünvanlanna,sülaleye,yadamevkileregösterilenitibaraisyanettiğinibelirttiğimisanıyorum.Birbakıma,tamolmasada,isyancıydı.Tutarsızolduğunusöylemekistemiyorum.Kendikendisiyletutarlıydıda...Osmanlısülalesine,kendisülalesinesövsede,asılkızışnedeniçökmesi,yıkımadoğrugitmesiydi.

Gelecektençok,geçmişemibakıyordu?Bunusöylemekkolaydeğil.Alttarafıgelecek,özlemlerimizdenkuruludur,başkanedenolacak?

HerkökteninsanınyaşadığıDoğulimanlarında,yanyanayaşananvedillerinbirbirinekarıştığı

odönem,geçmişinanımsanmasımı?Geleceğinhabercisimi?Budüşügörenler,geçmişebağlı

olanlarmıyoksageleceğihayaledenlermi?Bunacevapveremeyeceğim.Amababambunainanırdı.SolukrenklibirdünyadabirTürkilebirErmeni'ninkardeşolması...

Kendidünyasınıonaiadeettikleritakdirde,Tann'ya,odünyanındeğişmemesiiçinduaetmiş

olurdu;bununolmayacağınıbildiğiiçin,ömürboyu,bitmeztükenmezbirsoyluayaklanmasındanyanaoldu.Prensolmasaydı,ihtilalciolmazdı.Raylanüzerindeilerleyendeğişmezbirdünyaistemiyordu,çığımdançıkmışnevarsaonuhoşnutediyordu:bozguncusanat,yıpratıcıbaşkaldın-

33

lar,abartılıbuluşlar,delicehevesler,gariplikler,deliliğevaranadek...

Yalnızarasıra,enihtilalcifikirlerondaaristokratikduygularıhareketegeçiriyordu.Gerçektende-kibubirsürüörnektensadecebiridir-çocuklarınınokulagitmelerinihiçistememiştir.

Kendisiningeçtiğiyoldangeçmemiziistiyordu:bireğitmen,evegelenhocalar!Biriçıkıpdabunun,ilericidüşünceleriylebağdaşmadığınısöyleyecekolsa,hararetlekarşıkoyuyordu.

İnsanlarınasidoğduklarını,okullarınonlarıuysal,yumuşakbaşlı,kapıkulukimselerolarakyetiştirdiklerinisöylüyordu.Geleceğinihtilalcileriböylebiryoldangeçemezdi.Sürününiçindeboğulupgidemezlerdi!

Çocuklarıiçin,hi^jr5kj^uı.kahulje.öne^iğiöğretmenleritut-^k-İSiİy-eidu..Ger£ek_öğretanenlerdiyordu,sizedeğişikgerçekleröğretenlerdirSanırımbabamböylece,kendigençliğindeeniyiolannevarsa,onutekraretmekistiyordu.NubarveFotoğrafçılıkDerneği'nindiğerüyeleriyleolangönüldaşlığıvefikirdaşlığı!Bunlarıtekrarbulupbizlereaktarmakistiyordu.Bunukısmenbaşardı,sabahlanöğretmenleringelişsaati,benimiçinkorkulacakbirsaatdeğildi,bazı

tartışmalarımızıvebazısırlanpaylaşmamızıanımsıyorum...Belkibiriyle,yadadiğeriilebirsuç

ortaklığıdakurmu-şuzdur...AncakikiKitapdareviarasındaki,Adana'dakiileBeyrut'takievlerarasındakibenzerlikbundanibaretti.Adana'dakiev,dünyanındışında,kilitlikafeslerardında,biravuçyenilmezadamıngidipgeldiğibirevdi,aksineikincisi,güneşebakanbirankovanıidi.Açıksalon,açıksofra,açıkkucak...Daimidostlaraolduğukadargünlükarkadaşlaradaaçık...

Anlaşılmamışressamlar,kadmşairler,,gelipgeçmekteolanMısırlıyazarlar,Şarkiyatçılar,bitmeztükertmezbiruğultu...

Benimgibibirçocukiçinbu,devamlıbirşölenolabilirdi.Oysabirişkenceoldu,süregelenbirmusibet!Sabahınerkensaatlerindengeceyansmakadarçevremizsüreklikaynıyordu.Bazenşaşırtıcı,tuhafyadabilgeadamlardıamaçoğunluklababamınservetinin,aşınyenilikarayışınınvefark

gözetmemektutkusununçektiğiönemsizasalaklar,düzenbazlardı...Çocukluğumunneşesinibaşkayerlerdebuluyordum.Çokçokenderolarak,aileminevindenuzaklarakaçtığımzamanlar.

Ogünlerdenkalanengüzelanılarımmı?Üçyılüstüste,yaztatillerinde,anneannemvededemle,Baküs'ünKanalıdenilenKanatBakışköyünegiderdik.Hersabah,uyanıruyanmaz,dedemle

34

birliktetepeleretırmanırdık.Sadeceyürümekiçinaldığımızsopalarveaçlığımızıgidermekiçinaldığımızmeyvalarveçöreklerle...İkisaatliktırmanıştansonra,Romalılarzamanındayapıldığı

söylenen,amaeskiçağıngüzelliğindenhiçbirşeyesahipolmayankabataştanyapılmabirçobanevinevarırdık;kapısıokadaralçaktıki,benbileoyaşta,eğilerekgirerdim.İçerde,hasırlanpatlamış,sallananbiriskemlevebirdekeçikokusuilekarşılaşırdık.Amaorasıbenimiçinbirsaray,bircennetti.İçeriyegirergirmezkendimebiryerbulurdum,büyükbabamdışarda,yüksekçebirtaşınüzerineoturur,ikieliylebastonunadayanırdı.Beni,hayalkurmamiçin,rahatbırakırdı.Tannm,öylebirkendimdengeçer,öylebirdünyanınhâkimiolurdumki...Evreninıiıksevinçlerikarnımıgıdıklardı.

Yazbitipdeyeryüzüneindiğimde,mutluluğumyukarda,okulübedekalırdı.Genişevimizde,çevremdeduvarhaklan,oymalıkılıçlar,Osmanlıibrikleriileişlemeliörtüleraltındayatarkenhepokulübeyidüşlerdim.Zatenbugünekadar,ömrümünbütünaşamalarında,çocukluğumungeçtiğitopraklanrüyamdagördüğümde,hepokulübekarşımaçıkar.Orayaüstüsteüçyazgittim.On,onbir,onikiyaşlarımda...Sonrabüyübozuldu.Büyükbabamınbazısağlıksorunlançıktı,buyüksekleretırmanışlanyapmamasısöylendi.Oysabana,tekbirgümüştelolmayansimsiyahsaçlan,kapkarabıyıklarıilenedegüçlügelirdi.Amaobirbüyükbabaidi,haylazlıklanmızonayaramazolmuştu.Yazlığımızıdeğiştirmekzorundakaldık.Güzel,yüzmehavuzlu,gazinolu,baloluotelleregiderolmuştukama,çocukluğumuncennetiuçupgitmişti.

Hayır,babamhiçbirzamanbizimlegelmezdi.Tatildemek,zatenonunlaolmamakdemekti...

Evdenuzaklaştıkça,giderektüygibihafiflerdik.O,evdekalırdı.Bu"yaylacılığı",bubelirlidönemlerdekıyıyörelerininsıcağındankaçankentlilerkalabalığınıküçümserdi.Aslında,belkidehaklıydı.Yaşımilerledikçe,herkonudababamahakverirolacağım.Sanırımdiğererkekleriçindebuböyledir.Benimdeliceheveslerim,zamanlaonunkilerleaynıolacaktı.Soyaçekimdenyadapişmanlıktan...Amabirkonudaonahepkızgınlıkduyacağım,belkideondansüreklikaçış

nedenimdebudur:odabenibüyükbirdevrimciyapmaisteği!Bu,diğerailelerinoğullarıiçinisteyebileceğiaptalcabirtutkudeğildi.Bubirsaplantıidi.Belkibugün,gülümsememenedenoluyoramaçocuklu-

35

ğumda,yetişmeçağamdabenihiçdegülümsetmedi.Dahasonralarıda,benibiruğursuzlukgibiizledi.

Anlıyormusunuz,babam,aydındespotdiyetanımlanacakbiriydi.Aydın,çünkübizleriözgürinsanlarolarakyetiştirmekisterdi.Aydın,çünkükızınıdaoğullangibiyetiştirmekistemişti.

Aydın,çünküçağdaşbilimlerevesanatatutkuylabağlıydı.Amadespot!Düşünceleriniyükseksesle,kesin,geriyedönmedensöyleyişbiçimiiledespot!Bizdenistedikleriile,geleceğimizdenbekledikleriiledespot!Amacınınsoylubiramaçolduğununinancıiçinde,çocuklarınınbunauymakisteyipistemeyeceklerineyadayapabilipyapamayacaklarınaaldırışbileetmezdi.

Başlangıçta,üçkardeşüzerindekibaskısıaynıydı.Amayavaşyavaşablamvekardeşim,bubaskıdansıynlmasmıbildilervebeniömürboyu,babammbusaplantısmmağırhğmıçekmeküzeretekbaşımabıraktılar.

36

Annem1922Eylül'ünde,üçüncüçocuğunudoğururkenöldüğünde,ablamsadeceyediyaşındaydı.Amaosaatevinhanımıolmuştu.Anneminuzunbiryolculuğaçıktığınıveouzakbeldedeonuüzmemekiçinusludurmamgerektiğini,kupkurugözlerlesöyleyenooldu.Sanınmbunusöylediktensonra,yatağınakapanıpvargücüyleağlamıştır.

Üçümüzarasında,çocukluğundanitibaren,sadeceablamyerinidoldurmasınıbilmiştir.

Derlermişki,babamablamiçinevininçatısıolmuştur,benimiçinsadecebirtavan!Babamınsesindekiaynıvurgular,aynıifadelerablamagüvenverirkenbeniboğuyorvedengemibozuyordu.

Gözleriminönündehâlâ,binlercekeztekraretmişolmasımuhtemelbirsahnedurmaktadır.

Babamsabahkalktığında,traşolmadan,taranıpgiyinmeden,kokusunusürünmeden,yaniçıkmayahazırolmadanbanabilegörünmezdi.Önceberberigelirdi,sonrahazırolduğunda,kapısınıaralarveablamıaynalıketmesiiçinçağınrdı.Yani,biraynanınkarşısmdaymışgibidimdik,sessizdururdu.Ablamdaonuincelerdi.Birdüğümüdüzeltir,birtozusilkeler,birlekeninkoyuluğunayakındanbakardı.Bunlanyaparken,kuşkulubirhaltakınır,so-"nundabirbaş

hareketiileonayınıverirkendehiçaceleetmezdi.Babamdakararınıkendindeneminolmayanbiçimdebeklergörünürdü.

Bumerasimtamamlandıktansonraodasındançıkardı,ilkadımlarınıduraksayarakatarsonrakendindeneminyürüyüşbiçiminekavuşurdu.Salonakadar.Orada,kahvesionubeklerdi.Demin,

"çıkmayahazırolmadan"dedim,aslında"oturmayahazırolmadan"demeliydim.Babamazçıkardı.Sabahlankalktığında,açıkpenceredenbakar,sabahhavasınıiçineçeker,denize,kente,çamla-

37

ra,oradaduruyorlarmıdercesinebirgözatardı.Sonra,merdivenlerdeninip,salonageçerdi.İlkziyaretçilergecikmezdi.Hattâbazen,onubekliyorolurlardı.

Sanırımannemhayattaiken,hersabah"aynaolmak"görevinioyüklenirdi.Onunyerinialmaklaablam,babamınüstündeöylebirnüfuzsahibiolduki,bukadarınıdüşlemembileolanaksızdı.

Öyleki,babam,,ablamabirşeykabulettirmeyebilegirişmedi.

Erkekkardeşimde,tıpkıablamgibi,onunboyunduruğundansıyrılmasınıbildi.Amabaşkayoldan,

sinsice.Babamızı,kendisiniyükseklereoturtmayakalkışmasındanvazgeçirmekiçinherşeyidenedi.Babasının,annemizinölümünenedenolduğuiçinkendisindennefretettiğindenemindi.Babam,bilebileböyleaşağılıkbirduyguyaaslasahipolamazdı.Amabirçocuk,doğumundanitibarensevilmediğiduygusunakapüırsa,aslatamolarakyanılmaz.

Dahabaşlangıcındanitibaren,kardeşimlebizimaramızda-bizderkenbütünaileyikastediyorum-birfarklılıkgözeçarpardı.Herkesince,boylu,endamlı,sankidoğuştangösterişlivezarifti.Herkes!Olgunyaştakierkeklerdeisteristemezçıkangöbeğidışındaincecikolanbabam,birvakitlerannem,Nubar,herikibüyükannem,ablamveben,hepimizhemenhemenaynıbiçimdeydik.Birortakailehavamızvardıişte!Erkekkardeşimdışında.DahaküçüklüğündenitibarenşişkoyduveIjepöylekaldı.Birdomuzgibidurmadantikindi.

Sanırımşuanakadaradmtsöylemedim:Salem!Zatenonunilkkızmanedenibuydu,diğerlerigibibirisim!Üçisimarasındayadırganmayantekaddı!Benimkiniyeryüzündebaşkahiçkimsetaşımaz.Elliyediyılsonrabile,adımaalışamadım.Kendimitanıttığımda,adımıgizlemeyeçalışıyorum.

Dünkarşılaştığımızda,hatırlarsanızsadece"Kitabdar"dedim,öyledeğilmi?Babamınbana...

yüklediğiismi,aslatahminedemezsiniz:İsyan!Evetyaİsyan!"Boyuneğmezlik","Başkaldırı",

"İtaatsizlik"!Hiçoğlunuİsyandiyeçağırangörülmüşmüdür?Fransa'dabulunduğumsıralar,adımıçarçabuksöylerdim.İnsanlarbenibirİskoçyahozansanırlardı.Babamınkaprisleriniaçıklayacağıma,kafamısallamayıyeğlerdim.

Geçelim.Sadece,adımıntaşınamayacakkadarağırolduğunubelirtmekistedim.Ablamınismi

-babaanneminkigibi-İffetidi.

38

Beyrut'taazgörünürisimlerdendi.Çoğuinsan"Yvette"sanıyordu.İkisavaşarasındaülke,Fransızmandasıaltındaydı...AslındadörtyüzyıllıkOsmanlıegemenliğindensonraFransızmandasınageçilmişti.Amaaniden,kimseTürkçeyiduymakistemezolmuştu.Sonunda,herşeyerağmen,Osmanlıailesindenolanbizleriçin,Lübnan'ayerleşmeninhiçsırasıdeğildiamaneyaparsınızki,seçimibizleriçinbizdeğil,Tarihyaptı.Yinedenanköryadainsafsızolmakistemem.BeyrutlularTürkçeyiunutupFransızcakonuşmayıyeğleselerde,bizleretekbirgünistenmeyebileceğimizihissettirmediler.Tamaksine,dünün"işgalcisinin"aralarınakonukolarakgelmesindengururlanıyorveeğleniyorlardı.Banaherzaman,yakınlarımızveyabancılar,birçeşitküçükprensgibidavrandılar.Kökenimiaslasaklamakgereğiniduymadım.

Amabaşkaşeydenkonuşuyorduk...Haevet,kardeşimSa-lem'inadından!Benimkisikadaryadırganırolmadığınısöylemiştim.Hattâyaygın,kulağahoşgelenbirisimdi.Bildiğinizgibi

"sağlam"anlamınagelirki,buda,kendisinidoğururkenannesiölenbirçocukiçinacıverenbirçağrışımdır.

Kardeşimegöre,onabuismi,annesininardındanyaşadığıömürboyuhatırlansındiyevebelkideonuöldürdüğüiçincezalandırılsındiyetakmışlardı.Oysababamınböylebirniyetiolmamıştı.

Kesinlikleolmamıştı!Onagörebuisimle,trajikbirdoğumuntekmutluolayını,çocuğunsağ

salimkalışınıkutlamaksözkonusuydu.Öyleolmasınaöyleydide,ailelerinçocuklaradüşüncelerini,oanlıksevinçleriniyadakaygılarınıbelirtenisimlervermeleriçokkötübiralışkanlık.Herhaldesizdekabuledersinizkibirisim,insanınömrüboyuncayazacağını

yazabilmesiiçinbembeyazbirsayfaolmalı.Kardeşimebuismivermek,bencetalihsizbirdüşünceydi.Ancakmaksatcezalandırmakyadayermekdeğildi.Kaldıkibaşlangıçtababam,benimiçintaşıdığıgaripniyetlerinaynınıkardeşimiçindetaşımıştı.

Kardeşimbundankurtulmakiçinelindengeleniyaptı.Dersleriniboşladı,herbirideğilsedeçoğumükemmelolanöğretmenlerinesersericedavrandı.Tıkınaraköçaldı,bunusöylemiştim.

Amadahadakötüsünüyaptı.Örneğinonikiyaşındayken,17.yüzyılaaitminyatürlü,nefisbirkitapçalıpsahaflarasattı,suçudabahçıvanınoğlunaattı.Gerçeğiöğrendiğinde,babamınonurukırıldı;hayatındailkkezçocuğunudövdü,hemdevahşice,kemerininto-kasıylakanatanadek...

39

Onuevdenkovacağına,odasınıda,çocuğungönlünüalmakiçinbahçıvanınoğlunavereceğineyeminetti.Ancakçocukda,ailesidebunu,ihtiyatlıdavranarak,reddetti.Oğlunuevdenkovacağı

yerde,düşlerindenkovdu.Belkideonubuşekildecezalandırdığınısanıyordu,oysaaksine,onukurtarmıştı.

Neyazıkkibenimleöyleolmadı.Babamınbütündüşleribenimomuzlarımabindi.

Hemdenedüşler!Enbenzerbiçimdekarikatürleriniçizecekolsamdiyebilirimkidüşlediğidünya,sadecekibarvecömert,sonderecegüzelgiyinmiş,hanımlarınezaketleselamlayan,ırk,dilvedinfarklılıklarınıellerinintersiyleiten,fotoğrafçılığa,uçaklara,sinematografiyeçocuklargibimeraksaraninsanlarınyaşadığıbirdünyaidi.

Sözlerimi,birçeşitasabigülüşolarakkabuledin.Yadautançdolubirsırıtışolarak.Çünkü

düşünügördüğü,ensoyluyönleriyle19.yüzyılınuzantısıolabilecekyirminciyüzyılındüşünü

bendegördüm.Bugün,düşkurmacesaretinesahipolsam,buişisürdürürüm.İşinbuyönüyle,baba-oğulbenzeşiyoruz.Dünyanın,kendisiniuyandırıpyolunuçizmesiiçinbazıolağanüstü

insanlara,ayaklanDoğu'da,bakışlarıBatı'dadevrimcilereihtiyacıolduğunusöylemeyebaşladığında,onabenzemezoluyorum.

Oise,bakışlarınıbanaçevirmişti.Anladığımkadarıyla,Tan-n'nmyolladığı,kendisindenmucizelerbeklenenadam,bendim.

Bazenikisibirleşirdi,Nubarvebab.am.İkisaf,iyiniyetli,ikionanmazsaf!Sen,büyükbirdevrimciolacaksınoğlum!Bubakışlaraltındatekarzum:kaçmaktı.İsimdeğiştirmek,yerdeğiştirmekistiyordum.Banaolansevgilerinin,aşıngüvenlerinin,vakitsizhayranlıklannınbenikorkuttuğunuvesoluksuzbıraktığınıonlaranasılanlatmalıydım?Gelecekiçinbaşkatasarılanmolabileceğininasıl

söylemeliydim?Butaşanlarımdahaaziddialıdeğillerdiüstelik!Bende,kendimegöre,dünyanındeğişmesiniistiyordum.Babam,İskenderveSeza/danNapolyon'akadar,SunYatSen'denLenin'ekadarfatihlerinvedevrimcilerinvekendiatamızMuhteşemSüleyman'ınyaşamöyküleriniokumamiçinısrarederken,benimkahramanlanmPasteur,Freud,PavlovveözellikleCharcotidi.

Buyönümle,Charcotgibinörologolanveonuİsviçre'degördüğünüsöyleyenbabamınbabasınabenziyordum.Çocukluğumboyuncaevde,aklınıyitirmişbirbüyükanneninvarlığı,dikkatimivemerakımıpsikolojiyevenörolojiyeyönlendirmişolmalı.

40

Hemenhemenonikiyaşımdaykenkararımıvermiştim.Kendikendimesözvermiştimvehergeceodamakapandığındabuyeminimitekrarlıyordum:doktorolacaktım!Nebirfatihnedebirdevrimci,doktorolacaktım!Tekduraksamam,biliminsonaşamasındanasılbiryolizleyeceğimdi.BazenhayalimdebirpratisyenoluyorveDr.Schweitzergibikuşuçmaz,kervangeçmezyerleregidiyordum,bazendeaksine,biraraştırmacı,birdeneyciolarakbirlaboratuvarda,birmikroskobunüzerineeğilmiş,çalışıyordum.

İlköncelerikimseyebundansözetmedim.Busunnekadarsakladığımıbilemiyorum.Sanırımiki-üçyıl,sonraablamabirparçaaçıldım.Onagüvenebilirdim.Banaihanetermeyeceğineveyardımedeceğinegüvenebilirdim."Şundaneminol",demişti."Günügeldiğindeneyekararverdinse,yalnızonuyapacaksın.Babananasılkabulettireceğinideğil,neistediğinidüşünveistediğindeneminol.Gerekirsebabamıbanabırak."

Gerçektendebabamıüzerinealanooldu.Birkere,okulunsonikiyılında,kabuledilirbirdiplomaalabilmemiçinokulagitmemiçinonuiknaetti.BunuhemenbaşarabilmişdeğildiamaNubar,girişiminidesteklemişvesonundababamkabuletmişti.Bundanbirbüyükiftiharpayı

çıkartacaktı.Evdekiöğretmenlerimdenöğrendiklerimle,dahaokulagirergirmez,sınıfımdakiçocuklardanokadarüstünoldumki,derslerbiroyungibigeldi;dilbilgisi,edebiyat,retorik,fen,tarih...Bütünkonularaöylesinehâkimdimki,babamıngaripdüşüncelerinindoğruluğuortayaçıkıyordu.Onunsayesindeolağanüstübireğitimgörmüştüm;oeğitimibuncakötükullanmambirtalihsizliktir!

Bakaloryanınbirinciveikincisınavlannda,başkasındandahafazlaçalışmagereğiduymadan,ülkenineniyinotunualdım.1936-37yıllanydı.Adımgazetelerinilksayfasındayeralmıştı.Bu,babamınzaferiydi!Oğlu,şimdidendiğerlerininönünde"atsürüyordu".Banagelince,aldığımbusonuçlar,içimdeişisonunakadargötürmeisteğidoğurmuştu.Evdenvebabamınbüyüktaleplerindenuzaktabuişitamamlamayakararlıydım.GüngeçtikçeenünlütıpfakültesinesahipMontpellier'yidüşünürolmuştum.

Bukezde"babamıüzerinealan"ablamoldu.Bunubüyükbirbeceriylegerçekleştirdi.Tıbbın,insanıdeğiştirmekisteyenleriçinidealbirdalolduğunusavundu.Kısazamandabilgin,bilge,veli-

41

nimethattâkurtarıcıgörünümükazandığınıvezamanıgelinceinsanlarıyönetenkişiolabileceğimiilerisürdü.Benimiçindüşlediğigeleceğeulaşmanınenuygunyolutıpokumakmıydı?Babambu

düşünceyitersbulmadı.Temmuzsonunda,Champolliongemisine,babamınhayırdualarıilebindim.Hedef:Marsilyaidi.

Beyrutlimanınınbinalarıufuktakaybolurkaybolmaz,aşağıyainipbirşezlongayorgun,bitkin,özgüruzanıverdim.Babam,gizlicedevrimliderliğinehazırlandığımısanabilirdi.Benimtekbirarzumvardı:Okumak,okumak,okumak!Tabiiarasıradadinlenmek.Amaartıkhiçkimsedevrimden,Doğu'nundirilişinden,nurlugelecektensözetmesindi!

Hattâ,kendikendimegazetebileokumamayasözvermiştim!

PerşembeAkşamı

42

Kendianılarımıcanlandırmakiçin,İsyan'ınanlattıklarınıkesmekistemedim.ÇamlıkTepe'dekikagirevigörmüştüm.İçinehiçgirmemiştimama,hergünönündengeçmiştimçünküokulunyoluüzerindeydi.Gözleriminönünegeliyor.Hiçbirevebenzemezdi:netamanlamıylaçağdaş,nedağ

evi,neOsmanlıidi,bütünüsluplarınbirkarışımıidi.Yinede,hatırlayabildiğimkadarıyla,bütünüylehoş...Demirparmaklıklarıgözümünönünde,herzamankapalı,arasırasiyah-beyazbirDeSoto'nungeçmesiiçinaçılırdı.Birde,hiçbirçocuğunoynamadığıçimlibahçesi...

Anılarım,elliliyıllarınortalarınakadargidiyor;İsyan'ıngelipbenimlekonuştuğugünlerbilegeridekaldı.Ancakeskidergilerde,eskisanatkataloglarında,çevremdekikonuşmalarda;Kitabdarmalikânesindensözedildiğiniduydum.Bumalikâne,ikidünyasavaşıarasıdönemde,Doğu'nunyükseksanatocağıolarakhatırlardakaldı.Oevde,konserler,şiirgeceleri,fotoğrafsergilerivehertürlüaçılışyapılırdı.

Karşımdakisözünüfazlaetmemişti.Onunanılarındatümbuzenginlikpekazyertutuyorolmalıydı.Osesleronusağır,oışıklarkörediyordu.İçinekapanıyorveyolculukdüşlüyordu.

İlkkonuşmamızbeşsaatsürmüştü.Bazensohbetbiçimimizibiletartıştığımızoldu.Pekazsorusorduğumhalde,fikiralışverişiyaptığımızdaoldu.Amadahaçok,kafasındatasarladığını

yazdırıyordu.Otelininbarındahafifbiröğleyemeğiyemiştikveodinlenmeyeçıkmıştı.Yorgundüştüğündenertesigünerandevuvereceğinisanmıyordum.Öyleolmadı,aksineakşamsaataltıdansonrabuluşmamızıönerdi.

Bah'da,öğledensonralarıuyumakalışkanlığınıyitirmişolduğumdanbirkahveyegidereknotlarımıdüzenesoktum.Sonra,söylediğisaatteodakapısınıçaldım.

Giyinmişti,benibeklerkenodayıarşınlıyordu.İlkcümlelerihazırdı.

45

Fransa'dakendidüşlerimigerçekleştirebilirdim.Kendisoframdayiyebilirdim.Busadecebirgörüntüdeğildi.İlkkez,birbirahaneninterasındaoturduğumgünühatırlıyorum.GemiMarsilya'yavardıktansonraidi,Montpelliertreninebinmedenazönce...masaküçük,tahtabirmasaydı,üzerineçakıilebirşeylerçizilmişti.Kendikendimeiştemutluluk!demiştim.Başkabiryerdeolmamutluluğu!Aile

sofrasınaoturmamamutluluğu!Ağızkalabalığıyadabilgileriileparlamayaçalışandavetlileryok!Babagölgesiyok.Bakışlarıma,tabağıma,düşüncelerimedikilmişbakışlarıyok!Mutsuzbirçocukluğumolmadı,yohayır!Şımartılmış,yoksullukçekmemiş!Amabirbakışınağırlığınısürekliüzerimdehissetmek.Muazzambirsevgi,umutdolubirbakış,amaaynızamandabeklentidolubirbakış.Ağır.Tükendirid.

Ogün,Fransatoprağınaayakbastığımilkgün,kendimihafiflemişhissediyordum.Önümdenüç

gençkızgeçmişti.Uçuşangiysilerivetuhafhasırşapkalanvardı.Birşenliktenkaçmış,birtablonuniçindençıkmışgibiydiler.Gülüyorlardı.Hiçbiribanabakmamıştıamasankibenimiçinkılıkdeğiştirmişler,sankibenimiçingeçitresmiyapmaktaydılar.

Yakında,birkadınlatanışacağımdanemindim.Buüçgençkızdandahagüzel,herkestendahagüzelbiriyle.Birbirimizisevecek,birbirimizesarılmışhaldesaatlercekalacaktık.Sonraeleleplajagezmeğegidecektik.Dahasonrada,okumamtamamlandığındagemiyetekrarbindiğimdekolundagirmişolacaktıvebenonuusulcakoklamakiçinbaşımıeğecektim.

SekizyılsonraFransa'danaynıgemiyle,Tıpdiplomasıalma-'danamadirenişmadalyasıiledöneceğimisöyleselerdi...Bubabamınrüyasıidi,benimkideğil!

Montpellier'de,tıpöğrencileriarasında,adımkısasürede"i-nek"eçıktı.[Diğerlerindençokçalışmıyordumamadahaiyiçalışıyordum.Hocalarım,inceeleyipsıkdokumayıöğretmişlerdi.

Aslayarımanlamaklayetinmemeyi.Gereklizamanıayırmayıvebuzamaniçindeanlamayı,özümlemeyiöğretmişlerdi.Öteyandanmükemmelbirbelleğimvardı.Bunuda,enazındanbirkısmınıhocalarımaborçluydum.Birkereöğrendiğimi,birdahaunutmuyordum.

Bunlarıövünmekiçinsöylemiyorum.Alttarafıparlakbiröğ-

46

renciolmam,asladoktorolamadığımagöre,neişimeyaradı?Bunusöylüyorsam,oradabelirlibirsaygıgördüğümübelirtmekiçin.Benyabanamucizeidim,öğrencilerarasındaengenci,herzamaneniyinotalanı!Öteyandan,güleryüzlü,sevimli,çekingen...Aslında,hiçbirşeyingözümükamaştırmadığıamabirsürüşeyeşaştığımbuyenidünyadamutluydum.

Nelerdenkonuşuyorduk?Derslerimizden,öğretmenlerimizden,öğrencilerden,tatilprojelerinden!Tabiiki,erkeklerarasındaolduğumuzdan,kızlardandasözediyorduk.Ozamanhemensusuyor,afallıyordum.Nesöyleyebilirdimki?Diğerleri,gerçekyadahayaliserüvenlerinianlatıyorlardı.Benimsesadecedüşlerimveyaşımınbasitisteklerivardı.Onlarıdinliyor,onlarlagülüyor,kadınlarınvücutlarınıanlattıklarındabazenkızarıyordum.

Arkadaşlar"durum"dankonuştuklarındadasözekarışmıyordum.Çoğutanıdıkisimlertekraredilipduruyordu.Daladier,Chautemps,Blum,Maginot;Siegfried,Franco,Azana,Stalin,Chamberlaine,Schuschnigg,Hitler,Horty,Beneş,Zogu,Mussolini...Bütünbuinsanlarıazıcıktanıyordumamahaklarındadiğerlerindendahaazbilgisahibiolduğumainanıyordum.Hepsi,söylediklerişeylerdençokemindi.Yabancıolan,yenigelenben,dinlemekleyetiniyordum.

Bazendikkatli,bazendalgın!Uluslararasıkonferanslara,ateşlibeyanlara,özelliklebirliklerindurumlarınagöregerginlikartıyoryadaazalıyordu.

Tabiikikayıtsızdeğildim,nasılolabilirdimki?Arkadaşlarımınsandığındançokdahafazlasını

biliyordum.Amakendilerineözgübirtartışmabiçimlerivardı,üstelikkendivatanlanndaydı-lar...

Sessizcedinlemealışkanlığınasahiptim.Ailesofrasındaherzamanbendenyaşlı,bendenbilgili,kendilerinebendendahaçokgüveneninsanlarolurdu.Söylediklerihakkındabirdüşüncemvarsa,kafamıniçindeeviripçevirirdim,helebabamın"Yasennediyorsunİsyan?"demesindennefretederdim.Çünküoanhiçbirşeydüşünemezolurdum.Kafamdabirboşluk,tutarsızsözcükleroluşur,aptalcaşeylersöylerdim.Konuklardakendiaralarındakonuşmayadevamederlerdi.

Bubiryana,Montpellier'de,arkadaşlarımınbenidinledikleri,belirlibirsaygınlıkkazandığımkendidünyamvardı.Derslerimizdenkonuştuğumuzda,-kikaygılarımızınbaşındayeralıyorlardı-ençokağırlığıolanbenimgörüşlerimolurdu.Diğerleri,bendenbüyükdeolsalar,saygıgösterirlerdi.Biyolojidenyadakimyadan

47

konuşuldumu,birvatandaşilebiryabancıarasındafarkkalmaz...

Yabancıolduğumiçinsıkıntıçektimmi?Aslındahayır.Sizeböylebirizlenimverdimse,iyianlatamamışolmamdandır.Yabancılık,dikkatealmamgereken,hayatımınbirgerçeğiidi.Yanikadınyerineerkekolmak,onyaşındaveyaaltmışyaşındaolmakyerineyirmiyaşındaolmakgibi.

Aslındabupekkötübirşeydeğildi.Bu,birtakımşeyleryerine,başkabirtakımşeylersöylememveyap-mamdı.Benimköklerim,tarihim,dillerim,sırlarım,iftiharedebileceğimnicekonular,belkikendimeözgüsevimliliğimvardı...Hayır,yabanaolmakbenirahatsızetmiyorduveevdeolmamaktanmemnundum.

Bazenülkemiözlüyordum,orasıkesin.Amaaileocağınıdeğil.Orayadönmeyehiçacelemyoktu.İlkyazdönüpbir^ikiaygeçirmeyesözvermiştim.Ancakyaztatiliyaklaşırken,babama,FasileCezayir'igörmekistediğimiyazmıştım.Kendimeçokyakmhissettiğimamaancakkitaplardanveresimlerdentanıdığımbuülkelerigörmeyecanatıyordum...Sonunda,orayadagidemedim.Sağlıksorunlarıyüzündenbütünyazodamdançıkamadım.

Aslında,tuhafsorunlar.Öksürükkrizleritutardıvebazıgeceler,nefesalmaktazorlukçekerdim.

Doktorlaranlamamışlardı.Kâhastımdan,kâhveremdensözediyorlardı.Fransa'yagelmedenönce,buhastalıklardanhiçbirininolmamasınıanlayamıyorlardı.Birarabütünbunların,numaraolupolmadığınıdüşündüler.Numaradeğildi.Hayır,hiçdeğildi.Anlayacaksınız...Amaöncekafamıniçini,odönemegöre,kronolojikbirsırayasokayım...Aceleedeceğim.1938Eylül'ünde,Münih'tesavaşuzaklaştırılmıştı.1939MartayındaPrag'dasavaşyaklaşıyordu.Artıkkimseninkuşkusukalmamıştıveçevremdekigençlerdençoğu,ordunungücünüvedüşmanıngüçsüzlüğünü

kıyaslamadayanşıyorlardı,patlayacakbirbalon!Ancakbaşkatürlükonuşmak,yakışıkalmazdı!

Benbaşkatürlümükonuşmakistiyordum?Dürüstolmakgerekirse,hayır.Osıradadeğil.Onları

zevkledinlediğimivegörüşlerinipaylaştığımısöylemeliyim.Onlargibigüveniyordum.1940

Haziran'mda,Almanişgalisırasında,onlargibiağladım.Yıkılmıştım.Birdenbire,yabancı

olmaktançıkmıştım,artıkhiçdeğildim.Bubirdefintöreniydivebenöleninailesindenbiriydim.

Ağlıyordum,başkalarınıtesellietmeyeçalışıyordum,onlardabeniteselliediyorlardı.

Petainkonuştuğuvakit,onudinledik.Özetleşöyledemişti:İş-

48

erkotugitti.Hepimizkötügünlerdengeçiyoruzamasizlereenkorusunuyaşatmamayaçalışacağım.Bizimanladığımızbuoldu

DeGaulle'egelince,oünlüHazirangünüyaptığıçağrıyıduymamıştım,arkadaşlarımdanhiçbirideduymamıştı.Amasanınınhemenertesigünü,içeriğiniöğrendik.Otarihte,birtercihyapmadurumundakalacağımızısanmıyorduk.Biryandan,kurtanlabile-ceknevarsakurtarmakgerekiyordu;bununiçindeeniyisibirsüreişgalciileiyigeçinmekti.Petain'inyaptığıbuydu.ÖteyandanMüttefiklerindesteğiile,hiçbiruzlaşmaya,ödünegitmeksizinöçalmayahazırlanmakgerekiyordu.DeGaulle'ünLondra'dayaptıfobuydu.Bugörüntü,bizimgibiyastaolanlaraazıcıkgüvenveriyordu.Budurumnekadarsürdü?Kimileriiçindörtyıl.Kimileriiçindebirkaçgün.

49

Masanınçevresindealtıyedikişiydik.Vichy'de,Yahudilerleilgiliyasailanedilmişti.

Yahudilerindurumunuvebundanböylegiremeyecekleriyerleri-eğitimkurumlan-saptıyordu.

Biröğrenci,yasanınçokkurnazolduğunusavunuyordu.Onuhâlâanımsıyorum,bizdenbüyüktü,çenesindesakalıvardıvehepbastoniledolaşırdı.Herzamanbirlikteolduğumuzbirideğildiamaarasırabizekatılırdı.OnagöreAlmanlarPetain'den,"SerbestbölgeyegirmeleriveYahudilerlemeşgulolmalarıiçinizinvermesini"istemişti.Manevrayıanlayanmareşalde;yasayıkendisiçıkartarakyollarınıkesmişti.

Buyorumdabulunmaktanmemnun,birabardağınıboşaltmış,birparmakişaretiilebiryenisiniısmarlamış,sonrabanadönerekyüzümüincelemeyebaşlamıştı.Nedenben?Karşısındaoturuyordumama,bakışlarımdahoşunagitmeyenbirşeyolmalıydı."SennedüşünüyorsunKitabdar?Hiçsesiftçıkmıyor.Birkereolsunkonuş,buönleminkurnazcaolduğunuitirafet!"

Diğerlerideısrarlabanabakarolmuşlardı.Enyakınarkadaşlarımbile,suskunluğumungizlediğigörüşüöğrenmekistiyorlardı.Bununüzerine,gülünçolmamakiçin,"birkereyemahsus"

konuştum.Çokuysalbiçimde,aşağıyukarışunlarısöyledim:"Seniiyianladımsa,durumşunabenziyor:Bubirahaneyesenigebertmekiçinbirherifgelmiş,yaklaştığınıgörüyorum,şişeyikaptığımgibiseninbeyninidağıtıyorum.Buradayapılacakişikalmadığınıgörenadamomuzlarınısilkipgidiyor.Numaraiyisöküyor?"

Enufakbiçimdegülümsemeden,alçaksesle,öğretmenininkarşısındaduraksayanöğrencigibikonuştuğumiçin,karşımdakialayettiğimihemenanlamadı.Hatta:"Evet,aferin,bunungibi..."

diyelaflaretti.Ancakdiğerleri,kahkahayıbastı.Ancakozamankızardı,yumruklarınısıktı.

Kavgaolmadı,hayır.İkibiçimsizsöz

50

söyledisonragürültüyleiskemlesinioynatıp,sırtınıbanadöndü.Bensehemenkalkmıştım.

Sadeceçocukçabirkavga,öyledeğilmi?Amaçoksarsılmıştım.Birhoparlörekonuşmuşvebütünkentbeniduymuşgibiydi.Birbaşkasıolsaydı,dağarcığınıboşaltmaktanferahlıkduyardı...

Benduymadım!Öfkeliydim,kendimekarşıöfkeli.Hepböyleolurum.Aylarcasessizkalırım,neredeysekonuşmayıunutacakkadar,sonrabirdenbarajyıkılırvenevarsa;neyitutmuşsamherşeyikoyuveririm,bitmeztükenmezbirgevezelikbaşlarvedahasusmadanpişmanolurum.

51

Ogün,Montpelliersokaklarındakendimenasihatedipdurdum.Kendimikontroletmemgerekirdi!Duygularımahâkimolmayıöğrenmeliydim!Özellikleinsanlarınşaşkınolduklarısavaş

dönemlerinde.Kentteyürümekteydimvepişmanlığımıbastırmaklaodenlimeşguldümkigözümbirşeygörmüyordu.

Genişamayanmdöşenmişbirçatıkatıkiralamıştım.MadamBerroyadındabirkadından.

Bitmeztükenmezmerdivenlerdençıkarkende,kocamananahtarıkilidindedöndürürkendekendimeöğütlervermeyisürdürüyordum.Obirahaneyebirdahaaslagitmeyecektim!Birdahaaslaböyletartışmalarakarışmayacaktım!Kendikendime,bütünvaktimiderslerimevereceğimesözvermemişmiydim?Yabancıbirülkedeolduğumuunutmakla,hataetmiştim.Üstüneüstlükyenikdüşmüş,yansıişgaledilmişbirülke.Alçalmış,pusulasınışaşırmışbirülke.

Kızgınlıklahücrebilimkitaplarımıaçmış,içinedalmayakararvermişken,kapımçalındı.O

günü,Ballond'Alsacebirahanesindegördüğümbiriydi;yanımızdakimasaya,patronunoğluileoturmuştu."Sizibirahanedenberiizliyorum"dedi.Açıkkonuşanbiriydi."Tartışmanızıdinledim.

Özürdilerim;çokyakmınızdaydımveyüksekseslekonuşuyordunuz.Beniilgilendirenbirkonuydu.Sanırımhepimiziilgilendirenbirkonu."

Birşeysöylemiyordum.Tetikteydim.Onugözlüyordum.Süzülmüşbiryüzü,kapkara,taranmamışsaçları,saçlarınınortasındahavayakalkmışbirtutam,yakmadığıamaparmaklarınınarasındaoynayıpdurduğubirsigarasıvardı.Otarihteyirmibiryaşımday-dım,ootuzunamerdivendayamıştı.

—Benkonuşsaydım,deminsöylediklerinizinaynınısöylerdim.Kelimesikelimesine,dedi.

Yüzübirgülümsemeyleaydınlandıamagülümseyişigeçicioldu.

52

—Nevarkisusmayıyeğliyorum.Enazındankalabalıkyerlerde.Çokyüksekseslekonuşanlar,hareketyetenekleriniyitirirler.Buzorgünlerde,sözleriniölçmek,kiminlekonuştuğunubilmek,heranneistediğinivenereyegittiğinibilmekgerekir.Dahahenüzherşeyyıkılmışdeğil.

Dayanışmaiçindebulunmakkoşuluylavedeihtiyatlıolmak...

Eliniuzattı,kendimitanıttım:

—AdımKitabdar.

—BanaBertranddeyin.

Elimiuzunuzuntuttu,üstükapalıbiranlaşmayımühürlemekistergibiydi.Sonragitmeküzerekapıyıaçtı:

—Tekrargeleceğim...

Pekbirşeysöylememişti,ancakbukısaziyaretiDirenişörgütünegiriştarihiminbaşlangıcıoldu.

Hatırımdakalanendeğerlisözüneydi,biliyormusunuz?"BanaBertranddeyin"demişolması.

Benonagerçekadımısöylemiştim,oisetakmaadını!Görünüşebakılırsagizleniyordu.Oysaaslındatamtersiydi/Kendiniaçığaçıkartıyordu."Banaöyledeyin"demekle,busadecesavaştakiadım,başkalarınakarşıgerçekadımmışgibidavran,amaartıkbizlerdenbiriolansana,yalanı

gerçekdiyeyutturacakdeğilimdemekistiyordu.

Henüzbirşeyyapmamıştımama,değiştiğimihissediyordum.Sokaklarda,değişikbiçimdeyürüdüğümü,değişikbiçimdebaktığımıvebakıldığımı,değişikbiçimdekonuştuğumuhissediyordum.Derstensonra,Bertrand'ıbeklemeküzereçatıkatımadönmekiçinaceleediyordum.Hermerdivengıcırtısında,kapıyase-ğirtirdim.

Onufazlabeklememiştim.Ertesigünüuğradı.Teksandalyeyeoturdu,bendeyatağıma.

"Haberlerokadarkötüdeğil!"demişti."İngilizpilotlarımucizeleryaratıyor!"Düşürülenbirkaç

uçağınsayısınısöylemiş,ikimizindekeyfiyerinegelmişti.Ayrıca,İngilizlerinCherbourg'ubombaladıklarınısöylemişti,buişedeyanyarıyasevinmişti:"Askeriaçıdanherhaldegerekliydi,ancakhalkımızdüşmanıkonusundayanılmamah..."

Sonrageçmişim,düşüncelerimhakkındasorularsormuştu.Kibarca.Birçeşitgirişsınavındangeçtiğiminfarkındaydımamabunubirbirinidahafazlatanımakisteyenarkadaşlannsohbetigibiyürütmüştü.

Cevaplarımdanbirinesıçramıştı,belkideiyianlatamamıştım.

53

AlmanlarileFransızlararasındakiezelikavgayapekaldırmadığımıyadabunun,kanımı

kaynatmayayeterliolmadığınısöylemiştim.Benimailemdegeleneselolarak,atalarımdanbiriBavyerahbirserüvenciileevleneliberi,hemFransızcahemAlmancakonuşulmuştur.Herikikültüreaynıdeğerivermişizdir.Hattâbelkimaksadımıvedüşüncemiaşarak,işgalveişgalcisözcüklerininbenimüzerimde,birFransız'ınüzerindeyaptığıetkiyiyapmadığınısöyledim.Ben,yüzyıllarboyuişgallerinyapıldığıbiryöredengeliyordumamaişgaliyapanlaratalarımdı,yüzyıllardırAkdenizhavzasınıişgaletmişlerdi.Bunakarşılıkırkdüşmanlığınedirbilmezlerdi.

BabamTürk,annemErmeni.Kıyamıntamortalıkyerinde,'eleletutuşabildilerse,nefretireddetmedebirleştikleriiçindi.Buhusus,banadamiraskaldı.Benimvatanımiştebu.

Nazizmden,Fransa'yıişgalettiğigündeğil,Almanya'yıişgalettiğigünnefretettim.Fransa'dayadaRusya'dayadakendiülkemdedoğmuşolsaydı,aynıderecedenefretederdim.

BununüzerineBertrandayağakalkmış,ikincikezelimisıkmıştı.Görünmezbirmakamaraporsunargibikısıkbirsesleveyüzümebakmadan"Anlıyorum"demişti.Neyaptığını,varsaörgütününneolduğunu,bendennebeklediğinisöylemedi.GördüğünüzgibiDirenişÖrgütüileilkilişkilerimgevşekoldu.

Biraysonratekrargeldi.Ona,benihabersizbıraktığıiçintatlıtatlısitemettiğimdegülümsedivecebindenmorumtırakkâğıtçık-lannbulunduğuküçükbirpaketçıkarttı.Onlarakelebekdendiğinihenüzbilmiyordum.Okumamiçinbirinibanaverdi.Üzerindesadeceşunlaryazılıydı:"1Kasımgünü,hürFransapilotlarındanbiri,birAlmandenizuçağıdüşürdü.Sizhangiyandasınız?"

Altında,sağyandaköşede:"Özgürlük!"sözcüğüvardı,tırnakiçindebirünlemişaretiilebirlikte.

Bununsadecebirçığlıkdeğilbirimzaolduğuanlaşılsındiye.

—Nedersin?

Bennediyeceğimidüşünürken,hemeneklemişti:

—Busadecebirbaşlangıç.

Sonra,neyapmamgerektiğiniaçıklamayabaşladı.Küçükkâğıtlarıusulcapostakutularına,kapı

altlarına,hemenheryerekoymak.AmaFakülteyedeğil,henüzdeğil,dikkatiçekmemesiiçinkendimahallemededeğil,İlkgörev,birçeşitantrenmanolacaktı

54

benimiçin.Önemliolandikkatiüzerimeçekmemekti."Yüzadetkelebekvar,cebinekoyvesonuncusunakadardağıt.Özellikleevinegötürme.Tabiibirtekini,sokaktatoplamışsıngibi,kirleterekalıkoyabilirsin.Amaaslaevepaketledönme.Dağıtamadıklarınıfırlatat."

Dedikleriniharfiharfineyerinegetirdimveişlerpekfenayürümedi.Bertrandbirkaçdefabanakelebekler,yadaelilanlarıgetirdi,metinleridahadolgundu.Onlarıyadağıtmakyadaduvarayapıştırmakgerekiyordu.Budapekhoşumagitmiyorduçünkübuişiyaparkenheryanıma,ellerime,

giysilerimetutkalyapışıyordu,yakalanacakolsamsuçkanıtlanüzerimdeydi.

Propagandaalanındahemenherişiyaptım,kentduvarlarınatebeşirleyazıyazmakdadahil...

Bunundaellerdeveceplerdeizikalıyordu.

Fransa'yageldiğimdekendikendimegazetebileokumayacağımadairsözverdiğimdüşünülürse,sözvermektepekaceleetmişim;doğumum,eğitimimitibarıylaolanbiteneilgisizkalamazdım.

Amabirtakımkoşullardagerekiyordu.Birahanedekikavgadansonra,söylediğimgibi,birdahaaslabugibitartışmalarakatılmamayakararvermiştim.Bertrandgeldiğivakit,ciddikararlaralmayahazırlanıyordum.Rastlantı,öyledeğilmi?Yadaistersenizkısmetdeyin.Gelmeyebilirdi.

Ertesiaylarderslerimekapanırdım.Obirahanede,yandakimasadaoturması,söylediklerimiziduyması,beniizlemesivebeniörgütesokmasıgerekiyormuş!Usulca.Eğerbana,buişegirmekisteyipistemediğimisorsaydı,düşünmekiçinsüreister,belkidehayırderdim.Amaokadarustacadavrandıki,direnişşebekesinegirecekmiyimdiyekendimesoracakvaktibulamadım.

Onunlaherşey,farkedilmezbiçimdeolupbittiyegeliyordu.Birgün,birsürügörevüstlendiğimbirsıradabanauğradı,birsürüşeydenkonuştuk,ayrılacağısırada"diğerarkadaşlarlagörüştüm"

dedi."Gerçekadınıkullanmamanyerindeolacak.Seninasılçağıralım."Kafasındabirisimarıyormuşgibiyaptı.Ben"Baku"dedim.Artıkbenimdebirsavaşadımvardı.

EvetBaku,kentinadıgibi.Amakentlehiçilgisiyok.Aslındabu,dedemNubar'ınsevecenliklebanataktığıbirisimdi.Yalnızoböylederdi,başkasıdeğil.İlkönceleribana"Abaka"derdi.

Ermenice"gelecek"demek.Banabağladığıtümümitleritopladığısöz-

55

dik.Odababamgibiydiişte!Sonra,birokşayıştandiğerinegeçerken,buisim"Bakü"yedönüşüverdi.

Bertrand'ınyönettiğişebekedeherkesinbirsavaşadıvebelirligörevlerivardı.Kelebekler,ilanlar,geçirdiğimacemilikgünlerigeridekalmıştı,dahaüstaşamayageçmiştim.Yakındakendigazetemizolacaktı,herayçıkartacağımız,belkiolaylargerektirdiğindedahasıkyayınlayacağımızgerçekbirgazete.

Adı:Özgürlük!Örgütünadıdaöyleydi.Okaranlıkvekötügünlerde,bizeışıklıbirisimgerekliydi.İlksayısınıteslimalmaküzereLyon'a,kentmerkezindevarlıklıbirevegitmemgerekti.Yanımdabirarkadaşvardı.BirahanepatronununoğluBruno!Yaşındanöncegelişmiş,birboksörünkigibikırıkburunlubirço.cukru,yanındayürümekbanatuhafbirgüvenhissiveriyordu.

İkincisayısındansonra,birbaşkadağıtımyöntemibulduk.Biradağıtanbirkamyon,gazeteleriBallond'Alsacebirahanesinegetiriyordu,bizlerbirahaneyegidiyorduk.Bizdiyorumçünkü

Bert-rand,bendenbaşkaöğrencilerdebulmuştu.Etkiliamabirsüresonradağılacakbirgruptu.

Birahaneyegeliyorduk.Brunobizeişaretediyordu,mahzeneiniyorduk,herbirimizellikadargazete

alıyorduk,hiçbirşeyolmamışgibiçıkıyorduk.

Busistem,biryılboyuncatıkırtıkırişledi.Üniversitede,kentinhemenheryerindeinsanlarınÖzgürlük'tensözettiklerini,yazılarınıyorumladıklarını,birbirlerinepostakutularındasonsayıyı

bulupbulmadıklarınısorduklarınıgöaüyordum.Kamuoyuhareketleniyordu.Buhissediliyordu.

Petain'esaygıduymayadevamedenlervardıamarejiminevebakanlarınadeğil!Petain'isavunmayadevamedenler,hareketlerindeözgürolmadığınısöylüyorlardı.Çokyaşlıoluşuvegeçmişhizmetleri,bazıhareketlerinimazurgösteriyordu.

Grubundışındakimsenin,eylemlerimdenkuşkulanmadığındanemindim.Ancakbirgün,sonsayıyıalmakiçinBallond'Alsacebirahanesinegittiğimde,jandarmanınbirakamyonunusardığını

gördüm.Askerlergidipgeliyor,gazetetomarlarınıtaşıyorlardı,birahane,çınarağaçlanileçevrilibirmeydanabakıyorduvepatron,güzelhavalardadışarıyamasalarkoyardı.Meydanaaltıküçüksokaktançıkılırdı.Gereklibirönlemolarak,herzamanaynısokaktangelmezdim.Ogün,birahaneyebirhayliuzakbirsokak-

56

tangitmişvenelerolupbittiğinizamanındagörebilmiştim.Dümdüzyürümeyedevametmiş,önceyavaş,sonrahızlıdahasonradakoşarakyolumadevametmiştim.

İçimdekorkudanbaşka,başarısızolmanınverdiğiüzüntüdenbaşka,birdesuçlulukduygusuvardı.Böyledurumlardabuherzamanhissediliramabendehafifbirduygudanötebirşeydi.

Jandarmalarındikkatiniçekenvepeşinedüştükleribenmiyim,birahanedekigizliyerinortayaçıkmasıbenimyüzümdenmidiyedurmadandüşünüpduruyordum.

Nedenben?Çünkübirkaçhaftaöncebeniendişelendirenamadahasonraüzerindedurmadığımbirolayolmuştu.Biröğledensonra,evdençıktığımda,nöbettuttuğuaçıkçabelliolanbirjandarmaileburunburunageldim;benigörünceallakbullakolmuş,merdiveninaltınasaklanmayakalkışmıştı.Öncemeraketmiş,dikkatliolmamgerektiğinidüşünmüşamasonraomuzlarımısilkmiş,buolaydanneBruno'yaneBertrand'asözetmiştim.Oysaşimdivicdanazabı

çekiyordum.Bugerçekbirişkenceydi.

Ogün,birahanedenuzaklaşınca,oturduğumsemteyöneldim,Montpellier'deadına"Yumurta"

denilenKomediAlanı'nmyanı-başına...Amadoğrusubumuydu?Aslında,üçtürlühareketedebilirdim:hemenyokolabilir,garagidipilktreneatlar,yakalanmak-tansabilinmeyenbiryeregidebilirdim.Soğukkanlılıklaodamagider,tehlikeliolabilecekherkâğıdıyokeder,kimsebeniihbaretmeyecekümidiylenormalyaşamımadönebilirdim.Birdeortayolvardı:odamagider,düzenesokar,ihtiyacımolabilecekbirkaçparçayıyanımaalır,evsahibiMadamBerroy'aarkadaşlarımınbenisayfiyeyedavetettiklerinisöyler,budaanidenyokoluşumlailgilikuşkulandağıtmışolurdu.

Busonuncusunuseçtim.Panikilegüvenarasıbirduyguyla.Yoldasağasolasapmış,beniizlemişolanlannişlerinizorlaştırmakistemiştim...

Evimdenbirkaçmetreötede,üniformalıbirjandarmanınoturduğumbinayagirdiğinigördüm.

Onu,gözündençenesineuzananusturayarasındanancaktanıyabildim.Bu,geçenseferkijandarmaydı.Geridöndüm,dosdoğrugaragittim.

Nereyegitmeli?Kafamdatekbiradresvardı:birkaçayönce,BrunoilebirliktegazetelerialmayagittiğimLyon'dakivarlıklıev!Evdegençbirçiftoturuyordu:DanieleveEdouard.BirazşansımvarsaevdeolurlarvebeniBertrandveörgütündiğerüyeleriilebuluşrururlardı.

57

Oakşam,kapılarınıçaldığımdasaatdokuzdolaylarındaolmalıydı.Adam,sıkıntılıbirifadeyleiçerigirmemisöyledi.Öncekikarşılaşmamızıhatırlatıp,olupbitenianlattım.Başınısalladı,nazikamagergindi;özellikle,izlenipizlenmediğimibilmekistiyordu."Öylebirizlenimalmadım"

dediğimde,"izlenimyetmez!"anlamınagelecekbiçimdeyüzünüekşitti.KansıDaniele,dahanazikçearayagirdi:"Hementelaşakapılmamalı.Herşeyyolunagirer.Herhaldeyemekyemediniz..."Sofradaüçkişiydiler.Evsahiplerimvebirgençkız.

Kızkendinitanıttı.Bileşikbirisimdiveüstünkörüsöylenmişti.Kuşkusuzonundakodadıydı.

Bendekendimitanıttım:"Baku".Evsahibesi:"Güzelisim"dedi."Büyükbabamtakmıştı.

Gelecekdemekolanbirsözcüğünkısaltılmışı.Buadıtekraredeede,güzelbirgelecekiçinkısmetkapüarmyıaçılacağınainanıyordu."Konukkızşaşırdı:

—Yanibu,sizingerçekadınızmı?

—Hayır,adımyanlışamaöyküdoğru.

Hepsibirkaçsaniyebanabakakaldı,sonrahepbirliktegüldük.Konukkız:

—Aylardırgülmemiştim,dedi.

•Bunusöylerken,gülmeyedevamediyorduamadiğerikisianidensusmuştu.

Yemeğinsonunakadarkonuşmalargününönemliolayıçevresindedöndü:SivastopolsavaşıveBerlin'inkentteRusdirencininkırıldığınıaçıklaması!Evsahipleri,AlmanlarınilerlemelerinekarşınDoğucephesininaçılmasınınetkilerinin,Amerika'nındasavaşagirmesiyle,yakındahissedileceğinisöylüyordu.Konuşmalarından,komünisteğilimliolduklarınıanlamıştım.BunabirazşaşmıştımçünküarkadaşımBertrand,DeGaulle'cüveKatolikti,komünistlerdenkuşkuylasözederdi.

58

Yemekbiterbitmez,Edouardodasınaçekildi.Daniele,yatacağımodayıgösterdi;yatağımınüzerinekocasınaaitbirpijamailetemizbirhavlukoymuştu.Sonra,konukkızlabana,salonageçipkonyakiçmemiziönerdi.

Gençkızilgimiçekmişti.Ufaktefek,kısakesilmişsimsiyahsaçlı,hergülümseyişindekapanançekik

yeşilgözlüydü.Yüzüpırılpınldıamagözlerininçevresinde,kapandıklarıvakitgüneş

ışınlangibiçizgilervardı.Onadevamlıbakmamakiçinkendimizor-luyordumamabaşkayerebakmamdakolayolmuyordu.Bakışlarım,gözlerindensaçlanna,saçlanndangözlerineinipçıkıyordu.Öyletatlıvegüvenvericibirhavasıvardıki...=

Fransızcayıdüzgünkonuşuyorduamabenimkindendahabelirginvenereliolduğunutahminedemediğimbirşivesivardı.Kimolduğunu,neredengeldiğini,Lyon'dakibuevdenearadığını

sormakistiyordum...Amaiçindebulunduğumuzdurumda,böylesorularsorulmazdı.Savaşıngidişatından,kamuoyunundurumundan,direnmeruhundan,birtakımparlakeylemlerdenkonuşulduamakendimizleilgiliolaraksadecesavaşadlarımızınbelirtilme-siyleyetinildi.Şiveyegörenereliolunduğutahmineçalışıldı.Ülkesi,bölgesi,çevresi,topluluğu...

KonuşmalarımızdasıraKuzeyAfrikasavaşlannaveMussoli-ni'ninMısır'agireceğinedairsonhaberleregeldi.Birsürediresnemekteolanevsahibemizdeodasınaçekilmişti."Hemenyatmanızgerekmez,rahatçaiçkinizibitirin"demişti.

Dışançıktı.Sessizkaldık.Neredensözaçacağımızıbilmiyorduk.Kitaptanbirşeyokurcasına:

—Danielegiderkensohbetimizidebirliktegötürdü,dedim.Sofradakigibigülmeyebaşladı.

Hemneşeli,hemüzüntülü,

hemtutuk,hemcoşkun...Evreninentatlımüziği!Veodalgıngözler!Aniden:

—Nedüşünüyorsunuz?diyesordu.

"Sizi"demekiçinçokpişkinolmamgerekirdi,dolambaçlıyoldangitmeyiyeğledim:

"Şusavaşalanetediyordum.Şuradaoturmuş,konyağımızıyudumlarken,şukarabasan,şukorku,şuizlenmekkorkusuolmadansohbetedebilseydik..."

59

—Biliyormusunuz?dedi.İzlenmemişolsaydık,burada,budairede,bukonyağıbirlikteiçerolmazdık...

Sessizlik.Gözlerimiindirdimçünküincelemesırasıonagelmişti.Kadehimindibindekikahverengidamlacığagözlerimidiktim.

Birden:

—GerçekadımClara.ClaraEmden,dedi.

Bukoşullarda,bucümleninbenimiçinneanlamageldiğininasılsöylemeli.Tedbirliolmakurallarınıbubiçimdebozmakla,çokdahabüyükbirkapalılığa,mahremiyetebürünüyorduk.

Bendeadımıaçıkladım.Olduğugibi.Sonraailem,kökenim,okumam,emellerimhakkındabirsürü

şeyanlattım,bunlarıdahaönce,anlattığımbiçimiyle,kendimebileaçıklamamıştım.Evet,içimdegizlikalmışbazışeyleri,ogece,onunlakonuşurkenkeşfettim.

Sonraokonuştu.Kendisinden,çocukluğundan.DoğduğukentolanAvusturya'dakiGraz'dan.

Ailesinden.Başlangıçtabirliktegüldük,sonrahayallerimizdegezindik;tümogariphuylu,acaipmes-leklibüyükbabalar,uzaktaninsanahayalkurdurantümoisimler,Lublin,Odessa,Vitez,Pilsen,Memel.Sonrabirdenbaşkaşeylerdensözetmeyebaşladı.Başkayerlerden.Oturulanyadagöçülenyerlerdendeğilamacehennemegidenyollardan.Gezileryarımkalıyordu.Yollar,birkenttendiğerinegitmiyordu.Trenler,birgardandiğerineseyretmiyordu.Coğrafyabulartıklaşıyordu,yerleribilemiyor,yüzleritanıyamıyordum,düşüncemdesadecedikenlitellerardında,kodesteüniformalıyadamahpuskılıklıadamlarvardı.

Clarabütünyakınlarınınizleriniyitirmişti.

Otarihte,kamplarıbilmediğimizsanılmasın.GazetemizÖzgürlükolanbiteni,yapılankıyamı

sürekliaçıklıyordu.Pekçokşeybiliyorduk.Pekçokşeyamaasılbilinmesigerekenideğil.Herşeyibiliyordukama,Nazilertarafındanbilekorkunçaddedilen,oelletutulamazşeyibilmiyorduk:topyekûnsoykırımı!OncaşeygörmüşolanClarabile,bunukonuşmuyordu.Tarihinenvahşikıyıcılığındansözediyorama,"nihaiçözüm"denbahsetmiyordu.Böylebirşeyihayalbileetmek,canavarcaduygulargerektiriyordu.

60

Bütünailesiniyitirmişti.Kelimenintamanlamıileyitirmişti.Kimileriölmüş,kimilerivahşetbeldelerineyollanmıştı.Belkibazılarıkurtulabilirdi.Clara,hâlâümitediyordu.

Ailesiyakalandığında,onugizleyipİsviçre'yegeçirmişolankatolikbirarkadaşındaymışosıra.

Evet,İsviçre'ye.TambirgüvenlikiçindeikenyinedeLyon'agelmeyiseçmişti.İnsanların,ailesininsavaştığı,öldüğübirsıradabiryeresığınmışolmayıkendineyediremiyordu.

Örgütümüzdenbiriyleilişkikurmuş,burayageçişinisağlamıştı.

Karşılaştığımızgece,kimlikbelgelerinibekliyordu.Nereyegitmekiçin?Neyapmakiçin?

Açıklamalarbunoktayatakılıp,kesildi.Geçmişihakkındaherşey,geleceğihakkındahiçbirşey!

Şurasıaçıktıki,özgürİsviçre'denyenikFransa'ya,vuruşmakiçingeliyordu.

"Yarınbirigelipkâğıtlarımıgetirecek.Sanırımsizinkilerihazırlamadanöncesizebirkaçsorusormakisteyecektir.TakmaadıKalpazanJacquesimiş!"

Sabahınyedisindekapımızıçaldığında,Clarailekonuşmayadalmıştık.Hiçbirimizkoltuğumuzdankıpırdamamıştık.

Adamherbirimizleayngörüşmekistedi.Birbirimiziyanaktanöpüpbellibelirsizbir

"görüşürüz"diyerek,ayrıldık.

KalpazanJacques,banayenibirkimlikvermekiçin,birfotoğrafımıvebazıayrıntılarıbilmekistiyordu.Yaşımvegörünüşümbiryana,örneğinşivemvetahsilimvardı.Dikkatealınması

gerekiyordu.Ayrıca,sünnetliolupolmadığımısordu.

Birdefterenotaldı.Usulcayokoldu.Üçgünsonra,belgelerimlegerigeldi.Yeniyaşamımkonusundakikesinbilgilerlede...1919'daBeyrut'tadoğmuşoluyordum.BabambirFransızsubayı,annemMüslümandı.(Çeşitliözelliklerimiaçıklayanbirkimliktibu!Soyadım:Picard,adım:PierreEmileidi.İşindahiyaneyönü,banauygungördüğümeslekti:elektrikçi,dahadoğrusutıpaletleritamircisi!Çünkübanabirişverenbulmuştu.Toulousedolaylarında,hastanelerevemuayenehaneleretıpaletleriyapanDirenişÖrgü-tü'ndenbiriydi.Oradaçalıştığımı,evindekaldığımısöylemeyehazırdı.Aletlerionarmak,kontroletmek,bakımlarını

yapmakiçinbütünFransa'dadolaştığımısöyleyecekti.İnanılırkılınmasıgere-

61

kenzekicebirbuluş!Gidippatronumugördüm,banaaletlerinçalışmabiçiminiöğrettivekullanmatarifleriniezbereöğrenmemiistedi.

BugizlenişbiçiminibulanBertrandolmuş.Montpellier'deyaptıklarımdanetkilenmiş,tehlikekarşısındadavranışbiçimimibeğenmiş,bağlantıajanıyadadahabasitbirdeyimlekuryeolarak,biçilmişkaftanolacağımıdüşünmüş.

Tamolaraknemiyapıyordum?Örgütümüzünulusaldüzeydekiyöneticileri,bölgesorumluları,birbirlerindenuzakdirenişgruplarıarasındahaberleşme,emiryollama,isteklerdebulunma,bilgi,belge,sahteevrakarasıradasilahgöndermegerekiyordu.Bunitelikleritaşıyanbenimgibibiriiçin,Bertrandiştebuidealkimliğiuygungörmüştü.Yılboyu,birsürüprospektüsvekullanmarehberiiledolaşabilecektim.İşidahadagüvenceyealmakiçin,hergittiğimyerdeonarımdabulunuyoryadaaletlerikontroletmeküzerebirmuayenehaneyeuğruyordum.Sıksık,gerçektendeonarımyaphğımoluyordu.Sistemiyiayarlanmışta.Önemlibirbelgeulaştırmakgerektiğindeonubana,Baku'yeveriyorlardı.Hayır,Picarddeğil,Bakü'ye.Diğeribenimresmiadımdı.

Herkesinönündebenioşekildeçağırmayadikkatediyorlardı.Amaörgütte,bendensözettiklerinde,birbelgedeadımgeçtiğinde,özelliklePicarddenmemeliidi.Picard'ıkimseninbilmesişartdeğildi,önemliolanBakuidi.EfsaneviBaku!

Bunuşakadiyesöylüyorum.Amabizimküçükçevremizdebirefsaneolduğumdoğruydu.Baku,fiermektubuyerineulaştırır,herdüşmanbarajını,ağzındabirçiçek,rahatlıklaaşabilir.Birçeşitfırlama...

Bunubelirttiktensonra,iddiaedilenbasanlarımıgerçekboyutunaindirgeyelim.Birkere,üzerimdehiçsilahtaşımazdım,budayolculuklarımdatehlikeliolurdu.Bunedenledün,"Silahaltındamıydınız?"yada"Dağaçıktınızmı?"diyesorduğunuzdasizeevetdiyemedim.Sözcükleruygundeğildi.Bazen,savaşıtrenlerdegeçirmişimgibigeliyor...birpostacıydım,birdağıtıcı,gölgedekalmışbirkurye...

Katkımpeköyleönemlideğildiama,sanırımyararlıydı.Banauyuyordu.Babamınruhuincinmesinama,benhiçbirzamanlideryadakahramanolacakadamdeğildim.Çalışkan,sorumlubirço-

62

cukolmaktanilerigitmedim.Direnişörgütününbirtaşeronu...Biliyormusunuz,onadagerekvar.

Düşkırıklığınauğradınızsa,bunuanlarım.Müthişşeyleranlatacakniceinsanvar.Ben,gerçektengörkemli,odöneminenkahramancasöylemlerindenbirinekarıştımamaondansadecepayçıkarttım,enufakbirrolümolmadı.Onuniçindeoolayı,benimaktifhanemeyazmayın.

1943Ekimayındaydık.Onbeşaydanberi,hiçbirengeletakılmadan,kuryelikyapmaktaydım.

Marsilya'dakarşılaştığımBertrandbanabirmektupvermişti,Lyon'daDire-niş'ekatılanbirkurmaysubayaaceleiletmemgerekiyordu.Sanırımmektup,Cezayir'denGeneralDeGaulle'dengeliyordu.

Sözkonusuadresevardığımda,endişevericibirşeyerastlamadım.Merdivenlereyöneldim.

Merdivenlerekırmızıhahserilmiştiveüzerlerindeçamurizlerivardı.Ogünyağmuryağdığından,banaanormalgelmedi.Yinede,arasırayaphğımgibi,basitbirönlemaldım.Subayüçüncükattaoturuyordu.Ben,ikincikattadurdum,çantamdanmektubuçıkardım,paspasınaltınasoktum,tehlikelibirdurumolmadığını"yolunaçıkolduğunu"anladıktansonra,onsaniyeiçindeonugerialabilirdim.

"Yolaçık"değildi.Kapıyımilisüniformalıbiriaçtı.Elindebirtabancavardı.

—Doktorburadamı?

—Hangidoktor?

—DoktorLefevre.Kardiyografıonarmayageldim.Benibekliyor.

—BuradadoktorLefevrediyebiriyok.

—Öylemi?Banaüçüncükat,onnumarademişlerdi...

—Burasısekiznumara.

—Özürdilerim,yanılmışolacağım.

İşiniçindensıyrıldığımısandım.Adam,çantamıaçmamısöylediğindebile...içindetehlikelibirşeyyoktu.Prospektüslereuykulugözlerlebakarken,içerdenbiriseslendi:

—Getironu!

Kaçabilirdim.Amasonunakadarmasumrolüoynamakdahamantıklıydı.İçeriyegirdim.

Görmeyegeldiğimsubay,birkoltuğaoturtulmuş,elleribağlı,ensesinebirtabancadayanmış

durumdaydı.

—Onutanıyormusunuz?

—Hayır,hiçgörmedim.

63

Doğrusöylüyordu.Belkidebenibeklemiyordubilevekimolabileceğimibellibelirsiztahminediyordu.Amakapısınıçalmıştımbirkezvemilislerhatayapmayahiçniyetlideğillerdi.

Subaylabeni,otuzkadaradamıntoplandığıbirhapishaneyegötürdüler.Bazılarınıtanıyordumamatamanlamıylamasumbirinsanolarakhiçbirinitanımadım.Gestapo'nundindeydik.

Usullerineuygunbirsoruşturmabekliyordumvegizliörgütekatıldığımdanberi,kendikendimebinkezsorduğumsoruyubirkeredahasordum:işkencealtındakonuşmayabilecekmiydim?

Örgütüortayaçıkaracakveyüzlercearkadaşıntutuklanmasınayolaçacakbildiğimoncaadresivermeyebilecekmiydim?Hayattaherzamaneniyidostumolanbelleğim,anidendüşmanımkesilmişti:onubiryokedebilseydim,bomboşkılabilseydim!

Tekbirsavunmayolumvardı:herşeyiyadsımak!Benbirtıbbigereçtamircisiyim,işteokadar!

Elektrikkesintileriyüzündenaletlersıksıkbozuluyordu,işimbaşımdanaşkındı.Tabii,Toulouse'

dakipatronumakadargiderek,onukonuşturmayakalkışabilirlerdi.Ancak,okadarönemlibirideğildim;bendenhareketleuzaklaraulaşmayıdenemezlerdi.Birgecehapisteyattım,ertesigünü

öğledensonra,aramızdanonbeşkişiyialıpbiryükvagonunabindirdiler.Sanırımbizleri,sorgulayacaklarıyeregötüreceklerdi.Orayahiçvarmadık.

Hareketedelibirkaçdakikaolmuştuki,yaylımateşbaşladı.Vagona,Lyon'unortalıkyerinde,direnişçilersaldırmıştı.Diğerayrıntılarısonradanöğrendim.Oansadecekapınınaçıldığınıvebirinin:"Özgürsünüz!Haydikoşun!Dağılın!"diyebağırdığınıanımsıyorum.Çıkmışkoşmuştum,arkamdanbirsalvoateşibekleyebekleye...Salvoateşiolmadı.Birkaçsaniyeiçinbirkiliseyegizlendim,sonrabirarasokağadaldım.Paçayıkurtarmıştım.Şimdilik.Çünkübütünkâğıtlarımı

almışlardıvegittiğimyerlerdekileritehlikeyearmadannereyegidebileceğimibilmiyordum.

Çorabımıniçindesakladığımbirazparamvardı,doğrudürüstbiryemekyemekiçinküçükbirlokantanınkapısındangirdim.Karnımdoyunca,geleceğidahaaydınlıkgörürümdiyedüşünüyordum.

Tekmüşteribendim.Yemeksaatideğildi.Öğleyemeğiiçinçokgeç,akşamyemeğiiçinbirazerken.Yinedemasanınüzerindekilisteyialıpiçinegömüldüm.Patrongelince,kulağahoşgelenüçyemekismiseçmiştim.

—Yemekyemekistiyordum.Çokmuerkengeldim?

64

ji!—Açığız.

—Güzel.İstediklerim...

Ağzımısulandıranyemeklerisıraladım.Patron,sözümükesmedendinliyordu,notdaalmıyordu.

Tatminolmuşbiradamıngülümsemesivardıyüzünde,buyemeklerinisimlerininsöylenmesibileonugururlandırıyorgibiydi.Siparişimbittiğinde,kımıldamadı,aynıgülümsemeyledurdu.İşleriçabuklaştırmakiçin,boğazımıtemizleyerek:

—Hepsibukadardedim.

Adamdoğruldu,hazırolageçergibibirtavırtakındı:

—Dörtgündürerzakgelmiyor.Sadecemercimekçorbasıvebayatekmekvar,dedi.

Okadarüzgüngörünüyorduki,onutesellietmekistedim:

—Çokiyi,çorbatamistediğimşeydi.Kalkıpgidecekdeğildimya!

Dumanlantütetüteçorbageldi.İçmeyebaşladım.İlkkaşık,gerçektenmercimek,amaöyleherkesinbildiğideğil!Kimyonlumercimek!Bizimoralardayapıldığıgibi,bolkimyonlumercimek..Tuhafdiyedüşündüm.YoksabuLyonyemeğimi?Hayır,butatadamıyanıltmaz,nereyeaitolduğunupekâlâbiliyordum.Patronasormakistedim.Neredeyseonuçağıracaktım,kendimituttum.Onanediyebilirdim?Çorbasında,ülkemintadınıbulduğumumu?Hangiülke?

Oradannezamanayrıldım?NezamandırLyon'dayım?Aman,sakın!Benimdurumumda,kimliksizbirkaçakdurumunda,yapılmamasıgereken,tanımadıkbiriylegevezeliketmektir.Heledekimliğimiaçığavuracakbirkonuda!Sorularımıyuttum,bayatekmekparçalarınıiçinebanarakçorbamıiçmekleyetindim.

Patrongitti,azsonrakarısıtabağımıalmayageldi.Öylesinesilipsüpürmüştümki,tabağındibiparlıyordu.Tabağımıaldı,banahiçbirşeysormadandolusunugetirdi.

—Teşekkürederim,nefisolmuş.

—Köyümdeyapıldığıgibi,dedi.

YüceTanrım!Benimşivemlekonuşuyordu!EskiKıta'nınşivesi!Hangiköyolduğunuokadarsormakisterdimki...hayır,bunahakkımyoktu,kendimitutmamgerekiyordu.Heyecansızbirbiçimde:

—Teşekkürler!Nefisolmuş,diyetekrarladım.

65

Hemenyemeyebaşladım,gözlerimtabağadikili,mutfağadönmesinibekleyerek.Amadönmedi.

Oradadurup,yüzümüincelemeyebaşladı.Herşeyianlamışolduğundanemindim.Neredengeldiğimi,nedenbirşeysöylemediğimi...biraragözlerimikaldırdım.Büyükbirsevecenliklebanabakıyordu.Hiçkimsebanaböylesineuzun,biranasevgisiylebakmamıştı.Omzunadayanıpağlamakistedim.

Sonra,sessizsorularımıanlamışgibi,konuşmayabaşladı.Kocasıeskiden,GeneralGouraudilebirlikteDoğuOrdusu'ndaas-kermiş.Karargâhları,yaşadığıköydenuzaktadeğilmiş.Bazen,ailesininçiftliğinegelip,yumurtasatınalırmış.Arasıra,birbirleriyleişaretlekonuşurlarmış.

Savaştanhemensonraevlenmişler,1928'deFransa'yagelipbulokantayıaçmadanönce,onyılBeyrut'tayaşamışlar.

Okonuşurken,bendurmadankendikendimetekraretmekteydim:belkidebukadınlakocası,

"Picard"ailesiidi.Yanibenimsözdeailem!Büyülenmişbirçocukgibi,boğazımkupkuruydu.

Yinedebirşeysöylemiyor,birşeyaçıklamıyordum,amaartıkkaçamakbakışlaratmıyordum.Bubirgünlükanneningözlerindekaybolmuşgibiydim.Sormuşolsaydı,herşeyianlatırdım.Hiçbirşeysormadı,sadeceogeleneksel."Allah'aemanetol!"sözlerinisöyledi,sonradayokoldu.

Birdahaortayaçıkmadı.'Yemeğinsonunakadarkocasıservisyaptı.Odateksözetmedi,suç

ortaklarınınyüzifadesiyleyetindi.Amaokadın,okısakarşılaşmabenialtüstetmişti.Artıkbirsuçludeğildim,artıkizlenmiyordum,oanlıkkorkularımınkatkatüstüneçıkmıştım,benliğiminçoküstüne;dakikadakikaufkumgenişliyordu.

Hattâolaylarınhiçdekötügitmediğinekendikendimiinandırmayabaşlamıştım.Hiçkuşkusuzizimsürülüyorduamaözgürolduğumiçin!Dahaosabahenkötüsü,işkenceyi,aşağılanmayı,ölümübeklerkenakşambirlokantadaözgürcesiparişveriyor,içiyor,yiyor,keyfiniçıkartıyordum.Üstelikhepsindendahaönemlisi,çokdahaönemlisi,öyledenebilirse,savaşı

kazanmaküzereyken!BirkaçgünönceKorsika'nınkurtulduğunuhaberalmıştık,italya'daMussolinidevrilmiş,hattaülkeMüttefiklerdenyanageçipNaziAlmanya'sınasavaşilanetmişti.

Doğu'daRuslartaarruza

66

geçmiş,Kafkasya'yıgerialmış,Kırım'adoğruilerliyorlardı.ÖteyandanbütünAmerikalılaromüthişaskerigüçleriylebütüncephelereyayılmaktaydılar.İngilteresahillerindeçıkartmahazırlıklarıyapılıyordu.Fransa'da,kamuoyuhementamamenbizdenyanaydı.BazıinsanlarınyaşlıMareşal'egösterdiklerihoşgörü,varileyokarasındaydı;onuhâlâmazurgörenlervardıamapeşindengidenkalmamıştı.Direniş,güngeçtikçedahagüçleniyor,cesaretiartıyordu;kanıtı;kurtulmamısağlayaneylemdi.

Yemekbittiğinde,kahvegeldiğinde,artıkbaşkabiradamdımAtalarımalayıkbirfatihtim,kapalı

dudaklarımınardındatürkülersöylüyordum.Korkumgeçmişti,endişemhafiflemişti.Geriyeözgürolmakeyfikalmıştı...'

61

Oküçüklokantadaömürboyukalmakisterdim.Kendimigüvenliktehissediyordum.Kaldıki,örgütütehlikeyeatmadannereyegideceğimi,hangikapıyıçalacağımıbilemiyordum.Belgelerimolmadan

trenebilebinemezdim;ilkkontroldeyakalanırdım.

Şansainanırmısınız?Yadakısmete?Bizimoralarda,insanancaklambasmmfitilibittiğindeölürdiyebirdeyimvardır.Galibabenimfitilimhenüzbitmemişti.Lokantadançıktığımdakimigördümdersiniz?Jacques'i!KalpazanJacques'i!Gözgözegeldikvehemenbaşkayerebaktık.

Onunkilerdebirşaşkınlık,benimkilerdemutlulukifadesi!Onuizledim.Uzağagitmedi.

Lokantayabitişikbinanmikincikatında"atölyesi"vardı.Devamlısekizkişiçalışıyordu.Onaiçindebulunduğumdurumuanlatmamgerekmedi.Zatenherşeyibiliyordu.Vagondançıktığımdabenitanımışlaramabenimleuğraşacakvakitbulamamışlardı.Jacques,uzağagitmemiş

olmamdankuşkulanıyormuşzaten.

Tabiiyolakoyulmakiçinyenibelgelere,yenibirkimliğeihtiyacımvardı.Amakurtarıcımınaklınaanidendahaiyibirfikirgeldi:beniişealmak!Ona,yapabileceğindençokişyüklüyorlardı.

Tekbaşınaişgörürken,şimdiheryaştanyediyamağıvardı.Biryenisihoşkarşılanacaktı."Yeterkiyazın,doktorlarınyazısınabenzemesin!"Benidenedi.Özengösterdim.Kalpazanlığamüthiş

yat-kınmışım.Ancakbanşdönemindeneyazıkkibuyeteneğimdenyararlanmayacakkadarilkesahibiymişim."Kimsemükemmeldeğildir."BunlarısöyleyenJacquesidi.Banaçokşeyöğrettiama,karamizahanlayışınavaranakadar,ondançokşeyöğrenmekisterdim.

Sahtebelgeatölyesiniherzamanheyecanlaanacağım.Yeridoldurulamayacakbirkarıncayuvasıgibiydi.Sadecesahtebelgedüzenlenmiyordu,güçlübirdüşmanınkarşısındaduracakbirev-

68

reniyaratmak,yönetmeksözkonusuydu.Jacquesvearkadaşlarının,kılıkırkyarançalışmaları

olmasaydı,hiçbirdirenişeylemiyapılamazdı,gizlibirörgütkurulmasıbiledüşünülemezdi.Oysaadlanhepgölgedekaldı.Heranölümleburunburunaolaninsanlarınmaddi-manevikarşılıkbeklemedenböylesinankörbirişteçalışmalarınıneyleaçıklarsınız?Buinsanlarınbirkısmı

Tann'yainanmıyorlardıkiahretteödüllendirmeyibeklesinler!

Onlannkaderinipaylaşmaktaniftiharediyormuydum?Evet,ediyordum,söylemektesakıncayok.Bazen,savaştansonra,Dire-niş'inbugizlikalmışyönüneilgigösterenbirinerastladığımdasaatlerceneyaptığımızıayrıntısıylaanlatıyordum.Bunakarşılık,"muhteşem"kaçışımıyüzyirmialtıncıkezanlatmamıistediklerindecanımsıkılıyordu.Alttarafıneyapmıştımki?Altmış

metrelikbirkoşu,iyibiryemek,şanseseribirkarşılaşma!Bununiçinkahramanolmuştum!

Gerçi,birkez,elimdekopyakalemibirşeyyazmakyadabirhaberiletmekiçinhayatımı

tehlikeyeatmıştım...

Dikkatettiyseniz,feylesofluğumüzerimde.Pekazaindirgenenbinlerceeylem;binkezşişirilentek

bireylem,toplarsanızkârlıçıkıyorum!

Kimyonluçorbayapılanlokantanmsahiplerinineyazıkkibirdahagörmedim.İlkzamanlar,atölyedendışançıkmıyordum,yemeğimigetiriyorlardı,oradayatıyordum;birkaçaysonradışarı

çıkmayabaşladım,sokaklardabirazbirazdolaşmayabaşladımamalokantanmönündengeçmeyehepkaçındım.Otarihte,içindebulunduğumdurumda,birineyakınlıkduymuşsam,eniyisibaşınadertaçmamakiçinondanuzakdurmaktı.AncakKurtuluş'tansonraorayagittim.Lokantakapalıydı.Görünüşegöre,aylardanberikapalıydı.Birkomşusu,"teğmenin"Grenobleyakınlarındakievinedöndüğünüsöyledi.

Banagelince,sahtebelgeatölyesindegizlenmeyedevamettim.Hiçkımıldamadan,Kurtuluş'akadar.Kurtuluşu,birkaçşişeşampanyapatlatarakkutladık;Jacques,şişelerihaftalarcaöncedensoğutmayabaşlamıştızaten.Hepimizmutlu,birazdahüzünlüydük.Gizliliğinkalkmasıile,birazdaserüvenimizsonbuluyordu.İnsanınherzamanbaşına,iyibirdavauğrunakötüadamolmakgibibirdurumgelmez.

69

Dahasonra,Montpellier'yegittim.Amahemendeğil.Bert-rand,çeşitligörevleriçindahaüçaybeniLyon'daalıkoydu.Montpellier'yegidince,sankievimeilkkezgirmişgibiydim.Savaştanönce,henüzBakuolmadanyaşadığımyeredönüyordum.Tabiiarada,haberlerinialmıştım.BirakamyonuolayındatutuklanmışolanBrunoilebabasınınsadeceikiayhapisyattıklarını

biliyordum.Ancakbiryılsonra,çokdahaciddinedenlerdenyakalanıp,toplamakampınagönderilmişlerdi.BabadönmüştüamaBrunoyoktu.Birahaneninyanındakialan;bugünadını

taşıyor.

İlkönceorayagittim.Patronbenigörünce,oğlunubulmuşça-sınabanauzunuzunsarıldı,bağrınabastı.Ogünekadarbelkidesadeceikiüçkezelsıkışmıştık,biraısmarlamanınyadahesapistemenindışındaonunlakonuştuğumubilehatırlamıyorum.Karısıdasavaşsırasındaölmüştü.Belkideoğlununhiçdönmeyeceğinihissetmişti.

Birahanedençıkınca,evsahibemMadamBerroy'agittim.Odabenikucakladı.Kentte,hakkımdahikâyeleranlatıldığınıhaberverdi;TıpFakültesi'negidince,bunundoğruolduğunuanladım.Anidenortadankayboluşum,kökenim,yadasöylentilerleolaylarınbirleşmesiyüzündenmibilmiyorumamaKitapdaradlıinsan,birDirenişkahramanıolmuştu.Pekçokolayınşerefinibanayüklüyorlardı,bunlarınbirkısmıuydurmaydı,diğerlerigerçekdeolsa,oynadığımrolinanılmazderecedeabartılmıştı.

MadamBerroy'agelince,karşılaşraamızdakiheyecandindiktensonra,kenttebenimhakkımdaanlatılanlarüzerinenasılolupdasoruşturmayagelmediklerineakılerdiremiyordu.

—Yanibengittiktensonra,burayagelipeşyalarımıkarıştıranolmadımı?

—Hiçkimsegelmedi.

—Nemilis,nejandarma,nedeAlmanlar,öylemi?

—Hiçkimsediyorum.Bütüneşyanızmahzendesaklı,kimsedokunmadı.Onlarıkaldırmakzorundaydım,odayıkirayaverebilmekiçin,anlarsınızya...

Bu,resmîmakamlarınbanapekönemvermediklerinigöstermekteydi.Amaevsahibemiçin,imalarındananladığımkadarıyla,bubanaatfedilenefsanevibecerikliliğiminbirkanıtıydı:Bakuaslakapanakıstırılamaz!

Yaokaçtığımgün,bizimbinayagirenjandarmaneyinnesiydidiyesoracaksınız.Zatenokonuyageliyorum.Size,madamBer-

70

roy'un,pekdeparlakbirünüolmayançıtıpıtıbirkızıolduğunu,bilmemsöylemişmiydim.

Hayır,ondansözetmedimhiç.BubenimDoğuluyönüm,aileterbiyem...arkadaşlarımsıksıkondansözeder,banatakılır,onunlabirşeyolupolmadığını...sorarlardı.Aslındabenherzaman,kadınlarlaçokutangaçolmuşumdur,hiçbirmacerayagirişemezdim.ArasıraGermaineilekarşılaştığımızda,onanazikçegülümserdim,odaaynınıyapardı.Yanaklarımhafifçekızarır,merdivenleriçıkmayadevamederdim.

OgünMadamBerroy:"Biliyormusunuz,sizyokkenkızımevlendi"dedi."Sizedamadımı

tanıtacağım,sizingibibirininelinisıkmaktanonurduyacaktır."

Salonagirdim,gerisinitahminedin...Germaine'ninkocası,jandarmaüniformasıgiymişti.

Yüzünde,gözündençenesinekadarinenbirbıçakyarasıvardı.Ayağakalktı,gülümseyerekeliniuzattı:—Sanırımbirikikeremerdivenlerdekarşılaştık,dedi.Germaineileflörtşttiğimgünler.

Beniokadarkorkutmuştunuzki...

Demekboşyerekaçmışım!Ogünü,jandarmayıbinadaniçerigirerkengörmeseydim,hayatımbambaşkaolacaktı.Bundandahamıiyi,dahamıkötü?Busoruyusoracakkadaryaşamaşansı

olmuşsa,bunapekdekötüdenilemez.

.¦--.Amabenibekleyenbirbaşkasürprizvardı.Evsahibemle,eskiodamanostaljikbirbakış

fırlatmaküzeremerdivenlerdençıkarken,burnumaanidenbirküfkokusuçarptı.Nefesalmaktazorlukçektim.Buevdençıktıktansonra,enufakbirnefesalmazorluğuçekmediğimianımsadım.

Buküfkokusunuburayageldiğimdehissetmişamadahasonraduymazolmuştum.Şimdiyenidenbeniboğuyordu.Sonnefesimiverircesine:

—İniyorum,dedim.

Kapıyıkapattı,endişeylebanabaktı:

—Gördüğümkadarıylaastımkrizlerinizdevamediyor.

—Arasıra.

—Yalnızsizdeğilsiniz!Sizdensonraodayıkiralayandelikanlınındaastımıvardı.İkigece,doktorçağırmakzorundakaldım.

Sonradevametti:

—Şimdiodaboşken,istersenizbugeceyatabilirsiniz,kiracıolarakdeğil,bukezdavetlimolarak.

—Çoknaziksiniz,ancakbugeceMarsilyatreninebinmeli-

yim.

71

Tabiikiyalansöylüyordum.Ancakertesigüngidecektim.Amaolanetolasıçatıaralığınagereğindençokparavermişim...

Geceyi,tıbbiyelibirarkadaşınodasında,uykusuzgeçirdim,benimiçintümanlatılanları

yapmadığımaonuinandırmakiçin.Boşçaba!Banayaramayanyadayerinegöreyarayanbirolay,biryanlış.anlama,bütünsöylenenleridoğruçıkarıroldu.

Kurtuluş'unertesigünüçeşitlidirenişhareketleriarasında,çeşitlisorunlarıçözümlemeküzeretoplantılaryapıldı.Temizlikhareketi,sürgüneyollananlarınneolacakları,direnişçilerinsilahsızlanmaları,yiyecekiçeceksağlanmasıgibisorunlar.Butoplantılardanbirine,Özgürlükörgütündenhiçbirelemankatılamadığıiçin,Bertrandbenimgitmemivesöylenenlerinotetmemiistemişti.Onuntahminininaksine,diğerörgütlerbirinciderecesorumlularınıgöndermişti,üstelikLyonbasınınınfotomuhabirlerideoradaydı.Çünkübirgeceönceönemlibirişbirlikçitutuklanmışvetoplantıanidenönemkazanmıştı.Böylecebenimresmimde,Direnişörgütününgizliyöneticilerindenbiriolarak,Progresgazetesininilksayfasındaçıkmıştı.

Motpellier'dehiçkimseyanlışlıkolduğunainanmakistemedi.Kahramanolduğunuzuyadsımayakalktıkçaününüzbüyür,üstelikalçakgönüllüsünüzdiyesaygınlığınızartar.Söylendiğinegöre,alçakgönüllülük,kahramanlarınyüc»erdemidir.

CumaSabahı

72

Eylemleriniküçümsemeyeçalışırken,tsyan'ınsamimiolduğundaneminim.Onubir"lider"

sanmak,çocukluğundanberikatlanamadığıbirdüşünceydi.Böylebirşeysöylendiğindetamtersiniiddiaeder,yadsımalarındaodenliısrarcıolurduki,karşısındakilerşaşkınlıkveşüpheiçindekalırlardı.

Enazından,benimtepkimöyleoldu.Birbirimizdenayrıldıktançoksonranotlarımıokurken,olaylara

dahayakındanbakmakistedim.Fransa'nıngüneyinegiderekodönemi,gizliörgütegiriş

biçimi,baskınlar,fı-sıldaşmalar,gizliörgütşebekelerihakkındabilgitopladım.Biraysürenolağanüstüçalışmalardan,karşılaşmalardan,zararsızsorulardan,birbirinidoğrulayanifadelerdensonra,bazıçevrelerdebir"Baku"efsanesiolduğunuveonun,Direnişörgütündekirolününbasitbir"kurye"liktenibaretolmadığınıöğrendim.

Amaacababununönemivarmıydı?Rolünönemi,alttarafıbirdeğerlendirmeişidir.Oinsanbana,kendigerçeğinianlatmıştı.Yaniolaylarıvebunlarınyanısırahissedilenleri,insankendinianlatmayabaşladığında,nesnellik,yalanınsüslenmişiolmuyormu?

Kendikendime,dahafazlaaraştırmamayasözverdim.Onunsözlerivekendiyazarlığımlayetinecektim.Gerçeklerinyaratıcısı,efsanelerinyaratıcısı,nefarkamal

—Ülkenizedönmeküzere,Fransa'danayrılmanızdakalmıştık.SanırımBeyrut'tasizibekliyorlardı...'

Hangigemiyledöneceğimikimseyesöylememiştimamababam,bununasılöğrendiğiniTannbilir,bütünkentehabervermişti.Direnişörgütündekieylemimkonusundabinlerceöykü

üretilmişti.KodadımBaku,ağızdanağızadolaşıyordu.

Baku,Jacques,Bertrand,kalpazanlık,savaş,Direniş.Henüz75

yirmiyediyaşındadeğildimamasankihayatımtamamlanmıştı.Belki.'

Limanavarış.Rıhtımdabekleyenkalabalık.Merdivenlerdeninecekkenyaşlanangözlerim.

Boynumaçiçekgerdanlıktakmaküzereyaklaşan,saçlarıkıpırkıpırgençkız.Başımıeğiyorum,çıplakkollanyanaklarımadeğiyor.Doğruluyorum.Arkamdatanımadığımseslerbirbirinekarışıyor.Birfotoğrafçıkımıldamamamı,aynıbiçimdegülümsemeyedevametmemi,objektifebakmamıişaretediyor.Herkeshareketsizkalıyor,nefesinitutuyor,uzunsaniyeler.Sessizlik.

Sonrayavaşyavaş,sahneaynıhareketlerletekrarlanıyor,çığlıklaryükseliyor.Alkışlar,yaşasınsesleri!İşte,babamilerliyor.Başındakırmızıfötrbirşapka.Birbayramşapkası.Kalabalık,geçmesiiçinyolveriyor.Bakışlarımızkarşılaşıyor.Eskiden,omuzlanmayükgibibinenbubakışlar,ogünbanahafifgeliyor.Babamşapkasınıçıkarıpbenikucaklıyor.Sıkısıkıbağrınabasıyor.Yenidenalkışlar.Benikendindenuzaklaştırıpyüzümebakıyor.Benonungözlerinde,beklediğimsevinçten,beklediğimgururdanbaşkabirşeyokuyorumbirden.Benitekrarkendineçektiğinde,birsorugeveliyorum.Cevapveriyor:"Dahasonra,evdeherşeyianla-tınm."

Birdenbire,yoğunamapekhakedilmemişbircoşkununortalıkyerindeduyulankaygıyı

duyuyorum.Köşebaşında,kıskançbirrakipgibifelaketinpusukurduğukaygısınıduymak!Amaönsezilerimedegerekkalmadan,bukalabalığıniçindepekçokkişininolmadığınıgörüyorum.

Ailemdenbirtekbabamgelmişti.Yadiğerleri,onlarnerdey-di?Birkere,ülkenineniyifotoğrafçısı,bizlerisırayadizmek,azarlamak,flaşınahayranbırakmakiçinhiçbirfırsatı

kaçırmayanbüyükbabamyoktu.Böylebirklişeyidünyadakaçırmazdı!

Evet,neşemiöncebubozdu,bufotoğraftafotoğrafçıeksikti.Benibekleyenarabayabinerken,gözlerimonuaradı.

—Büyükbabamnerede?Onugöremiyorum.

—Nubargitti.

Yetmişyaşındabirindensözederken,insanıniçinikarartansözler!Korktuğumuduyacağımdiyebirşeysormayacesaretedemedim.Babamdevametti:

—BüyükannenvedayınAramilebirlikteAmerika'yagitti.

76

Büyükbabambanayenideniadeedilmişgibirahatladım,neşemyerinegeldi.Sevilenbirininölümündensonra,yaşananolaylannbirkarabasandanibaretolduğudüşükurulmazmı?Birsaniyelikbirzamaniçinde,birmucizeyaşamışgibiydim.

Yinedemerakettim.Büyükbabamıngöçetmetasansınıçoktanterkettiğinisanıyordum.Birden,birbaşkakorkuyakapıldım:

—Yaİffet?Onerede?Onudagöremedim?

—AblanMısır'da.Savaşınbaşındaevlendi.Sanahaberveremedik.

—Kocasıkim?

—Tanımıyorsun.Mahmut;Hayfa'daeskibirailenin,Karmalî-lefinoğlu.Buradabirİngilizbankasındaçalışıyordu,Kahire'yeatandı.Babasıda,İstanbul'daOsmanlıBankası'ndaçalışıyordu.

Damadımıziyibirçocuk,dürüst,sevimliamabiraz...

Busonsözlerisöylerken,arasırayaptığıbirhareketiyaptığınıgördüm.Avuçlarınıveyüzünü

gökyüzünesonradayere,sonrayinegökyüzüne,üçkereüstüstevebüyükbirhızlasecdeyevarırgibiçevirdi.Kendinegöre"Yobaz"yada"Softa"demeninbiryoluydu.Onupekciddiyealmamakgerekirdi,sokakta,elindetespihi,dudaklankıpırdayanheradam,onagörebusıfatalayıktı.

—Ablammutsuzdeğilya?

—Hayır,zatenkocasınıkendiseçti.Sanırımiyianlaşıyorlar.İffetiçinkaygılanma,kendinisaydırmasınıbiliyor.Beniüzenodeğil...Üzüntümüdedim?Busonyıllarçektiklerim,üzüntüdendeöte!Dönüşsevincinibozmakistememamabihnengerek:üzerimizebüyükbirfelaketçöktü.

Şuan,dörtyıldanberiilkkezmutluyum.Göreceksin,evimizyinedoluptaşacak.

Onutanıdığımgibiydi.Kendikendimeöfkeyleamaiçiniçineğlenerekbunudüşündüm.Odoluptaşmalar,okaynaşma,obitmeyengidipgelmelerbendeiyibiranıbırakmışdeğildiki!

Babamiçindurumçokbaşkaydı.Gözlerianidendoluvermişti,elleriöfkeylebirbirinekenetlenmişti.

—Dörtyıldır,kapımızdaniçerikimsegirmiyor.Çocukluğumda,Adana'daolduğugibi.

Vebalıymışızgibi!

Elimiellerininüzerinekoydum,bizinasılbirfelaketinvurduğunudahaöğrenmedenönce,dertlenmiştim.

77

—KardeşinSalem...doğduğugünelanetolsun!

—Böylesöyleme!

—Nedensöylemeyecekmisim?Benimetimdenvekanımdanolduğuiçinmi?içimde,benikemirenbirtümörolsa,etimdenvekanundandırdiyeonusevecekmiyim?

Sözünükesmektenvazgeçtim.Karşıkoymalarımdaâdetyerinibulsundiyeidi.Yoksabenimdekardeşimedüşkünlüğümvesevgimyoktu.

Savaştanönce,gittiğimsıralarda,Salem,lenfatikveşişkobirçocuktu;derslerindegeri,işeyaramazıntekiydi.Herkes,onunadamolmayacağındanemindi.Nasılbirgeleceğiolacaktı?

Kendisinedüşenservetiharvurupharmansavuracak,ondansonradaağabeyininyadaablasınınsırandangeçinecekti...

Onuhiçbirimizönemsememiştik.Yani,kötülükyapmayetisiniönemsememiştikdemekistiyorum.Bilindiğigibisavaş,bazıinsanlarınzekâsınıveenerjisiniuyandırır.Bazeniyiyoldaamagenelliklekötüyolda!

.Savaşyıllarında,heryerdeolduğugibiülkemizdedeyokluklarçekildi,karneyebağlanmalaroldu.Karaborsanınyanısıra,hertürlükaçakçılıkbaşınıalıpyürüdü.Kimileriyaşamak,kimilerizenginleşmekiçinbuişiyaptı.Kardeşimdebuişegiriştiamaneyaşamaknezenginleşmekiçin.

Sıksıkyokoluyordu.Gününvegeceninhersaatinde!Odasıevinbirucundaolduğundangizlibirkapıdangiripçıkabiliyordu.Babamhiçbirşeyinfarkındadeğildi.Ablamonlarlaoturmuş

olsaydı,birşeylerindöndüğünüfarkederdi.BelkiSalemdebukadarilerigidemezdi.Ablamgidince,başaşağıyuvarlanmasınıhiçbirşeydurduramadı.Gününbirinde,olanlaroldu:Fransızaskerlerigelipevimizisardıvebirhoparlörle,içerdekilerinellerihavada,dışarıçıkmalarınıistedi.

78

Bu,düşmanhatlarınıyıkarcasınayapılanusulüneuygunbirsaldırıydı.Babamhiçbirşeyanlamamıştı.Penceresinden,avazavazbiryanlışlıkyapıldığınıhaykırıyordu.Sonrahayretle,askerlerintavanarasındançuvallar,kasalar,metalbidonlar,kartonkurularçıkarttıklarınıgördü.

Bunlardan,kullanılmayangarajda,merdivenaltındahattakardeşiminodasındakidolaptaveyatağının

altındadavardı.Herif,evimizikaraborsacılarındeposuhalinegetirmişvebabamhiçbirşeydenkuşkulanmamıştı.Salemaynızamanda,aynıyoldansatılacakbirsürüeşyayı

büyükbabamınfotoğrafatölyesinesokmuştu.

Konuyudahadavahimkılan,birgeceöncekentingüneyinde,karaborsacılarınsıksıkkullandıklarıkoyunyanıbaşmdabirçarpışmaolmasıydı.Birgümrükçüölmüş,ikikaçakçı

yaralanmışveyakalanmışvegeceboyuncasorguyaçekildiklerinde,kardeşiminadıortayaçıkmıştı.Kardeşim-soyluKitapdarailesiiçinnebüyükonur!-çeteninbeyinlerindenbiriydi;çatışmasırasında,malıteslimalmaküzeresahildebekleyenlerarasındaymış.Kaçmadanönce,gümrükçüyeateşedenlerarasında.Ateşedenomuydu?Bunuyadsıdıvekimsekamtlayamadı.

Gerçievdepekçoksilahvardıamahiçbirikasalarındançıkartılmışdeğildi.Cinayetaletiaslabulunmadı.

Herkeshapiseatılmıştı.Kardeşim,babam,büyükbabamveformüllerinarasındakaybolmuşneolupbittiğinibabamdandaazanlayan,AmerikanÜniversitesi'ndekimyaprofesörüolandayımAram.Bahçıvanileoğludahapisteydi.

"Kardeşininhiçbireksiğiolmamıştı.Bunubizenedenyaptı?"deyipduruyordubabam.

Kardeşiminneyinineksikolduğunubabamanasılanlatmalı?Bende,çocukluğumdaoevde,kendimikaçışümidiolmayanbirmahkûmgibihissetmemişmiydim?Herşeyi,eşyaları,ziyaretçileri,duvarlarıyoketmekistememişmiydim?Benitutanneolmuştu?Sevildiğimibiliyordum.Aşırıbirsevgiylekarşıkarşıyaidimvebeni,oncauzağagitmeyeitendebuolmuştu;ancakolgunlaştıktansonragerigelmiştim.Sevildiğimdeneminolmasaydım,içimdekiacılıkbüyüyüpdururduvesavaşındayardımıileyanlışbiradımatardım.Bircinayetişlemekyadaintiharetmekgibi-çünküSa-lem'inyaptıklarıherikisinedeuyuyordu.

Cinayetveintiharneredeysebaşarılıoldu.Osavaşyıllarında,kaçakçılıkhiçdehafifealınanbirşeydeğildi,heledesilahvecep-

79

hanekaçakçılığı!NeysekikonuylagörevlendirilenFransızsubayıAlbayHeloire,babamıiyitanıyordu.Savaştanöncekaçkezevimizegelmişti.Doğudillerinineskibiröğrencisiidivekültürlübiradamdı.Fotoğrafkoleksiyöncüsüydü.BabamileNubafınnehoşinsanlarolduklarını

vekardeşimindoğumundanitibarenbaşlarınanasılbelaolduğunuyakındanbiliyordu.Babamlabüyükbabamı,süratlehapistençıkartmayaçalıştı.Yinedeotuzbeşgünhapistekalmışlardı.

Diğerleri-kidayımAramdaaralanndaydı-birkaçaysonraserbestkalabildi.Tabiikardeşimdışında;amaAlbay,yaşınıdikkatealarak-olaylarsırasındayirmiyaşındabiledeğildi-kardeşiminkellesinikurtarmayıbaşardı.Kaçakçılarınüçüidamedildi;Salemonbeşyılhapsemahkûmoldu,çeşitliaflarcezasınıüçteikiindirdi.

Bütünailemiçin,buolayçokküçültücüoldu.Evimizegelipgidenpekçokkişi,uzunsüre,yakalanırızkorkusuylayaşamış.Ki-tabdar'ınevi,kaçakçılarınsığınağıvemallarınındeposuolmuşsa,

orayahergirendenkuşkulanılmazmıydı?Babamhapistençıkınca,pekazkişi,amagerçektenpekazkişi,geçmişolsundemeyegelmişti.Sayıları,birelinparmağıkadarolanbuinsanlarakarşıbüyükbirminnetduyuyordu.Sofrasındankalkmamışolanbütünodiğerleriilegörüşmemeyeyeminetmişti.

İşteannetarafımbuhavaiçindeAmerika'yagitmeyekararverdi.Yüzkızartıcıbirsuçlahapiseatılmışolanoğullarının,öğrencilerininkarşısınaçıkacakyüzükalmamıştı.Üniversiterektörü,kendisiniokadarmethedicibirtavsiyemektubuyazmıştıki,birkaçgüniçindeailesiylegöçetmeiznigelmişti.Osavaşgünlerinde,olağanüstübirkimyacıolmasının,hiçkuşkusuzbüyüketkisiolmuştu.Amerika'yagidergitmez,Delaware'depatlayıcımaddelerimaledenbirfabrikatarafındanhemenişealınmıştı.

Babamyalnızkalmıştı.Ablamsız,Nubafsız,bensiz,çevresindealışageldiğierkânsız!Yaşlı,kaçıkannesiylebaşbaşa...yanındasüreklinedimegörevigörenbirhemşireolduğuhalde,arasıraannesinekendisidebakıyordu.

Hapistençıktıktanbirkaçgünsonra,AlbayHeloirekendisine,büyükoğluİsyan'ınDireniş

hareketininkahramanlarındanolduğuhaberinigetirmeseydi,oonursuzlukiçindeyaşayabileceğinisanmıyorum.Albaybununasılöğrenmişti?Tamamıylarastlantısonucu.

Heloire,1941'deİngilizlerinyardımıileDoğu'yuPetainci-lerdenalmışÖzgürFransakuvvetlerindendi.Kaçakçılıkişinibitir-

80

diktenkısabirsüresonraFransa'daProvence'egizlicegitmişveBertrand'arastlamıştı.EskiKıta'yı,geçmişini,Osmanlıhanedanınıkonuşmuşlarveadımböyleceortayaatılmıştı...

Babamadönelim.Onuniçin,Direniş'ekatılmam,ogünülimanavardığımdatahminedemeyeceğimbiranlamtaşıyordu.Herzaman,inançlarıvebenibir"devrimlideri"yapmadüşü

nedeniyle,davranışlarımdanhoşlanacağınıbiliyordum.Odüşölmüşdeğildi,içindeyaşıyorduamaönceliklikaygılanvardı:beni,saygınlığınıyenidenkazanmanınbiraracıolarakgörüyordu.

Kardeşim,adımızı,evimizilekelememişmiydi?BenimDirenişçiliğimiştebupisliğitemizliyordu.Yüzkarası,insanlarıkapımızdanuzaklaştırmamışmıydı?Basımdakihaleilegeridönmem,onlarıgerigetirecekti.Onları,hiçkinduymadantekrarkabulehazırdı,sadeceyazgıdanöçalmakistiyordu.

Gelişiminertesigünübüyükbirziyafetdüzenlendi.Evimizziyaretçilerledoluptaştı,kimileridavetli,kimileridavetsiz.Salona,hole,merdivenleredağılmışdurumdaydılar.Kimileridebahçedegizligörüşmeleryapmakiçindolaşıyordu.

Babamkasılıpduruyordu.Bendebukoşullarda,sanılankahramanolmadığımı

söyleyemiyordum.Ogünalçakgönüllülüğeveyakibarlığayeryoktu,günbabamaveevimizesaygınlığınıgerivermegünüydü.Elbettekibirşeyiyanlış,yadasüsleyerekanlatmıyordum,çeşitlikusurlarımarasındaövünmeminyeriyoktu.Hayır,yalansöylemiyordumamagerçeğidesöylemiyordum.Bırakıyordumkonuşsunlar,inansınlar!Babamıntekrargüldüğünügörmeklemutluydum.

Ongünsonra,babamannesinikaybetti.Talihsizİffet,seksenyediyaşındaydıvebiraydanberiyatağındançıkmazolmuştu.Babamınilktepkisi:

—Geçenyılölseydi,tekbaşımadefnedecektim,oldu.

Öncerahatladıamaannesevgisinehiçdetersdüşmeden!Sonraağladı.

Herzamanakılhastasıolaraktanıdığıannesiyle,sadeceonunbildiğigizlibiranlaşmalarıvardı.

Bazenşaşırtıcısahneleretanıkolmuştum.Amaaslasorusormazdım.Örneğin,Fransa'yagidipgitmememkonusundaonadadanışmıştı.Builkkezoluyordu.Bukadaraçıkhatırlamamınnedeni,benimönümdecereyanetmesin-

81

dendi.Kulağınabirşeylerfısıldamıştı.Büyükanneminbüyükbirdikkatledinlergibibirhalivardı.Sonraağzınıaçmıştı.Konuşacakgibi.Amaağzıöylecekalakalmıştı,yuvarlakvekaragölgeli,hiçbirsözçıkmadan!Babambekliyordu.Sabırla.Bununüzerine,bazıbelirsizseslerçıkarttı,banakalırsazırvadanbaşkabirşeydeğildi.Babamdinlemişti.Başınıciddiciddisallayarak.Sonrayanımagelip,babaanneminsakıncagörmediğinisöylemişti.Bu,aralarındabiroyunmuydu?Öyleyebenziyorduamaöyledeğildi.Bunudoğ-rulayabilirim.Babam,yaşlıİffet'iaslagülünçdurumadüşürmekistemezdi.Evet,düşüncesinibubiçimdealıyordu,buannesiylearasındatekköprüydüvekabuletmekgerekirkiayrıbirdillerivardıvebirbirlerinianlıyorlardı.

Onaağlayantekinsanbabamdeğildi.Bendebirdenonuözlerolmuştum.Yetmişyıldanberibusoyluamadelihanımefendi,evdekutsanmışbirvarlıktı.Saf,birhayaletgibi,mırıldanarakkonuşan,çocuksubirvarlık.Onunsayesindehayata,zamana,mantığa,ussallığakarşıkuşkucuvealaycıbirfelsefeyesahipolmuştuk.

Herzamansaklıyaşadı;babamonuutancaboğmakistemedi.Cenazesi,ülkeninyüksekgörevlilerineyapıldığıgibi,bütündinicemaatlerintemsilcilerininhazırbulunduklarıbiçimdekaldırıldı.Benimsözdebaşarılarım,görkemlidönüşüm,bunusağlamışoldu.İştebuyüzden,birazönce"rahatlamaktan"sözettim.Defintöreninde,birpadişahkızıvebirkahramanınbüyükannesiolduğuunutulmadı.•

Babam,annesinikaybetmeninüzüntüsüvemevkiinelayıkbircenazetöreninintatminiarasında,karışıkduygulariçindeydi.Onugözlüyordum.Bazendüşünceleredalıyor,omuzlarıçökmüş,ağlamamakiçinkendinitutarhaldeydi,bazendebakışlarınıkalabalığa,önemlikişilereçeviriyorveyastutanbirininvakaniçindedoğruluyordu.Normalzamandaböyledavranmazdı.Yaralıydı...

Defininertesigünü,taziyelerikabuletmeküzerebabamınsağındaoturuyordum.Birigelipbir

"yabancı"nınbenigörmekistediğini,durumdandolayıiçeriyegirmeyecesaretedemediğinisöyledi."Yabancı":Claraidi!'

82

Onukollanmaalıp,sarılmak,sarılmakistedim.Hiçbirşeyböylebirdavranışaizinvermiyordu.

Negeçmiştekiilişkilerimiz,-herbirimizkendiyolumuzagirmedenöncekoltuklarımızdakarşılıklıoturupsadecebirgecekonuşmuştuk-nedebugünküdurumumuz-yasiçindeoluşumuz,karalargiymiştaziyeyegelenlerbunaelvermiyordu.Buluşmasevincinifazlasıylaaçığavuramazdıkbile.Önce,böyleacılıbirgündegeldiğiiçinözürdilemeklesözebaşladı;bahçeyeçıkmayıönerdim.

Sadeceoradangeçiyormuş.VapurubirgeceönceBeyrutlimanınademiratmış,akşamaynı

yoldanHayfa'yagidecekti.Filistin'dekalmakistediğindenemindeğildi,yaşlıdayısınaeşliketmek

üzeregelmişti.Kendimizdensözermektensankikorkuyormuşgibi,konuşmalarımızdayınınçevresindedolanıpdurdu."Ailem,dayımındahagençkenbilekırkyıllıkbekâralışkanlıklarınasahipolduğunusöylerdi.Altıkızdansonradoğmuş,ömürboyuçalışmasınagerekkalmayanbirmirasedinmiştekerkekçocuktu."

—Tıpkıbabamgibi,dedim,evebirbakışfırlatarak.

—NevarkidayımStefan,biraileyehiçsahipolmakistemedi.Graz'dakievindehayatını,fevkaladeyetişmişbiruşakdüzenliyordu.Hangisaattekahvesinigetireceğini,akşamlanviskisininasılhazırlayacağınıbiliyordu.Ömürboyuiflahıkesilmişolanbabam,dayımdanonuöldürecekmişgibisözeder,annemse,çocuklarabudenlikörüörnekolanözkardeşinisavunmayabilekalkışmazdı.ZatenGraz'dakibütünYahudilerin,StefanTemerleshakkındapekolumludüşünceleriyoktu.Onundabunacevabı,hiçbirYahudidostuolmayışıidi.Bununlaiftiharederdi.

Kampaatıldığınıöğrendiğimdebunanasıldayanacağınıdüşünüpdurdum.Mantıken,ilkölenlerarasındaolmalıydı.Hepsiöldü;ailemdekimvarsa...Stefandayınındışında...

83

Nasılhayattakalabildiğinibilmiyorum.Bendebukâbusuhatırlatmakistemiyorum.Sadecemutluyıllardansözediyorum,aslageçmiştendeğil.Onunyanında,durmadanhayalibiralbümünyapraklarınıçevirirgibiyim.Odaenufakbirsözsöylemeden,enküçükbirheyecangöstermeden

"bakıyor".Nesevinç,neşaşkınlık,negeçmişinözlemi,hiç!Bazen,belkideuyuşukluğusayesindehayattakaldıdiyedüşünüyorum.Evet,uyuşukluk.Diğerlerininistekleri,emelleri,tutkuları,ümitlerivardıvekendilerineuygulandığındaonlarıparamparçaetmişlerdi.Dayımınböyleşeyleriyoktu.Hiçbirbeklediğiyoktu,kendisinesunulanındışında.Şansıvarmışki,kimseonaölümüsunmadı.Bugün,ailemdenkalantekvarlıko.Benimiçin,yaşlıbirakrabamıyoksaihtiyarbirevlatmı,bilemiyorum.Galibaherikisindenbirerparça.

Kampaatılanlarlameşgulolanbirdernekaracılığıileonubulduğumda,bundansonraneyapmakistediğinisordum.ArtıkGraz'adönmesisözkonusudeğildi.Filistin'egitmekistedi,onugötürüyorum.Onuşuanda,otelinterasındabirdubleviskiilebaşbaşabıraktım.Barmenledostlukkurdu.Busabahonları,uzunbirkonuşmayadalmışbuldum,oysabenimleolduğundakonuşacakpekbirşeybulamaz.Savaştanöncekikadmşapkalarındanveimbiktendahaiyigeçirilmişviskidensözediyorolmalılar.

Clara,kendisinibizimevegötürecekbirinibulmaktahiçgüçlükçekmemişti."Sanırımbukentteseniherkestanıyor."

Onadönüşümden,karşılanmamdan,hakkımdakiküçükefsanedensözettim.Bendençokheyecangösterdi:"Negüzelbirserüven!"Omuzlarımısilktim.Sonrabirlikte,"eskimuharipler"

gibi,anılardansözettik.Gezintimizbirsaattenfazlasürdü.Günlervegecelerboyu,enufakbiryorgunlukhissetmedenyürüyebilirdim.Kendihakkımızda,Tarih'inçevrilenveaçılacakolansayfalanhakkında,dünyanıngidişatıhakkındasöylediğimizhersözbizibirbirimizeyakınlaştınyordu.Dörtyılönce,aramızdabirmesafeolduğuhalde,birbirimizesarılmışgibiydik.

Oysaellerimizbilebirbirineancakdokunuyordu.

Oan"seniseviyorum"diyemedim.Nekendimenedetabiiki,ona!Yaşlıbirininbunusöylemesibelkigülünçgelecektir.Delicebiraşklatutulduğumherhalimdenbelliydiamasözcükleraklımagelmiyordu.Böylezamanlarda,sizinlealaybileetseyadakötülük84

biledüşünse,"aşk"ısöyleyeceğinizbirsırdaşaihtiyacınızvardır.Kendikendinize,cevabıbelliolansoruyusorabilmeniziçin.

Saatinebaktı,sankidamarlarımıkopartmıştı.Kalbimgerçektenacıyordu.Yalvarırgibi:"Henüzdeğil!"dedim.Yürümeye,konuşmayadevametti.Birkaçdakikasonra,yenidensaatinebaktı,durdu.

—Dayımıuzunsüreyalnızbırakamam.Senideiçerdenbekliyorlar...

Evingirişkapısınagelmiştik,ziyaretçilergelmeyedevamediyorlardı.Onlarınönündeöpüşemedikbile,Fransa'dadeğildik...sadeceelinisıktım.Sonraarkasındanbaktım.

Salonadönüp,babamınyanmaoturdum.Benyokkengelmişveşimdiodadaçepeçevreoturmaktaolanlar,beniöpmekvetaziyedebulunmakiçinartardayanımageldiler.Kafambaşkayerdeydiamaherbirinenazikdavranmayaçalıştım.Tabiikionudüşünüyordum,geçirdiğimiznefisanlarıyenidenhayalimdeyaşamakvegidişineüzülmekleyetiniyordum.İçimdebiröfkeyükselmekteydi.Kendikendime:ilkseferindeherbirimizkendiyolumuzagittik,tekrarbuluşmakiçinkaderegüvendikdiyordum.Savaşzamanıydı,gizlenmekgerekiyordu,başkatürlü

yapamazdık.Bugünise,mucizeeseribirbirimizibulmuştukvekendimiziyenidenkaderinellerinebırakıyorduk.

Yakaderbizdenyanaolmazsa?YaClara'yıbirdahagörmezsem?Onunböylegitmesineseyircikalmakla,akılsızlıketmiyormuydum?Birtokalaşma,vehayatım,mutluluğumbelkidesonsuzakadaruçupgitmişolacaktı.

OnayazamayacaktımçünküFilistin'deneredekalacağmı,,nekadarkalacağınıbilmiyordu.Belkionabirinigönderebilirdimamaböylebirşeyidüşünmemiştikbile.Birlikteolduğumuzsürecebirsürüşeyden-özellikledayısından-sözetmiştik,ömürboyubiraradaolacakmışızgibi!Sonra,vedalaşmayızorlaştırmamakiçin,birkaçsaniyeiçindeayrılmıştık.

Aklımageldikçekuduruyordum.Yinedebirşeybellietmemeyeçalıştım.Sonraaniden,birkonuşmanınortalıkyerinde,ayağakalktım.Benimlekonuşana,sonradababamabirkaçözürsözcüğügeveledim.Neredeysekoşarakdışarıçıktım.Birtaksiyeatladım:"RıhtımdakiPalmirOteli'ne"dedim.

85

Yoldaşoförünsözlerinedüşünmedenyanıtverirken,Clara'yabuanigelişimhakkındanediyeceğimidüşünüyordum.Otelde,uşakonuçağırmaküzeregittiğinde,söyleyecekleriminprovasınıyapmaktaydım.

Birazkaygılıaşağıyaindiğinde:

—Banayazmayasözverdemeyiunutmuştum,diyebildim.

İtirafedeyim,pekaptalcaydı.Amaneyapalım,bukoşullardanekadaraptalolunursa,odenliduygulandırınolunuyor.

Clara,kendisineçokvahimbirşeyhaberveriyormuşumgibi,kaşlarınıçatarakvebaşını

sallayarakbenidinledi.Sonrasağa,solabaktıvedudaklarıma,kuşgagalamasıkadarkaçamakbiröpücükkondurdu.

Şaşkınlığımgeçince,koşarakmerdivenlerdençıktı.Bendeevedöndüm.

Tanrım,gökyüzüogünnekadarmaviydi!

86

İkiaysonrabanayazdı.Yedi-sekizsayfalıkbirmektuptuamayinededüşkınklığmauğramıştım.

Hayır,tamanlamıyladüşkınklığıdeğil,diyelimkitatminolmamıştım.Nedeninibiliyordum.O

öpücükolmamışgibidavranıyordu.Dahadakötüsü,bahçededolaşırkenbanasendediğihalde,mektubunda"Dubist"yerine"Siesind"*diyordu.Biradımgeri...

Evetya,Almancayazıyordu.OysaLyon'dakarşılaştığımızdanberiFransızcakonuşmaktaydık;arasırayanlışyapsadadüzgünkonuşuyordu.Amaişyazmayagelince,ChateaubriandyerineGoethe'yitercihediyordu...

Oöpücüktenpişmanmışgibibanasizdiyordu.Kişielhiçbirşeyyazmamıştı,ikimizhakkındadahiçbirşey...Yinedayısındansözediyor,onauygunbirevbulmanınzorluğunuanlatıyordu.

DayısıGraz'dakievineşinibulacağınımısanıyorduyoksa?Ona,alelaceleyapılmışbirbinanıngirişkatındaikiodalı,mutfağısalonuniçindeolanbirevgöstermişlerdi.ÜstelikHayfa'nmYahudilerileAraplararasındakigerginliğinçokyüksekolduğuvehemenhergünbirçatışmayayadacinayeterastlanılansemtinde!Clara,budereceşiddetbeklemiyordu,mektubununikiüç

yerinde,"çözülmesigerekentrajikbiranlaşmazlık"diyordu.

Nazizminbozgunauğramasınınertesinde,Hitler'innefretettiğiikihalkın,herbirihaklı

olduğunuvekendinehaksızlıkyapıldığınıdüşünerekbirbiriniöldürecekdurumagelmesini,düşüncedebilekabuledemiyordu.Yahudiler,birhalkıngörebileceğienbüyükzulmü,yokedilmegirişiminigördükleriiçinhaksızlığauğradıklarınıdüşünüyorlardıveböylebirşeyinbirdahaolmamasıiçinnevarsahareketegeçirmeyehazırdılar;Araplarda,kötülüğünkendisırtlarındanonarıldığınıoysaAvrupa'daişlenencinayetler-

MetindeAlmanca

87

deenufakbirsorumluluklarıolmadığıhaldehaksızlığauğradıklarınıdüşünüyorlardı.

Clara,mektubunda,hiçbiryantutmadan,durumusakinceyo-rumluyorduoysaYahudilerileAraplararasındakidüşmanlıkbaşınıalıpgitmişti.Zatenodabunuincelemekleyerinmiyordu.

Hareketegeçmişti,savaştakigibidirenmekteydi.Amabukezdirendiği,savaşınkendisiydi.

Bumektubunbenidüşkırıkhğınauğrattığınısöyledimse,biraşkmektububeklediğim,enazındandoğmaktaolanilişkimizhakkındabirşeylersöyleyeceğinisandığımiçindi.Oysaelimdeki,bir"silaharkadaşından"gelenbirmektuptu.

Clara,çevresindekisavaştanderinlemesineetkilenmişgörünüyorduvebütüngücüyleonu"altetmek"içinçabalayacağınısöylüyordu.AyrıcabüyükbirresmiyetlePAJUWKomitesi'negirdiğinibildiriyordu.PalestineArabandJewishUnitedWorkers'in(FilistinArapveYahudiİşçilerBirliği)başharflerindenoluşanPA-JUVV'unamaçlarındanuzunuzadıyasözediyordu.

Kuşkusuzhepsiçokiyiniyetliydi.Çokazsayıdaolmalarınakarşın-aslahayatiyetgösterenbirörgütolmadı-tarihinakışınıdeğiştirmeyiumuyorlardı.

Bunlarabendeinanıyormuydum?Bugünkündenaz!Otuzyıllıkbirsavaştansonra,yiğitPAJUWKomitesininvarolduğunudüşünmekbileinsanıgüldürüyor.Bazılarıalayederekgülüyor,bensesevecenlikle.Otarihteböyledeğildim.Otarihtekidüşünüşbiçimimedönecekolursam-kibupekkolaybirişdeğil,sanırımClaravearkadaşlarınınprojesinialkışlamıştım.

Çünküideallerimeuygundu.SadeceClara'dangeldiğiiçindeğil.

Adındandaanlaşılacağıgibi,komitetamanlamıylasolcuydu.Neyaparsınız,otarihteırkvedindüşmanlığınakarşıgelmekisteyenlerin:"İşçiler,birlesiniz!"demektenbaşkaçareleriyoktu.Bubizleripekuzağagötürmediama,"Birbiriniziöldürmeyin!"demeninbaşkabirbiçimiydi.

Clara'yavemektubunadönelim.Hemenyanıtlamıştım.Aynıgünyadaertesigünü.Fransızca.

Ona"sen"dedim,aynışeyiyapacağıümidiyle.Başkabirsamimiyetbelirtisiyoktu.Birkaç

haftadırneleryaptığımıanlatarak,onungibidavrandım.Yani,konferanslarakatılıp"kendisavaşımı"anlatıyordum.

Dahaöncesöylemedimama,bukonferanslaryaptığımtekişti.Busayedebütünülkedetanınmış

birioldum.Buiş,beklenmedikbiraksilikyüzünden,tesadüfenbaşladı.Evimizinyanındabirsporvekültürderneğivardıvebabamıtanıyanyöneticileri,"değerlidirenişçi"onurunabirşenlikdüzenlemekistemişlerdi.Birsalontutmuşlar,masrafagirmişlerdi.Belirlenentarihtenbirhaftaöncebüyükannemölmüştü.Şenlikdesuyadüştü.Nedans,nekoti-yon!Ancak,herşeyiiptaledecekleriyerde,deredentepedenkonu-şurcasına"benimsavaşımı"anlatmamı,birtakımfıkralaranlatmamıvesorulansorularayanıtvermemiistediler.Yassüresinceböylebirşeyyapmamaengelyoktu.

Danspistinesırasırasandalyelerkonulmuştu.Benimiçindeküçükbirmasa,üzerindedebirbardaksu.Hiçbirhazırlığımyoktu.Birkaçanıanlatmayabaşladım,aklımanegeliyorsa,basitsözcüklerlevebirsırverircesine...Söylevlerealışıkinsanlarşaşırmışlardı.Suskunluklarından,nefesalışlarından,iççekmelerinden,bazendeonaylamayadaşaşkınlıkanlamınagelenseslerinden,kalabalıkilearamdabirakımınvarlığınıhissettim.Aynıakşam,konuşmakiçinüç

çağndahaaldım.Ertesihaftalar,başkentinçeşitlisemtlerinde,tümkıyıkentlerindevebazıdağ

köylerindekonuşmakiçinonlarcaçağngeldi.

İnsanlarheryerde,ikiüçsaatboyunca,dikkatleridağılmadanbenidinliyorlardı.Bende,ogünekadartanımadığımbirzevkduyuyordum.Onlarkendindengeçmiş,onlarıkendindengeçirenbendemestolmuşdurumdaydık.Vaktimehicacımıyordum.

Babamagelincebenimiçinbeslediğihayallerdüşünülürse,otoplantılardabanahangigözlebaktığınısöylemeyegerekyok.İşin"yeni"olanyönü,benimde"lider"yazgısınasahipolduğumainanmayabaşlamamdı.Direniştekiserüveniminizindengiderken,buyenideneyimbendeilkdefababamileNubar'ın,hakkımdakiönsezilerinindoğruolabileceğidüşüncesiniyarattı.Belkideherşeyerağmen,yazgınınördüğübirgeleceğesahiptim.Belkidiyorumçünkübudüşünceyesahipolsamdadirenmiyordeğildim.

Dünsöylemiştim.Yadaevvelkigünmüydü?Savaştansonratahsilimedevametmekistemedim.

Belkidebuçeşitbirgevşemeiçindeolduğumdandı.Evet,işlerherhaldeböylebaşladı.Artıkyolumahiçbirengelçıkmayacağıduygusunasahiptim.Engelyokmuşçasınayürümemyeterliydi.

Düşüşişteböylebaşlar.

Sanırımbirazhızlıgittim.Düşüşehenüzgeçmemiştim,henüzbütünkanatlanmasahiptim,bütünkeyfimkaçmışdeğildi.

88

89

Birgün,birsemtsinemasındakikonferanslarımdanbirinde,salonuntadibindebirinin,Claragibibaktığınıgörürgibioldum.Geleceğinibildirmemişti.Yerimdeduramıyordum.Birâşıkiçinmutlulukbudurişte!Birkonferansçıiçindefelaketbudur!Benimkonuştuğumgibikonuşmak,biraktörünsahnedekendinivermesigibi,dikkatiniyoğunlaştırmayıgerektiriyordu.Ogün,onugördüğümandanitibaren,aklımbaşımdangitti.Çokfazlasoru,çokfazlasabırsızlık,kısakesipsonunugetirmiştim.Sonradinleyicilerdenbeniaffetmelerini,sorularacevapveremeyeceğimisöyledim.Toplantıyıyöneten,döneceğimesözverdiktensonra,"aileişleri"diyebiraçıklamayaptı.

Yarımsaatsonra,evde,salondaoturuyorduk.ÖnceClara'yıbabamatanıştırdım.Babamonunlabirkaçkelimekonuşmuş,kibarcaçekilmişti.

Clara,birprojeylegelmişti.Komitesininçıkardığıgazeteninilksayısıiçin,işgalgörmüş

ülkelerdeNazilerekarşısavaşmışArapveYahudidirenişçilerininöyküleriniyayınlamayı

düşünüyordu.Amaçaçıktı:herikitarafı,aynısaftaolduklarına,ortakgelecekleriiçinmücadeleyeinandırmak.Buaçıdan,benimtanıklığımınönemiolabilirdi.

Salondaendikkoltuğaoturmuştu.Birbaşkasınaoturmasınıönerdimsede,yazmakiçin,okoltuğtm

dahaiyiolduğunusöyledi.Sonrabirnotdefteriçıkartıpdizlerinekoydu.Uzun,plisebireteğivardı,yeşil-siyahekosebiretekvebeyazbirbluz.Birokulluyabenziyordu.Fransa'yagelişimdenülkeyedönüşümekadarsürenserüvenimianlatmamıistiyordu.Haftalardanberi,giderekartanbirkalabalığaaynıhikâyeyianlatanbenimgibibiriiçinbuçokbasitbirişti.Oysasessizduruyor,neredenbaşlayacağımıbilemiyordum.

Sessizlikuzayınca,işimikolaylaştırmakistedi:"Dolubirsalonda,hayatınıhiçbilmeyeninsanlarınkarşısındaolduğunufarzetvebaşla..."dedi.

—Tamam,başlayacağım.Amaböyleikimiz,birsalonda,senodönemeaitbuncaşeybilirken,kolayişdeğil.Amadeneyeceğim.Kendimitoparlamamaizinver.

Yineuzunbirsessizlik.

—Clara,banabirsözvermeniistiyorum.Neanlatırsamanlatayım,bittidemedensözümükesmevebanahiçbakma.

90

—Söz!

Çocukluklarımagülümsüyordu.Şaşkın.Belkideduygulanmış.Yenidensessizlik.Sanra,bugünekadarunutamadığımşusözlerağzımdandöküldü:

—Sonkarşılaşmamızdansonraçokdüşündümveşimdisanaâşıkolduğumakesinlikleeminim.

Sen,hayatımınkadınısın,birbaşkasıolmayacak.Buradaolduğunzamansenibütünvarlığımlaseviyorum.Aynışeylerihissetmiyorsan,ısraretmem.Buöylegüçlüveanibirduyguki,seniesiralmalıdır,bu,zamanlaalışılanbireğilimdeğil.Onuniçin,böylebirduygunyoksa,birdakikasonrabaşkaşeylerdenkonuşuruzvesenibirdaharahatsızetmem.Amaşansıma,birşeylerhissediyorsan,ozamandünyanınenmutluinsanıyımvesana:"Clara,karımolmakistermisin?

Senisonnefesimekadarseveceğim"derim.

Sözümükesecekkorkusu,sözcüklerağzımdadolanacakkorkusuileherşeyibirandasöyleyiverdim.Birkezolsunonabakmadım.Sustuğumvakitdeonabakmadım.Gözlerindekayıtsızlığayadaacımayabenzerbirşeylergörmektenkorkuyordum.Hattâşaşırmasındandakorkuyordumçünkügöstereceğihertürlüşaşkınlıkbelirtisi,aynıniyetteolmadığımızıanlatırdı

vebundansonrasöyleyeceğiherşeysadeceterbiyeyadaacımagereğiolurdu.

Buyüzdenonabakamıyordum,gözlerimgibikulaklarımıdakaçırmakistiyordum.Çünkü

bakışlarıkadarsözlerindendekorkuyordum,sesindekitondan,kayıtsızlığından,acımasından...

sadecenefesalışmakulakvermiştim,birsoluk...sıcacık.

—Evet.

"Evet"demişti.

Engüzel,ensadeyanıttıveenazbeklediğimdi.

Çapraşıkbirtakımşeylersöyleyerek,bukoşullardapekolasıbulmadığını...söyleyebilirdi.Onuhemendurdurur:"Sözünüetmeyelim"derdim.Herşeyerağmenarkadaşkalacağımızasözver-dirtirse"Tabii"derdimamabirkeredahaadınıbileduymakistemezdim.

Aksine,kendisinindeaynışeyleridahailkkarşılaşmamızdaduyduğunusöyleyebilir,bendenediyeceğimi,neyapacağımıbilmezdim.Amabuyalın"evet",bukuru"evet",benisoluksuzbırakmıştı.

Neredeyseona"Neyeevet?"diyesoracaktım.Çünküsadece"Evet,duydum","Evet,bilgiedindim","Evetdüşüneceğim"diyebilirdi.

91

Onaendişeyle,kuşkuylabaktım.

Bugerçek"evet"idi.Buensaf"evet"idi.Yaşlıgözlervesevilenbirkadınıngülümsemesiyle...

CumaAkşamı

92

Şuandaisyan'danayrıldım.Rastgelebirbahaneile-iptaletmemgerekenbirrandevu...-Ortadanyokolmamgerektiğinihissediyordum.Gözlerindecanlandırdığıoanıylaonubaşbaşabırakmak.

Osaniyeyiuzatmasına,söylenenleritekrarduymasına,sevdiğikadınınyüzünügörmeyedevametmesineolanaktanımak.Gerisiçabukgelir.

Kapıyıminnetleaçtıveasansörekadardar,sarıkoridorhalısınınüstündebenimlebirkaçadımattı.

Akşamadoğrudöndüğümde,sevincihenüzyokolmamıştı.Bana"Neredekalmıştık?"diyesorması,işinucunukaçırdığıiçindeğil,amasanırımbenim:"Evetdemişti"diyetekraretmemiduymakiçindi.

Bundanöncekiüçgörüşmemizdeyaptığımgibi,dolmakalemiminkapağınıaçmış,yenibirdefterebaşlamıştım.Birincisayfaya"CumaAkşa-.mı"diyeyazmıştım.Oysao,sankisöyleyeceğinezorlanırgibiydi:

—Hemenyazmamanızıisteyebilirmiyim?

Dolmakalemimikapattım.Bekledim.Bekledim.Sesisankiuzaktangeliyordu:

—Claraveben,öpüştük.

Buitiraftabulunurkenkızardığınabahsegirerim.Bendegözlerimiindirdim.Böyleaçılmakağrınagidiyordu.Zatenbuçabadansonra,başkabirşeysöylemedenodayıarşınlamayabaşladı.

Sonra,içdünyasındahoşbirgezintidendönmüşveanidenoradaolduğumufarketmişgibi!

—îşte!diyebirişaretyaptı!Sanırımbuözelfaslıkapatmıştı.

Defteriminsayfalarını,alışıkolduğumbiçimdedüzelttimveanlattıklarınıyazmayahazırlandım.

Amaduruverdim.Gözlerininışıldamasından,kafasındakigezintiyihenüztamamlamadığını

anladım.Dolmakalemimitekrarkapattımveceketiminiçcebineyerleştirdim.Defterikapatıpkollarımıkavuşturdum.Gülümsedi.Yakasınıkaldırdı.Gözlerimionadiktim.

Hayatınınbufaslınıanlatmak,sanırımonugençleştirmiş,coşturmuş,birazdabeceriklikılmıştı.

Banaitirafettiklerini,onaihanetetmeden,nasılnakledecektim?Yohayır,Doğuterbiyesineuymayantekşeysöylememişti.Yinede,onunyanındayazmadığımsözleriağzındansöylettiysem,kendimiaffetmem.Sahneyi,büyükçizgileriyleçizersem,kendimedahaazkızarım.

ilkgelişindeolduğugibiyinePalmirOteli'neinmişolanClara'ytgörmeyegitmişvedudaklarınaöpücükkondurduğuyeregelmişler.Bukezdeortalıktakimsecikleryokmuş.İşteozamanİsyan,Clara'nmöpücüğünecevapvermiş.Aynını,birkuşgagalamasıkadarhafif.Sonradamerdivenleriçıkmaküzerebirbirlerininparmaklarınıtutmuşlar,bakışlarıbirbirlerindenkopmazolmuş.

Üçüncükattakiodanıngenişbirpenceresivarmış;solundarıhtımbinaları,sağındadeniz...Clarapencereyiaçmış.Kentingürültüsüylebirlikteılıkbirrüzgârdalmışodaya.Nemliellerbirbirinegüçvermiş,gözlerisevinçtenveutançtankapanmış.

Okonuşurken;nottutmadığımiçinonuizleyebiliyordum.İnce,uzunolduğunufarketmiştimamabukezgözümegerilerekuzatılmışgibigelmişti.Evet,tamamıylagerilmiş,bacakları,kolları,tümbedeniveözellikleboynu,küçükkafasınaoranlagörülmemişbiçimdeuzamışgibiydi.Belkidebuyüzdenkafasınıhepyanaeğiyordu.Eskiden,Tarihkitabındakifotoğraftaolduğugibi;şimdikarşımdadaeğikti.

Oise,bakışlarımaaldırmadan,sevgilisikolunda,yolunadevamediyordu.

—Akşamolunca,Saint-Georgeskörfezinedoğru,kordondayürümeyeçtktıkveevliliğimizikonuştuk.,

Evet,hemenoakşam.Niyebekleyecektikki?Mutluluk,avuçlarımızınarasındansertbiripgibikayıyordu,yakalamakiçinellerimizikapatıp,sıkıcatutmamızgerekiyordu.Bundansonrakikarşılaşmalarımızıartıkrastlantıyabırakamazdık.Gelecektekihersaniyeyibirlikteyaşamayaniyetliydik.Sonsuzadek.Engelvarsa,kaldırılacaktı.Bizegöre,başedemeyeceğimizşeyyoktu.

Alınacakbirkaçkarar,yapılacakbirkaçtercih!İşteokadar!Öncenasılbirevlilik!Beyrut'tamedeninikâhyoktu.Oysadininikâhistemiyorduk.Birleşmekiçinyalansöylemeyeniyetimizyoktu.Neonun,nedebenimçevremizdekidinlerhakkındafazlabilgimizyoktu.Nediyebilirgibidavranacaktık?Herikiolasılık,çözümdençoksorunyaratıyordu.Benimçokdahaiyibirfikrimvardı:KalpazanJacques!Claradehşetiçinde:

96

—Sahteevlilikbelgelerimiisteyeceksin?diyesordu.Onuyanıltmıştım.Jacques,bansdöneminde,

Paris'inküçükyörelerindenbirindebelediyebaşkanıydı.Birkerebundansözetmişti,odasavaşbittiktensonra.Tekrareskigörevinedönmeyidüşünüyordu.Bizi,bilmedentanıştıranondanbaşkakimnikâhımızıkıyabilirdi?OgeceLyon'daherikimizdeondanbaşkasını

beklemiyordukki!Çabucakkararverdik:Fransa'ya,nikâhlarınensadesiiçinyalnızgideceksonradönüpyakınlarımızlaolayıkutlayacaktık.

Tasarımızıbabamaanlattığımdahiçduraksamadı:"Zeki,güzel,sevecenveDevrimci!Dahaneisteyebilirim?"Çoksevinçliydi.DahailksaniyesindenitibarenClara'yıbenimsemişti.Claraise,eğlenceli,gürsesli,hassasbirbabayasahipolmuştu,onatapıyordu.

GeriyeStefandayıkalmıştı.Claranetepkivereceğindenemindeğildi.Sırfsaygısındandolayı,onayınıalmakistiyorduamahayırdiyecekolursa,dayısınıdikkatealmamayakararlıydı.Birkaç

haftalığınaherbirimizhazırlıklarımızıtamamlayıp,yakınlarımızahabervermek,gereklibelgeleritoplamakiçinayrılmıştık.SonraParis'teşugün,şuyerde,şusaatte,yani20Haziran,öğle,Horlogerıhtımındabuluşacaktık.NedenHorlogerıhtımı?ÇünküLyon'daki"atölyede"çalışırkenbirarkadaşbana,savaşöncesindenbirhikâyeanlatmıştı.Hikâyedeikisevgili,Horlogerıhtımındaikikulearasındabuluşuyorlardı.ArkadaşbirkentplanıaçıpSeinekıyısındakiyerigöstermişti.

Aklımdakalmış,belkiuğurdurdedim,buluşacağımızyeriseçmemgerektiğindeaklımagelenyerorasıoldu.

Paris'teherşeyöngörüldüğügibigeçti,hattâdahadaiyi.Cla-raileben,kulelerinyanmahemenhemenaynıandavardık,orıhtımınbiryanından,benöteyanından.KalpazanJacques-eskigörevinedönmüşolduğuhaldeonuböyleçağırmaktanvazgeçemi-yordum-tanıklarlailişkikurup,getirtmişti.BenimtanığımBert-rand,Clara'nınkiLyon'dakievsahibemizDanieleolacaktı.

Belediyebinasıokadarkalabalıkvesessizdiki,yeraltıdünyasınadönmüşgibiydik.Budaarkadaşlarımınhoşunagitmişti,herhareketinbiranlamıolduğuoeskigünlerihatırlarkenyüreklerisızlamışh.Örneğin,tanınmadansokaktayürümek,herseferindeyenilenenbirmaceraydı;oysaşimditanınmadansokaktayürümeküzüntükonusu!Dörtyılboyuncabaharatlı

yemekleryemişken,şimdiperhizyemeğindennasılzevkalınır?

97

Odönemdebenimböyleüzüntülerimyoktu.Direnişörgü-tü'nünbüyükisimlerindenbirideğildim,olsaolsabirisimciktim.Dolayısıiledüştengerçeğegeçiştekiyuvarlanmayıhissetmiş

değildim.Yeraltındançıkarçıkmaz,herkesinherkesitanıdığıülkemedönmüştüm.

Sonra,Claravardı.Birleşmemizsavaşsayesindeolmuşsada,onunlabarıştayaşamakistiyordum.Geçmişeözlem,benimiçinsadecebirsaygıifadesiydi,sevdiğim,taptığımisegelecekidi.Birliktegeçireceğimizyıllarıngeleceği,özellikleyakıngünleringeleceği!Artıkadımıtaşıyaninsanileatacağımızoilkadımlar.İlkkezbirlikteyapacağımızbütünoişler!

Sevgililerinbirbirlerineverdiklerisöz,vetutulansöz!Dahaöncegörmüştüm,dahaönceyapmıştım,dahaöncegerçekleştirmiştimduygusuileClara'yıöpmedimhiç,hattaelinibiletutmadım.Dahaönce

sevmiştimduygusuylada!Aşk,eldeğmemişolarakkalabilir,heyecandaöyle.Aylardageçse-ıyıllardageçse!Hayat,bıkılacakkadaruzundeğil!

98

Fransa'dandönüşümüzdebabam,Kitapdarmalikânesininogünekadargörmediğibirdavetverdi.Gitmedenönce,delilikleryapmamasıiçinyalvarmıştım.Sadece:"Buzevkibendenesirgeme!"demişti.Bendesesçıkartamamıştım.Korktuğumbütündelilikleriyaptı.İkiorkestratuttu,biriDoğudiğeriBatımüziğiçalacaktı,yüzlerceinsançağırdı,yemekodasınınkapısındangeçirebilmekiçinyerekadarindirmekzorundakalınanmuazzambirpastaısmarladı.

Işıklandırmadakizenginliği,yiyeceklerdekibolluğuanlatmayautanırım.Ömürboyu,sonradangörmeleresöylenipdurmuşolanbabam,sonradangörmebirigibidavranmıştı.Amaişte,mutluydu,Claradamutluydu,başkaneisteyebilirdim?

Yaben?Mutludeğilmiydim?Suratasargörünmekistemiyordumamaşatafatailgisizdim.

Kutlananolaydandolayımutluydum,arasıraClara'mnelinituttuğumiçinmutluydum,onunlabakıştığım,güldüğünüduyduğumvegecebitincebaşınıgelipomzumadayayacağınısöylediğiiçinmutluydum.Uzunsüredirgörmediğiminsanlangördüğümiçindemutluydum,bunlanndabaşında,Mısır'dan,ogünekadargörmediğimkocasıylagelenablamvardı...

TabiibirdeStefandayıvardı.Babamonayazmış,sonradabirarabagönderipaldırtmıştı.HayfaileBeyrutarası150km.idiveotarihte,aradakimolalariledörtsaatsürüyordu.Stefandayıerkengelmişti,öğleüzeri.Kalabalıkgelmeden,tanışmaolanağıbulmuştuk.Bukarşılaşmadankorkuyormuydum?Tamanlamıyladeğil.AsılsinirliolanClaraidi.Dayısınakarşı,annevebabasındanmirasedindiğibirçekingenliğivardı.Dayıdabulduklarıkusurneydi?Zengin,manyakveişsizgüçsüztakımındanolmasımı?Ben,babamlaiyianlaşacağındanemindim.Herikiside,buyüzyıllabarışınıkuramamışondokuzuncuyüzyılinsanıydıancakbirbirlerineanlatabilecekleriortaknostaljileriolabilirdi.

99

Küçükbirkorkuduydumsa,odaablamınbirsüregörünmediktensonrakocasınınkolundasalonagirdiğisıradaduymuşumdur.Sahneyibirdüşünün:biryanda,AraplarlaYahudilerarasındakigerginlikyüzündenHayfa'yıterketmekzorundakalanvebirdahahiçdönmeyeceğinianlayan,köklübirMüslümanailedengelenMahmut;öteyandanbukenteyerleşmeküzeregelmişOrtaAvrupalıStefan;herikisideyenievlilerinyakınakrabası...

Tanıştırmafaslınıkısakesmeyekararlıydım:"MahmutCırmalı,eniştem.StefanTemerles,Clara'nmdayısı."Tokalaştılar.

Oanbabam,Fransızcaolarakyükseksesle:

—Ortakbiryanınızvar,dedi.MahmutHayfalı.GelinimizindayısıdaHayfa'daoturuyor.

Clarailebakıştık.Fırtınayıdahaiyiatlatabilmekiçineleletutuşuyorduk.Babamdevamla:

—Yanyanaoturun.Birbirinizeanlatacaklarınızvardır,dedi.

Üstelikbirdeısrarediyordu,öyledeğilmi?Ancakbunudalgınlığındanyadakabalığındanyapmıyordu.Biranlamdakafatutmak,meydanokumakiçinyapıyordu.Babam,Doğu'dabirhayliyaygınolan,insanlarınkökenleriileilgilikonulardaalınmasınlardiyeölçülüdavranılrhası

alışkanlığındannefretederdi.Örneğin,insanlarınherzamankullandıklarısözcükleri,"kendiaralarında"ikensarfettiklerikelimeleri,"DikkatfilancaYahudidir","FalancaHıristiyandır",

"FeşmekanMüslümandır"uyarılarıüzerinesansüretmelerine,içerlerdi.

Pekiya,yanyanaoturttuğuikiadamvuruşmayakalkışırsa.Neyapalım,bunuhaketmişlerdemektir,işteokadar!Onungörevi,aynıbüyükserüveniniçindeyeralanbuadamlarainsancadavranmaktır.Bunalayıkdeğillerse,kendilerininbileceğişeydir.Yabuyüzdendüğünberbatolursa?Demekkiböylebirdüğünelayıkdeğilmişiz,işteokadar!

Clarailebenimilktepkimiz,birrezaletçıkmasındankorkmakoldu.Bupekcesurcadeğildiamakendinizibizimyerimizekoyun.Ailelerimizarasındaherhangibirdüşmanlıkolsunistemiyorduk,içindebulunduğumuzgünlerde,evliliğimizzatenkolaybirişdeğildi.Özellikle,çevremizdekidüşmanlıklardankorunmayamuhtaçtık.

Amabusadeceilktepkiydi.İçgüdüsel.Clarailebakışlarımızda,endişekadareğlenmedevardı.

Sonra,hiçbirşeydemeden,gerigerigidiporadanayrılıverdik.

100

Döndüğümüzde,aradanbirsaatgeçmişti.Herikisidebıraktığımızgibi,yalnız,karşılıklı

kahkahaatmaktaydı.Tabiinedeninibiliyorduk.BizdeClarailerahatlamışveendişeduymanınutancıiçinde,kahkahalarınakatılmıştık.

Birsüresonra,oradaolduğumuzufarkedenMahmutveStefandayı,bizimlebirliktemutluluğumuzakadehkaldırdılar.

Onlarıgören,dünyanıneniyiarkadaşlarıderdi.Öyleolmasınıokadaristerdimki...amaneyazıkkihayır!Belkideartık,çokgeçti!

Şunubilin,kavgadaetmeyeceklerdi.Yohiçdedeğil.Sonunakadarbirbirlerinenazikdavranacaklardı.Birbirinineşikoltuklardaoturmuşcentilmenlerkulübündekigibi,birbirlerineİngilizcefıkraanlatacaklardı.Asılkonuşan,karşısındakininneşesinigörüpcoşarakfıkralaranlatan,elkolişaretleri,mimiklerileanlattıklarınısüsleyeneniştemdi.

Birara,görünürdehiçbirnedenyokken,tuhavadeğişti.Başkadavetlileronlarayaklaşmış,tanıştırılmış,karşılıklıeğilipbükülmüşveosıraMahmut,birözürmırıldanarakçekilmişti.

Birsüresonrahavaserinleyince,birincikatabirhırkaalmayaçıktım.Eniştemorada,karanlıktabirdivanaoturmuştu.Çökmüşbirhalivardı.Nesiolduğunusoracakoldumamakendimituttum,onurahatsızederimkorkusuylagörmezliktengeldim.Bütüngecebirdahaortayaçıkmadı.

Onubuhalesokanneolabilirdi.Aşağıyaindiğimde,ablamaanlattım.Endişelendiamaşaşırmadı.Sonzamanlardakocasısıksıkböyleoluyormuş,önündenezamanHayfa'dansözedilseöncecoşuyor,uzakgeçmişe,çocukluğunaaitbinlercehikâyeanlatıyor,gözleriparhyormuş.Onuseyretmekbirzevkmiş.Amaardındanenufaksessizlikte,anidenkaşları

çatılıyorvehüzünleniyormuş.

Kendiruhhallerindenhiçsözetmiyormuş.Birgünablam,bütünbuanlattığıanılarınıbirkitaphalinegetirmesiniönermiş,budüşünceyiikieliylebirdenkovarak:"Anılarımmı?Mezarcınınküreğiileyaptığıgibi,güneşetezekyığınlarıatıyorum."demiş.

Stefandayıyagelince,Mahmutileyaptığıkonuşmalar,onunüzerindebambaşkabiretkibırakmıştı.Tersetkidiyebilirim.GeneldeasıksuratlıvehomurdananbiradamolanStefandayı

geceningeriyekalankısmında;neşeli,gençlerleşakalaşan,hanımlaratakılanvebirdenbireortadankaybolanarkadaşınıgözleriylearayıp'duranbiradamolupçıkmıştı.

101

GecebiterkenClara'yıgörmüş,onadoğrukoşmuş,birkenaraçekmişvebirsırverirgibi:

—Onlarla...barışmanın,sencebiryoluyokmu?diyesormuştu.

—Çevrenebak,Stefandayı.Barıştıkbile.

—Benburadansözetmiyorum,benipekâlâanladın!

Yıllardanberiilkkezoakşamablamlakonuşurken,kocasının,babamındediğigibinamazseccadesinekapanmışbirsoftaolupolmadığınısordum.Güldü.Birgünbabam,dinhakkındailerigerikonuşurken,Mahmutbozulmuş,işteolanbundanibaret!Bu,babamilebenimaramızdakifark.İkimizdeaynışeyidüşünürüzamaben,oradabulunanlarıkırabilirdiye,düşündüklerimisöylemem.Oise,burnunundikinegider;gerçeğikendisininsöylediğineeminolarak...

Hangidavranışdahaiyi?Bugüniçin,onungibiolmadığımaüzülüyorum.Amagüçlübirsesingölgesindeyaşadığımiçindirki,umduğuvearzuladığıgibiisyancıolmadım.

102

BudavettensonrabirikincisideHayfa'dayapıldı.İlkönceleribuikincisi,hemClara'yahembanagereksizgöründü.Çünkü.StefandayıBeyrut'agelebilmişti.AmaPAJUWüyeleriısraretmişlerdi.Onlariçinbunun.önemivardıveonlarıkırmakistememiştik.

Yirmikişikadardılar.YahudilerveAraplar.BelkiYahudiler,Araplardanbirazdahafazla.

ToplantıyıdüzenleyenlerdenbiriolanNairn,birkonuşmayapmışvebirleşmemizi,örnekalınacakbirolay,aşkımızıkinvenefretinyalanlamasıolaraknitelemişti.

HeranyakıpdurduğuHalepvişnesikokanpiposuvekırsaçlarıylatuhafbirinsandıNairn!Netambirişçinetambiraydınidi-iflasetmişbirsanayiciidi.Diğerleri,sınıfkökenikonusundakitapların

söylediklerinebakacakolurlarsa,onagüvenduymamalıydılar.Amahiçkimse,onuhareketegeçirennedenlerden,özverisindenkuşkulanmıyorvehattâtoplantılardabelirlibirağırlığıolduğunainanıyordu,İddiaedildiğinegöre,Naim'inailesi,birvakitlerkentinyansınasahipmiş.Yanibirvakitlerzenginolduklannısöylemenindoğucası!Nairnherşeyisatmış,nesivarnesiyoksayitirmiş,sadeceOsmanlılardönemindenkalmadenizkıyısındabirevivardı.Geniş

veşahanebiryapıolanbuevebakacakolanaklankalmamıştıveevigördüğümgünlerde,haliperişandı.Duvarlannsıvasıdökülmüş,yeryeryıkık,bahçesiotbürümüş,odalanndaeşyayerinehasırveeskişilteler/açıkbirçatıherşeyekarşınsoylu,huzurlu,büyülübirev!Onurumuzaverilendavetdeiştebuevdeyapıldı.

Odavetgecesi,uzaklardanikipatlamasesigeldi.Heyecanlanantekinsanbendim.Diğerleridurumaalışıktılar,kayıtsızbiçimde,gürültününneredengeleceğinitahminediyorlardı.Dansetmeyesadecebirkaçsaniyearaverilmişti.Sonra,kiralıkbirfonografınsesiyle,dansadevamedildi.

103

Oyaz;nekadardaçokdavetverildi!Birgirdabasürüklenmişgiderken,Claraileherankafamızdaolanamaciddiolaraksormadığımızsoruyusormaktankaçınmaktaydık:neredeyaşayacaktık.Eminolduğumuztekşey,birlikteolmamızgerektiğiidi.Evet,amanerede?

Bukararıbugünalmamgerefcseydi,neyapacağımıçokiyibiliyorum.YazsonuMontpellier'yedönerdik,bentıptahsilime,Cla-radatarihderslerinedevamederdi.Bugün,tekyapacağımşeyinbuolduğunaeminim.Şayetogünkügençadamınkafasında,bugünküyaşlıadamınaklıolsaydı;yaşlıadamınsesi"Kaç!Karınıal,koş,buralardankaç!"derdi.Amaogünlerinikigenciolarak,hayallerimizvardı.Doğu'dabirfırtınaesecektivebiz,çıplakellerimizlebufırtınayıdurdurmakistiyorduk.Durum,tamanlamıylabuydu.Bütündünya,AraplarileYahudilerinyıllarboyu,hattayüzyıllarboyubirbirleriniöldürmelerinibekliyordu,herkesbirkararavarmıştıbile...ingilizler,Sovyetler,AmerikalılarveTürkler...Herkes.Bizikimizdışında!Biz,buanlaşmazlığıönlemekistiyorduk,aşkımızınsimgesinin"birbaşkayol"olmasınıistiyorduk.

Cesurcamıdediniz?Hayır,mantıksızca!Birbarış,biruzlaşmaumudubeslemekolasıdır,buçokövüçverici,güzel,saygınbirdavranış...Ancakyaşamımızıbunabağlamak,mutluluğumuzu,aşkımızı,birlikteliğimizi,geleceğimiziortayasürmekvetekbirsa-'niyebilekaybedebileceğimizidüşünmemek...bunabugüntakacağımad:"saçmalık","yanılgı",

"mantıksızlık","aptallık","intihar"olur!Amaotarihtebaşkaşeysöylüyordum.Fransa'daüç-dörtyılgeçirebileceğimizidüşünmemiştimbile.Yıl1946idi.Fırtınanıngeçmesinibekleyebilirdik...

benilütfendurdurun,bukonudadurmadankonuşabilirim!

Kararımızıvermiştik;Doğu'dayerleşecektik!HayfaileBeyrutarasında,sınırınaçıkolduğu,kıyı

yolundanmesafeninçokazolduğudönemde...İkilimanımızvardı,eskidendendiğigibiiki

"merdivenimiz"vebirdizikonut,amahiçbiriyalnızcabizeaitdeğil!Hayfa'dakâhStefandayıda,kâhNaim'dekalıyorduk.Beyrut'tada,babaevivardıvebaşkayerdekalmamızsözkonusudeğildi.Babam,malikânedetekbaşınayaşıyordu.Bizde,çokdoğalolarakorayayerleşmiştik.

Clara'nıneviolmuştu,evsahibesioidi.Benonatutkundumvebabamonuçokseviyordu.

Ensevdiğimizev,Lübnan'dakievimizmiydi?Belki...artıkbilemiyorum...çünküilkzamanlarHayfa'yadüzenliolarakgidiyor-

104

duk.Claradayısına,ikiaydabirgeleceğinesözvermişti.Komitetoplantılarınıdaterketmekniyetindedeğildi.ÜstelikNaim'ikendimizeiyiceyakınhissetmeyebaşlamıştık.İkimizineniyiarkadaşıolmuştu.Evideçoksevimliydi...otbürümüşbahçesidenizekadaruzanıyordu.Orayahergittiğimizdebüyüleniyorduk.Nevarki,yinedeesaskonutumuzBeyrut'taydı.Tahsilimizedeoradadevametmeyebaşladık.

Benimaçımdan,devametmeyeçalıştımdesemdahadoğruolacak.CizvitpapazlarınınyönettiğiFransızTıpFakültesinekaydımıyaptırmıştım.Eğitiminkalitesi,Montpellier'dekindendahaaziyideğildi.Dahatabaşlangıçtaoradaokuyabilirdim.Amaonsekizyaşımdayken,babamıngölgesindenkurtulmakistiyordum.Gitmişolmakiçinokumayakararvermiştimyoksaokumakiçingitmişdeğildim.

Nevarkiartıkaynıinsandeğildim.Babamıyalnızbırakmakistemiyordum,sözümonabirDirenişkahramanıolduğumdanbuyana,ilişkilerimiztamamendeğişmişti.Evliliğimdensonradahadadeğişmişti.Babamyaşlanmıştıveevinhanımı,benimkanmdı.

Claradaüniversiteyeyazılmıştıveherzamankigibioradadaçokfaalidi.Çalışkanbiröğrencivebirmilitan!Arapçayıdaöğrenmeyebaşlamıştı.

Banagelince,eğitimimitamamlamayaçalışıyordumdedim.Evet,sadece"denedim!"Dahasıralaraotururoturmaz,kendimiokumayavermektegüçlükçektim.Herhangibirşeyibellemekolanaksızdı.İlkbaşlarda,beş-altıyıllıkaradansonra;bununnormalolduğunusöylüyordum,osüreiçindekafamıeğitimleilgisiolmayanokadarçokşeykurcalamıştı-ki...ancakdikkatimiverememesorunudevamettivegidereköfkelenmeyebaşladım.Eskidenbelleğimlevekavramayeteneğimleoncaövünenben,anidengüçsüzbirioluverdim.Utanıyordum...

Bununçaresinibulmamgerekiyordu.Ancak,tedavisigerekenbiranormallikolduğunukabuletmiyordum.Zamanlaherşeyyolunagirecekdiyordum.Oyalanmayabakıyordum.

Neyleoyalanmak.Öncekonferanslarımla,bazılarınıtekrarettim,yineDirenişanılanhakkında.

Sonramutluluğum...mutluluktan,biroyalamaymışgibisözetmekyersizkaçsadayinedebuişigörüyordu.Clara'nınyanındaokadarmutluydumki,duygusalyaşamımdışındaolabileceklerinbenietkilemesineizinvermiyordum.Birbirimizinelinihertutuşta,kalplerimizçarpıyorduveben105

nekorkularımı,nededışdünyanınuğultusunuduyuyordum.Kendimi,herşeyinyolundagittiğineinandırmayaçalışıyordum.

Birbakıma,herşeyyolundaydı...Hayır,doğrudeğil.Çevremizdehiçbirşeyiyigitmiyordu.Çokgeçmedenolacaklarkarşısında,bizhâlâcennetteyaşıyorduk.

Hatırlayacaksınızbu,Filistin'inYahudilerleAraplaraverilmeküzereikidevletolarakbölünmesinden

çoksözedildiğidönemdi.1947.Dahaotarihtekırgınlıklarokadarbüyüktüki,uzlaşmacıgörüşleriyükseksesleileriyesürmekolanaksızdı.Heryerdesuikast-ler,gösteriler,çarpışmalar,savaşçığlıkları!Hayfa'yagidipgelmekiçin,yollarherseferindedahatehlikelioluyordu.

Claraveben,kurbanedilmeyehenüzsırasıgelmeyenlerdendik.Sonra,birkaçpençedarbesi,bizisığındığımızyerdençıkarttı.

106

Belkidedönümnoktası,genelafilanıilekardeşiminhapistençıktığıgünoldu.

Öğledensonraerkensaatte,henüzsofradankalkmamış,gevezelikediyorduk.İkimizvebabam.

Osabah,haberlerinengüzelinialmıştık:Clarahamileydi.Midesibulanıncadoktorunagitmiş,oradandönmüştü.Hepimizçokneşeliydik,özellikle,torununukollarınaaldığınışimdidengörürgibiolanbabam.Ona,armağanlarınengüzelinivermişizgibikonuşuyordu.Birdenbirarabasesiduyduk.Arabadurdu,sonratekrarhareketetti;birkapıçarptı,merdivendehızlıayaksesleri...

KardeşimSalemevedönmüştü.

Onuhapisteziyaretetmişmiydim?Hayır.Tekbirkezbilehayır.Oserserininnasıldavrandığını

unutmayın.Yababam?Gidipgörmüşsebile,banabirşeyanlatmamıştı.Kısacasıhepimizbusayfayıkapatmayaniyetliydik.Aramızdaolmasınıenazistediğimizbirsırada,çıkagelmişti!

Hapistendoğrueve!Odasına.Kapısınıdaküitlemişti.Gidipkendisiylekonuşmayalımdiye.

Anidenbuzgibibirhavaesti.Ev,aynıevdeğildi.Artıkbizimevimizdeğildi.Konuşurkensesimizialçaltıyorduk.Babambiranda,bambaşkabiradamolmuştu.Keyfikaçmış,yüzü

asılmıştı.Hiçbirşeysöylemiyordu.Neşikâyetediyor,neSalem'ilanetliyor,nekovuyor,nedeaffediyordu.

Bize,Clarailebanagelince,haftasonubitmedenHayfa'yahareketettik.Kardeşimlebirolayolmuşdeğildi,çatışmışdadeğildik.Birbirimizesadecebirkaçsözsöylemiştik.Bunarağmengittik.Şaşkınlığınızıanlıyorum.Belkidesizebiritiraftabulunmamgerekecek.Bunusöylemekağrımagidiyor,kendikendimekabuletmembilevakitaldı,ancaksaklamayakalkışırsampekçokolayıanlamakolanaksızlasınKardeşimdenherzamankorkmuşumdur.

107

•Yok,korkmakbirazabartılıbirsöz.Diyelimki,onunlabirlikteolduğumdahuzurumkaçıyordu.Bakışlarımızınkarşılaşmasındankaçıyordum.

Hanginedendenötürü?Karmaşıkaçıklamalaragirişmekistemiyorum...Bizaynıbiçimdeyetiştirilmedik.Ondaköpekdişlerivetırnaklarıoluştu,bendeböylebirşeyolmadı.Elüstündetutulanhepbenoldum.Hiççabalamakzorundakalmadım.Herşeykolaylıklasağlandı.Herşey,kahramanlıkbile,tutkubile!Banaherşey,rüyadaymışımgibisunuluyordu,evetdememyeterliydi.Heryerde,Direnişörgütündebilepohpohlanançocukoldum.Yerimieldeetmekiçinhiçmücadeleetmek

zorundakalmadım.Yolumanezamanbirengelçıksa,mucizegibi,dahageniş,dahaiyibirbaşkayolçıkıyordu.Yanihiçsavaşmakzorundakalmadım.Bu,düşüncelerimedeyansıdı.Benhepuzlaşmadan,barıştanyanaoldum.İsyanedecekolsambile,nefretekarşı

isyanederdim.

Kardeşimiçinbununtersigeçerliydi.Neredeyse,öldürmekiçindoğdudiyebilirim.Herzamandövüşmeyiyeğledi:babamakarşı,banakarşıveyadahaçokgölgemekarşı.Onuniçinherşeybirhırçınsavaşnedeniydi.Tıkındığıyiyeceklerbile.Bazen,kardeşimbirkurtdiyedüşündüğümolmuştur.Amadoğrudeğil.Kurtlar,yalnızcayaşamakveözgürolmakiçinsavaşır.Tehditedilmediğisüreceyolunadevameder.Kardeşimise,yabanköpeklerebenzerdahaçok...içindebüyüdüklerievihemözlerlerhemnefretederler.Hayattakiyollarıhepbirolumsuzluklaçizilmiştir:birterkediş,birihanet,birsadakatsizlik!Buolumsuzlukonlarınikincidoğuşlarıdır,geçerliolantekdoğuş!

Kardeşimlearamızdakisavaş,dengesizbirsavaştı.Benkaçmayıyeğledim,evetkaçmayı,başkatürlüsöylenemez.

ClaraileHayfa'yagittik.BirsüredenberizatenniyetimizvardıamabirkaçkereertelemiştikçünküGalileyolugüvenlideğildi.Ancakevdekihava,gitmemizihızlandırdı.Tehlikelererağmen!Bupekihtiyatlıbirdavranışdeğildi,üstelikkarımhamileydi.Amabizaslaihtiyatlı

olmamıştık;öyleolsaydıherikimizdeDirenişörgütünekatılırmıydık?Karşılaşmışdaolmazdık,öyledeğilmi?İhtiyatsızlıkvegözüpeklik,bizdebirhuy,birgelenekolmuştu.

Ogün,yollarözellikleıssızdı.Bubilebizialıkoyamamıştı.Dosdoğruarabasürmekteydik.Arasıraendişevericitaktakseslerigeliyordu.Patlamayabenziyorduamauzaktaydı,birşeyduymamışgibiyapıyorduk.

108

Galile'de,yolculuğumuzunsonkısmındaseslerdahayakındanvedahabelirgingelmeyebaşladı.

Ateş,patlamasesleriveyanıkkokusu.Amaartıkyolumuzudeğiştirmekiçinçokgeçti.

Hayfa'nıngirişine,FaysalileKingswaysokağınınköşesinegelmiştik,demiryolunayakın...

Hayfa'yıbilmiyorsanız,bunlarbirşeyifadeermez...Jasacasıkentinkuzeygirişi,oradaarabayaikiserserikurşunisabetetti.Sonrabirpatlama,bizidörttekerüzerindenhavayasıçrattı.İkimizdeyeryüzününenanlamsızsözlerinisöylemekteydik,oanaklailkgelensözler:"Dikkat!"gibiyada"Otaraftangeldi!"gibi.Sankidikkatetmekyadaneredenateşaçıldığınıbilmekbirişeyararmışgibi.

Direksiyonayapışmış,burnumundoğrusunagidiyordum.Sağasolasapmakolanaksızdı,Çenemtitriyorama"Korkma!Kork-ma.'Korkma!"diyetekraredipduruyordum.Durmadantaşlara,arabalastiklerine,arabaiskeletlerine,belkideinsanvücutlarınaçarpıyordum;bilemeyeceğim,hiçbirşeygörmüyor,sadecebütünhızımlagidiyordum.NasılolduğunuTanrıbilir,sonundakentinötekiucunda,StellaMaris'edoğru,Naim'inevininönünegeldiğimizde,ellerimidireksiyondankaldırmamiçinbirkaçdakikanıngeçmesigerekti.

Ogünkükorkukadarkörübirkorkuduymamıştık.Gerçiya-ralanmamıştık,amakorkubaşkabir

şeymiş!Heryandangelenateşvepatlamalarortasında,kırıntıvedöküntülerledoludumanlıbiryolda,birturistarabasınıniçindeduyulanoacizlikkadarberbatneolabilir?Bizkorkakinsanlardeğildikamabubiziaşıyordu.Sözkonusuolanikimizinhayatıidi,hattaüçümüzünhayatı,geleceğimiz,aşkımız,mutluluğumuz.Bütünbunlarıhafifealmak,cinayetdeğilmiydi?BuolayClarailebenisarsmıştı.Aniden,sükûnetin,hattahareketsizliğinözleminiçektik.Haftalarboyuevdençıkmakistemedik.Bahçede,plajakadarbirkaçadımatmakbileolsa...

Günlerimiz,birköşedebüzülüpkalmaklageçiyordu.Cıvıldaşıyorduk.Durmadan,doğacakolançocuğumuzdansözediyorduk.Farklıbirdünyahayalederek,oyalanıyorduk.Şaşkınlığımızneorandabüyükse,umudumuzoorandabüyüktü.Yarınlarnedenlikaranlıksaöbürgünlerodenliaydınlıktı.

Size,çevremizdekigerginlikliklere,öfkelerekarşınClaraile109

aramızdahiçkavga,tartışmaolmuyordugibibirizlenimverdimbelkide...Tabiikioluyordu,amasanılankonulardadeğil.Hattadiyebilirimkiolaylarherzaman,herzamanalışılagelmiş

beklentinintersinecereyanediyordu.Clara,söyledikleriminaksinisöylediğinde,Araplarıngörüşlerinidahaçoktutmamiçindi,onlarıdahaiyianlamamgerektiğinisöylemekiçindi.Bendeonakarşıgeldiğimde,dindaşlarınakarşıçoksertdavrandığınısöylemekiçindi.Tartışmaaslabaşkatürlüolmuyordu.Bu,biruzlaşma,iyigeçinmeantlaşmasıgibibirşeydeğildi,içtengelen,samimibirdavranıştı.tHerbirimiz,kendimizidiğerininyerinekoyuyorduk.

Birkaçgünönce,Parisradyosunda,birYahudiilebirAraplarasındakitartışmayıdinlemiştik.

İtirafedeyimkiutanmıştım.Heribirikenditakımıadınakonuşan,kötüniyetlibirrekabetiçinegi-jrenkişilerikarşıkarşıyagetirmekdüşüncesi,beniutandırıyorvejtiksindiriyordu.

Benbudüellolarıkaba,barbarca;zevksizbuluyordumveşunudaekleyebilirim,kibarbulmuyordum.Bütünfarkdabu!Ahlakenkibarolan:Clarailebendik.EnkötüArabianlamayaçalışanveYahudilerehoşgörülüolmayan,ancakuzak-yakınişkencelerianımsayarakYahudilerinaşırılıklarınımazurgörenClara!

Biliyorum,ikimizdeiflaholmazsaflardık!Amasanıldığındandahaaklıbaşında!Hayalettiğimizogeleceğin,bizimiçinolmadığınıbiliyordukartık.Enfazla,çocuklarımıziçinolabilirdi.Belkibirçocuğumuzolacağıiçin,ufkunötesinebakabiliyorduk.

Hersabah,Clara'nınbüyüyenkarnınaelimikoyuyorvegöz-îlerimikapatıyordum.Radyodan,sahilyolununhâlâaçümadığırduydukça,artıkaldırmazolmuştum.Kanlısokaklardanuzaktı

bulunanbukırıkdökükOsmanlıyapısındanhiççıkmakistemi-jyordum.Dışdünyayı

unutmuştum,tahsilimiunutmuştum,savaşjunutmuştum,çocuğumundoğacağıyeroyapıidi.

Vesonra,gittim.

CumartesiSabahı

110

tsyan'ınHayfa'dakigünleri,Clarailegezintileri,günlükyaşamlarınınayrıntıları,ortakinançları

vedüşlerihakkındasöylediklerinintümününakletmedim.Banaolduğuyerdedönenipduruyorgibigeldi.Yenibirkonuyageçtiğiherdefasında,anidengeriyedönüyor,sözüuzatıyordu.Sabırlaonudinliyoramanotalmıyordum.Dahadoğrusuonuinceliyordum.Kuşkuyokki,sabahakarşı

gördüğürüyadanuyanmamakiçingözlerinikapalıtutanbirigibimücadeleediyordu.

Soncümlesi,savaştanyorulmuş,havluatanadammkigibiydi:

—Vesonra,gittim.

Yatağınkenarınaoturmakiçin,dolaşmasınıkesti.Oakşam,neo,neben,başkabirşeysöylemedik.Ancakertesigünü,birçeşitsorgulamayısürdürdüm:

—Yani,yalnızgittimmidemekistediniz?

Evet,yalnız,Clara'sız.Beniondanuzaklaştırannemiydi?Babamınölmekteolduğunubildirenbirtelgraf.Bunlartamanlamıyladoğruolansözcüklerdeğil.Amabenöyleanlamıştım.

Çocukluğumdanberi,gününbirindebabamınölmekteolduğuhaberinialmaktankorktum.

Yıllardanberienkorktuğumşeybuydu.Büyüdüktensonradahaazdüşündümamakafamdantamsilmemiştim,ısırmayahazırbekliyordu...

Telgrafsadece"Fatherill"*diyordu.Kahire'dengönderilmişti.AblamBeyrut'agitmeküzereuçağabinerken,Mahmut'tangöndermesiniistemişti.Onadakardeşimhabervermiş.Ablam,haklı

olarak,banadahabervermeyeceğinidüşünmüş.Beninerede,nasılbulacağınıbilmediğiniiddiaettisonradan.Amasızlanmavaktideğildi,babamınbaşucundabulunmamızgerekiyordu.

*Metindeİngilizce:"Babahasta."

113

Felçinmiş,ağzıçarpılmıştıamakonuşmayaçabasarfediyor-du.Yanıbaşınaoturup,kulağınızı

uzattığınızda,nedediğinianla-yabiliyordunuz.

İlksorusu,bukoşullardakarımınedenbıraktığımidi."Ölmekteolanbirbabanınbaşucunagelmekiçin!"diyemezdimya!Eniyisikaçamakyanıtvermekti."Onumeraketme.Oturduğusemtsakin.""Dokuzuncuayında,öyledeğilmi?"Sadeceyedinciayındaidiamaonuyalanlayacakdeğildim.Onuniçinhesapyapmanınanlamı,benimiçinaynıdeğildi.Oölmedenönce,torununugörüpgörmeyeceğinibilmekistiyordu.Görebilirdi.Claradoğurduğunda,babamhayattaydıamaçocuğugöremedi...

Anlaşılırbirşeyolanbuhesaplamayanılgısıbiryana,aklıbaşındaydı.

—Bütünolanbitenekarşınnasılgelebildin?

—Denizyoluyla.

Hayfa'danBeyrut'a,karayolundamacerayaatılmakartıksözkonusudeğildi.Denemeyebilekalkışmamışfam.Dahakenttençıkmadangeridönmekzorundakabrdım.Limanagidip,dünyanınparasına,KuzeyegidenbirRomengemisindebiryerbulmuştum...

Dahasonrakihaftalardababamınsağlığıinişlerveçıkışlargösterdi.Muazzamyatağında,dağınıkbeyazsaçları,çarpılmışyüzüilebirhükümdargibiyatarken,burtapekaldırırgörünmüyordu.Hattabazenbana,buyenidurumdankeyifalıyorgibigeliyordu.Doktoru,bugibidurumlardaöğrenmişolduğumşeyleritekraretmişti,yani:"Bugecedeölebilir,birkaçhaftadaiyileşipbirbastonladayürüyebilir...dahadaonyılyaşayarak.Özelliklebüyükheyecanlardanuzaktutmalı,çokkonuşmamalı,fazlahareketetmemeli."

Nevarki,onukırmadannasılsusturacak,birçocukmuşgibidavranmamayanasılçalışacaktık?

Hepimizinkafasındabusoruvardı,yanıtınıablambuldu.

Evdeikiradyomuzvardı.Babamınsavaştanöncesatınaldığıcilalımöblesiiçindeikikocamanradyo!Biriodasında,diğerisalondaydı.Birincisinehiçbirimizdokunmamıştık.Geceodasınaçekildiğindeyadaöğledensonrayatmayaçıktığında,düğmeleriyleoynar,kısadalgadanuzakülkelerinyayınlarınıdinlerdi:Karaşi,Sofya;Varşova,Bombay,veyaHilversumvebirnotdefterineyayınsaatini,dilini,netliğinikaydederdi.

114

Salondakiradyobuyayınlanalmazdı.İbresigenellikleYakınDoğuİstasyonu,BBC'ninKıbrıs'tanyaptığıyayınyadaarasıraBeyrut,ŞamveyaKahireüzerindedururdu.

Radyo,ayindeymişizgibidinlenirdi.Konuşmaolduğusürece,kimseağzınıaçmıyordu.Envahimhaberler,engaripdüşüncelerilerisürülsede,kimseonaylamıyoryadakarşıçıkmıyordu.

Hatta"Ya!"diyeşaşırdığınıbellietmekbilehoşkarşılanmıyordu.Bazensalonda,bukuralı

bilmeyenziyaretçilerağızlarınıaçaraçmaz,babamseslice"Şıtt"der,eliyleanlamlıbirişaretyaparhattabazen,tekraredecekolurlarsayumruğuile,birazkababirişaretyapardı.Şayettartışılacağa,ancakradyosustuktansonratartışılabilinirdi.

Babamınsağlamkolunusallayarakkonuşmayaçalıştığıveİ£**fefinhırslakalkıpdüğmeyikapattığıanıçokiyihahrhyorum.vHasta,refleksleanidensusuvermişti.Ablama,aldığıbuanisonuçtanötürü,hayranbirbakışfırlatmıştım.Otarihte,radyolarınsesleriçıkmadanöncebirkaç

saniyeısınmalarıgerekiyordu.Sesgeldiğinde,önceçokzayıfçıkıyor,çokuzaklardan,birtüneliniçindengeliyormuşgibioluyordu...

Ogünüanlaşılırilksözleriaslaunutmadım:"Patlakverensavaş..."Ablamınelihenüzdüğmeninüzerindeydi,aceleilebaşkayereçevirmişti.Babam,yatağmdadoğrulmuştubile...—Karın...

Yüzütitriyordu.Onuheyecanlandırmamayaçalışılaneniyiyol,herhaldebudeğildi!

İlkİsrail-Arapsavaşınıherdüşünüşümde,gözleriminönünebusahnegelir.1948'deydi.Mayısortası.Olaylarhızlanmıştı:Filistinüzerindekiİngilizmandasısonaermişti;YahudiHalkKonseyiTel-AvivmüzesindetoplanarakİsrailDevletinikurduğunuilanetmişti;bunuizleyensaatlerdeArapülkelerisavaşagirmişti.

Doğrukonuşmakgerekirse,busiyasiveaskerigelişmelerbeniartıkheyecanlandırmıyordu.

Herkesçoktandır,bölgeninyanacağınıbiliyordu.Ogünlertekbirendişemvardı,tekbirşeyaklımıbaşımdanalmıştı:Clarailedoğacakçocuğunyazgısı,çünküartıkbiziayıranbirsınırvardı,aşılmazbirsınırveuzunzamaniçin...

Zatenvardıdiyeceksiniz,birsüredenberigidipgelmekolanaksızdı.Amaaynışeydeğildi.

Galileyollarındayolculuketmek,zatentehlikeliydi,orasıdoğruamaherzaman,denizden,havadan,çapraşıkyollardanbirçözümbulunuyordu.Savaşınpatlamasın-

115

danbirkaçgünönce,HayfaKomitesiüyesibirgazeteciBeyrut'a!gelmişveClara'danbirmektupgetirmişti.Meraketmememi,iyiolduğunu,yakınlardadeneyimlibirebebulunduğunu,kadınındoğumagelmeyisözverdiğiniyazıyordu.Babamınsağlığınısoruyor,doğacakçocukadınaonacesaretvericisözleryazıyordu.Gördünüzya,henüzgidipgelinebiliyor,haberleşiliyordu.Amabudurumsavaşlasonbuldu.Sınırlartamkapandı.Neinsan,nemektup,netelgraf,netelefon...geçebiliyordu.Hepaynımesafedeydik,karayolundanüç-dörtsaatlikbiryolduama,buüçdörtsaatartıkbirvarsayımdanibaretti.Sankiartıkışıkyıllanndaydık,aynı

dünyalardayaşamıyorduk.

Ben,buaşılmazsınırınöbüryanında,dünyadakiendeğerlivarlığımıbırakmıştım.Yazgınınkarşısında,kedininöldürmedenönceoynadığıfaregibiydim.Farenin,oanda,çıldırarak,kaçmayı

beceremeyerek,birçıkışyolubulamayarak,kendiçevresindedönüpdurduğusöylenmezmi?

Başkalan,savaştakigelişmeleriizlemekteydi,bendeğil.Kimkazanacak?Kimkaybedecek?

Umurumdadeğildi.Kendisavaşımı,diğeribaşladığıandayitirmiştim.

Bildirileriveaskerimarşlarıdinlemeyioankestim.Salondaradyoaçıldığında,odamakapanıyordum.Dolabın,Clara'nmgiysilerininbulunduğukısmınıaçıyordumvekokusunuiçimeçekiyordum.Vedeağlıyordum.Adınıonkez,yirmikez,üstüstetekrarlıyordum.Sonrakarşımdaymışgibiontmlakonuşuyordum,onaaşkdolu,umutsuzlukdolusöylevlerveriyordum.

Arasıra,kendimitoparlıyor,kendimeöğütlerveriyordum.Ozamangözyaşlanmısiliyorvebabamınbaşucunagidiyordum.O,yaşamaasılmayısürdürüyordu.Bende,güçlükledeolsa,ümitbeslemeyisürdürüyordum.Hangimizin,diğerinidahaçokmerakettiğinibilemiyorum.

Bazenbanasorularsoruyordu:Kimilerliyor.Kimgeriliyor?Çarpışmalarneredeoluyor?

İngilizlerneyapıyor?Stalinnediyor?YaAmerikalılar?Bilmiyordum.Başlangıçta,onuüzmemek

içinsöylemediğimisandı.Sonundabirşeygizlemediğimianladı.İkimizdebilmiyorduk.Herhaldeikimizdeaynıderecededuyarlıydık.

Onunlaaynıandaçökeceğimizyazılıimiş.

116

BabamTemmuzdaöldü.Kuzeyülkeleriniözletenosıcakgünlerdenbirinde.Savaşdevamediyor,ilerliyordu.Mezarlığagidenyolda,milliyetçibirseshoparlördenyalanbirzaferiilanediyordu.Çalanmarş,cenazeyesaygıiçinsusturulmuştu.Yolkenarındaerkekler,gölgebirsiperbularak,başlıklarınıçıkartmışlardı.Benimbaşımyanıyordu.Sadecearasıraelimialnımdatutuyordum,geçicibirönlem!

Mezarlığa,kortejinbaşındagirdim.Heryerdoluydu:Mezartaşları,kalabalıktangörünmezolmuştu.Açıkhavadaydıkamaboğulurgibiydim.Güneşokadaralçaktıki,enseme,omuzlanma,şakaklarımakonmuştu.Gözlerimyanıyordu.Birisi,babamınyatacağıyeregötürmeküzere,kolumdantuttu.

Dualarhenüzbaşlamıştıki,bayılmışım.Aklımdakalan,gözleriminlahitinbeyazlığıilekamaştığı...Acıyangözlerimikapatmış,birdahaaçmamıştım.

Yataktabiraykaldım.Güneşçarpması.Bütüngöstergeleröyleydi.Ateş,başağnsı,sayıklama,kusma,ayaktaduramama.Amateksuçlugüneşdeğildi.Oncaolaybenizaafauğratmıştı.Hayfayolundakipatlama,uzunsüresonrabiledüşlerimikaplıyordu.Babamınölümü,Clara'danzorakiayrılışım;birdehaftalarvehaftalarsüresince,belkidedoğurmuşolabileceği,iyiolupolmadığı,çocuğunyaşayıpyaşamadığı,kızmıoğlanmıolduğudüşüncesininbeniyiyipbitirmesi.Heleçocuğuncinsiyetikonusundakimerakımsaçmagelebiliramabenibitiriyordu,bunuhissedebiliyordum.

Tabiigüneş,durumumuağırlaştıranetkenoldu.Ateşimdüştüğünde,iyileşmediğimifarkettiler.

Dengesibozuk,kaçık,üşütükdedikleribiriolmuştum.Bununiçinsöylenenpekçoksözcükvar,117

'

"deli"denmesidediğerlerigibibenirahatsızetmiyor.Diyelimkituhafdavranıyordum.

Ensıkıcıolanı-belkidesonundabenikurtaranbuoldu-aklımıtamamenyitirmemişolmamdı.

Tamamendiyorum,üçteikisini,dörtteüçünü,ondadokuzunukaybettiğimoldu;bukesirlerbirşeyifadeedecekse...amaherzaman,ehkaranlıkanlardabile,kafamıniçinde,saklanmışvebenisarsanfırtınalardankorumuşolan,bendenbirzerrecikvardı.Ona,doktor-bendemekgeliyoriçimden.Birazdaöyleidi:tamolarakhastadeğildim,içimdehastayahastagözüylebakanvebirgünonuiyileştirmesigerektiğinidüşünenötekivarlıkvardı.

Dahailkbakışta,hareketlerimikontroledemediğimzamanbile,durumunfarkındaydım.O

günlerhissettiklerimibugünanlatabilirmiyimbilmiyorumamadeneyeceğim.

Birgece,kafamdabirsaplantıylauykudanfırladım.Clara'yahemenhabergöndermeliydim.

BeyrutileHayfaarasındapostaişlemediğinden,birmektupyazıpbunuFransa'ya,Jacques'agöndermeyekararverdim.OdamektubuClara'yakolaylıklaulaştırabilirdi.Fikirgerçekteniyiidi.Aklımagelirgelmezheyecaniçindekaldım.Aynızamanda,bukadarönemlibirmektubuyazamayacağımıbiliyordum,korkunçbaşağnlanmvardı,sinirhücrelerimdenherbirininyandığınıhissediyordum.Buyüzdenfikribenimsemeyeancakyazabilmekiçiniyileşmemibeklemeyekararverdim.Geceidi,uzandım,sakinleştim.Birkaçdakikasonrayataktanfırladım,başuculambamıyaktım,bfi-dolmakalemlekâğıtaldımveyazmayabaşladım.Sonrayenidenokuyup,düzeltip,çizip,bozup,yazmayadevamettim.Birincicümleyesıkışıpkaldımgibibirduyguvardıiçimde.Araverip,yattım.İkincikezkalktım...siziherharekeliminayrıntısıiçindeboğacakdeğilim,hemensonucageçeceğim:şafaksökersökmez,kapınınönündepostacıyı

beklemeyebaşladım.Mektubu,pulparasını,-geneldeböyleyapılmazama,hastaolunduğundayapılabilir-postacıyaverdim,sonrayatağımadöndüm.Öğleyedoğrubüyükbirtelaşlauyandım,mektuptaneyazdığımıanımsamıyordumvegerialmaküzerepostacıyıaramayakararverdim.

Onubulamadımtabii.Yıllarcavicdanazabıçektim.Bugünisebütünbunlarınbirşeydeğiştirmemişolacağınısöyleyebiliyorumkendikendime.Kafamdankötübirdüşüncegeçecekolsa,vazgeçeneyadahareketegeçenekadar,beyniminiçindevızıldayıpdururdu.

118

Clara'yayazdığımmektupkonusunda,dahadabatacaktım.Onaneyazdığımıkesinliklebilmiyordum.Bugündebiliyordeğilim.İçindebulunduğumdurumda,birgeceöncesininkaralamalarınıdagöndermişolabilirdim.Kocabiraptallıkyaptığımıbiliyordumsadece...hemenardından,söylediklerimiaçıklayacakikincibirmektupyazmamgerektiğinidebiliyordum...

İkincisinin,birincisindendeanlaşılmazolduğunusöylememegerekvarmı?Onudayollaryollamaz,korkunçpişmanlıklarduydum,bununüzerinebirüçüncüsünüyazdım,belkidiğerlerindendekörü,sonrabirdördüncüsünü...düşününceiçimdenhaykırmakgeliyor!

Battığımıbilebilebatıyordum.

Sonraduruldum,taşkınlıkduruldudemekistiyorum.Bukezbirbaşkakonututturdum:bütüngünümübahçededönenipdurmaklageçiriyordum.Otuzkere,kırkkere,üstüste...kafamıniçindehayalimektuplaryazarak,planlarkurarak...

Oşekildedönenipdururkendeyükseksesle,kendikendimekonuşuyordum.Yanımdangeçenleri,birsisperdesininarkasmda-larmışgibihayalmeyalgörebiliyordum.Banaseslenenleriduymuyordum.Benimlekarşılaşmışolanlar,selamlamakzahmetinekatlanmıyordu.Esefedicibirkaçsözetmekleyada,dağataşa,kendilerindenırakolsundiye-birkaçduaokumaklayetiniyorlardı.Bütünülkeninhayranolduğu,yakışıklıdelikanlı...netalihsizlik!Kimileri,güneştendirdiyordu.Kimileri,yazgıdiyordu.Diğerleriokumayısuçluyordu,başkalarıdaırsî

diyordu.Delibüyükanne-Nninanısı,hâlâbelleklerdeydi.

İlgisizlikgöstermediğimtekziyaretçipostacıydı.Onugörürgörmezonakoşuyor,sorularsoruyordum.Belkidebahçedebukadardolaşmam,yolunugözlediğimiçindi...belki.Artıkbilemiyorum.Odönemdenkalmaanılarımheppuslu.Enazındanbugün,birbaşkasınındavranışını

izlercesinesözünüedebiliyoryadabiröncekibiryaşammışgibikonuşabiliyorum.Buiyileştiğimigöstermezmi?

Postacıdanbeklediğim,Clara'nınyanıtıidi.Gelmesibiraysürdü.Otarihtebubanaokadaruzungelmiştiki,artıkgeleceğindenumudukesmiştim.Oysa,nerelerdendolanıpgeldiğidüşünülürse,hiçdeuzundeğildi.Beyrut'tanParis'e,Paris'tenHayfa'ya,Hayfa'danParis'e,Paris'tenBeyrut'a!

Demekkiçokçabukyanıt

119

vermiş!Çokdaağlamışolmalı.Yazdıklarım,dahailksatırındanitibaren,içindebulunduğumzihinseldurumuonagöstermişolmalı.Dahatekbirkelimesiniokumadan,yazımıgörürgörmezdurumuanlamışolmalı.

Cevabıtatlıydı.Dahaçokacımadolubirtatlılık.Birkadınınsevdiğiadamagösterdiğitatlılıktançok,birananınhastayavrusunagösterdiğitatlılık.

"SevgiliBakücüğüm"diyordu.Yalnızolduğumuzzamanbeniböyleçağırırdı."Birkızımızoldu.

Sağlığıiyivesanabenziyor.Sanailkfotoğrafınıgönderiyorum.Adını,seninistediğingibi,Nadyakoydum.Bizimresimlerimizdenbirini-Bertrand'ınnikâhdairesindençıkarkençektiğini-

çerçeveletipbeşiğinbaşucunakoydum,bazensenigösteriyorve:"Baba"diyorum.Kızımızdagülümsüyor.."

İlkcümlelerbeniçokmutluetmeliydi,öyledeğilmi?Heledekızımızınfotoğrafı!Uzunuzunbakmış,yüzünebiröpücükkondurmuş,içcebimeyerleştirmiştim.Ogündenberi,hepyanımda-dır,kalbiminüstünde.Okumayıbıraktım,ağlıyordum.Sevinçten.Mektubuyenidenelimealdığımda,işlerbozuldu.Clara:

"Hepimizzorgünlergeçirdik"diyordu."Babanınkaybı,uzunayrılığımız,çevremizdeolupbitenler,dayanılmasızorşeylerdi.Dinlenmengerek,kendinebakmangerek.Bumektubualıralmaz,iyileşmeniçinsanayardımcıolacakiyibirdoktoragideceğinesözver.Nadya'yıvebenihiçmeraketme.iyiyiz.Buradaartıkherşeysakin.Birlikte,neredeyaşayacağımızısoruyorsun.

Birbirimizisevdiğimizegöre,mutlakabirçözümbuluruz.Şimdi,kendinebakmanıistiyorum,seniyileşiriyileşmez,bütünbunlarısakinkafailekonuşuruz."

Mektubunburasınagelince;ağlamaya,hıçkırmayabaşladım.Başlardaolduğugibisevinçtendeğil,hırsımdan.Bircümlesibenimahvetmişti:"İyileşiriyileşmezkonuşuruz"diyordu.HergeçengündahadabattığımıbiliyordumveClarayardımetsinistiyordum.Bana"Şurada,örneğinFransa'dabuluşalım,tekrarbirlikteyaşayalım,ozamaniyileşirsin"diyeceğiyerde,tersiniyapıyordu:"İyileşincekonuşuruz"diyordu.Nekadarzamandaiyileşecektim.Biryılmı?İkiyılmı?Onyılmı?Ondanuzakta,kızımdanuzaktaiyileşeceğimihiçdüşünmüyordum.

Dünyakararıyordu.

120

Oküçücükcümleyiyanlışyorumlamadığımabugündeeminmiyim?Evet,ogünkügibieminim.

Amaşimdi,Clara'nıntutumunudahaiyianlıyorum.Mektuplarımonuürkütmüştü.Benimlebuluşmak,kızımızlabirliktebenimleyaşamaktehlikesinigözealmadan,aklımınbaşındaolduğundaneminolmakistiyordu.

Evet,bugünonuanlıyorum;amaodönemde,onagücenmiş-tim.İhaneteuğramışgibiydim.

Başımısuyunüstündetutmakiçinçırpındığımbirsıradaelimibırakıyorhissinekapılmıştım.

Onuniçindeçokkörütepkiverdim:uçurumayavaşyavaşkayacağımyerde,yuvarlandım.

Otarihte,birsaplantıdandiğerinegeçiyordum.Yenisaplantımda;gidipClara'yıbulmakveonunlakonuşmaktı.

Kararlıydım.Kafamıniçindenesavaş,nesınır,neengelkalmıştı.Hepsiyokolmuştu.Bavulumutopladım,aşağıyaindim.Biribenigörüpkardeşimehabervermişolmalı.Çünkübenkapıdayken,koşupgeldive:

—Nereyegidiyorsun?diyesordu.

—Hayfa'ya.Karımlakonuşmamgerek.

—Haklısın,yapılacakeniyiişbu.Otur,birarabaçağırayım,senidoğruorayagötürür.

-Ciddiyetleoturdum.Antredebiriskemleye.Dimdik,bavulumayaklarımınarasında,biristasyondabeklergibi.Birdenkapıaçıldı.Beyazlariçindedörtadamüstümeçullandı,sarıpsarmaladı,kemerimiçıkarttı.Kabaetimebiriğneyapıldı.Kendimdengeçtim.Belleğimdekisongörüntü,yaşlıbahçıvanilekarısınınağladığıidi.Ablamıimdadımaçağırdığımıanımsıyorum.

Çoktandıryoktuamabenfarkındadeğildim.BabamınölümündenbirhaftasonraMısır'adönmüştü.Kocasıileçocuklarındandahafazlaayrıkalamazdı.Yanımızdaolsaydı,belkidekardeşimbanaböylebirşeyyapmayacesaretedemezdi.

Gerçiotarihtebilekafasınındikinegiderdi.Babaocağımız,artıkherkesingözünde,onuneviydi.Delirdiğimhaberikenteveherhaldebütünülkeyeyayılmışolmalı.Direnişöyküleriminyayılmasındançokdahahızlıbiçimde.Salem,aczimikabulettirmekvebanavasiolmakiçinçabasarfetmekzorundakalmadı.Mirasımaelkoymayetkisinidealmıştı.

O,oserseri,banavasioluyordu!

O,üstüstegelenaflarolmasaydı,hâlâhapisteyatacakolankaçakçı,banavasi!

121

İştegeldiğimiznokta!

İştesoyluKitabdaraileocağınınakıbeti!

122

Böylece,yirmidokuzyaşında,YeniYolMalikânesidenilenkliniktekendimibuluverdim.Birtımarhaneolduğudoğruyduama,yüksekdüzeyde,zenginlereözgübirtımarhane!Uyandığımda,temiz,madenibeyazlıktaduvarlar,camlıbirkapıgördüm.Odakâfurikokuyordu.Hiçbiryerimağrımıyordu.Hattarahatlamıştım,hiçkuşkusuzbana*verilensakinleştiricininetkisiydi.Nevarki,doğrulmakistediğimde,bağlıolduğumuanladım.Tambağıracağımsıradakapıaçıldı.

Beyazgömleklibiradamiçerigirdivehemenbağlarımıçözmeyebaşladı.Geceçokfazlakımıldadığımı,düşerimkorkusuylabenibağladıklarınısöyledi.Yalandıamakavgaedecekhalimyoktu.Kibarcagidipgidemeyeceğimisordum."Elbette,"dedi."Amaöncekahveniziiçin."

Artıkhepböyledevamedecekti.Uyandığımda,birbakıcının-kadınolsunerkekolsun-gözetiminde,adınakahvedenilenbirşeyiçecektim.İlaçkokanbirşey.Sonra,ertesisabahakadar,birkadavrakadarhareketsizoluyordum.Nearzumnesabırsızlığımkalıyordu.İçimdenevarsaağırlaşmış,uyuşmuştu.Çokyavaşkonuşuyordum.Belkifarketmişsinizdir,buyavaşlıkbugündesürüyor.Malikânedeykendahadayavaşkonuşuyordum.Yavaşyürüyordum.Yavaş

yiyordum,tatsıztatsızçorbaları,kaşıkkaşıkiçiyordum.Hiçkarşıkoymadan.

Kahveniniçinenekoyduklarınıhiçbilmedim.Dahasonraları,bütünzalimlerinrüyasıolan,insanlanyumuşakbaşlıkılmakiçinoradakilerüzerindedeneyimyapıpyapmadıklarınıçokdüşündüm.Kuşkusuzbolmiktardabromürvebirmiktardauyuşturucukoyuyorlardı...olmayacakşeylermikuruyordumyoksa?DoktorDawwab'mkliniği,herşeydenöncebirparamakinesiydi.

Yirmikadarkaçıkzenginvardı,aileleri,başlarınagelenfelaketefakirlerideortaketmekistemedikleriiçin,burayayatırılmışlardı.

123

Dawwabmı?Hayır,ilkgünüuyandığımdagördüğümbeyazlariçindekiadamodeğildi.Oadam,hastabakıcıydı.Dawwabmüdürdü.

Orayageldiktenongünsonrabeniodasınaçağırttı.Ongün!Düşünebiliyormusunuz?Beniacilolarakhastaneyekaldırıyorlar,sonradamuayeneetmekiçinongünbekletiyorlar!Onuntarzı

buydu!Bizleriuzaktanincelervepekendergörünürdü.Bütüngünbizleri"koyuverdikleri"geniş

salonunyanındaküçükbirodayaptırmıştı.Orayaloşluktageliroturur,kaimgözlükleriyle,tiyatroizlergibibizleriizlerdi.

Banakalırsa,adambirşarlatandı.Duyduğumkinyüzündenböylekonuştuğumusanmayın.

Elbettekikinduyuyorumveduymaktadahaklıyımçünküoherifvebirkaçkişidaha,hayatımınakışınıdeğiştirdi.Bunudüşünmemeyolaçan,öfkedenbirşeyigörmezhalegelişimdeğiltamaksineaklımınbaşınagelmesidir.Şarlatandiyorumçünküsözdeklinikolanbuyerdebeniaslaiyileştirmeyeçalışmadılar.Nebeninedediğerhastalan.

Obirdoktormuydu?YeniYolMalikânesibirklinikmiydi?Dahaçok,çevresiçitlibirağıl.

Bakıcıları,birerhayvanterbiyecisi,bizhastalarda,hapsedilmiş,zincirlenmişhayvanlar!Hayır,ayağımızatakılmışprangalarladeğil,pastelrengiilaçlarla,ruhuvebeynikanatanakadarsıkıştıranprangalarlazincirlenmiş!

Oadamıbuyolaiteninneolduğunuhiçbilemedim.Paraolmalı,amayalnızparadeğil!

Mutsuzluklarıgözetleyerekzevkalmaarzusudaolmasagerek.Belkiiktidarhırsı,otoritekurmaisteği.Pekçokzenginaileninüzerinde,onlarıistemedikleribirbeladankurtardığıiçin,büyüketkisivardı.

Malikânede,derebeyliğindekibirzorbagibiydi.Koridordangeçmesi,personelinvehastalarınnefeslerinitutmalarıiçinyeterliydi.İstedikleriniyerinegetirmemiziçin,ağzmıaçmasınabilegerekyoktu.

Kurumunun,çağınınilerisindeolduğuna,dünyayaörnekolduğunakendiniinandırmıştı.Basitbirilkesivardı:hastalarını,hertürlükarışıklığındışındatutardı.Heyecanyaratıcı,duyguları

altüstedicinevarsa,içerisokulmazdı.Dışardaniçeriyehiçbirhabersızmamalıydı,yadaçoksonralarıvehafiflemişolarakgirmeliydi.Nemektup,netelefon,özelliklenederadyo!

Personelin,bizimönümüzdeyenibirolaydansözetmeleriyasaktı.Dışandaçıkılmı-yordu,ziyaretçikabuledilmiyorduyadapekenderolarakedili-

124

yordu.Hastanınduygusalsorunlarıvarsa,onlarıçözümlemekten-

,;;!'se,bastırmayolunagidiyorlardı.

'Sıkılıyormuydum?Hiçsıkılmıyordum.İnsan,özlediğizevk-

leriedinemediğindesıkılır.Dawwabhastalığıkaynağındaelealmaktaydı:bizleri,özlemlerimizdenarındırıyordu!Günboyunca,kâğıtyadatavlaoynuyorduk.Tatlıbirmüziğineşliğinde.Hiçdurmadantatlıbirmüzikçalıyordu,geceleribile!Okumamızdaserbestti.Ancakaslayenikitapyadagazetevermiyorlardı...EskibirkütüphanedeonkadarArapçaveFransızcakitapveeskiciltlidergilervardı.Hepsini,istisnasızhepsiniokudum,bazılarınıikihattâüçkez...

Başkanemiyapıyorduk?Pekbirşeydeğil!Gezintilermi?Bahçedebirkaçadım,aslauzaklaragitmedenvedaimagözetimaltında...şunuitirafetmeliyim,sabahkahvesinindeyardımıile,buyaşamaalışmıştım.

Gözlerinizinhayretleaçıldığınıgörüyorum.Yanılmayın,böylebiryaşamındaçekicibiryanı

vardır.Tabiikidahaiyisidüşünülebiliramadahakötüsüdeolabilir.Milyonlarcainsaniçin,cennetbilesayılabilir.Ama"benhayatımıneyapmaktayım?"diyesorulursa,ozamanisyanetmekiştendeğil!Amaişte,Malikânedekiinsanlar,kendilerineböylesorularsormuyorlardı.

Zatenyeryüzündeacabakaçkişi,ömründehiçdeğilsebirkez,kendineböylebirsorusormuştur?

Ogünlerde,içindebocaladığımçalkantılarda,buyeniyaşambiçimibenihemenisyanettirmedi.

Şeytanlarımdan,saplantılarımdan,taşkınlıklarımdan,başkalarınınacıyanbakışlarındankurtulmuştum.Evet,Malikânedekiyaşamtarzındanmemnundum,kendimiuyuşukluğakoyuvermiştim,karda,birdahauyanmamaküzereuykuyadalanlarınduyduklarızevkile.Bendebirdahauyanmayabilirdim.Dışdünyabenikorkutuyor,tiksindiriyordu.Dışdünya,kardeşiminyaşadığıevdibundanböyle...

Birzamangelmiş,dünyanınbanaaitolduğunainanmıştım.Nazizmlesavaşmam.Savaş

sonrasındakiumutlar.Konferansımagelenbütünokalabalık.Hapisegirenserseriler;kalbimebastırdığım,hayalimdekikadın.Hiçbirşeybenimiçinolanaksızdeğildi.

Amaartıkozamanlarçokuzaklardakalmıştı.Dışarıda,kardeşimalıpyürümüştü."Dışarda"

dedim,bukliniktekullanılandeyimdi."Dışarısı"esrarlıbiryerdi,özlemdençokkorkuilesözünü

etmekteydik.Bendemi?Evet,birbakımabende.Dışarıyaçı-

125

kıpkaybolmaktankorkansadecediğerhastalardeğildi."Birbakıma"dedim,çünküsözkonusuolanhangibendim?İsyanmı?Bakumü?Direniştekiinsanartıkbendeğildimyadakısmenbendim.Çünkübilinçlibirbiçimde,boyuneğmeyeaslarazıolmadım.

Böylesöyleyince,şaşırmanızıanlıyorum.Çokdirenmediğimdoğru!Geriyebakınca,nedeninibiliyorum.Hayatımdanevarsakarışmıştı.Artıkokuyamayacağımıbiliyordum.Parlakbirşekildebaşladığımhaldeartıkdikkatimitoparlayamıyordum,artıkeskiheyecanımyoktu.Otuzyaşımdaydımvehâlâbirbaltayasapolamamıştım,eskihayatımdankopamamış,bilinmezbirgeleceğinarayışıiçinegirmiştim.İlkruhsalbunalımlarımolduğunda,asladoktorolamayacağımı

anlamıştım.Fazladüşünmekistemiyordumamabubaşarısızlıkbenibitiriyordu.

Clara'yagelince,yargılamavedavranmabiçimlerimdebirdinginliğekavuşmadığımsürece,onugerialamayacağımıbiliyordum.Birçılgıngibiçırpınmaktan,rezaletçıkartmaktankorkuyordum.

Hayatımdaherşeykötügidiyorduamainatedecekolursam,dahadakötüyegideceğineinanmıştım.Şunudaekleyeyim:başeğ-mekileisyanetmekarasındabirkararveremedimse,banaverilenilaçlaryüzündendi.Terazininkefesindeağırbasmışlardı.

Erkengelenyaşlılığımasığınmıştımartık.İçimde,sabırsızlıkdiyebirşeykalmamıştıpek.

Zamanakıpgidiyordu.Bütünbunlarnekadarsürecekti?Kafamıniçindebelirlibirsüreyoktu.

Birkaçaymı?Birkaçyılmı?Sonsuzluktu.Amahissediyordumkisonsuzlukbuyerdedeğildi.

Beklediğimbirşeyvardı.Diyelimkibirişaret.Mucizedememekiçin.İçimdehâlâyaşayanben,bunainanıyordu.

CumartesiAkşamı

Vemucizeoldu.Dahabelirginolmakiçinşöylesöyleyeyim:yavaşyavaşoluştu.Uzunsüre,hiçbirşeyolmadı.Çünkümucizebeklediğimyerdengelmedi.

126

Cumartesigünüotelinegittiğimde,isyan:

—Yarınakşamdansonragörüşemeyeceğiz,dedi.

—Yaanlattıklarınızbitmezse?

—Buakşamanlatabildiğimkadaranlatırım.Mümkünolduğukadargeçyatarız.Söylenecekşeykalmışsa,neyapalım,onlardaaskıdakalır.

—Belkibirseferlik...

—Vakitkaybetmeyelim,çabukgitmeyeçalışacağım.

Gününbirinde,kardeşimgelip,benikliniktenaldı.Öğleyedoğru.Dörtyıldanberiilkçıkışımdı.

Hayır,benikapattıklarındanberihiççıkmamıştım.Fazlaziyaretçimdeyoktu.Salemyıldabirkere,iyiolupolmadığımısormayageliyordu."İyiyim"diyordum,hemengidiyordu.

Ablamıdahasıkgörüyordum.Mısır'dakibüyüksıcaklardankaçmakiçinLübnandağlarına,yazı

geçirmeyegeldiğinde,birkaçkezbanauğruyordu.Sanırımböylegünlerde,sersemleticilerindozunuarttmyorlardı.Çünkükarşısınageçer,ağzıaçıkonabakardım,benimleistediğikadarkonuşsun,anılantazelesin,sorularsorsun,tekheceilecevapverirdim.Ozamangözlerinisilerekgiderdi.

Builkçıkışbenimiçinbirolayolmalıydı.Oysanesevinçlinedeüzüntülüydüm.Olsaolsa,kuşkuluolabilirdim,odabelki!Müdürsondakikadahabervermişti,alışkanlıklarımı

bozmamıştım.Beniçağırdıklarındakâğıtoynuyordum.Yerimibirinebırakıp,gittim.Şoför,siyah-beyazkocabirarabanınkapısınıaçtı.Salemiçindeydi.Herzamankindendahasevimliydi.

Eve,yemeğeönemlikonuklarıngeleceğinivebenimdebulunmamıistediğinisöyledi.Bir129

kezdahayalansöylüyordu.Önemlibiryemekolunca:"Gidipağabeyimitımarhanedenalayım"

diyebüyüklükgösterecekhaliyoktuya...

Gerçekbaşkaydı.Salem,ülkeninenönemliadamlarındanbiriolmuştu.Bunuüzülereksöylemiyordeğilim,amaişteöyleydi...Dününküçükkaçakçısıunutulmuşgibiydi.Meslekdeğişimimi?Basamaksıçrayışımı?Herneyse,kucakdolusumilyonlarkazanıyordu.Biruçaktandiğerinekoşupduruyordu.Ünlüvesaygınbirkişiolmuştu.

İzlerinievimizdegörmekmümkündü.Yenibirservet,eskisiniunutturmuştu.Birzamanlarvahşive

bakımsızolanbahçemizşimdiçimleriçindeydi.Manzaranınözünüoluşturanincirağaçlankesilmişti,sadecebirkaçyaşlıçamağacıkalmıştı.

İçerdeAdana'dangelmişolaneskieşyalaryokolmuş,yerlerineyaldızlıyayvankoltuklargelmişti.Yüzelliyıldanberiüzerinebasılanhalılardagitmişti.Birtekbenimodamaynı

kalmıştı.Kimsegirmemişti,tozunualmakiçinbile!Yinedeyatağauzanmışveuyumuştum.

Birkaçdakikalıkyolculukbeniyormuştu.

Okkonuklargelince,gelipbeniuyandırdılar.Kimolduklarınıbilmiyordum.Hiçbirsorusormamıştım,kardeşimdebirşeysöylememişti,belkidesürprizyapmakistiyordu.Fazlakalabalıkdeğillerdiamaönemlikişilerdi,çünküSalembirmetrdoteltutmuştu.

İlkgelenaraba,Fransabüyükelçisininarabasıidi.Yanında,Fransahükümetüyelerindenbirivardı.Evet,Bertrandidi.Yani,DireniştekiadıileBertrand!

Sanırımbenisormuş.Clara'yayazmış,odabildiklerininakletmiş.Sonrabüyükelçisineyazmış.

Büyükelçiaraştırmış,nereyekapatıldığımıveneolduğumuöğrenince,Bakanınabenigörmemesitavsiyesindebulunmuş.

AmaBertrand,ısraretmesinibilirdi.Onakarşıgelmekistemeyendiplomat.,buöğleyemeğinitasarlamış.Kardeşimin,şerefveminnetbiryana,birBakanıkabuletmeninilgisiniçekeceğinidüşünmüş.NevarkiBakanancak,benolursamgelecekti.ResmiziyarettebulunanbirBakanın,yabancıbirülkedebiryabancının,üstelikgeçmişikaranlıkbiryabancınınevinegidipyemekyemesidüşünülemezdibile.Bunakarşılık,eskibirdirenişörgütüşefi,pekâlâbirsilaharkadaşıileyanyana,aynımasayaoturabilirdi.Yemeksürdüğükadar;Kitabdarmalikânesi,yenibaştanbenimevimoldu.

130

Birmaskaralık.Çirkinbiralışveriş.Üstelikaşağılayıcıbirgün.Amasonucubakımından,banayararıdokundu.

Nedenaşağılayıcı?

Aradakifarkyüzünden...anlayacaksınız.

Ogüngelipbenialdıklarında,aktifhanemde"-öyledenilebilir-se-dörtyıllıkzorakiuysallaştırmamevcuttu.Osabahda,vazgeçilmeziçkimiiçmiştim.Sonsaatlerimi,hantalhantaliskambillerikarmaküzere,diğerhastalarlageçirmiştim.Hepimizaynıbiçimdeyaşıyorduk,aynı

biçimdekonuşuyor,aynıritimlehareketediyorduk.Dışardanbakanbiriiçinbu,rölantideoynayanbirfilmgibiolmalı.Dokunaklıyadakomik!Bizleriçinse,normalyaşambiçimi!

Oysaogünöğleyin,sofrada,gerçekdünyanınritmindeyaşayaninsanlarlabiraradaoldum.

Elçilikteninsanlarvardı,gazeteyazıişlerimüdürleri;birbankacı...Hepsiçokçabukkonuşuyorlardı,benimiçinfazlaçabuk,banabirşeydemeyenisimlersıralıyorlardı:Panmunjom,McCarthy,RFA,

Musaddık;hiçduymadığımolaylarhakkındayorumlaryapıyorlardı;banabirşeysöylemeyenkonulardagülüyorlardı.Bertrandsüreklibanabakıyordu.Öncesevinçle.Sonrahayretle.Dahasonrahüzünle.Bensadeceyemekyiyordum,gözlerimtabağımda...

İkiüçkerebanabirşeysöyledi,farkedenekadar,nedemekistediğinianlayanakadar,çatalımı

bırakanakadar,kafamıniçindebiryanıthazırlayanakadar...benkonuşmayabaşlamadan,uzunsürensessizliktensıkılandiğerleri,konuyudeğiştiriyorlardı.Tanrım,nealçalma!Yerindibinegirmekistedim!

Sonra,yemeğinsonunadoğru,toparlanmayaçalıştım.Bütünkafamıtoplayarak,bircümlehazırlamıştım,kendikendimeolabildiğincehızlısöylemeyesözvermiştim.Birsessizlikolsundiyebekliyordum.Olmadı.Yadafırsatıyakalayamadım.Büyükelçisaatinebakarak,birsonrakirandevuyuhatırlattı...

Herkeskalkmıştı.Ben,kendiritmimlekalkıyordum.Hepsiyemekodasındançıkmışkapıyayöneliyordu.Oysabenancak,sofrayaabanarakayağakalkabilmiştim.Otuzüçyaşımdaolduğumakiminanırdı?

Bertrandaniden,pişmanolmuşgibidöndü.Banadoğrugeldi,sarıldı,kucakladı.Uzunsüre.

Banakonuşmasüresitanımakister

131

gibi.Sofradasöyleyemediklerimi,içimdekaynayan,boğazımatakılmışolan,dudaklarımınucunagelen,anlamasınıistediğimherşeyisöylemeninfırsatıidi.

Hiçbirşeysöyleyemedim.Enufakbirkelimebile!Gerigeldiğinigörmeninverdiğiheyecanıveşaşkınlığıgöstermektenbaşka...omzununardından,beklediklerinigördüğümötekiler!Bukezdeağzımıaçamadım.Önemliolduğunu,yaşayanlarındünyasınadönmekiçintekşansımolduğunuhissediyordum.Amabelkidekonuoncayaşamsalolduğuiçin,felceuğramışgibiydim.

Konuşamadımama,sonanda,görünmeyenbağlarımdankurtularakminicikbirharekettebulundum.Bertrand'ıngitmesiniönlemekiçinelinituttum,cebimdebirresimaradım.Kızımınresmi,Clara'nmgönderdiği.Evet,dünyanınbütünyenidoğanbebeklerinebenzeyenyenidoğmuş

birbebekresmi.Sonrafotoğrafıçevirdim,arkasınıokuyabilsindiye:Nadya!Kafasınısalladı,omzumavurdu,birşeylermırıldandı,sonragitti.Gözlerindehüzün,acımavebiranöncegitmenintelaşıokunuyordu.

Bununbiryardımçağrısıolduğunuanlamışmıydı?Hayır,hiçbirşeyanlamamıştı.Onabirşeylersöyleyecekvaktimolmuştu.Usulcasöyleyebilirdim,oresmiçekipçıkartmaktançokdahausulca.

Uzaklaştığındagözlerinde,görülebilecekherşeyigördüm:hüzünveacıma.Şimdi,Fransa'yadönerdönmezClara'yayazdığınıbiliyorumartık.Cenazeilanıgibibirşey!ZavallıBaku'nuntanınmayacakhalegeldiğini,kendisinintanıdığıveClara'nmtanıdığıÖzgürlükörgütündekidelikanlınınartıkyaşamadığınıyazmışolmalı.Onuunutup,yenibirhayatkurmasınısöylemiş

olmalı.

Kardeşiminşoförübenigerigötürürken,bendeyıkılmışdurumdayım.Bütünfırsatları

kaçırmıştım.Salem'egelince,sevinçtenuçmalıydı.Benihapsettiğindenkuşkulanmışlarmıydı?

İşte,iyiniyetinigöstermiş,serbestçegelmemeizinverilmiş,yemeğekatılmamı,davetlilerlekonuşmamı-öylesöylenebilirse-sağlamışveherkeszihinseldurumumunberbatolduğunu,uzmanlaşmışbirkliniktebulunmamınyanlışbirşeyolmadığını,hattakardeşiminyasalmirasımüzerindekivesayethakkınınyerindeolduğunusaptamıştı...

Buöğleyemeğisayesindekardeşim,bir.başkapisliktenkurtulmuştu:hapsegirmesineyolaçaneskikaçakçılıkhikâyesinden!

132

Servetisayesindeyeterincesaygınlıkkazanmıştı;kabuledersinizkisaygınlık,satılıkbirkadıngibidir,bukezitibarınıtamanlamıylakazanmışbulunuyordu.OnuonyılöncemahkûmedenFransızlar,şimdibüyükelçilerininvebakanlarınınevindegidipyemekyemelerinikabulediyorlarsa,ozamanmasumolduğunaonlardainanmışlardır,aksinikimiddiaedebilir?

Benimkurtuluşumiçinamaçlanmışbuyemekdaveti,kardeşiminbirbasamakdahayükselmesineyolaçmıştı.Sanırımotarihtepekçokkişi,aynıkandan,aynıevden,böylesidikkatçekicibiradamla,benimgibibirpaçavranınnasılçıktığınıkendikendilerinesormuşlardır...

Benimyazgımıbilenler,ailesindeböylebirlekeninbulunmasındanacıçekecekolanyüksekşahsiyetinhatırına,bundansözetmemekteydiler.Çoğuvarolduğumuunutmuştu.Beni,törensiz,duasız,çoktangömmüşlerdi.

Yalnızyabancılardeğil!Yakınlarımbile!Benimiçinbirşeyleryapabilecektekbirkişivardı:odaablamdı.Başkakimsedeğil.BüyükbabamNubarvebüyükannemAmerika'yavardıktanazsonraölmüşlerdi;ülkedenaşağılayınkoşullardaayrılmışoianoğullanAramise,aileileyadaailedengerikalanileilişkiyegirmekistememişti.

Başkakimvardı.DirenişÖrgütündekiarkadaşlarımmı?Benitanımışolanlar,Bertrand'danneolduğumuöğrenmişolmalılardı.Sanırımüzülmüşlerdirde,amasonraunutmuşlardır.Onlaragücenmekmümkünmü?Zaferdensonra,sebepsizyereyıkılanilkarkadaşlarıbendeğildim...

Bazensavaşındasonbaharlarıvardır!

Başkakim?Claramı?İlkönceleri,söylendiğinegöre,banayazmış,hiçelimegeçmeyenmektuplar...Ablamadahabergöndermiş,odabenibulmamasınıtavsiyeetmiş.Neden?İffet,karımınbeni,yazlangeldiğindekendisiningördüğügibigörmesiniistememiş.Hayfa'danBeyrut'ageçmekolanaksızdı,sahtebelgelersağlamak,suçortaklanbulmakgerekiyordu.HemAraplannhemİsraillilerinşüphesiniçekerdi.Ablam,Clara'nın,kızınıbırakarakyadadahakötüsükızınıbuserüvenebirliktesürükleyerek,bütünengelleriaşıp,konuşmaktanaciz,hareketetmektenaciz,ayaksürenbirvarlıklakarşılaşacakolursa,ömürboyudüşkırıklığınauğrayacağınıdüşünmüş

olmalı.Dahaiyibirzamanı,birazkendimegelmemibeklemekdahaiyiolmayacakmıydı?Belkideo

zaman,ClaraileNadyailekarşılaşmamınşokuyararlıolabildi.Ogünlerablam,iyileşeceğimiumuyordu...henüz.Amaher.ziyaretindeda-

133

haazinanmayabaşladı.Güngeldi,inanmazoldu.Enkötüsırada.Tambirşeylerbeklemeyebaşladığımsırada.Amaonakırgındeğilim,Clara'yadadeğilim,kendiiçimehapsolduğumu,diridirigömüldüğümünasılbilebilirlerdi?İmdatdememiştimki!

Oberbatöğleyemeğininakşamında,yanlışımıdüzeltmekiçin,konuşmayeteneğimegüvenmeyerek,birkâğıtparçasınaşubasitcümleyiyazmayaçalıştım:"Buradançıkmakvenormalyaşamadönmekistiyorum."

Bertrand'ailetemediğimiçinüzgünolduğumvegeldiğindeİffet'eulaştırmakistediğimbiryardımçağrısıidi.Bukâğıdı,Nad-ya'nınresmiyanında,cebimdetutuyordum.

Bunuyazmamdakineden,yalnızca,sırasıgeldiğindekonuşa-mamamkorkusudeğildi.Çünkü

herzamanaynızihinseldurumdadeğildim.İçimdekiöfkeyidebiriktirmeyeihtiyaamvardı.Tıpkı

çöldekaybolanvesusuzluktehlikesikarşısındakalaninsanlarınbazen,yapraklarınüzerindekişebnemleriiçmeküzeredamla'damlabiriktirdiklerigibi.Öfke,tiksinti,pekenderisyantepkileri,hantallaşmışonurumakavuşmakiçindeğerlibireryakıtgibiydiler.

Ablamoyaz,tatilinigeçirmeküzereDağ'agelmedi.Ertesiyazdagelmedi.Onubirdahagörmedim.

Salembirgün,eniştemizMahmut'unMısırmakamlarıilebaşınındertteolduğunusöylemişti.

Başkabankacılarlabirliktesekizaytutuklukalmış,sonrakırgınvebezgin,OrtaDoğu'danolancauzağagöçetmeyekararvermiş.Avustralya'ya,Melbourne'e!

Başkabirşeydendekuşkulanmaktayım;çünküablam,enazındanbizevedayagelirdi.Sanırımkardeşim,birtakımdalaverelerleİffet'imirasdışıbıraktı.İçimdekisezgidenbaşkaveordabur-dakokusuçıkanbirkaçgöstergedışındakanıtımyok.Neyse,iğrençkonulardansözetmeyelim!

Ziyaretlerinideğerlendirebilecekdurumdaolsaydım,ablamlbenibelkiyinegörmeyegelirdiamakarşısındaheceleyenbirini!görmektenveağlayarakyanındanayrılmaktanbaşkabirşeyyapa-I

134

mıyorduki!Avustralya'danvapuraveyauçağabinipgelmekneişeyarayacaktı?

Kaldıkihiçgelmedi.Yinede,yazyaklaşırkenonubekledim.Amaheryılbirazdahaazümitlenerek.Sonumudumudakaybetmekteydim.

Şayethayattakalabildimse,hayattakalmamakdabiriradeyigerektirdiğiiçindir.Oiradembileyoktu.Ölümeeluzatmakiradesihattagücübileyoktu.Birkaçşişeilaççalmakveyamerdivenlerekadarkoşmak,çatıyaçıkmak,boşluğaatlamak...sadeceikikat,birazşansile,heryanımkırılabilirdi.

Bunusöylememeliyim.Benimşansım,tamtersine,sonuncuümidimdesöndüğünde,işibitirmegücünesahipolmayışımdı.Tünelinucundaışıkgörünmesebile,ışıkvarmışgibiyürümekveışığıngörüneceğineinanmakgerekir.

Bazıları,geleceğeinanmayadevamettikleriiçinsabrederler.Bazıları,işibitirmeyecesaretedemezler.Korkaklık,kuşkusuzhorgörülmeliamaodayaşamınbirparçası.Kabullenmekgibi,hayattakalmaaraçlarındanbiri.

Ancakbenihayattatutankorkaklıkyadakabullenmekgibibirşeyolmadı.Bunlardanböylesözetmemyanlış.Lobovardı.Malikânenin"müşterilerinden"biriydi.Genelliklebiraradagevezelikederdik,vazgeçilmeyendostolmuştu.Yegânearkadaş.Ondanbirazsonrasözedeceğim.Yıllarboyu,hayatımdakimseninsahipolmadığıönemesahipoldu.Amaöncebeni,ölmektennasılcaydırdığınıanlatmalıyım.

İntiharkonusundakikararsızlıklarımıanlatmak,benimiçinkolaydeğil.Malikânedeöylesinebirçocukçajurnalcilikvardıki,kendimiyoketmeisteğimdenkuşkulanacakolsalardı,geceyatağabağlarlardı...ancakLobo,belkidebirşeydenkuşkulanmışolduğuvebenikonuşturmakistediğiiçin,hayatınasonvermeyibirdençokdüşünmüşolduğunuitirafetti.Benimiçindeöyleoldudediğimzaman,yirmiyıllıktımarhanekıdemininveyirmiyıllıkyaşfarkınınverdiğiüstünlüklenasihattebulundu:

"Ölümesonçareolarakbakmalısın.Hiçkimseninsenialıko-yamayacağmıbil.Amaölümegidebileceğiniçin,onuyedektetut;sonunakadar.Diyelimkigecebirkâbusgördün.Bununbirkâbusolduğunubilirsinvekurtulmakiçinbaşınıbirazoynatmanyeter.Herşeydahabasit,dahadayanılırhalegelirvebirbakarsınenkorktuğunşeydenzevkalırolmuşsun.Hayatsenikorkutuyorsa,

135

içiniyakıyorsa,enyakınlarınçirkinmaskelertakmışsa...hayatbudurde,ikincikezçağnlmayacağmbiroyunolduğunusöyle.Zevkvericiveacıçektiricibiroyun,inançvealdatmaoyunu,maskeleroyunu,onusonunakadaroyna,isteroyuncuolarakisterizleyiciolarak.İzleyiciolmandahaiyi,içindenkolayçıkarsın.'Sonkurtuluşçaresi'yaşamamahepyardımcıolmuştur.

Eliminaltındaolduğuiçin,buçareyehiçbaşvurmadım.Amaahretindireksiyonueliminaltındaolmasaydı,kendimituzağadüşmüşhissedervebiranöncekaçmayabakardım."

Lobo,başkainsanlardandahahastadeğildi.Amasadece,nasıldenir,"özelhuylan"vardıveailesiyaonuiyileştirmekyadarezalettenkorumakiçinburayakapatmıştı.Hayatınınbüyükbirkısmınıbirkaçünlükurumdageçirmiştivesanınmburası,geldiğidördüncüyadabeşinciyerdi.

Başındanpekçokşeygeçmişti.Hattâdoktorunbiri,kötühuylannıçıkartmakiçinonuloplopdoğramayakalkışmışveannesibilinçliyadaiçgüdüselolarakonukurtarmıştı.Bukötü

serüvendenlakabı"lobo"yuedinmişti.Kendisibilebunualaykonusuederdi...Çevresindekiherşeye,yaşamına,geçmişinebüyükbirkayıtsızlıklabakardı.

Malikânede,Lobo'nunaynbirkonumuvardı.Odasınabirpiyanokonulmuştu.Bazen,bütünbirgün,ayağındaterlikler,boynundayeşilipekfulanileoturur,ezbereçalaryadataburesindenkalkmadan

benimlegevezelikederdi.Bizlerinaksine,telefongörüşmeleriyapabilir,mektupalabilirdi.Aslındakimse,deliolduğunudüşünmüyordu.

Kardeşimin,birhükümetdeğişimindebakanolduğunudaohaberverdi.Evetya,bakan!Lobo,afallayacağımıbiliyordu;Sa-lem'innasılbiradamolduğunuonaanlatabilmiştim."Kahve"mitamamıylaiçtiğimdeneminolduktansonra,haberiverdi.

Sersemlemiştim,aslındasersemlikgünlükhalimizolduğunagöre,herzamankindençoksersemlemiştimdemekistiyorum.Lobo,kendinegörebenitesellietmişti:

—Olanbitensenişaşırtmamalıİsyan.Kendikendine,kardeşininsanagöre,birüstünlüğü

olduğunutekraret.

—Nasılbirüstünlük?

—O,eskibirdirenişçininkardeşi,senseeskibirkaçakçının!Gülmüştüm.Burukluğumgeçmişti.

136

Böylece,kardeşimparavesaygınlıkkazanırken,bensalaklarıngülüşüdudaklanmda,batmaktaydım...Yıllargeçiyorduveuzunzamandanberi,çokuzunzamandanberiartıkümitetmezolmuştum.

Oysadurumbirdendeğişti.Talihkuşu,tozlubirkutununiçindenömrümündosyasınıçıkartmış

vedahadikkatlicebakmıştı.

Talihkuşu,kızımNadya'danbaşkasıdeğildi.Üniversiteyeyazılmaküzere,Paris'eyenivarmıştı.

Evet,Nadya!Bende,onunbebekliğindekiresmimilebelleğindekalmıştım.Amaartıkyirmiyaşındaydıveiçindebirbirtürlüisyanvardı.SavaşlarınbirbiriardındangeldiğiDoğu'danbıkmıştı.Oradanuzaklaşmaktaaceleediyordu.Onuyanındatutmayıbaşaramayan,yalnızgitmesinideiçinesindiremeyenClara,kahramanlıkdöneminineskidostlarınıgöreceğinedaironasözverdirmişti.Bertrand'ıböylebuldu.SanırımBertrand,artıkbakandeğildiamayinedeetkiliveDireniş'inbüyükisimlerindenbiriydi.

Nadya,içinegömülünenkoltuklannolduğuzenginbirsalondakabuledenvehafifbirgülümsemeyleinceleyeninsanınkarşısında,nedenoradabulunduğunuaçıklamakzorundakalmıştı:oysaBertrandondaannesiilebabasınınbenzerliğinikeşfeçalışıyordu.

—Annemsizigörmemiçinısraretti.Sanınmonusavaşsırasındatanımışsınız...

—DemeksenNadya'sm.NadyaKitapdar.Tabiikiannenitanıdım,babanıda.Herikiside,İşgalsırasındaolağanüstüydüler.İkimükemmelarkadaş.Unutulmayacakdostlar.

Bertrand"babanıda"dediğindebirhuzursuzlukhissetmiş.Şimşekgibi,çabucakgeçen...sonradabendensözetmeyiağırdanalmış.Montpellier'dekarşılaşmamızdan,tartaşmalanmızdan,korkularımızdan,Baku'nun,elegeçmezBaku'nunbasanlarındankonuşmuş.Nadyasözlerineyapışıpkalmış.Annesindenbazışeyleröğrenmiştiamabilmediğiçokşeyvardı.Babasıolacakdelikanlıyı

gözlerininönünegetirmeyeçalışıyordu.

Bertranddahasonra,dahahızlıbirbiçimdehastalığımıvekliniğekapatılışımıanlatmış.İşteozaman,denizeattığımimdatşişesiaklınagelmiş,kızımaaynntılanyla,oberbatöğleyemeğini,cebimdençıkarttığımfotoğrafhikâyesinianlatmış.KendisineacıklıvegülünçgeldiğiiçinClara'yaanlatmaktanvazgeçtiğini,belleğindearkadaşınınhazingörüntüsükalmasındiyeofotoğrafhikâyesinikafasındansöküpattığını...

137

Ölmemişbirbabanınyetimkızıkarşısındadurup,büyüklerindünyasınaadımatmayahazırlanırken,ofotoğrafhikâyesibirdenbambaşkabiranlamkazanmıştı.

'Nadya'nmgözleriyaşiçindeymiş.Ogünekadarsadece,soyundanbiriydim,oysaartıketindenbiriolmuştum.Onayönelikveoncageçulaşanbumesaj,onungözlerinde,boğulanbirininsonçağnsıgibiydi.Otarihtenberineolduğumuvesudankurtarmakiçinneyapabileceğinidüşünmeyebaşlamıştı.

Bertrand,yanındanayrılangençkızınarkasındansevecenliklebaktı.Çocuksuyürüyüşüanidenkayboluvermişti.Bense,ogün,mızıkçılıkyapanüçhastaileonsekizinciiskambiloyunumuoynuyorolmalıydım.

138

Resminibirtılsımgibikalbininüstündetaşıyanohastaadamı,Nadyanasıldüşünmesindi?O

akılhastası-evet,evetsözcüklerdennedenkorkayım?-eniyiarkadaşınakendiresmini,birazize-

¦ninresminigösterirgibisunanoakılhastası!Yenidoğmuşbebeğinosevimliyüzü,yeryüzününneşesi!

Kızımiçin,onunyaşındaidealolabilecek,düşsayılabilecekherşey,amaherşey,artıkbutımarhaneyetıkılmışgençihtiyardaodaklanıyordu.Üniversiteyurdunda,odaarkadaşınahiç

durmadantekrarlıyordu:"Obenimbabam,hücreleriminyansı,kanımınyarısı,gözleriminrengi,çeneminbiçimiondangeliyor.Obenimbabam."Busözcüğünlezzetiniseviyordu..

Yaobaba,koruyucukocabiryaratıkolmakyerine,zayıf,yaralı,terkedilmişbirhayvancıksa?

Yakızıkorumasıaltındaolacakyerde,onukorumasıaltınaalanbiranneolursa?

Nadyabeni,yaşınınsevecenliğiiledüşünüyordu.Amahayalleribundanibaretdeğildi.Banaulaşabilecek,birişaretverebilecekbiryolarıyordu.Onagönderdiğimişaretle,onbeş-onaltıyılsonrayanıtvermeküzere...

Babasınıbulmak,kurtarmakondabirsaplantıolmuştu.İçinekapandığıveilaçlaryüzündensağlığıbozulduğuiçin,artıkiyileşecekdurumdadeğilmiydi?Busoruyukendikendinesormaktaydı.Bundanhayırlıbirbasiretsizlikdoğdu.

Annesinesöylemişmiydi?Tekkelimeermemişti.Otarihte,ilişkileripekparlakdeğildi.

Clara'nın,birgeçmişesahip,ağırbasanbirkişiliğivardı.Nadya,kendiserüvenini,kendidirenişiniyaşamakistiyordu.Annesininhavluattığıyerdenbaşlamakistiyordu...

Niyetini,Bertrand'adahemenaçmışdeğildi.Tekbasmahareketetmeyekararlıydı.Buonunserüveni,onunsavaşıydı.Sözkonusuolan,onunbabasıydı.

139

Neyapacağınınduyulmasınıistememektehaklıydı.Okadartuhaftırki,gerçekleştirmesineneBertrandnedeClaraizinverirdi.Dahasonraöğrendiğimegöre,bundansadeceodaarkadaşınasözetmişti.ArkadaşınınadıChristineidivesoyadı,Paris'inenbüyükkuyumcularındanbirineaitti.

Nadyaona,birdeğiş-tokuşönerisindebulundu.İkigençkızbirbirlerineçokbenziyordu.Kimlikkartlarındakiresimleribirbirinekarıştıracakkadar,KalpazanJacques'alayıkyöntemlerle.

Christine,Nadya'runfotoğrafıileyenibirpasaportçıkarmış,pasaportdairesindekimemurhiçbirşeyanlamamıştı.Kızımın,Christineadınakendiresmiyledüzenlenmişbirpasaportuvardıartık,hiçkimsegerçekadından,milliyetinden,doğduğukenttenkuşkulanmadan,sınırdansınırageçebilirdi.Ailesiilebağlarınıkopartmışolanarkadaşınagelince,birsüreağırlığıolanbiradı

taşımaktansa,hemMüslümanhemYahudiolanbirkızınkimliğinegirmeyieğlencelibuluyordu.

Evet,tamanlamıyla,hemMüslümanhemYahudi!Babasıolanben,enazındankâğıtüzerindeMüslümanım;annesi,enazındannazariolarakYahudi.Bizimoralarda,babanındinigeçerlidir,Ya-hudilerdeiseannenin.MüslümanlaragöreNadyaMüslüman,YahudileregöredeYahudiidi.

Kendisibirindenbiriniseçebilirdiyadahiçbiriniseçmezdiveyaikisinibirdenseçmekisteyebilirdi...evet,ikisinibirdenvedahabirçokşey.Kendisinekadargelmişbütünosoyçizgileriyle,OrtaAsya'dan,Anadolu'dan,Ukrayna'dan,Arabistan'dan,Beserabya'dan,Ermenistan'dan,Bavyera'dangelenfetihyadakaçışyollarıylaiftiharediyordu.Kandamlaları

arasında,ruhununherbirzerresiarasındabirtercihyapmayahiçniyetiyoktu.

Yıl1968idi.Banaanlatıldığınagöre,Fransa'dakiöğrencileriçinheyecanvericibiryıl!AmaNadya'runtekdüşüncesiyolaçıkmaktı.NefretettiğiDoğu'ya!Vizesini,uçakbiletinialmış,otelrezervasyonunuyaptırmıştı,hepsiarkadaşınınadına.

Beyrut'avarışınınertesigünübirtaksiyleYeniYolMalikânesinegelmişti.Oradaolupolmadığımıöğrenememiştiamaoradankıpırdayıpbiryereçıkmadığımıtahminetmişti.

Müdürünodasınakabuledildiğindesahteadınısöylemiş,Davvvvabdaisteristemezünlü

kuyumcuailesiyleilgisiolupolma-

140

dığırusormuştu.Tamkararında,neçoknedaazbirilgisizlikle,"Evet"demişti.Aynısoruyu

sorduklarındaChristine'ninyaptığıgibi...

—Zatenbirazdaonuniçinburadayım,demiştikızım.Hassasbirkonuamasadededoğrudangelmeyiyeğlerim.

HalalarımdanbiribirkaçyılönceLübnan'dayaşıyordu.Kurumunuzhakkındaçokövücüsözlerduymuş.Sizigelipgörmemiotavsiyeetti.Babamiçin.Birkaçyıldır,birhayliciddiruhsalsorunlarıvar,uzmanlarıngözetimialtında...

—Örneğinkimler?

Nadyahazırlıklıydı,ünlübirkaçisimvermiş,Müdürdebaşıylaonaylayıpkonuşmasını

sürdürmesiniricaetmiş...

—Birsüreyurtdışındayaşamasıbabamaiyigelecekdiyedüşündük.Babamavebütünaileye.

Biliyorsunuzbizlertanınmışinsanlarız,budurumailemizinününezararveriyor.Babamdabununfarkında.Onuburadatedaviettirmedüşüncesinihenüzonaaçmadımamaiyibiryere,karşıkoyacağınısanmam.Buradabütünistediklerininvarolduğunusanıyorum:güneş,huzurlubirçevre,iyibirbakım...Onuniçindenasılbiryerdeyaşayacağınıgörmeküzeregelmişbirçeşitöncüyümdiyelim.Sonkaranvermedenönce,belkisizinParis'egelmeniziyiolacak,tabiimasraflarıbizeaitolmaküzere...

Balıkyemiyutmuştu!DoktorDawwab,zevktendörtköşe,zenginmirasçıyakurumunugezdirmeyiönermişti.

Öncebahçedenbaşlandı.Fikiredinsindiyeufakbirgezinti.Dağmanzarası,hemenötesindedenizmanzarası.Hiçkullanılmadığıiçinyepyenidurantıbbigereçler!Ayrıcaodalar-

piyanosununbaşındaolanLobo'nunodası.Sonrayeşilbitkilerinsüslediğigenişsalon.Bugibiziyaretlereahşıkolmayanhastalar,konuğayaklaşmakiçiniskambilleribırakmışlardı.

Dawwab:

—Endişeetmeyin,sizebirkötülükleridokunmaz,dedi.

Nadyaonuyatıştırdı.Titizmüfettişhavalarınıkorumayaçalışıyordu.Fazlasıylatemizsalonunköşesindebucağındatozkalmışmıdiyesağa,sola,yukanaşağıyabakıyordu.Onusarsanduygularıanlamakkolaydıaslında,buhastalararasındaogünekadarhiçgörmediğibabasını

arıyordu.

Ogünkâğıtoynamıyordum,nededamaveyatavla.Loboileazıcıksurdanburdankonuşmuştuk,sonraopiyanosunagitmiş

141

bendebirkitapalmıştım.Ziyaretçigeldiğindekitabımadalmış,diğerlerigibionayaklaşmamıştım.

Sadece,yerimdenkalkmadanbaşımıkaldırmıştım.Yabancıyıgörmekiçin.

Bakışlarımızkarşılaşmıştı.Okızınkimolabileceğinedairenufakbirfikrimyoktu.Oysaobenitanımıştı.Eskiresimlerdekigibiydim.Gözleridonupkalmıştı.Benimkilerdeöyle,amameraktan...Birazdaakvaryumlardakibalıklarmışızgibibiziincelemeyegelenbuyabancıyakızgınlığımdan.Suratetmişolacağımki,Daw-vvabhafifçegülerek,özürdilergibi:

—Onuokurkenrahatsızettik,dedi.

Amaaynızamanda,bakışlarıylabenibonbardımanedergibiydi.

—Bubeysadeceokur,sabahtanakşamakadar.Tutkusubudur.

Pekdoğrudeğildi,durumubirazsüslemişti,sözdeentelektüelbiryerolankurumununsaygınlığınıarttırmakiçin.Nadya:

—Eğeröyleyse,bendeonabirkitapvereyim.Yenibitirdim,dedi.Elçantasınıaçıpbanayöneldi.Müdür:

—GerekmezdiyecekolduamaNadyayanımagelmişti.

Kitabıbanauzatmadanönceiçinebirşeytıkıştırdığınıgördüm.SonrasırıtmaktaolanDawwab'agitti.Şaşkmlıktankendimegelmemişkenkitabıaçtım.Başlığınıokuyabilmefırsatınıbilebulmadan,sağtarafında,üstkısımda,yazarınadınınüstündesahibinadınmyazılmışolduğunugördüm:NadyaK.

Anidenayağakalktım.Onatuhafbirbiçimdebakmayabaşladım.Yüzünde,Clara'yianımsatançizgilervardı.Oan,hiçkuşkuduymadan,oradaduranınkızımolduğunuanladım.Dawwab'mkimolduğunubilmediğinidehissettim.Onuelevermeyeceğimedairkendikendimesözveriponadoğruyürüdüm.BenimbirrobotgibiilerlediğimigörenNadyapanikledi.Kendisinitanıdığımıanladı,kurduğuçatınınçökmesindenürktü.

Onayetiştimvekitabıgöstererek"mersi"dedim.Elinituttum,yakaladı,bendehiçdurmadan

"mersi,mersi,mersi,mersi"diyerekelinisalladım.

Müdürsinirlibirgülüşle:

—Kitabınızonuduygulandırdı,dedi.

Nadya'yıöpmekiçindahadayaklaştım.Adamavazıçıktığıkadar:142

—Yeter,ilerigidiyorsunuz,diyebağırıyordu.SoğukkanlılığınıkorumayaçalışanNadya:

—Bırakın,bundabirkötülükyok,dedi.

Bununüzerineonubağrımabastım.Kısabirsüre.Kokusunuduydum.AmaDawwabbiziayırmıştıbile.

Nadyaiseüstlendiğiişi,duygusallığakapılarakberbatetmemekiçinbendenayrıldıve:

—Bubeyçokduygulu,dedivedoktoradönerek-kicesaretisterdi-babamdaokumayabayılır,onaolanlarıanlatacağım.Buhastaileçokiyianlaşacağındaneminim.

Aslında,doktorunbenidavranışımdanötürücezalandırmasındanvekitabıelimdenalmasındankorkmuştu...bununiçinde,budokunaklısahnenin-sonradanöğrendiğimegöre-sontereddütlerinideyokettiğinivebaşkahiçbirkurumunbabasınabununkadaruygunolmayacağını

söylemiş.

Babadankastettiğikuyumcutabiiki!

Dawwab'mağzıkulaklarındaydı.Benvekitapkurtulmuştuk.Birdekitabasokuşturduğumektup...

Zatenmektubuacelegiysileriminarasınagizlemiştim.Tuvaletegitmişvekitabınilksayfasını

yırtınıştım.İhtiyat,ihtiyat...Zarfınüzerindeadımyazılıydı.Nadya,mektubudoğrudanelimeverebileceğinidüşünmemiş,banaileteceğiumuduylagüvenebileceğibirhastayavermeyitasarlamış.

Mektupnemidiyordu?Yaşamasevincimekavuşabilmemiçingereklibirkaçsözü!

"Baba,

Benseninyokluğundadoğmuşolan,kalbininüstünderesminitaşıdığınamayinedesendenuzaktabüyümüşolankızınım.Uzaktamı?Aslındabizibirbirimizdenbirkaçkilometreliknefisbirsahilyoluayırıyorduamaaramızdalanetolasıbirsınır,kinveanlayışsızlıkduvarıyükselmişti.

Birdehayalgücününyokluğu...

Bendoğmadanönce,senveannemsavaşavekinekarşıbaş-kaldırmıştınız.Savaşçokgüçlü

görünüyorduamasonundaannemveseningibilerdirendilervekazandılar.Hayattaherzamanbiryolbulunur,mecrasındançıkmışkendinebirbaşkayolyapannehirlergibi.

Sen,annemvediğerleribaşkaldırmış,yazgıyıaldatmakiçinsavaşadlarıedinmiştiniz.Benimsavaşımokadargörkemlideğil

amabubenimsavaşımvesonundakazanacağım.Bendesınırlarıgeçmekiçinbirsavaşadı

edindim.Senigelipgörmekvesana:'Bilkidışarıdabirkızınvarvesenonunendeğerlivarlığısınvesenisabırsızlıklabekliyor'diyebilmekiçin..."

Busadesözcüklerbenidahaokurkendeğiştirdi.Banaerkeklikvebabalıkonurumu,yaşamazevkimigeriverdi.Hiçbirsürpriziolmayanyarınlardanbeniayıransaatleriçekipuzatmaklayetinmi-yordumartık.Benibekleyensevgiidi.Benimhayatımınbanahiçbiryarankalmamışsada,Nadyaiçinonukoruyacakvegüzelleştirecektim.Kızımıbirbabasevgisiyle,biryetişmekteolaninsansevgisiyleseviyorum.Eskidensevilen,beğenilenBaku'yuonuniçincanlandırıpözgürlüğekavuşturmak,onuniçin,kolunagiripiftiharlagezeceğibirbabaolmakistiyordum.

144

Yinede,hayatlabanşmakistemem,bunungerçekleşmesiiçinyeterlideğildi.Bu,kendiniöldürmeyekalkışanbirbabayakızınıngelipelinitutarak:"Baba,istemediğinbuhayatı,benimiçinkoru!"demesiüzerineintiharprojelerindenvazgeçmeyebenzemiyordu.Durumdahakarmaşıktı.Tabiikibaşımagelenlerianlıyordumvemutlulukduyuyordum.Amabütünbunları

birsisperdesininardındangörmekteydim.Puslubirkafanınardından.Yirmiyıllık,zorakideolsa,kabuledilmiş,rızagösterilmişbirtımarhaneyesokuluşunpusuvepasıardından.

Moralbozucuyirmiyıllıkbiryaşam,yirmiyıllıkçelimsizirade!Yirmiyıllıkyavaşlatılmış,hantallaşhnlmışdüşüncevekonuşma!

Birdahabelirteyim,sadeceölmektenvazgeçmek,uçurumunkenannageliptamatlayacakkengeriyebiradımatmakvetitreyerekuzatılansıcakelitutmaksözkonusudeğildi.Okadarbasitdeğildi.Aynıörneğiverecekolsamderdimki,sağlamtoprağabasarakdeğilamadarbirtaşgeçitüzerindebirşişeviskiiçerekuçurumunkenanndaduruyordum.Geriyedönmekiçinkararvermemyetmiyordu,çünkübenimdurumumda,selameteulaşıyorumdiyeuçurumayuvarlanmakdavardı.Önceayılmam,açıkbirgörüşe,berrakdüşünceleresahipolmamveattığımheradımı

nereyeattığımıbilmemgerekiyordu.

Benimdurumumbuydu.Oysayalnızbendeğildimsözkonusuolan...beniiçeriatmışolanlarvardı.KitabdarKonağınıtekraralmamıvemirashakkımıeldeetmemiistemeyenkardeşimvardı.

GelirkaynağınıoluşturduğumvearacıolduğumDawwabvardı.Onlarınegemenliklerialtındabulunduğumsürece,kuşku-lanmalannıönlemekgerekiyordu.Aşınihtiyatlıolmalıydım.

İştesizebirörnek:Kafamıtoparlayabilmemiçin,sabahkahve-

145

sindekiilaçlardankurtulmamgerekiyordu.Kurnazlıkgöstermeliydim,gözetimhergünçoksıkı

değildi:birazçabayla,aklımıdabaşımatoplayarakbunubaşarabilirdim.Şayetilaçlananidenkesmişolsaydımfelaketolurdu.Kırksekizsaatiçindeokadarsinirliolurdumki,kendimieleverirdim;bukezdoktor,aynıilaçlarıiğneilevermeyekalkışırdıvebenidahayakındangözetlerdi.

Enmantıklıdavranış,ilaçdozunuyavaşyavaşazaltmaktı.Sabah"kahvelerinde"ilaçtadınınsondamlalardadahafazlaolduğunufarketmiştim.Fincanındibindekidamlalarıağzımdatutmayı

dahasonralavaboyatükürmeyibecerebildim.Birkaçhaftasonra,çokdahaiyiydim.Sakinolmaklabirlikte,kafamdahaberraktı.Okurken,başkalarınındavranışlarınabakarkenbunuhissedebiliyordum.Tuhafbirizlenimimvardı.Eskimişduygularımıyenileriyledeğiştirmişimgibibirduyguiçindeydim.Yadayedekbirduyguedinmişgibiydim.

Kafamıtoparlayıncafarkettiğimşey,bakıcıların,hastalarınönünde,bazılarıtamamıylatıpsal,diğerlerialaylıyorumlaryaptıklarıvebunlarıçokhızlı,eksiksözcüklerleyadakısaltmalarlayaptıklarıidi.Okahrolasısersemliğesahipolduğumdönemde,bütünbunlar,tekbirsözcüğünü

bileanlamadan,burnumundibindecereyanetmekteidi.Oysaşimdi,küçükbirçabaylaanlıyordum.

Bazenhastalaratakılanisimleryadabirindenbirininsağlıkdurumuhakkındaendişevericiaçıklamalaryadaömürleriningeriyekalankısımlarıüstündebahsegirişmeleroluyordu,tepkivermemeyeçalışıyordum.

Hayırkafamdabirplanyoktu,gerçektenyoktu!Hiçbirkaçışplanıyapmamıştım,heleböylebirşeyhiçyoktu.Sadecekendimegelmeye,kafamıtoparlamayaçalıyordum,kızımbeniçağırdığındacevapverebilmemiçin.

Ahevet,birşeydaha...beynimiçalıştırmaya,bellekalıştırmasıyapmayaçabagösteriyordum.

Birgün,gittikçesıkyaptığımgibi,okuyordum.EskibirmaceraromanıydıveLehçedençevrilmişti;öykügüzelişlenmiştivesonunumerakediyordum.Sayfalarınıhızlıhızlı

çeviriyordum.Birden,başımıkaldırdığımda,bakıcınınmeraklıgösterileriylekarşılaştım.Herzamankiyavaşlığımdankurtulmuştum,hareketlerimcanlı,sinirli,enerjikolmuştumvebakıcı

kadınbunufarketmişti.Doktorahabervermedenönce,eminolmakiçinbanabakmayadevamediyordu.Bununüzerine,ritmimiyavaşlatmayaçalıştımvebununiçindebazıparagraflarıikike-

146

reokumayabaşladım.İşteozaman,bütünparagraflarıezberlemeyekararverdim.Benim

"zihinseleğitimim"içinyararlımıydıbilmiyorumamayeteneklerimegüvenmemeyardımcı

oluyordu.

Evet,evet,beniiyianladınız.ObakıcınormalritimleokuduğumiçinbeniDawwab'aihbaredebilirdi!

Malikânedekidüşünce,hastanınajitasyonpotansiyelinesahipolduklarıveşiddetlibuhrangeçirebilecekleriydi.Rölantideolduklarısürece,tehlikeyoktu.Heranihareket,herajitasyonbelirtisibirbuhranınhabercisiolabilirdi.

Buyüzden,Nadya'yıyadaondangelecekbirişaretibeklerkendikkatliolmalıydım.Sanırımkızımındaenbüyükisteğibenikurtarmaktı.Amabunasılolacaktı?Benigörmekiçinhapishanemesızmakbaşka,benioradankaçırtmakbaşkaydı.

Kızım,işinibaşarmışolmaktan,klinikmüdürüneoyunetmektengururduyuyordu.Hele,mucizekabilinden,mektubuelimetutuşturmuşolabilmekten.Benimlekonuşmuşolmaktan,kucaklaşmış

olmaktan...Beni,biryabancıyıkucaklargibi,dahadakötüsü,cansıkıcıbiriyletokalaşırgibikucaklamıştı.Amaherikimiziçin,builköpüşmemizdi.Sankisevgilimdensöz"edergibikonuşuyorum.Kızımailköpücüğümjdi,yirmiyıliçindeteköpücüğüm!Haftalargeçtiktensonrabileetkisindeydim!Şimdibile,oanlarıyenidenyaşayınca...

Özürdilerim,neredekalmıştık?

Ahevet,kızımıntaşanlarındansözediyorduk.Ziyaretininçokmükemmelgeçtiğinisöylemiştik.

Okadarki...herşeydebaşa-nlıolacağınainanmayabaşlayacakkadar...ertesihaftalan,plankurarakgeçirmişti.Gözüpekplanlar...kaçırmaplanlan!Kurnazlığınyeterliolmadığı,başkaaraçlarkullanılmasıgerektiğisonucunavarmıştı.Evet,kaçırma!

Zavallıyavrum,gönlüaklınıçelmişti!

YenidenBertrand'agitmişti,yardımınısağlamakamacıyla.Dönüşündenbuyana,onuilkkezgörüyorduveMalikâneyenasılgirdiğinivebenimlenasılkarşılaştığınıanlatmıştı.Bertrand,onuöncesevgiylehattâhayranlıkladinlemişti.Kızımda,sestonunda,kendigençliğini,Clara'nınkinivebenimkinibulmuştu.Ancakkı-

147

zım,olumlutepkialıpyenitasarılarındansözedince,Bertrand'myüzüasılmıştı:

—Burayakadaryaptıklarınonurlandırıcı.Bundangururduyabilirsinvebenim,annenlebabanıneskibirarkadaşıolarakgururduymamamelimdedeğil!Amadikkat!Babanhakkındaanlattıkların,banaonunlasonkarşılaşmamızıanımsattı.Böylesiciddibirkonudagerçekizlenimlerimisendensaklayacakolursam,gerçekbirdostdeğilimdemektir.Babanyarımbiradam,heyecanlarınısevecendavranışlarla,gözyaşlarıylagösterebiliyoramadahaöteyegidemiyor.Seninlekonuştumu?

—Sadecemersidedi.BaşkabirşeydiyemezdiçünküMüdürbizebakıyordu.Durumu,özelliklebellietmemekgerekiyordu.

—Senbunu,özveriliveyiğitruhunlaböyledeğerlendiriyorsun.Oysaneyazıkkigerçek,çokfarklı.Benbabanıgördüm,onunlayanyanaüçsaatgeçirdim.Konuşabileceğinibiliyordu,tehlikeyoktu.Bana"beniyanındagötür"diyebilirdi.Yanındabenvebüyükelçiolmaküzere,hemengidebilirdik,üçkâğıtçıkardeşinindiyebileceğihiçbirşeyolmazdı.Amahayır,İsyanhiçbirşeysöyleyemedi,tekbirsözcüketmedi.Ayrılacağımsıradasonbirümitleonadoğrugittiğimde,istediğiherşeyisöyleyebilirdi,yalnızdık.Yinebirşeysöylemedi.Sadeceseninresminicebindençıkartabildi.Sevecen,dokunaklıbirdavranışamayanmbiradamındavranışları.'

Seni,yirmiyaşında,babasınıhiçgörmemişbirgençkızolarakkarşımdagörüpbusahneyianlattığımda,gözlerimdolmuştu;sensebendenyüzkatdahaheyecanlıydın.Harikuladeydin.Onukucaklamak,unutmadığınısöylemekiçingörmeyegittin.Çokiyi.Alkışlıyorum.İkimükemmelarkadaşımalayıkbirkızsın.Amaşimdigerçekleyüzyüzegelmeksırası.Oadam,yanmbiradam,bubüyükhaksızlıkamagerçekbu!Onusongördüğümde,artıkaynıadamdeğildi.Heyecanlarını

ancakgözyaşlanileyadakucaklamaylagösteriyordu,işteokadar!Otarihtensonratımarhanedegeçirdiğionaltıyıl,durumudahaiyileştirmemiştir.

Böylebirplanıuygulamayakalkıştığındanegibitehlikelerlekarşılaşacağınıdüşünmekbileistemiyorum.Tehlikegözünükorkutmuyor,eminol,benidekorkutmaz.Diyelimkikaçırmaolayıdüşündüğüngibigerçekleşti,diyelimkibabanı,yakalanıpçiftkilitaltınakonulmadanoradançekipçıkardın,hattâdahailerigideyim,diyelimkiburaya,budaireyegeldi,şukoltuktaoturdu...ne

olacak?Durumunuanlayacakveonubenzerbiryerekapatmakzorundakalacaksın.Birevladın,birdostunçözemeyecekleritıbbi,zihinsel,ruhsalsorunlarvardır.Alışkanlıkları,arkadaştanolanbir

ortamdanonukoparıpalacakvebelkidedahaazsevecen,dahakapalıbirbaşkakuruluşayerleştireceksin."

Kızım,Bertrand'myanındansövüpsayarakayrılmış.Birkezdahatekbaşınahareketetmeyekararvermiş.Ancakkararlılığısarsılmışbulunuyordu.Duyduğusözlerkafasınıkarıştıracaktı.

Benibırakmayacağıvaadineasılarakyokuşuçıkmayabaşladığımbirsırada,o-henüzaçıkçakendisineitirafetmemişbileolsa-vazgeçmişti.Amabenbulunduğumyerdebunubilemezdim.

Gününbirindeçıkıpgeleceğindenemindimvehazırolmakistiyordum.

Nadya'yıbekleyerekyaşadım.Yıllarboyu,hergeceuykuyadalmadanönce,ertesigünü

geldiğinigörecskmiyim,hangikimliğegizlenerekvenegibişeyleruydurarakgelecekdiyedüşünüyordum.

Amabeklediğimyarınlar,dündekaldı.Hayır;kızımbirdahahiçgelmedi.Onakırgındeğilim,nedengelsindi?Benikurtarmakiçinmi?Benibirkezkurtarmıştı.İyileştiricisözlersöylemişti.

Yokuşutırmanmayabaşlamıştım.İçimdekidipsizkuyununduvarlarındanyavaşyavaş

tırmanıyordum.Savaşıyordum!Sisidağıtmak,aklımıbaşımatoplamak,belleğimigüçlendirmek,isteklerimiuyandırmakiçinsavaşıyordum!Buartıkbenimsavaşımdı,yalnızcabenim!

Busavaşı,ikikatözenlesürdürmeliydim.Talihsizdostlanmı,davranışlarınıtaklitetmekiçingözlemeyedevamederek...çünkühergeçengün,sersemlikdurumumileuyanıklıkdurumumunhiçdeaynıolmadığınıfarkedebiliyordum.Nitekim,konuşurkenyalnızcasözleriminhızı,yalnızcavurgusu,yalnızcaobitmeztükenmez,cümleleriuzatan"eeee'İerdeğil,sözcükdağarcığı

dadeğişiyordu.Anımsattığıisteklerkörletilmişse,sözcüklerdeunutuluyordu.Herşey,söz,bakış,birşeyyerkenyüzburuşturmayadaburuşturmama,binlerceküçükaynntı,hastanınusulusulsersem-leştiricidozuyutanileyutargibiyapanıbirbirindenayınyordu.

Bütünbunlarakarşın,kaçmayıdüşünmüyordum,henüzdeğil.Eldeettiğim,sabırsızbirdavranışlayitirilemeyecekkadarde-

148

149

ğerliydi.Neyani?Biryükkamyonunagizlenerekmi?Duvarıatlayıp,muhafızlardandahahızlı

koşarakmı?Hayır,şansımıbuyollardandeneyemezdim.

Gitmek,Tann'nıngünübunudüşünüyordum.Tımarhanedenuzaklaşmak,başkabiryerdeolmak,özleminiçektiğimbuydu.Amabirengeliaşmakiçinfizikselbirçabaharcamak?Yo,hayır.

Kızımıbekliyordum.

Diyeceksinizki,gelmeyinceneoldu?Yanıtı,sorunuzuniçinde.Sonugelmeyenan,ulaşılmayananyoktur.Büyükbirtutkuilebeklenilirse,zamangeçtikçebeklenilengününyaklaştığısanılır...

Biryılmıgeçti?Dahaiyidenilir,hazırlanacakzamanaihtiyacıvardı.İkiyılmıgeçti?Gelmesiyakın...

Kaldıki,Malikânedekizaman,dışarısıgibigeçmiyordu.Kimsehapishanedekigibiçentikatmıyordu.Hepimiz,ömürboyuhapistik.Ömürboyu,birbirinineşigünler...günsaymanınneyaranvardı?

SonGece

150

Saatgeceninonbiri,belkideonbirbuçuğuolmuştu,acıkmıştık,dinlenmemiziyiolacaktı.îsyanilebirlikte,geceaçıkbirbirahanedesoğançorbasıiçmeyeçıktık.

Yemekte,aramızdabirsessizlikolduğusırada,içcebinden,kırmızıderikaplı,yaldızlıbirdillekilitleneneskibirajandaçıkarttı.Sayfalarımçevirmemiçinbanauzattı:

—Aklımdangeçenleriyazmıştım.Sonzamanlarda,Malikânedeykenyazdım.

Sayfalarıgözdengeçirdim.Çoğubeyazdı,diğerlerinebaşlıksız,noktasız,uyaksızşeyleryazmıştı.Onunizniyleşubirkaçsatırınaklediyo-

rum:

ArdımdacennetinkapılarıçarptıdönmedimAyaklarımdaayaklarımıngölgesiyolumboyuncaduvara

kadaruzanıyor

KapalıgözkapaklanmınaltındagölgemebasıyorumtıpkıkandamarlarınabenzeyenAnadoluyollarındakigibiBelleğimdekagirvehayalcamlıdahagüzelbirevinanısı,KulaklarımdakentinuğultusuBabil'intatlıuğultusuEskideneskidençöllerdeyokolmuşuluslarınilerikarakolları

EskideneskidengökyüzününmerdivenlerieskideneskidensabırsızlıkçağıeskidengelecekSonrabirlikteotelodasınadöndük.îkimizdeçokyorgundukamazamanımızazalmıştı,gerdanlığınsonparçasınıtamamlamakgerekiyordu.Beniyatıştırmakistercesine:

—Hikâyemdenazbirparçakaldı,dedi.Yetmişliyıllarageliyorum.

153

Dışarda,sesibizekadarulaşanbazıolaylaroluyordu.Sesderken,silahsesidemekistiyorum.

Patlamalar,yoğunateş,ambulanssirenleri.

Henüzsavaşyok.Sadecehabercisisalvolar.Gürültülü,gittikçesıklaşanşiddetolayları.Dışardainsanlarneolupbittiğinibelkianlıyorlardı,bizesadecegürültüileyetinmekkalıyordu.Sonrabugürültübizirahatsızetmeyebaşladı.Size"Sıkkın"denilenhastadandahaöncesözettimmi?

Sanmıyorum.Talihsizarkadaşlarımarasından,sanırımsadeceLobo'dansözettim.Sıkkın,Lobo'nuntamtersiydi.Lobo,ince,hassas,zararsızbiriydi,bana,ailesiısrarettiğiodaonları

kırmakistemediğiiçinoradabulunduğuizleniminiverirdi;dünyanınkendisinegöreolmadığını,çokerkenyadaçokgeçgeldiğini,yadadünyanınkötübiryerinegeldiğinidüşünürdü.Kısacası,sessizsedasız,eliniayağınıçekmişbiriydi,tekistediğişey,arasırapiyanonuntaburesineoturmaktı.

Sıkkıniçindurumöyledeğildi.Oburaya,bambaşkabir"güzergâhtan"-öyledenilebilirse-gelmişti:Cinayetten!Birgün,birdelilikanında,elindekasapbıçağıilesokaklardakoşmuş,geçerkenonkadarinsanıyaralamışveyakalanmadanöncebirdekadınıağıryaralamıştı.Avukatı

sorumsuzolduğunuileriyesürmüş,bugörüşkabuledilmişti.AilesionudoktorDawwab'inörnekkliniğindeyatıranakadar,birkaçayresmîbirkuruluştayatmıştı.Arasıra,dudaklarıtitrer,öldürmeisteğininteptiğianlaşılırdı.Ancaksakinleştiricilersayesinde-sanırımonab^dendahafazlaveriyorlardı-yatıştırılıyordu.

Şimdiondansözediyorsam,odönemde,endişevericibirdavranışıolduğuiçindi.Bubirşiddetgösterisideğildi,doktorlarbunaçarebulurlardı,birçeşitsessiz,içiniçinsevinçti.Nezamanbiryaylımateşiduyulsa,siklon,birsuçortağındanşifrelibirmesajahyormuşçasmasevinirdi.Yadadışdünyakendisineuzunsürekötüdavrandıktansonra,sonundaiyiyönlerinikabuletmişgibisevinçduyardı.Adamuzunboylu,gürkızılsaçlı,kalınenseli,çıkıkçeneliydi.Güçlüellerivardı

vebuelleribirbıçaklakorkmadandüşünmekolanaksızdı.Gülümsediğinde,başkalarıbenimkadarendişelenirmiydibilmem?Bakıcılar,ilkbuhranbelirtisindeonubağlamakiçinyakındanizlerlerdi.Amaohiçhareketetmezdi.Gü-lümsemekleyetinirdi.

Çatışmalarsıklaşıp,bulunduğumuzyerekadargeldiğinde,Sıkkınkendindengeçmeyebaşladı.

Diğerleri,hastalarvebakıcılar,

154

Malikâneninişgaledileceğikorkusuiçindeyaşamaktaydılar.GerçiMalikânebirkalegibiydi,sağlamveyüksekduvarlarıveçatıdagözetlemeyuvalanvardı.Çevremizdekimilislerdenherbiri,Malikâneyibirkalegibi,genelkarargâhlarıgibikullanmakisteyebilirlerdi.Yadasilahlıbirkaç

serseriorayıyağmalamayakalkışabilirdi;budelizenginlerinbarınağındahazinelersaklanıyorolamazmıydı?Yadaenazındanparaedendeğerlibirkaçparçaeşya?Davv-vvab,kendisinikorusunlardiyesemttekiçetebaşlarınaparaveriyordu.

Malikânedekilerin"dışarısı"ve"dışardakiinsanlar"hakkındafazlabilgileriolmadığını

söylemiştim.SadeceSıkkınzaferhavalarınabürünmüşolsada,aramızdançoğubaşmı"böylebiteceğinibiliyordum"dergibisallıyordu.Hastalararasındakorkuyakapılantekkişibendim.

Lobo'nundışındakimsenintahminedemeyeceğibirnedendenötürü...Lobo'yaaçılmıştımveodabeniyatıştırmayaçalışıyordu:çevremizdeolanlarıhaberalanNadya'nın,hayatımıntehlikeyedüşmesindenendişeederekgelmesindenkorkuyordum.Hayır,gelmesiniistemiyordum.Böylebirtehlikeyeatılmasınıistemiyordum.Ortalıksakinleşmedenöncedeğil!

Bugün,böylebirmacerayaatılmayacakolduğunuöğrendim.Gençbiradamlatanışmışvekısabirsüreönceevlenmiş.KocasıileBrezilya'yagitti.Birdelilikyapmasındanenkorktuğuman,Atlantik'inöteyakasındahamileymiş...Birkaçgünönce,çocuğuisterkızolsunisteroğlan,adınaBakudiyeceğinihaberaldım...Benimanımıböylesürdürecekti.Artıkkuryelikler,tuhafmaceralartariholmuştu...

Allahtankliniğinçevresindekiolaylarkötüyegitmekteydi.Milisler,dahagürültülüsilahlaredinmişlerdi,neuyayabiliyor,neyiyebiliyor,neokuyabiliyornedeeskisigibiiskambiloynayabiliyorduk.Kulağımızpencerelerde,hertopatışıilesıçrayıp,bağrışıyorduk.

SonrabirgünDawwabyokoldu.Silahlarınaravermesindenyararlanıp,arabasınabindi,kaçtı.

Meslektaşlarınahabervermişolmalıçünküaynıakşam,bütünpersonel,buharoluverdi!Amabizhastalarabirşeysöylememeyekararvermişlerdi.Hayır,tekbirsözcükbile.Bizi,nakledilemeyecekkadarağırbiryük,gerçeğisöyleyemeyecekkadarneyapacağıbelliolmazyaratıklardiyenitelemişolmalılar...bizikendikendimizebırakıvermişlerdi.

155

Bunufarkettiğimizdegeceolmuştu.Yaylımateşiyenidenbaşlamıştı.Klinik,ikidüşmanmiliskuvvetiarasındakitamponbölgede,kimseyeaitolmayantopraklarüzerindebulunduğuiçin,işgaledilmemişti.Herikitarafbuncahırslaçatışıyorsa,herbiridiğerindenöncekliniğielegeçirmekistediğiiçindi.Korkunçgünlerbekleniyordu.Ouğursuzyatıştırıcılarınverilmeyeceğigününertesindedekorkunçşeylerbekleniyordu.Uğursuzamaneyazıkkigerekli;hastalaryatıştırıcılardananidenyoksunkaldıklannda,birbiriardındanbuhrangeçirdiklerindenelerolacağınıdüşünmekbileistemiyordum.

156

Ogeceyiömürboyuanımsayacağım.Birincikatta,sürunlu,balko-numsubiryerdeydik.Orası

sağlıkpersonelineaittiamaLoboilebirliktegelipoturmuştukvediğerleri,iskemlelerisürerekbiziizlemişlerdi.

Karanlıktaydık,tepemizdensan,sonrakırmızı,sonragenesa-n,dahasonrayeşilizlerbırakanmermilergeçiyordu.Arasıraortalıkişiyor,ardındanpatlamalaroluyordu.GözlerimiSıkkın'ınmestolmuşyüzündenayıramıyordumvekendikendime,ilaçverilmediğindenertesigününasılbircanavarkesileceğinisoruyordum.

Bütüngecesandalyelerimizinüzerindemıhlanıpkaldık.Genelde,bizlerigelipalırlarveakşamyemeğinegötürürlerdi,yemektensonrabirazoturur,sonradabizleriodalarımızagötürüpışığı

söndürürlerdi.Neyapacağımızısöyleyecekkimsekalmadığıiçin,hiçbirşeyyapmıyorduk.

Öyleceoturuyorduk.Orada,yemeden,yatmadan,kımıldamadan,sonsuzadekdurabilirdik.

Sonra,dağlannardındangüneşdoğdu.Günışığıileyalnızateşdeğilseslerdeyokolmuştu.

Birkaçkısadakikasüresince,tambirsessizlik.Manzaramuhteşemdi!Tepeleri,köyleri,uzakkentleri,tanağanrkenhafifmavi,beyazımtırakolansahilivedenizibirbakıştakıcaklamakolasıydı.Heryerdeyıkılmışevler,sokaklardacesetler,barikatlarınüzerindekirlenmişbayraklarolmalıydı...çıplakgözlebunlangörmekolanaksızdı.Sadecehuzurvericisonsuzluk!Mavi,yeşilvehattakuşcıvıltıları.

Birdenartardapatlamasesleri.Birdaha,biryenisidaha.Herşeyyenidenbaşlayacaktı.Ayağakalktım.Yükseksesle"Gidiyorum"dedim.Kimsetepkivermedi.Sıkkın'ıngülümsemesiarttı.

157

Lobo'yadönüpbakışlarımlasordum.Bununüzerineodakalktıamasadeceomzumavurup

"Talihinaçıkolsun"demekiçin.Arkasınıdönüpgitti.BirkaçsaniyesonrapiyanosundanVarşovakonçertosuduyuldu.Bombardımanlarenikonuyoğunlaşmıştıamamüziğinsesibastırıyor,eşlikediyordu.

Odamagittim,birkaçparçaeşyatopladım.Nebavul,neçanta,yalnızcebegirecekşeyler.Bazı

kâğıtlar,birazpara,ajandam,veilaçlar,başkabirşeydeğil.Yolakoyuldum.

Evet,yaya.Anakapıdangeçtimveyolunkenarından,başkentedoğruyürümeyebaşladım.Onbeşkilometrekadarvardı.Normalzamandakimsebumesafeyiyayagitmeyidüşünmez.Ancakosabahhiçbirşeynormaldeğildi.Neben,neyol,neinsanlar,nekoşullar.Yürüdüm.Herzamankiyürüyüşümle.Aceleetmedenamahiçdurmadan.Hiçbirşeyişitmeden,hiçbirşeygörmeden.

Ayakkabılarımınucunaveyoldakiçakıltaşlarınabakarakyürüyordum.Tekbaşıma.Neyaya,nedearaç.Yerleşimyerlerindebileinsanlaradetagömülmüşlerdiyadadahauyuyorlardı.

Yolum,aileevimizinönündengeçiyordu.Yadaevdengeriyekalmışolandan...İçerigirdim.Birturattım,tekraryolakoyuldum.

—Bekleyiniz!

(Buparanteziaçmadanönceçokduraksadtm,kahramanımısahnede,sözünüettiğikişilerlebaşbaşabırakmayantyetliydim.Ancakbundansonranhakkındasusacakolursam,rolümüiyioynamamışolacaktım.Konuşmamızınbaşında,perşembegünü,îsyanilkkezkardeşininadını

söylediğinde,yerimdensıçramıştım.Birsüreönce,birgazetehaberinde,elliliyıllardakısabirsüreBakanlıkyapmışSalemKitabdaradlıbirişadamının,Beyrutyakınlarında,çatışmalarınolduğubirtepedebulunanevininyıkıntılarıarasındaölübulunduğunuokumuştum.

Olayıbirkaçkezkarşımdakineanlatmakistedimamaherseferindeyerigeldiğindeanlatmaküzerekendimituttum.Doğduğuevivesevilmeyenkardeşininyazgısınınezamansöyleyeceğinimerakediyordumveevilekardeşinaynıandayokoluşunun,ülkedenayrılmasıylailgisiolupolmadığınıbilmekistiyordum.

Öykününburasınageldiğinde,söylemezlikedemeyecekti.Onugöz-lüyordum.Eveuğradığını

kaçınaraksöylemişti.Fazlasıylakaçınarak.Yolunadevametmeyehazırlanıyordu.Onu

durdurmalıydım.

—Bekleyiniz!

158

Huzursuzdum,berabergeçirdiğimizsonüçdörtgünolmadığımkadarhuzursuz.Olayları

aceleyegetirmek,öyküsünübaşkayöneçevirmekistemiyordum,söylediklerininkendiakışı

içindedevametmesiniistiyordum...yinedesuskunluğunusonunakadarsürdürmesinikabuledemezdim,zamandamlıyordu.

Bununiçindesordum:

—Eviniznedurumdaydı?

—Haraptı.Duvarlaryıkılmamıştıamaalevleryüzündenisiçindeydivedelikdeşikti...

—Oradaçokkalmadınız...

—Hayır,birturattım,anahtarlarıaldımvegittim.

—Hangianahtarları?

—Bütünanahtarları.Bakın!

Bavulundaneskibirokulçantasıçıkarttı,içindekileriyatağınüzerineboşalttı.Ellikadaranahtarvardı.Neellisi?yatağınüzerinesavrulmuşanahtarsayısıbelkiyüz,ikiyüzkadardı.Bazıları

demetlıalinde,bazılarıtek...bazılarıgörkemli,eskizamanusulü,dökme,işlemeli...dolapların,sandıkların,çekmecelerin,odakapılarının,sokakkapısınınanahtarlarınıtoplamıştı;tenekekutularaatılmışpaslanmışanahtarlarıda...onlarıtoplayıpyanmaalmasınınnedeninianlayamıyordum;onuniçin"canınıkurtarmanın"yaranmutlaktı,onakarşıgelmekistemedim.

Nevarki,kafamıniçindekisorularbitmiyordu.Nedenkardeşindensözetmiyorduki?Onuölmüş,yüzükanlıyadacançekişirkengördüğüiçin,unutmayamıçalışıyordu?Başınagelenlerihâlâbilmiyormuydu?Yoksa...böylebirşeyaptalcaama,dürüstdavranmamgerektiğiiçinaklımdangeçenisöylemeliyim:karşımdaduranadam,yıkıntıhalindekievineuğradığında,kardeş

katiliolabilirmiydi?

Onadahayakından,çekinmedenbaktım.Pırılpırılgözlerini,işgörmemişellerini,yaşlıçocukkafasını,huzurluveparlakdudaklarınıinceledim...vicdanazabıçekenbiradamahiç

benzemiyordu,helesoğukkanlılıklaadamöldürecekbirinehiç.Onanekadarbaksam,sadecesaflıkvedürüstlükgörüyordum.Kuşkuçekecekbirşeyyoktu,yadaolsaolsayüzündelıafifbirtitremevebahşlarındazamanzamanbirdalgınlık...uzunçilesininyansıttığınındışındahiçbirşey...

Hayır,Habil'den,Kabil'iöldürdüğüiçinkuşkulanmayacağım!Bukaradüşüncelerikafamdanattım.Herşey,kardeşinindurumunubilmediğinigösteriyordu;.kimseonahabervermemiş,gazeteleriokumamışolmalıydı.

Kendikendime,üzerindedurmayalımdedim!Benimşaşkınlığımı

159

farketmediğiniumarım;böylealçakçabirkuşkuileondanayrılacakolursam,üzülürüm...

Sırfvicdanımırahatlatmakiçinsonbirsoruyönelttim:

—Evdekimseyokmuydu?

—Hiçkimse.Yolumadevamettim.)

Başkentinvaroşlarıdahacanlıydı.Gürültülüamaolaysızbirbanliyöyegelmiştim.Enazındanogüniçinolaysız.BirtaksibeniFransaBüyükelçiliği'negötürmeyikabuletti.Orayavardığımda,Bertrand'ınadınıverdim.BenimSusam'ımBertrandidi.Kapılaraçıldı.MakinelertıkırdadıveertesigünParis'teydim.Şansımvarmış.ArkadaşımüçhaftalığınaJaponya'yagitmeyehazırlanıyormuş.Benigörmekiçinyolculuğunukırksekizsaaterteledi.

Karşılaştık.Birazmahcuptudiyebilirim.Benimkayıpbiriolduğumudüşünmüşolmaktanveözelliklebunu,onabunavehattâClara'yayazmaktanmahcup...amasuçlanabilirmi?Herşey,benimiyileşmeyeceğimigösterirgibiydi.Kaldıki,hiçkimseyekırgındeğilim...

Bertrandileuzunbirgüngeçirdim,eskisigibisöyleştik.Geceuçacaktı,kalanbirkaçsaatieniyibiçimdekullanmayaçalıştık.Anlatacakokadarçokşeyvardıki...BanaNadya'yıanlattı,tasarılarını,nelerkonuştuklarını,evliliğini,çocuğunu...

SonraClara'dansözetmekistedi.Sözünükestim.Benyokkenneleryaptığınıbilmekistemiyordum.Herhaldeyirmisekizyılboyuncabenibekleyip,sızlanmamıştır.Soyadlar,tarihler,adlar...birvakitlerbirbirimizisevdikvebiziayırannevarsa,bizimkusurumuzdeğil.Geriyebakacakvaktimkalmadı.

Bertrand'dansadecekarımınadresiniistedim.Onayazdım.Yazmakiçinkocabirgünharcadım.

Başımagelenherşeyi,nasılyaşamışsamolduğugibiyazdım.Nasıldüştüğümü,Nadyasayesindenasılayağakalktığımı...

Sonraonarandevuverdim.

Hayır,banacevapvermedi,vereceğibiradresbırakmamıştım.

Gerçionatelefonedebilirdimamatelefondaçokheyecanlanırdım,kullanmayaokadarazalışıktımki...zihinseldurumumhakkındaonaanlattıklarımdansonra,heyecanımıyanlış

yorumlayabilirdi...

160

Banaçokacelecevapvermesinideistemiyordum.Olumluyadaolumsuz,cevabınıncandanolupolmayacağındanemindeğilim.

Onuniçinonasadecerandevuverdim.Uygunolabilecekenyakıntarihte,gelmesiiçingereklivaktivererek...gelecekolursa.

Hangigün,neresiolsundiyedüşündüm.Sonraçözüm,apaçıkgözleriminönüneserildi.Sadeceeskibuluşmamızıtekraredecektik.20Haziran,öğlevakti,Horlogerıhtımı.İkikulearası.

Evet,20Haziranyarın.

Öbürrandevuyagelmişti,bunanedengelmesin?Nedersiniz?

161

Birbirimizdensabahakarşıayrıldık.Sıcak,sevecenbirtokalaşma,ikimizdedeminnetduygusuvebirdahagörüşmedüşüncesinesahipolmayış...beklediğimsorunundagelmeyişi:bütünbunotlarlaneyapmakni-yetindeydim.Çalakalemdoldurulmuşaltıdefter.Neyapacağımıhenüzbilmiyorumdiyecevapverirdim.Öyküsünün,yirmiyılbirdosyadauykuyayatacağını

bilemezdimki...Amahiçbirşeysormadı.Sanırım,onurunuyollaradüşürmekveeğiliptoplamamakalışkanlığımedinmişti.

Onasonbirendişelibakışfırlattığımıfarkedecekmiydi?Nelertasarladığımdankuşkulanmış

mıydı?Sanırımyapacağıbuluşmaile,başkabirşeyedikkatedemeyecekkadarmeşguldü.

Saatleringeçmekbilmediğibirsıradakarşısınaçıkmıştım.Birboşluğudoldurmuştum,belkiyaşamınıkâğıtüzerinedökmekgibigizlibirniyetinigerçekleştirmiştim.Artıkkendisinibırakmamıistiyordu.Otelodasındançıktım.

Yapmayıtasarladığımişbananegururvermekteydinedeutanç!Öğledenbirkaçdakikaönce,buluşacağıyeregittim.HayırHorlogerıhtımınadeğil,amatamkarşısına,Seinenehrininötekiyakasına,Inrkafeninbirincikatınageçipoturdum.Başkatürlüdavranabilirmiydim?

Geçirdiğimizgünlerinkaçınılmazsonucuydu.Okadınınvarolupolmadığını,neyebenzediğini,gelipgelmeyeceğiniveyirmisekizyılsonranas'lkarşılaşacaklarınımerakediyordum.

Negururduyuyordumnedeutançdemiştirtı.Oysautandığımbirşeyvardı:yanımabirdürbünalmıştım.Gerekliydi.Rehberlerin,nehrinbukısmınıngenişliğilıakkındanedediklerinibilmiyorumamakarısınınkolaycagörünmeyeceğinibilecekkadarburalardagezinmişliğimvardı.

Oradaolacağınıbildiğinizbirinidolaşırkentanımak,beyazsaçlarını,boyunu,endamım,yanaeğikkafasınısaptamakbaşka,yüzünüsabırsızgözlerini,ovalayıpdurduğubileğini,geçaçmış

inciçiçeklerindenbuketebenzeyenbirşeyielindetuttuğunugörmekbaşka...

Saatimtamoniki,endişelideğilimdiyemem.Gelirse,birhayataye-

165

nidenbaşlanacak.Yıllarveyıllargeçtiamazaman,biryansımadır:geçmişsaatlervegünler,haftalarveyıllarsonundaaynıkülyığınınasahipolurlar.Gelecek,sonsuzluğakadargitsede,saniyesaniyeyaşanır.Claragelirse,birankesintiyeuğramışöyküleridevamedecektir.

Yagelmezse?Beniendişelendirendebuydu.İsyan,sadecebubuluşmaiçinyaşıyordu,gelmezseneyapacağınıdüşünmüşmüydü?

Buluşmayeriniseçmedekigerçeknedenkonusundakuşkulanmayabaşlamıştım.Orampa,oşuracıktakiköprü,yüzyıllardifsonugelmeyenvaatleretanıkolmuşnehir...

Onikiyiüçgeçiyor.Dürbünümleherbakışımda,komşumasadakigenççiftfısıldaşıyor.Nesallıyorlar,bilmiyorum.Yaptığımşeyonlarıilgilendirmezamayinedehuzursuzlanıyorum.

Karşıda,adamımdabirhareketvar.UzaktanverdiğiizlenimenazındanöyleKendiçevresindebirkaçkezdöndü,birtekneningeçmekteolduğunehiresarkarakbaktı.Köprününüzerindekituristler,birşeylerişaretediyorlar,belkideona1.Cevapvermiyor,arkasınıdönüyor.Yüzünü

görmezoldum.Sankiomuz-lançökmüş...

Masayakahveparasınıbırakıp,kalkıyorum.Hızlıyürüyorum.Belkibenigördüğünememnunolmayacaktır,belkinezaketibiryanabırakıp,dahafazlahayatınakarışmamamıisteyecektir.Yinedebukentte,şimdilik,tekdostuyadaenazındanyazgısınailgisizkalmayantekinsanbenim.•

Köprüyeyöneliyorum,onabirbakışfırlatıyorum.Onikiyidokuzgeçiyor.Adımlarımı

hızlandırıyorum.Köprününortasınageldiğimdedu-ruveriyorum.Soluğumututuyorum.Önündebirkadınvar.Ufaktefek,kırsaçlı,ağırbaşlıbirgiysisiolanamayüzügülen,şimdidengözlerikapanmış.Erkeğinbaşıhâlâeğik,sırtıhâlâpervazadayalı...onugörmedi.Kadınyaklaşıyor.

Sanırımbirkaçsözcükmırıldanıyor,çiirıküİsyanbaşınakaldırdı.Kollarınıdakaldırdı,uzunsüreuçmamışbirkuşunkanatlarıgibi...

Şuandabirbirlerineyapışmışdurumdalar.Başlarınıaynıbiçimdesallıyorlar,onlarıayıranyazgıyıutandırmakistercesine...birbirlerinihırslatutuyorlar.Sanırımhenüzkonuşmadılar,çünkü

ağlıyorlar.Dudaklarımıntitrediğinihissediyorum.

Sonrabirbirlerinibırakmadanbirazayrılıyorlar.Dörtel,içiceama166

artıkgülümsemiyarlar.Clarauzunbiraçıklamayapıyorgibi,isyandinliyor,öneeğilmiş,ağzı

aralık...Claranediyor?Belkidesonsuzgeçmişinnasılolduğunuanlatıyor.Belkigelecektensözediyor,birliktegeçireceklerigeiecekten.Belkide,sonderecedikkatlibipmde,artıknedenarklarınınolanaksızolduğunusöylüyor.

Elvlemigidecekleryoksaherbinkendiyolunamı?Beklemeyeniyetediyorum,okadarmerakediyorumki...amahayır,bukadarıyeter,uzaklaşmamgerek..

Yoldangeçenlervar,durmuşonlarabakıyorlar,meraklı,duygulanmış...amabenonlaraaynı

biçimdebakamam.Benyoldangeçenbirideğilimki...

167