RZECZPOSPOLITA POD RZĄDAMI WETTINÓW

1. Ostatnia samodzielna elekcja.

August II Mocny

Śmierć Jana III Sobieskiego w 1696 r. zapoczątkowała okres bezkrólewia,

podczas którego szlachta - po raz ostatni, jak się później okazało – dokonywała

wyboru władcy bez asysty obcych wojsk. Niemniej elekcja nie przebiegła bez

swarów i walk wewnętrznych. Zaczęło się od gorszących kłótni wewnątrz

rodziny królewskiej, między królową Marysieńką a najstarszym synem

Jakubem, który miał być kandydatem do tronu oraz kontynuatorem „dynastii”.

Kontrkandydatami byli: Francuz książę Conti oraz wystawiony w ostatniej

chwili Gdy podczas elekcji okazało się, że królewicz Jakub Sobieski

zrezygnował z kandydowania, nie mając szans na wybór, interreks Michał

Radziejowski ogłosił królem Contiego. Zlekceważył niewielką grupę

zwolenników Sasa i pospieszył do katedry warszawskiej, aby odśpiewaniem Te Deum laudamus ogłosić

szczęśliwe zakończenie elekcji. W tym czasie mniejszościowe stronnictwo elektora ogłosiło wybór swojego

kandydata, który okazał się szybszy i skuteczniejszy. Fryderyk August I błyskawicznie zjawił się w Krakowie

i mimo różnorakich przeciwności koronował się na Wawelu (październik 1697).

Nowy władca Polski August II Mocny umiejętnie sięgnął do sarmackiego systemu wartości,

jednocześnie schlebiając szlachcie. Podkreślał religijny aspekt swojej elekcji – pozyskanie dla katolicyzmu

pierwszego luteranina cesarstwa, jednocześnie wodza walczącego na Węgrzech z wrogami krzyża – Turkami.

2. Plany Augusta II Mocnego związane z Polską.

August II Mocny sądził zaś, że dzięki umiejętnemu

wzmocnieniu swojej pozycji w Polsce i wykorzystaniu potencjału

saskiego stanie się arbitrem w całej Środkowej Europie, zastąpi

słabnącą Szwecję, a w przyszłości – być może – nawet sięgnie po

koronę cesarską.

Owe marzenia o potędze usiłował zrealizować poprzez

pozyskanie dla swojego rodu dziedzicznego władztwa ziem, którymi

żywotnie zainteresowana była Polska, np. Mołdawii czy Inflant.

W Saksonii trudno było wykroić intratne stanowiska i nadania

ziemskie dla znacznej grupy polskiej szlachty, a na nowo zdobytych

terytoriach byłoby to możliwe. W przyszłości chęć podtrzymania

związków z Rzecząpospolitą skłaniałaby tę szlachtę do elekcji

kolejnego Wettyna i wprowadzenia dziedziczności tronu. August II Mocny

3. Wciągnięcie Rzeczypospolitej w wielką wojnę północną.

Kontynuacja walk przeciwko Turcji okazała się jednak nierealna wobec gotowości większości państw

do zakończenia konfliktu. W traktacie pokojowym kończącym wojnę z Turcją, zawartym w 1699 r.

w Karłowicach, Polska formalnie odzyskała jedynie Podole i ziemie ukraińskie, o Mołdawii zaś trzeba było

zapomnieć.

W tej sytuacji August II Mocny wykorzystał spotkanie w 1698 r. w Rawie Ruskiej z powracającym do

Rosji ze swojej europejskiej podróży carem Piotrem I. Saksonia, Dania i Rosja zawiązały sojusz i zobowiązały

się do ataku na ziemie Szwecji. Spodziewano się łatwego sukcesu, gdyż rządy w Sztokholmie objął młodziutki

Karol XII (zasiadł na tronie w 1697 roku, w wieku 15 lat, w chwili wybuchu wojny miał lat 18).

August II nie docenił jednak przeciwnika. Karol XII najpierw w błyskawicznym ataku i dzięki pomocy floty

brytyjskiej wylądował pod Kopenhagą, eliminując pierwszego z koalicjantów. Wojska saskie z terenów

nominalnie neutralnej Rzeczypospolitej bez powodzenia usiłowały zdobyć Rygę (luty 1700). Jesienią 1700 r.

wojska szwedzkie przetransportowano do Inflant, a ponieważ Sasi tkwili bezczynnie pod Rygą, przerzucono je

pod obleganą przez Piotra I Narwę. W pierwszym starciu armia rosyjska została kompletnie rozbita. Pokonany

car wycofał się do Rosji.

4. Klęska Augusta. Szwedzki antykról Stanisław Leszczyński.

Zwycięski Karol XII stanął przed wyborem, czy kontynuować walkę z Rosją, czy wkroczyć na tereny

Rzeczypospolitej. Zdecydował się na ten drugi krok. Pokazuje to z jednej strony, że nie doceniał potencjału

rosyjskiego, a drugiej ciągle jeszcze uważał Polskę za ważny czynnik militarny w Europie.

W tym czasie w kraju dochodziło do walk wewnętrznych, które na Litwie wręcz przybierały formę

wojny domowej. Bitwa pod Olkienikami (1700) i pokonanie dominującego rodu magnackiego Sapiehów

pokazują stopień anarchizacji życia w kraju. Przeciwnicy króla Augusta II Mocnego wsparci przez wojska

szwedzkie, posuwające się bez większych przeszkód na południe w 1704 r., zawiązali w Wielkopolsce

konfederację i zdetronizowali króla. Jednocześnie pod bacznym okiem

Karola XII wybrano nowego władcę, wojewodę poznańskiego Stanisława

Leszczyńskiego, który podpisał traktat sojuszniczy ze Szwecją, oddając jej

nie tylko lenno kurlandzkie, ale też praktycznie podporządkowując całe

państwo.

Jednocześnie August II zaczął odzyskiwać poparcie szlachty,

zniechęconej grabieżami Szwedów. Popierająca go konfederacja

sandomierska zaczęła tworzyć znaczącą siłę militarną, utrudniającą

walkami podjazdowymi sytuację Karolowi XII. Aby przerwać rozbicie

wewnętrzne w Polsce – słynny rozłam „od Sasa do Lasa” – król Szwecji

wkroczył do Saksonii, zmuszając elektora do zawarcia pokoju

w Altranstädt. August II Mocny musiał abdykować w Polsce. Stanisław Leszczyński

5. Potława.

Decyzja Karola XII o uderzeniu na Polskę i pozostawieniu pokonanego Piotra samego sobie okazała się

największym błędem młodego władcy. Rosjanie w błyskawicznym tempie, korzystając z pomocy zachodnich

doradców, odbudowali armię, wyposażyli ją w nowocześniejszą broń, ze skonfiskowanych dzwonów

cerkiewnych odlali nowe armaty, wybudowali flotę i przystąpili do

kontrofensywy. W 1703 r. zaczęto budować Petersburg, pojawiły się nowe

twierdze, opanowano też większą część Inflant.

Po ostatecznym – jak się wydawało – pokonaniu Augusta II

Mocnego, król Szwecji postanowił naprawić swój błąd i zaatakować

bezpośrednio Rosję. Ruszyła wyprawa na Moskwę. Do decydującego starcia

doszło pod Połtawą w 1709 r. Armia szwedzka została rozbita, a ranny

Karol XII ratował się ucieczką do Turcji.

August II Mocny uroczyście oświadczył, że abdykacja została na

nim wymuszona siłą i powraca na tron. Stronnictwo szwedzkie w Polsce bez

potężnego protektora praktycznie przestało istnieć. Stanisław Leszczyński opuścił kraj. Karol XII

6. Próby reform i sejm niemy.

Mimo klęski Szwedów walki w Polsce trwały nadal. Kraj niszczony był ciągłymi przemarszami wojsk

szwedzkich, rosyjskich, polskich, saskich. Zmęczenie społeczeństwa dawało Augustowi II nadzieję, że uda mu

się wzmocnić władzę. Dla zrealizowania swoich planów gotów był nawet do ustępstw terytorialnych (czyli

praktycznie rozbiorów) kosztem Rzeczypospolitej.

Przebywająca w Polsce armia saska była dużym obciążeniem podatkowym dla Polski. Król usiłował

zapewnić sobie stałe podatki na potrzeby utrzymania tych sił, co mogłoby w przyszłości uruchomić

mechanizmy analogiczne do tych, które pozwoliły wprowadzić absolutyzm we Francji czy Prusach. Przy

cichym poparciu Piotra I - przeciwnego wzmocnieniu Wettyna - od 1713

r. zawiązywały się antykrólewskie konfederacje, w 1715 r. skupione

w „generalność” w Tarnogrodzie.

Konfederacja tarnogrodzka wystąpiła nie tylko przeciwko

królowi, ale też przeciwko nadmiernym uprawnieniom hetmanów

i w ogóle przeciwko rosnącej w siłę magnaterii. Anarchia zaczęła

przypominać stan wojny domowej. Obie strony – z różnymi wprawdzie

intencjami – poprosiły o mediację cara Piotra I. Wojska rosyjskie

wkroczyły na Litwę, a warunki ugody między królem a szlachtą

zatwierdził w 1717 r. jednodniowy „sejm niemy”. Nie dopuszczono na

nim do debaty w obawie, że sejm zostanie zerwany. Gwarantem ugody

stał się car. Rozpoczęła się epoka „protektoratu rosyjskiego”. Stanisław Ledóchowski, marszałek konfederacji

6. Polityka interwencji obcych mocarstw.

Wojsko rosyjskie, skoro już raz znalazło się w granicach polsko-litewskich, trudno było usunąć. Piotr

I zaczął planować zagarnięcie terenów nadmorskich. Zmusił do małżeństwa młodziutkiego księcia

kurlandzkiego ze swoją bratanicą Anną (później carycą – por. lekcja 116). Wprawdzie małżonek zmarł, ale

rządy sprawowała wdowa przy pomocy rosyjskich doradców. Zagrożony był nawet Gdańsk. W traktatach

pokojowych kończących wielką wojnę północną (Nystad 1721 r.) na upadku mocarstwa szwedzkiego

skorzystali wszyscy poza Augustem II Mocnym. Rosja zagarnęła Ingrię i tak pożądane przez Sasa Inflanty,

Prusy - Szczecin, a Hanower - księstwo Bremy.

Złą wróżbą było porozumienie między Petersburgiem a Berlinem w 1720 r., w którym gwarantowano

utrzymanie zasad ustroju polskiego, takich jak wolna elekcja czy swobody szlacheckie. Była to jednak

odpowiedź na wysiłki Wettyna, który usiłował wyzwolić się spod kurateli rosyjskiej poprzez zbliżenie

z Wiedniem i małżeństwo następcy saskiego tronu z córką byłego cesarza Józefa I.

Dyplomacja sasko-polska dała się wciągnąć w rozgrywki prowadzone między mocarstwami

europejskimi. Zabiegi o sukcesję wettyńską starły się z zabiegami o koronę dla przebywającego na emigracji

Stanisława Leszczyńskiego (od 1725 r. zięcia Ludwika XV), jak również rosyjskimi, pruskimi i austriackimi

usiłującymi nie dopuścić do utrwalenia się dynastii saskiej w Polsce. Efektem stało się w 1732 r. zawarcie

traktatu wynegocjowanego przez rosyjskiego dyplomatę Löwenwolda, zwanego też „traktatem trzech czarnych

orłów”. Była to smutna zapowiedź przyszłej współpracy państw rozbiorowych – Rosji, Austrii i Prus.

Od lewej herby: Cesarstwa Austriackiego, Prus, Imperium Rosyjskiego