saqartvelos geografia ix - mes.gov.ge · profesori niko berucasvili (1947-2006) – gamocenili...
TRANSCRIPT
11
saqarTvelos geografia
IX klasi
moswavlis wigni
nikoloz beruCaSvilinodar elizbaraSvili
zurab daviTaSvili
22
© gamomcemloba `klio~ 2012© gamomcemloba `meridiani~ 2012© n. beruCaSvili, z. daviTaSvili, n. elizbaraSvili, 2012
yvela ufleba daculia
Nikoloz BeruchashviliZurab DavitashviliNodar ElizbarashviliGEOGRAPHY OF GEORGIA9th Grade Textbook
gamomcemloba `klio~ aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 234 04 30 E-mail: [email protected] www. klio. ge
gamomcemloba `meridiani~ al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (+995 32) 239 15 22
saqarTvelos geografiaIX klAAasi
nikoloz beruCaSvilizurab daviTaSvilinodar elizbaraSvili
redaqtorebi: iamze ecetaZe pedagogikis doqtori
darejan faRava pedagogi
kompiuteruliuzrunvelyofa: nugzar arCemaSvili
ISBN 978-9941-415-95-1
44
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
I nawili. geografiuli mdebareobateritoria da sazRvrebi
1.1. geografiuli mdebareoba .........51.2. saqarTvelos teritoria da sazRvrebi. istoriul-geografi-uli provinciebi ....................................101.3. saqarTvelos teritoriuli cvlilebebis istoria ........................14
II nawili. bunebrivi pirobebi da resursebi
2.1. geologiuri agebuleba da sasargeblo wiaRiseuli ...........202.2 reliefi ................................................252.3. hava: mzis radiacia. atmosferos cirkulacia .................322.4. havis ZiriTadi maxasiaTeblebi ......................................382.5. hava: atmosferuli naleqebi. havis tipebi ...............................................422.6. Savi zRva ..............................................452.7. Siga wylebi: mdinareebi ..............482.8. Siga wylebi: tbebi,wyalsacavebi, Waobebi, myinvarebi.wylis resursebi ...................................512.9. flora: mcenareulobisgavrcelebis ZiriTadi kanonzomie-rebani. wiwvovani tyeebi. ..................572.10. flora: foTlovani da Sereuli tyeebi .......................................612.11 flora: buCqnarebi, mdeloebistepebi ........................................................642.12. cxovelTa samyaro .......................682.13. niadagebi ...........................................702.14. bunebrivi resursebi ..................74
III nawili. saqarTvelos landSaftebi
3.1. bunebriv-teritoriuli kompleqsi da landSafti .................783.2. baris landSaftebi. kolxeTisbaris tyis landSaftebi...................803.3. aRmosavleT saqarTvelos baris landSaftebi ..............................843.4. dasavleT da samxreT saqarT-velos mTis landSaftebi. ...............893.5. aRmosavleT saqarTvelos qveda da saSuali mTis landSaftebi ............................................923.6. maRali mTis landSaftebi ........94
IV nawili. saqarTvelos geografiuli da ekologiuri problemebi
4.1. katastrofuli da stiqiurimovlenebi: miwisZvrebi da zvavebi ..974.2. mewyeri. Rvarcofi. erozia. qvaTacvena ................................1024.3. tye da misi mniSvneloba .................1074.4. klimati da soflis meurneoba .112
4.5. saqarTvelos ekologiuri problemebi ...............................................1174.6. saqarTvelos daculi teritoriebi. saqarTvelos `wiTeli wigni~ ........................................120
V nawili. mosaxleobis geografia5.1. mosaxleobis raodenoba, teritoriuli ganlageba da dinamika ......................................................1255.2. demografiuli mdgomareoba da migracia ...............................................1295.3. mosaxleobis socialuri Semadgenloba da dasaqmeba .............1345.4. qalaqebis da soflebis geografia. urbanizacia ....................1375.5. eTnikuri geografia: qarTvelebi ..............................................1445.6. eTnikuri geografia: erovnuli umciresobebi. religiebis geografia. .................................................149
VI nawili. ekonomikuri geografia6.1. saqarTvelos ekonomika – warsulis memkvidreoba ....................1566.2. saTbob-energetikuli mrewveloba ...............................................1616.3. damuSavebiTi mrewveloba .........1656.4. soflis meurneoba ........................1706.5. transporti da komunikaciebi ..1766.6. vaWrobisa da momsaxurebis geografia ..................................................1806.7. kurortebi da turizmi..............1836.8. sagareo kavSirebi .........................188
VII nawili. socialuri da kulturuli geografia
7.1. cxovrebis donis geografia ....1917.2. ganaTlebis, mecnierebisa da kulturis geografia ..................1957.3. samedicino geografia da janmrTelobis dacva ...........................2007.4. materialuri kulturisa da tradiciebis geografia .............204
VIII nawili. saqarTvelos regionebi8.1. regionuli dayofa: istoria da Tanamedroveoba ...............................2098.2. Tbilisi ...............................................2138.3. kaxeTi ....................................................2178.4. qvemo qarTli ....................................2228.5. Sida qarTli .....................................2268.6. mcxeTa-mTianeTi ..............................2308.7. samcxe-javaxeTi ................................2358.8. imereTi .................................................2408.9. raWa-leCxumi da qvemo svaneTi .. 2458.10. samegrelo-zemo svaneTi ..........2498.11. guria ...................................................2538.12. aWara ....................................................2568.13. afxazeTi ............................................261
Sinaarsi
7878
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
III nawili. saqarTvelos landSaftebi3.1. bunebriv-teritoriuli kompleqsi da landSafti
fizikuri geografiis zogad da regionul kursSi SeiswavleT rogorc geografiuli komponentebis, geografiuli garsis Semadgeneli nawilebis (liTosferos, atmosferos, hidrosferos, biosferos) kompleqsuri urTierTdamokidebuleba, ise zogadi geografiuli kanonzomierebebi (mTlianoba, ritmuloba, zonuroba). amgvari urTierTdamokidebuleba ganapirobebs dedamiwis bunebriv iersaxes, garemoSi mimdinare procesTa xasiaTs, adamianis sameurneo saqmianobis formebsa da sxv. geografiul komponentTa urTierTdamokidebuleba vlindeba rogorc globalur (bunebrivi zonebis ganeduri ganlageba, kontinentebis bunebrivi pirobebi), ise regionul (vertikaluri zonuroba, landSaftebi) doneze.
nebismieri donis bunebriv-teritori-uli kompleqsi Sedgeba urTierTdakavSirebuli bunebis (geografiuli) komponen tebisagan. geografiuli kompo nentebisTvis damaxa siaTebelia garkveuli agre ga tuli mdgomareoba (myari, Txevadi, airadi), masa da sicocxlis arse bobaararseboba. geografiuli komponentebi bunebrivteritoriul kompleqsebSi warmodgenilia liTogenuri safuZvlis (reliefi Tavisi geologiuri agebulebiT), haeris da wylis masebis( mdinareebi, tbebi, Waobebi da sxv.), biogenuri komponen-tis (mcenareuloba da cxovelebi) saxiT.
aRniSnuli komponentebis urTierTqmedebis Sedegad warmoiqmneba bunebis meoreu-
nax. 3.1.2. bunebriv-teritoriuli kom p leqsis Semadgeneli komponentebi da maTi urTierTkavSirebi
1. kolxeTis baris tyis. 2.kaxeTis baris tyis. 3. iveriis baris velis. 4. eldaris baris naxevarudabnos. 5. kolxeTis mTis tyis. 6. kavkasiis saSualo mTis muqwiwvovani tyis. 7. amierkavkasiis dabali mTis tyis. 8. amierkavkasiis saSualo mTis tyis. 9. javaxeTis mTis stepis. 10. kavkasiis maRali mTis subalpuri da alpuri. 11. nivalurglacialuri.
nax. 3.1.1. saqarTvelos landSaftebi
li komponentebi. maT Soris yvelaze mniSvnelovania niadagi (ZiriTadad warmo qmnilia biogenuri komponentisa da liTogenuri safuZvlis urTierTkavSiris Sedegad).
bunebrivteritoriuli kompleqsi (btk) SeiZleba iyos rogorc mcire zomisa (magaliTad, karstuli Zabri), ise Zalian didi farTobis mqone (magaliTad, afrikis kontinenti). mcire btk-ebi SeiZleba gaerTiandes ufro msxvil erTeulebad. maT Soris yvelaze mniSvnelovania landSafti (germ. miwis saxe, peizaJi, adgili). landSafti genetikurad erTgvarovani bunebrivteritoriuli kompleqsia, romelsac axasiaTebs erTiani liTogenuri safuZveli, erTgvarovani hava da niadagurmcenareuli safari.
bunebrivteritoriul kompleqsSi cal keul komponents sxvadasxvagvari mniSvne loba aqvs. maga liTad, liTogenuri safuZvlis Secvla did gavlenas axdens yvela sxva geografiul kompo nentze maSin, roca mcenareuli safaris Secvla SedarebiT umniSvnelo cvlilebebs iwvevs.
7979
IX klasi
mniS vnelobis mixedviT bunebis komponentebi lagdeba Semdegi TanamimdevrobiT: liTo genuri safuZveli, haeris masebi, wylis masebi, biogenuri komponenti.
saqarTvelos landSafturi mravalferovneba
saqarTveloSi, rogorc yvela mTian qveyanaSi, kargadaa gamoxatuli landSaftTa ver tikaluri zonuroba anu maTi simaRlebrivi cvlileba. mas ganapirobebs geografiuli kom po nentebis (reliefis, havis, wylebis, mce nareTa da cxovelTa samyaros, niadagis) urTierT damokidebulebis simaRlebrivi cvale badoba. saqarTveloSi landSaftTa zonurobis umniS vnelovanesi ganmsazRvreli faqtori geog ra fiuli mdebareoba (Savi zRvidan daSo reba), adgilis absoluturi simaRle da ZiriTadi orografiuli ba rierebis (kavkasioni, mci re kavkasioni, lixis qedi) ganawilebaa. saqar TveloSi warmodgenilia 11 tipis
nax. 3.1.3. landSaftebis vertikaluri zonaloba:1. glacialurnivaluri. 2. maRali mTis subal pu ri da alpuri mdelos. 3. saSualo mTis tyis landSaftebi
3
2
1
(4 baris, 7 mTis) landSafti. maTgan ori mxolod dasavleT, xuTi mxolod aRmosavleT, erTi mxolod samxreT da sami mTel saqarTveloSi gvxvdeba.
landSaftTis tipi ganapirobebs adamianis sameurneo saq mi anobis masStabebsa da formebs (urbanuli, sasoflosameurneo, samrewvelo, satyeo da sxv.). adamiani aqtiuri sameurneo saqmianobiT gansakuTrebiT baris (vakis) landSaftebSi gamoirCeva. isini praqtikulad aTvisebuli da gardaqmnilia, saqarTveloSi bunebrivi lan dSaftebi mniSvnelovnadaa saxeSecvlili vakedablobebze, gorakborcvian nawilSi da mTis qvabulebSi. simaRlis matebasTan erTad adamianis (anTropogenuli) gavlena mcirdeba, ris gamoc mTebSi saxeSecvlili landSaftebi mcire zomis da lokaluri xasiaTisaa.
personalia
profesori niko beruCaSvili (1947-2006) – gamoCenili qarTveli geografi, landSaftmcodne, saerTaSoriso geografiuli kavSiris landSafturi analizis komisiis Tavmjdomare, saqarTvelos geografiuli sazogadoebis viceprezidenti, qarTvel geografTa erovnuli komitetis Tavmjdomare. misi TaosnobiT saqarTveloSi dainerga da ganviTarda araerTi samecnierogeografiuli mimarTuleba. igi 1972 wlidan gardacvalebamde xelmZRvanelobda martyofis fizikurgeografiul stacionars, 1979 wlidan iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis aerokosmosuri meTodebiT bunebrivi garemos mdgomareobaTa Semswavleli samecnierokvleviT laboratorias, 1982 wlidan – kartografiageodeziisa da geoinformatikis kaTedras. prof. niko beruCaSvili avtoria 200ze meti samecniero naSromisa, romelTa Soris 30mde ramdenime enaze gamocemuli saxelmZRvanelo (maT Soris 3 saskolo) da monografiaa.
kiTxvebi
1. ra gansxvaveba da msgavsebaa bunebriv zonasa da bunebrivteritoriul kompleqss Soris?2. ras ewodeba landSafti?3. rogori TanmimdevrebiT lagdeba btks Semadgeneli komponentebi mniSvnelobis mixedviT?4. ra ganapirobebs saqarTveloSi landSaftebis cvlas?5. rasTanaa dakavSirebuli adamianis sameurneo saqmianobis masStabebi da formebi?
davaleba
gansazRvreT baTumiTbilisigurjaanis ganed ze da axalcixequTaisimestiis meridianze warmodgenili landSaftebi. daukavSireT isini reliefis formebs.
264264
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
saqar
Tvel
os geo
gr
af
ia
nax. 8.13.12. lixnis RvTismSoblis miZinebis taZari
nax. 8.13.8. axali aTonis monasteri
nax. 8.13.9. TaRovani xidi md. besleTze
nax. 8.13.10. bediis taZari
nax. 8.13.11. lixnis cixesimagris nangrevebi
RirsSesaniSnaobebibiWvinTa – saukeTeso kurorti Savi zRvis sanapiroze. biWvinTis koncxze cnobili reliqturi fiWvis koromia (biWvinTis na-krZali). pirvelad, jer kidev 2 aTasi wlis win, moxseniebulia Zvel berZeni geografis – strabonis geografiaSi, rogorc `didi pitiunti~. rogorc berZnebis mxriv, ise qarTvelebisagan adgilis saxelwodeba `fiWvi~-dan momdinareobs. biWvinTa qris-tianobis erT-erTi uZvelesi da Zlieri kera iyo. IV saukuneSi aq saepiskoposo kaTedra yofila. biWvinTis centrSi, Zveli naqalaqaridan 300 m-Si, jvar-gumbaTovani didi taZari dgas, romelic X-XI s-Sia aSenebuli. kurorti biWvinTa xelsayreli mdebareobiTa da komfortuli haviT (na-leqebi-1500 mm) gamoirCeva.
lixni – sofeli gudauTis raionSi. soflis SuaSi aRmarTulia X-XI saukuneebSi. qarTu-li xuroTmoZRvrebis Zegli – RvTismSoblis miZinebis taZari. taZris maxloblad aris afxazeTis mTavarTa (ServaSiZeebis) orsar-Tuliani sasaxlis nangrevebi (daingra 1866 w.). soflis ganapiras aRmarTulia gala-vniT SemozRuduli cixesimagris kompleqsi (abaanTa, VII-VIII s.).
axali aTonis monasteri. monasteri Zveli anakofiis adgilas daarsda, rogorc aTonis (saberZneTi) rusuli monastris filiali. monastris pirveli rigis mSenebloba 1876 wels dasrulda. igi XIX saukunis bolos da XX saukunis dasawyisSi Savi zRvispireTis udides saeklesio centrad gadaiqca.
axali aTonis gamoqvabuli – mdebareobs kurort axali aTonis maxloblad. mRvime gamomuSavebulia carcul kirqvebSi. mTliani sigrZe 3285 m. moculobis mixedviT (1.5 mln kuburi metri) msoflios erT-erTi udidesi mRvimea. Sedgeba uzarmazari darbazebisagan. mRvime keTilmowyobilia. masSi gayvanili viwroliandagiani rkinigza mravalricxovan mnaxvels emsaxureba.
besleTi – sofeli soxumis raionSi. cno-bilia erTmaliani TaRovani xidiT md. besleTze. sigrZe 35 m, sigane 5 m. xidi Zveli qarTuli xuroTmoZRvrebis (XI-XII ss.) mniSvnelovani Zeglia. TaRis qve-bze amokveTilia qarTuli asomTavruli warwera.
bediis monasteri – qarTuli xuroT-moZRvrebis SesaniSnavi Zegli oCamCiris raionSi. Tavdapirveli nageboba X-XI s-Si augiaT, amJamindeli taZari ki XIII-XIV saukuneebis Zeglia.