sayı ve ibni arabi

7/30/2019 say ve ibni arabi

1/39

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), [2009], say: 23, ss. 373-411.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-2), yl: 10 [2009], say: 23

BNL ARAB DNCESNDE VARLIIN TASAVVUF YORUMUNUN

SAYI METAFZNE UZANAN YANSIMALARI

Osman Nuri KK

Say, ilah hazrette bilkuvve mevcut ilah bir srdr. Busrra muttali olup onunlaameledene saynn srlar, ruhlar ve menzilleri alr. 1Muhyiddin bnl-Arab

zet

bnl ArabDncesinde Varln Tasavvuf Yorumunun Say Metafiziine Uza-nan Yansmalar

Say, insanolunca tarihin erken dnemlerinden beri Yaratc ile lem arasnda bir mizan unsuruolarak grlmtr. Saynn kaynak itibariyle ilah doasna iaret eden bn'l-Arab, vahdetanlay dorultusunda sayy asl kaynana irc eder. Varln oluumu bn'l-Arabye grel esas zerine tekil edildiinden temel olarak 1, 2, 3 saylar zerinde durmakta; bu sayla-

rn var olutaki ilah arketipini izah etmektedir. Saylarla var olu arasnda orijinal saylabilecekbalantlar kurmaktadr. Daha ziyade rasyonel deerlendirmelerin mevzuu yaplan saylar kendiirfn sistemi iinde izah etmektedir.

Anahtar kelimeler:bn'l-Arab, say, aded, ebced, tekvn

Abstract

In Ibn Arabs School of Thought, Reflections of Sufi Explanation of Existence Inthe Context of Number Metaphysics

Since early ages of human history, numbers have been regarded as an element of balance

between God and Universe. Using their source as testimony to the divine nature of numbers,

Ibn Arabi explains the true origin of numbers from the perspective of his conception ofwah-dat(oneness). Committing to the idea that existence is of a ternary nature, Ibn Arabi dwellson the numbers 1, 2 and 3. Describing the divine archetype of these numbers in existence

(wucd), he establishes original connections between numbers and existence. Ibn Arabi resorts

to inner wisdom for describing the nature of numbers, which are otherwise typically explained

in a rational context.

Key words: Ibn Arabi, number, creation, teqwin, three unity.

Yrd. Do. Dr., Erciyes niv. lahiyat Fakltesi.1 Muhammed b. Ali Muhyiddn bn'l-Arab, Fthtl-Mekkiyye I-IV, Daru hyait-

Turasil-Arabyye, Beyrut 1997, c. I, s. 126.


2/39

374 | Yrd. Do. Dr. Osman Nuri KK


1. Giri

Tarih ncesinden bilgisayar ana uzanan dnem boyunca matematik, he-sap, kehanet, mistisizm, din ve by gibi birok alanda kullanlan2 saylarnereden gelmektedir, sorusu simgelerin allmlndan ilk bakta tuhafgelebilir.3 Ancak cevabn tarihsel serveni, ayn zamanda insann varllme giriimidir.4Kendisini, eyy ve lemi tanmaya ve evresindeki gi-zem tabusunu aralamaya alan insann bulduu ilk ve kll anahtar say-dr. Saynn bylesine kapsaml oluu varln her alanna uygulanabilirli-inden kaynaklanmaktadr. nsan, saylarda kefettii uyum sayesinde ken-

disi ile kozmos arasndaki uyumun da farkna varmtr. 5Her uygarlk saylar gsteren kendi iaretlerine sahiptir. Smerler ei t-

li ekillerdeki kertikleri,6 nkalar renkli dmleri,7 inliler eitli izgileriolan imleri ve abaks,8Firavun uygarl resimleri, Girit ve Hitit krallklarhiyeroglif saysal gsterimini, Fenikeliler ve Romallar ilkel say formlarnkullanmaktaydlar.9 Daha kark matematik ilemleri iin alfabenin harfle-rinin saylar temsil ettii sayma sisteminin pratik olduu kantlanmt.10Kkeni antik Yunana veya branilere dayandrlan alfabetik saylama yn-teminin kullanm Arapada da devam etmitir. Arapada ayn zamandarakamlar da gsteren harflerin eski Sami dilleri esasnca dizilmesini izleyen

Arap alfabesine ebced denilir.11

Yzyllardr braniler tarafndan Kabaladauygulanan bu yntemde her harfin iki anlam olduundan isimler, kelimelerve saylar arasnda kolayca balant kurulmaktadr.12

2 Georges Ifrah, Bir Glgenin Peinde Rakamlarn Evrensel Tarihi I, ev.: Kurtulu Diner,Tbitak Yay., Ankara 1995, nsz.

3 Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 1.4 Ifrah, age, s. 3.

5 Annemarie Schimmel, Saylarn Gizemi, ev.: Mustafa Kpolu, 2. bs., Kabalc Yay.,stanbul 2000, s. 34.

6 Bk. Ifrah, akl Talarndan Babil Kulesine Rakamlarn Evrensel Tarihi II, ev.: KurtuluDiner, 3. bs., Tbitak Yay., Ankara 1996, ss. 1-33.

7 Schimmel, age, s. 15.

8 Geni bilgi iin bk. Ifrah, Uzak Doudan Maya lkesine Bir, ki, Rakamlarn EvrenselTarihi IV, ev.: Kurtulu Diner, 4. bs., Tbitak Yay., Ankara 1996, ss. 1-71.9 Geni bilgi iinbk. Ifrah,Akdeniz Kylarnda Hesap Rakamlarn Evrensel Tarihi III, ev.: Kur-

tulu Diner, 3. bs., Tbitak Yay., Ankara 1996, ss. 1-167.10 Alfabe ve saylama ilikisi hakknda geni bilgi iin bk. Ifrah, Akdeniz Kylarnda Hesap, ss.

131-167.

11 Ebced hesab ve slam kltrndeki geliim servenine ilikin geni bilgi iin bk. smailYakt, Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, 2. bs., tken Yay., stanbul2003.



3/39

bnl ArabDncesinde Varln Tasavvuf Yorumunun Say Metafiziine Uzanan Yansmalar| 375


Saylarn tarihsel geliimi insann Tanr anlay gibi somuttan soyutadoru bir seyir izlemitir.13Akl sayesinde insan, ey ile ilikisinde balan-gta parmaklar,14 akl talar,15 eltikler, srler gibi somut eyler zerin-den saysal deerlendirmeye girimiken bu aralar giderek soyutlap ye t-kinlemi ve simgelere objektif say deerleri yklenmitir. 16Tarihsel adandil, yaz ve aritmetik arasnda insann zmsemekte en ok sknt ektiialan sonuncusudur.17 Zira saylar insanlarn ulaabildii kavramlarn ensoyutlar arasnda yer almaktadr.18Bu da her varlkta bulunmasna ramensaylarn dorudan alglanmasndaki snrlardan19 ve nesnelerin niceliininiteliinden ayran soyut sayma yetisinin ok karmak bir zihinsel sre

gerektirmesinden kaynaklanmaktadr.20lkelinden gelimiine her toplumda insann sayy bir ekilde dnp

sembolletirdiini gsteren tarihi sre ayn zamanda say bilgisinin temel-lerinin Allah vergisi olarak insan doasnda var olduuna da iaret etmek-tedir.21nsann saylar gstermek iin saysal simgeler kullanmas, saylarnesasen nesnelerden deil de nesneler zerine ileyen insan dncesininyasalarndan geldiini kantlar. Zira gereklik sayy esinlese de onu mey-dana getirmez.22 ada bilim adam ve dnr Roger Penrose saylarnsz konusu ilah doasna yle iaret etmektedir:

Matematikte yle rnekler vardr ki keif szcnn kullanlmas icad

szcnn kullanlmasndan daha doru olur. Bu gibi durumlarda yap-nn z, ona daha sonra kazandrlan zelliklerden fazla nem kazanr.Bunlar, matematikilerin Tanrnn ii ile kar karya kaldklar durum-lar diye niteleyebileceimiz durumlardr.23

13 Bk. Ifrah, Bir Glgenin Peinde, ss. 48 vd.14 El, insanolunun hayatnda ilk saym ve hesap makinesi olduundan (bk. Ifrah, Bir Glge-

nin Peinde, ss. 133 vd.) ou eski kavim tarihte say saymay 10 parmakla yapm bununbir sonucu olarak u anda var olan sayma sistemlerinin ou 10lu tabana dayandrlm-tr. Ifrah, Bir Glgenin Peinde, ss. 11, 114 vd.

15 Aritmetik tarihinde el gibi kullanlan dier eski bir dizge akl tadr. ngilizcedeki hesap(calcul) kelimesinin Latince kk akl anlamna gelen calculus kelimesinden geldii bi-linmektedir. Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 13.

16 Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 9.17 Ifrah, age, s. 37.

18 Ifrah, age, s. 36.

19 Ifrah, age, ss. 39 vd.


21 Roger Penrose, Bilgisayar ve Zek Kraln Yeni Usu I, ev.: Tekin Dereli, 7 . bs., Tbitak Yay.,Ankara 2000, s. 115.


23 Penrose, Bilgisayar ve Zek, s. 114.


4/39



2. Say-Varlk likisine Dair Ksa Bir TariheSaylarla ilgili bilinen ilk sistemli izahlar Pythagoras (.M.. 500) tarafndanyaplmtr. Kozmosu saylar zerine kurulu bir btn olarak grenPythagoras, say ilminin ilah doas zerinde durmas itibariyle dikkatekmektedir. Sayy Tanrnn asli ve aktif erdemiolarak gren Pythagorasn

bu ilmi tanmlayan aadaki ifadeleri, onun bu konudaki grlerini barizekilde yanstmaktadr:

Saylar ilmi ve kkeninde birin bulunduu ilim, tevhd ilmidir. Saylarnzelliklerine snflandrlmasna ve dzenine ilikin ilim, Yce Yaratc ta-

rafndan yaratlan varlklarn ve Onun sanatnn, dzeninin ve snfland-rlmasnn ilmidir. Say ilmi nefsin merkezine yerletirilmitir. Aklakavumadan ve hi kantsz bilinmeden nce pek az tefekkr ve hafzayaihtiya duyulur.24

Pythagoras, kainattaki varl temelde Birin alm kabul ettiindenharfler, saylar, sesler, renkler, ekiller, ksaca btn varlk formlar arasndakesreti vahdete irc eden bir iliki varsayar. Pythagorasn anlayna grekainatn esasn ahenk oluturmaktadr.25Pythagoras lemdeki ahengin say-larla salanmasndan hareketle bu ahengin daha ziyade matematik, mzik, 26astronomi ve renklerdeki yansmalar zerinde younlamtr.27

Pythagorasa gre ilk varlk 1e karlk gelen noktadr. Noktann hare-ketiyle saysal deeri 2ye karlk gelen izgi, izginin hareketiyle dzlem,dzlemin hareketiyle geometrik cisimler meydana gelir. Buna gre lem,ahenkli ses ve hareketten meydana gelen saynn neticesidir. lemi saylarlemine benzeterek say ilkelerini her eyin var olu ilkesi ve varlk unsurugren28Pisagorculara gre kozmos, matematikle ebiimlidir.29Onlara greher ey saylarn ilkeleri zerine var olduundan lemdeki nesneler saysal

24 Seyyid Hseyin Nasr, slmda Bilim ve Medeniyet, ev.: Nabi Avc-Kasm Turhan-Ahmetnal, nsan Yay., stanbul 1991, s. 161.

25 Bk. Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev.: H. Vehbi Eralp, 5. bs., Sosyal Yay., stanbul 1998, ss.24-28.

26 Bu ahengin bir sonucu olarak Pisagorcu gelenekte mziin saylarla konutuu kabuledilmektedir. Bu kabln daha sonraki dnemlerde bir devam olarak Alman klasikmzisyenlerinden J. S. Bachn (.1750) mzik almalarna byk lde mzikselmatematik denilmektedir. Schimmel, age, ss. 34-35.

27 Bk. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 10. bs. Remzi Kitabevi, stanbul 1999, ss. 29-31.28 Bayram Ali etinkaya, Saylarn Gizemi ve Tasavvufun Dinamikleri, hvn- Saf Modeli, nsan

Yay., stanbul 2008, s. 48.29 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 22.


5/39


6/39



Saylar hakknda Pythagorasn yapt izahlar dorultusunda, birokmistik gelenekte saylarla ilgili u temel fikirlerin benimsendii sylenebilir.

1. Saylar, dzene soktuklar eylerin doasn belirler.2. Bu sayede say, Yaratc ile yaratlm lem arasnda arac olur.393. Saylar zerindeki deiiklik, saylarla balantl eyleri de etkiler.40Buna binaen birok dini gelenekte saylara ilah bir kutsiyet atfedilmi-

tir. Mesela Hindistanda say iin Brahma doal anlamtanm yaplmaktadr.41Semavi dinlerde de baz saylarn dinsel nemi ve gizemli karakteri olduukabul edilmektedir.42 Yahudi Kabalasnda harf rakamlarla yaplan say gi-zemcilii nemli bir yer tekil etmektedir.43 Benzer ekilde Ortaa Hristi-yanlnn zellikle gnostik tarikatlarndabu gelenek srdrlmtr.44

Say gizemciliinin by ve kehanette kullanlmas, by ve kehanetinde slmda kesin bir ekilde yasaklanmasndan tr slm kltrndesaylar dier din geleneklerde olduu kadar belirgin bir ehemmiyeti haizdeildir. Buna ramen slam kltrnde de saylara din bir ehemmiyetzmnen de olsa atfedilmitir. eitli ibadetlerin belli saylarda yaplmasnnistenmesi bunun gstergelerinden kabul edilebilir. slami gelenekte Allahtek (vitr)tir tek olan sever hadisinden45hareketle zellikle tek sayya vurguyaplm, din merasim ve ibadetlerin tek say ile icra edilmesinde din birehemmiyet varsaylmtr.46Namaz esnasnda rku ve secdedeki zikirlerin 3,

5 veya 7 kez tekrar edilmesinin istenmesi, namaz sonrasnda 33er k ez tespihekilmesi, bir tavafn 7 avttan meydana gelmesi, Safa ile Merve tepeleriarasnda 7 kez say yaplmas ilk anda akla gelen rneklerden bazlardr. Butr rnekleri oaltmak mmkndr.

Say sembolizmi sf ve mistik dnrlerin telif ettikleri eserlerin terti-bine de sirayet etmitir. Szgelimi bn'l-Arabnin Fussul-Hikemadl eseri,her biri bir Peygamberin hikmetine tahsis edilen 27 fass halinde tertip edil-

Btn her eyden saylarn aln, hepsi nasl da mahvolacaktr. (Schimmel,age, s. 29).

39 Bir mimara atfedilen u sz bunun tipik bir gstergesidir. Duvarn tesinde Tanr oyun

oynuyor. Evrenin yapld saylarla oynuyor. (Schimmel, age, s. 299).40 Schimmel, age, s. 27.


42 Schimmel, age, ss. 20-21.

43 Bk. Schimmel, age, ss. 26-28

44 Bk. Schimmel, age, ss. 29-35.

45 Buhar, es-Sahh, Deavt 69; Mslim, es-Sahh, Zikr 5; Ebu Davud, Snen, Vitr 1.46 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 24. Benzer bir vurguyu Shakespeare, Windsorun en Dulla-

r oyununda yle ifade eder: Tek saylarda Tanrsallk vardr. Schimmel,age, s. 24.


7/39



mitir.47Allah isminin mazhar kabul edilen elif harfiyle birlikte bu saynnArap alfabesinin harf says olan 28e tekabl ettii var saylmaktadr. 48 B-tn varlk lemi bn'l-Arab dncesinde Allahn kelimelerinden birernumune kabul edildiinden bu sembolizmle Peygamberlerin insan varl-(kelimesi)nn mmtaz kelimeleri olarak grldne iaret edilmektedir.

Hristiyan dnr ve mistii Augustine (.430)in TheCity of God (TanrDevleti) adl hacimli yapt da benzer bir eilimle telif edilen bir eserdir.49Kitabn 22 blm brani alfabesinin 22 harfine karlk gelecek ekilde ya-zlmtr.50

3. bnl-Arab'ye Gre Say lmi (ilml-aded)

Tasavvufi dnce geleneiyle paralel olarak bnl-Arab, lemde zuhureden ve etmeyen mevcudt ve eyy ilk ve asl ilah kaynaklarna irc e t-mek suretiyle izah eder. Bu dorultuda olmak zere bnl -Arabye gresay (aded), var olu (vcd)un ilah mertebe (hazret)sinde bilkuvve haldemevcut olan ilah bir srdr.51lah hazrette kuvve halinde zuhur eden saynnlemdeki zuhuru ise fiildir. Say, lemdeki fiili zuhurunda ilah hazrettekikuvveyi de kendisiyle birlikte bu leme tadndan lemdeki zuhurundahem bilkuvve hem de bilfiil mevcut hale gelmitir.52Bylece fiil var oluunu

lemdeki zuhurdan alan say, kuvveliini ise ilah hazretteki ilah ilk num u-nesinden almaktadr.

Hristiyan bir neo-platoncu dnr olan Augustine (.430) de bn'l -Arabyle benzer ekilde saynn ilah arketipine iaret eder. Ona gre desaylar, ilah bilgeliin formu ve insan ruhunun tanyabilecei ekilde dn-yada var oluudur.53

lahi hazret ile lem arasndaki balanty salamas ynyle bn'l-

47 Fussu'l-Hikemdeki saysal sembolizm ve 28 says hakknda ayrca Tasavvuf dergisinin

elinizdeki saysnda yaymlanacak u kitap blmne bk. Abdlbk Miftah, MefthuFussl-Hikem (Merke-1997) Fussul-Hikemde Saylar, (Kitabn 19-33 sayfalar ara-s) ev.:Prof. Dr. Dilaver Grer. Bu vesile ile sz konusu almadan bizi haberdar edenDilaver Grer beye teekkr ederim.

48 Ayn bir tam dnne ve Arap alfabesindeki harf saysna karlk gelen 28 says, hvan- Safa dncesinde de saylarn en mkemmeli kabul edilir. Schimmel, Saylarn Gizemi, s.29.

49 bk. Saint Augustine, The City of God, ev.: Henry Bettenson, Penguin Boks, London 1984.50 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 30.51 Ftht, c. I, s. 126.52 Ayn yer.53 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 29.


8/39



Arabye gre say bir berzah hkmndedir. nk Allah, evrendeki varlk-lar saylarn lsyle ina ve icat etmektedir. Bu ynyle saylar, leminderuni kozmik dili olarak da nitelenebilir. Bu yzdendir ki bu kozmik dilinzlp anlalmas ile evrendeki varlklarn srrna muttali olunmas bn'l-Arabye gre edeer bir srete gereklemektedir. bnl -Arabye gre uhadisler saylardaki ilah srra iaret ederler: Allahn 99 ismi vardr. Onlarnsaysnn miktarn (kadrini) bilen cennete girer. Allah (mahlkattan perdele-yen) 70 bin hicap vardr.54

bnl-Arabye gre din metinlerdeki saysal deer ieren yukardaki-lere benzer ifadeler, ilah mertebede bilkuvve haldeki mevcut ilah srrn,

vcddaki bir srra karlk geldiine iaret etmektedir. Dolaysyla hadisingerek anlamna erime, saynn srrna muttali olmay gerektirmektedir. 55

Sahip olduu say bilgisinin kaynana ilikin muhtemel bir soruyabnl-Arab, dorudan yahut dolayl cevap verebileceini belirtir.56Doru-dan cevab bu bilgilerinin kaynann seyr slkneticesinde eritii kef vemhedeye dayal irfn bilgi olduudur. Dolayl cevabnda ise kef veirfnn zahiri bir sebeple gizleyerek say bilgisinin kaynan say ilmi(ilmul-aded) yani matematik ve aritmetik bilgisi olarak ifade eder. Say bilg i-sinin kaynan akla irc eden ikinci cevabn kef ve mhedeye dayalirfni bilgiyi kabul etmeyenlere ynelik bir tenezzl ve akla yaknlatrma

icab sylendii verilen cevaptan da anlalmaktadr. laveten bnl -Arab,kef ve mahedenin btn bilgilerinde dayand temel esas olduunubunlarn akabinde aka belirtir.57Binaenaleyh bnl-Arabnin say bilgisi-nin kayna kef ve irfndr diyebiliriz. Dier bir ifadeyle marifeti aded,marifetullahn kendisine kazandrd bir bilgi trdr.

Harfleri bir mmet olarak niteleyen58bnl-Arab, harflerin saysal de-erleri ile bu deerlere yklenen anlamlar hakknda Fthtl-Mekkiyyedegenie bilgi verir.59 Ancak bunu yapmaktaki amac ebced hesab yapmaksuretiyle gelecee dair kehanetlerde bulunmak deildir. Bilindii gibi ebcedhesabnda, harfler, saylar ve gk cisimleri (eflk) arasnda saylar vastasylakurulan iliki ve bundan hareketle gelecekteki olaylara dair baz tahminler

yrtlebilecei de varsaylr. bnl-Arab ebced hesabn bir ilim dal ola-

54 Ftht, c. I, s. 126.55 Ayn yer.56 Ftht, c. I, s. 103.57 Ayn yer.58 Ftht, c. I, s. 101.59 Ftht, c. I, ss. 125-126.


9/39



rak nitelemesine ramen bu ilmin talep ettii trden bir ilim olmadn;harflerin saysal deerleri hakknda bilgiler ieren Fthtl-Mekkiyyenin deebced ilmini bahis konusu yapan bir eser olmadn aka belirtir. 60 Buyzden bn'l-Arabnin (.1240) harflere ilikin metafizik yorumlar ileFadlullah Astrabadi (.1394) tarafndan tesis edilen Hurufilik61cereyan ara-snda ele alnan mevzu bakmndan baz benzerlikler bulunsa da harflerinyorumundan varlan sonular ve sistemlerinin btnl bakmndan ma-hiyet fark olduu gayet aktr.62

Saylarla ilgili kendisinden nce yazlmam, mstakil bir eser yazmaytasarlayan bnl-Arabnin mrnn buna kifayet etmediini konuyla ilgili

ifadesinden anlyoruz. Yazmay dnd bu eserinde ele alaca konularise yle zetler:

Bu eserde hazret-i ilahye (mertebesin)deki ilah ilk numunelerinin say-lara kazandrd srlar ile bu srlarn lemdeki yansmalar ve bu hakika t-lerin hazreti ilahye ile lem arasndaki balantlar ortaya koyacaz. Or-taya konulan bu eylerle srlar sevinir ve karar yurdu olan ahiret yurdu n-da saadete eriilir.63

Mamafih bn'l-Arabnin harflerin saysal deerleri hakkndaFthtda verdii bilgilerde say metafizii ile varlk yorumuna dair gr-lerinin ipularn bulmak mmkndr. Fthtda bu konuya yer vermesi-

nin temel sebebini verilen bilgiyle amel edilmesi eklinde izah eden bnl-Arab, ameli karlnda kiiye saynn srlarnn, ruhlarnn ve menzilleri-nin alacan ifade eder.64

4. Say-Saylan (Aded-Madd) ve Vcd-Adem ilikisi

Saynn kefiyle ilgili tarihsel srece bakldnda madd (saylan) hk-mndeki eynn erkenden farkna varan insanolunun saylar kefi o ka-dar kolay olmamtr. Say mefhumunu icat serveninde insan, somut ele-tirmelerden soyut tasavvura doru bir yol takip etmi; tarihteki toplumlarnsay bilgileri ile soyut dnce dzeylerinin gelimilii arasnda aratrma-

60 Ftht, c. I, s. 125.61 Hurufilik hakknda geni bilgi iin bk. Abdlbaki Glpnarl, Hurufilik Metinleri Katalou,

Trk Tarih Kurumu, Ankara 1973.62 Yakt, age, ss. 33-34.63 Ftht, c. I, s. 126; kr. ev.: Ekrem Demirli, Litera Yay., stanbul 2006, c. I, s. 220.64 Ftht, c. I, s. 126.


10/39



clar yakn iliki tespit etmitir. 65bnl-Arab, aded-madd ilikisine benzer ekilde insann varlk alg-

snda da somuttan soyuta bir hiyerari varsayar. Sradan insan sadece mad-di hisleriyle alglayabildiini varlk diye niteler. Buna mukabil sf irfn, bugrnen varln aslnn, saynn saylanla (adedin-maddla) birlikte varolmasna ramen gizli kalmas gibi eynn da var olmak iin ademe terimselifadesiyle ademdeki ayn- sbitesinin sbutuna muhta olduunu ngrr.

unu hatrlatmalyz ki bn'l-Arab dncesinde Cenab- Hakknmutlak vcduna nispetle vcdda hakiki adem (yokluk)den sz edilemez.nk vcd- mutlak mukabilinde hakiki ademe varlk sahas atfedilmesi,Allahn mutlak vcduna snr ve takyit anlam tar. Bu ise imknszdr.Snrsz ve sonsuz mutlak vcdun haricinde bir eyin mevcudiyeti imkanszolduundan bahis konusu edilen vcd-adem ilikisi, ilah taayynlerin zu-hurunu yahut zuhur etmeyip sbutunu ifade etmektedir.66 Bu anlamylaadem, bir eyin (mutlak) vcdda sbutu olduu halde zuhur sahnesindegrnmeyiinden sbut varlna verilen isimdir.

Var olmu yahut olacak tm mahlukatn varlk sahnesinde var olmadannce vcd kokusu almad bildirilen ademdeki ilk ve asl numuneleri,bnl-Arab dncesinde ayn- sbite terimiyle ifade edilir.67Bir eyin varolu (vcd)u ise o eyin ayn- sbitesinin ademdeki sbuttan zuhura hareket

edip var olmasdr. Bu yzden adem, mutlak yokluu ifade etmez. Adememukabil kullanlan vcdkavram68 da vcd- mutlakanlamnda deil ayn- sbite lemindeki sbitelerin zuhur edip etmeyiine nispetle kullanlmakta-dr.

bnl-Arabye gre eynn adem ve vcdboyutlarndaki ilah doas,say-saylan (aded-madd) ilikisine sirayet etmitir. Bu sirayetin yansma-lar ehdet lemindeki aded-madd ilikisine baklarak anlalabilir. yleki eynn tamam madd (saylan) olarak nitelenebilir. Halbuki eynn birksm ademe benzetilen zihinde potansiyel olarak gizli iken saylan dier

65 Ifrah, Bir Glgenin Peinde, ss. 48-56. ncelikle somut olan eyleri birdieriyle eletirmesuretiyle etrafndaki eyy sayan insan, bunu yaparken ounlukla parmaklarn kullan-mtr. (Geni bilgi iin bk. Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 134 vd.). Bu sre, bir ocuunsayma becerisinin geliiminde de gzlemlenmektedir.

66 Adem ( (teriminin bn'l-Arab stlahnda kullanm hakknda geni bilgi iin bk. SuadHakm, el-Mucemus-Sf, Darun-Nedr, Beyrut 1981, ss. 782-785.

67 Ayn- sbiteteriminin bn'l-Arab stlahnda kullanm hakknda geni bilgi iin bk. Ha-km,el-Mucemus-Sf, ss. 831-835.

68 Terimin bnl-Arab stlahnda kullanm hakknda geni bilgi iin bk. Hakm, age, ss.1130-1135.


11/39



bazs somut olarak mevcuttur. Aded-madd arasnda zorunlubir ba bu-lunduundan saylan (madd)n varl say (aded)nn varln da gerekti-rir.69 Bu yzden bizler bir eyin hislerle alglanan somut mevcudiyetinden(madd olan o eyden) o eyin ademdeki sbutunun, mukayesedeki karl- ile adedinin var olduunu biliriz.

Bunu bir misalle aklayalm. Sz gelimi elimizdeki 7 kalemi saymakistediimizde 7ye kadar sayarz. Saylan 7, hissen mevcuttur. 7nin zeri n-deki saylann varl ise somut olarak mevcut olmasa da aklen mevcuttur.nk biliriz ki 7nin yanna eklediimiz kalemlere gre saylan 8, 9... diyedevam edecektir. Dolaysyla 8, 9 ve dier saylarn varl somut olarak

mevcut olmasa da aklen mevcuttur. bn'l-Arabye gre aded-madd ara-sndaki ilikinin bu keyfiyeti gibi varln bazsnn sbutu ehdet lemin-deki zuhuru ile somut olarak hissedilir. Bazs ise henz zuhur etmediin-den ayn leminde sbit haldedir.

Aded-madd ilikisi ile eynn adem-vcd boyutlarndaki konumuarasndaki dier bir benzerlik udur. Bir eyin vcddaki zuhuru, o eyinademdeki ayn- sbitesini gizledii gibi bir eyin kendi imgesi de o eyle bir-likte bulunan sayy gizlemektedir.

Bunu bir rnekle yle aklayabiliriz. Sz gelimi bir sepet elmamznolduunu dnelim. Elmalara (madda) baktmzda bir sepet elmadan

baka bir ey dnmeyiz. nk onlarn (maddun) says henz bizi ilgi-lendirmemektedir. Elmann elma oluu (yani zuhuru) bakan kimseyi o maz-harda kendi mazhariyetinden baka bir ey dnmekten ve grmektenalkoyar. Bu yzden elmalara bakan birinin zihninde ncelikle elma imge-sinden baka bir ey uyanmaz. Sonra bir vesile ile elmalarn saysn merakedip saydnda onlarn saysnn 14 olduunu anlar. Ancak say (aded)nnvarl elmalar saylmadan nce de mevcuttu. nk saylan (madd) va rise say (aded) da var demektir. Ancak nesnenin elma imgesi (madd), s a-ynn dnlmesine ilk bakta engel tekil eder.

Eynn ademdeki ayn- sbitesi ile varlk sahnesindeki zuhuru arasndada benzer bir iliki mevcuttur. Zuhur eden her eyin zuhurunda ayn za-

manda o eyin ayn gizlidir. Ancak zuhur, o eyin aynn grmeye manidir.Ancak bu gizlilik ve zuhursuzluk, ayn- sbitenin sbutunun olmad anla-mna gelmez.

Saynn farkna varan insanolunun saylar arasnda sfr ge fark e t-

69 bn'l-Arab, Fussu'l-Hikem, tahk.: Ebul-Al Aff, Daru hyail-Ktbil-Arabyye, Kahi-

re 1946, s. 77.


12/39



mesi70 ile var oluta adem boyutunun fark edilmesinin zorluu arasnda dabenzerlik kurulabilir.

Sfr, slamn ortaya kndan ksa sre nce Araplar tarafndan be-nimsenen Hint say sisteminde bulunmaktadr. Hint kaynaklarnda bolukanlamna gelen shunya kelimesiyle karlanan sfrn bu sistemdeki ilevisaylar arasndaki boluklar doldurmak bylece kendi bana anlam olma-d halde kendinden nce yahut sonra gelen saylara anlam kazandrmak-tr. Bu yzden sfr karanlk ve engelleyici bir vasfta grlmekteyd i.71 Za-manla hi ya da eksik bir birimin yerini simgeleyen sfr, matematiintemel kavram olan yok saynn deerini simgelemeye balad. 72Bu vasfy-

la sfrn, tasavvuf varlk anlaynda eynn grnmesini salayan ademinayna ileviyle benzerlik arz ettii sylenebilir.

5. lah Vahdetin Sembol: 1

5.1. Hak-Halk ve Vahid-Say likisi

Arap alfabesinde her harfin ayn zamanda saysal bir deerinin olmas sla-m gelenekte ebced ad verilen harf sembolizminin gelimesini hzlandrm-tr. Allah kelimesinin ilk harfinin alfabenin ilk harfi olan elif oluu ve elifin

saysal deerinin 1e tekabl etmesi slam gelenekte 1in ayr bir imtiyazlaele alnmasna sebebiyet vermitir. Bu imtiyazn bir sonucu olarak tm harf-lerin eliften, tm saylarn da 1den tekil edildii kabul edilmektedir.73

bnl-Arabye gre tm evren Bir olan Cenab- Hakkn taayyn veeitli mertebelerdeki zuhuruyla vcuda gelen mazharlardan ibarettir. Dierbir ifadeyle sonsuza uzanan kesret, vahdetin bir zuhur ve tecellisidir. Bu

yzden varlk sahnesindeki her ey, dier her eyle bir ekilde ilgili ve ba-lantldr.

Hak ile mahlkat arasndaki ilikinin ilah mertebedeki keyfiyeti, vahid

70 Sz gelimi Bat dnyas sfr nl Mslman gkbilim ve matematiki Muhammed b.Musa el-Harezm (.850)nin Kitabul-Muhtasar f hisbil-Cebr vel-Mukabele adl kitabnn1143 ylnda Latinceye evrilmesiyle tanmtr (Schimmel, age, ss. 16-17). Sfrn tarihselgeliimine ilikin geni bilgi iin bk. Ifrah, akl Talarndan Babil Kulesine s. 184 vd.; Aynyazarn, Sfrn Gc Rakamlarn Evrensel Tarihi V, ev.: Kurtulu Diner, Tbitak Yay., An-kara 1997.

71 Schimmel, age, ss. 17-18.

72 Ifrah, Uzak Doudan Maya lkesine, s. 157.73 Schimmel, age, s. 55, 56.


13/39



ve say ilikisine sirayet ettiinden hak-halk ile vahid-say arasnda paralel-lik mevcuttur. Cenab- Hak mahlkatn yaratcs olduu gibi bn'l-Arabye gre 1 de saylarn menei ve mucididir.741 (vahid), dier saylargibi saymakla meydana gelen bir say olmayp saylarn asl ve menei d u-rumundadr. nk biri ikide iki kez, te , drtte drt kez sayarz. Bu-nun matematiksel gsterimi daha aktr. 2 nedir sorusuna (1+1=2) eklindekarlk verilir. Ayn ekilde 3 (1+1+1) eklinde 4 (1+1+1+1) eklinde gsterilirve bu bylece sonsuza kadar uzayp gider. 75

bnl-Arabye gre 1 ve saysaldeeri 1e karlk gelen elif, ilah haki-kat srlarndan bir eyler hisseden kimseye gre say ve harf deildir. 76 An-

cak avamn bundan haberi olmadndan 1i say, elifi de harf grrler.77bnl-Arabye gre muhakkk bir rifin elife harf yahut 1e say demesi iserifin bu konudaki bilgisizliinden deil elifin ibarede dier harflerle 1in dearitmetikte saylarla birlikte yer almasndandr.78

Geometrik olarak nokta ile gsterilen 1, bn'l-Arabnin kablne ben-zer ekilde ou mistik tarafndan Tanrnn says olarak grlmektedir.Neoplatonizmin kurucusu Antik filozof Plotinus (.270) 1i btn ztlklarnve formlarn tesindeki bir ikincisi olmayan MutlakVarlk mertebesinin sim-gesi grr. Balangsal varln says 1in her sayyla hem akn hem deikin bir ilikisi olduunu belirtir.79 Keza bir Alman mistik tarafndan

1500l yllarda yaplan 1e ilikin u betimleme, 1in mistik geleneklerdekimezkr yerini gstermektedir.

Bir, her sayya nfuz etmitir. Btn saylarn ortak lsdr. Btn s a-ylar kendisinde birletirmitir. Bir, her zaman ayn ve deimezdir. Bunedenle kendi kendiyle arpldnda ya da blndnde yine kendiniverir.80

1in dier saylar gibi bir say grlmeyii matematik tarihinde de esk i-lere uzanmaktadr. skenderiyeli matematiki Euclid (.M.. 275) tarafndan1, yukardakine benzer ekilde dier saylardan ayr bir mevkide ele alnr.Buna gre 1, say deil bir yapc kaynak dier btn saylarn balangc ve

74 Fuss, s. 77.75 Ahmed Avni Konuk, Fussu'l-Hikem Tercme ve erhi I-IV, haz.: Mustafa Tahral, Seluk

Eraydn, FAV Yay., stanbul 1999-2002, c. II, s. 16.76 Ftht, c. I, s. 109.77 Ayn yer.78 Ayn yer.79 Schimmel, Saylarn Gizemi, s. 52.80 Schimmel, age, s. 51.


14/39



temeli kabul edilir. Euclid, sayy da birimlerin oluturduu bir toplam ola-rak tanmlar.81 Sz gelimi 3, esasnda 1+1+1den ibarettir. nk saynndoal sralan bir nce gelen tam sayya bir birim ekleyerek elde edilir.Alman filozofu Schopenhauer (.1860) 1 ile say arasndaki bu nedenselliiher doal tam saynn var oluunun nedeni kendinden ncekileri varsayma-sdr eklinde izah eder.82

Madd eynn mevcudiyetinin adedin varln zorunlu kldna ia-ret eden bnl-Arabye gre adedi var klan 1 (vahid)dir.83 Tm saylar,onlar ina ve icateden ve bnl-Arabye gre say olmayp84saynn men-ei kabul edilen 1 (vahid) sebebiyle zahir olmaktadr.85 nk her bir say

kendi mertebesindeki 1 kadar tekrarlanmadka ortaya kamaz.86 Bu yz-den vahid, bn'l-Arabye gre saylarn menei ve icmal mertebesi ikensaylar 1in tafsilinden ibarettir.871 (vahid), saynn icml mertebesi olduugibi say da eynn icml mertebesidir. Ey da say ile tafsl edilmitir. 1inhkm saylar ile saylarn hkm ise saylan eynn zuhuru ile ortayakmaktadr. Dolaysyla 1 (vahid)- aded-madd arasnda zorunlu bir ge-reklilik bulunmaktadr.

Vahidaded-madd ls, bnl-Arabnin ontoloji anlaynda Al-lah-ilah esm-mahlukt lsne tekabl etmektedir. Maddun varlnnadedinkini adedin varlnn da vahidinkini zorunlu olarak gerektirmesi

gibi mahlukat, ilah sfat ve isimlerle onlar da Allahn vcdu ile var olmak-tadr. Saylarn 1in deiik mertebelerdeki nispetleri olular gibi ilah sfatve isimler de Cenab- Hakkn Zatna delalet eden sonsuz nispetlerdir. Zirabnl-Arabye gre 1, Allah isminin say lemindeki mazhardr. Saylarnicml mertebesinin 1 oluu gibi Allah cam ismi ve bu ismin delalet ettiiulhiyet mertebesi, ilah sfat ve isimlerin icml mertebesidir. Sfat ve isimlerise bu icmli mertebenin tafsilidir. lemdeki her bir varlk ise bu sfat veisimlerin hkmnn zahir olduu mazharlardr. Buna gre madd, aded vevahid arasndaki iliki ile Allah ve varlk arasnda var saylan ilikiyi ylegsterebiliriz.

81 Ayn yer. Benzer ekilde Aristoteles (.M.. 322) de tam sayy birle llebilen oklukeklinde tanmlar. Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 72.

82 Ifrah, Bir Glgenin Peinde, s. 73.83 Fthat, c. I, s. 109.84 Ayn yer.85 Fuss, s. 77.86 Konuk, age, c. II, s. 17.

87 Fuss, s. 77.


15/39



VahidSaylarSaylan Ey

Allahlahi sfat ve simler Mahlkat

bnl-Arabye gre vahid (1)in ilah esm iindeki mukabili, Allah (cc)ismidir. Allah ism-i erifi, esma-i ilah arasnda yer almasna ramen sahipolduu cem makam sayesinde zat mertebesine iaret eder ve cemiyetzelliisebebiyle btn sfat ve isimleri kendisinde toplar. Say leminde vahid (1)de ism-i cami olarak anlan Allah isminin mazhar olduundan onun gibicem makamna sahiptir. Cemiyetzellii sayesinde tm saylarkendi zatn-da toplayp onlara kaynaklk etmektedir.88

bn'l-Arab eyy ilah ilk numunesine irc eden anlayn varlk ail e-sinin tmne temil eder ve sf ontolojisinin temellerini bu sayede sistem-letirir. 1(vahid)i, Allah isminin saylar lemindeki mazhar olarak grenbn'l-Arabye gre bu mazhariyet insan trnde insan- kmile harfler ara-snda da elife verilmitir.89

1 (vahid)in makamnn cem makam olduuna iaret eden bn'l-Arabye gre 1in sfat ise Allah isminde olduu gibi kayymiyettir.90 Bilin-dii gibi kayymiyet; kendi zat ile mevcut ve kim olma, varlnda ve varl-nn devamnda her ey Ona muhta olduu halde kendisinin hibir eyemuhta olmama, mahlukat var klp onlarn varln devam ettirme anla-mnda Cenab- Hakkn bir sfatdr.91bn'l-Arabye gre 1, kayymiyet sfa-t mazhariyeti nedeniyle dier saylarn varlklarn korumaktadr.

bnl-Arab dncesinde mahlkata varlk izafe edilmesi, halknHakka nispeti sebebiyledir. Bunun Vahid-aded ilikisindeki yansmasnagelince; btn say mertebelerini ayakta tutan birler (cem -i ahd) olduugibi her say hakknda verilen saysal hkm o sayy tekil eden 1lerin top-lam (cem-i ahd)na baklarak verilir. yleyse saynn hem vcda gelmesihem de hakknda verilen hkm 1 ile gereklemektedir. Dier bir ifadeyleaslnda 1 ile 1 zerine hkmedilmektedir.92 Allah-lem ilikisindeki ifadesiy-le zhirde, btnda, evvelde, hirde, kesrette, vahdette tecelli eden O olmas-na ramen insan, varlk leminde Onun haricinde varlklar bulunduunu

88 Ftht, c. I, s. 109.89 Ayn yer.90 Ayn yer.91 bn Manzur, Lisanul-Arabl-Muhit fil-lua, Darul-Ktbil-Arabyye, Beyrut 1968, c. 12, s.

504; Zebid, Tcul-Ars f erhil-Kams, Matbaatul-Hayriyye, Kahire 1306, c. 9, s. 36; lhanAyverdi, Kubbealt Lugat Misalli Byk Trke Szlk I-III, Kubbealt Neriyat, stanbul2005, c. II, s. 1622.

92 Fuss, s. 77.


16/39



zannetmektedir.93

bnl-Arab konuyu konuan birinin szleri misaliyle izah eder. Szge-limi birinin zhir szne btn sz muhaliftir; btna ise zhir muhalefeteder. Konuan, birbirinden farkl daha birok sz syleyebilir. Szlere ba-knca ortaya kan ztlk ve okluk, zatn kendisine baknca ortadan kalkar. 94Bunun gibi ulhiyet mertebesinin zellii vahdetiken dier mertebelerde fark-llk ve okluk ortaya kar. Ancak bu mertebelerdeki okluk ( kesret), ulhiyetmertebesinin vahdetine bir engel ve ztlk tekil etmez.

bnl-Arabye gre mertebelemeleri itibariyle 2-9 arasndaki saylar1in cz mertebeleri; 10-90 ve 100-1000< gibi 10un katlar eklindeki saylarda 1in kll mertebeleriolarak grlebilir. Bunlar farkl mertebelerde zuhurve taayyn ettiklerinden farkl isimlerle anlsalar da vahidin tekrarndanibaret olduklarndan ayn- vhideleri birdir. Birlerden teekkl eden yani ayn- vhidesi 1 olan her bir say sret ve mnsyla da dier saylardan ayrlarakkendi birliine delalet eder. Sz gelimi 7, sret ve mnsyla sadece 7yeiaret eden teklik anlamnda bir birlii ifade etmektedir. Bylece ayn-vhideleri 1 (vahid)den teekkl eden saylarn delalet ettii mefhm da bi r-lii ifade eder. Buna binaen her saynn sreti-mns ve toplam itibariylekesret suretinde zuhr eden bir vahid olduu sylenebilir. Zira vahid, say-larn btn mertebelerinde saylarn suretlerinde ve delalet ettikleri me f-

humlarnda onlar ile beraber isimlendirilendir. nk 1 (vahid), n n-cs, drdn drdncs, bein beincisidir. Bu bylece sonsuza kadaruzayp gider ve herhangi birisinden vahid karlacak olsa o mertebe bozu-lur.95

Her bir say kendi sret ve mnsna delalet eden bir hakikat ( hakikat-vahide)sayesinde dier saylardan ayrlr. Birlerin toplam (cem-i ahd) ismiise saylarn her birine amildir. 1 hari sonsuza uzanan hibir say bu isminkapsam dna kamaz. Her bir say mertebesi, onu inada kullanlan terkipzellii yani cem-i ahdsayesinde gerekleir.96

Dier yandan bir say sylendiinde o mertebeye ait hakikat (hakikat-vahide) o saynn bir cem-i ahdmertebesi olduu gereini gizler. Szgelimi

8e bakldnda birlerin toplam (cem-i ahd) olduu artk dnlmez, g-rlen 8dir. Hlbuki grlmeyen eyin kendisi (yani saynn aynn tekil

93 Konuk, age, c. II, s. 19.

94 Fuss, s. 77.95 Konuk, age, c. II, s. 17.

96 Konuk, age, c. II, s. 19.


17/39



eden cem-i ahd) ispat edilmeden o say sylenemez.97Zira hangi say syle-nirse sylensin cem-i ahdo say ile birlikte zmnen sylenmi demektir. Bu-nun gibi lemdeki her bir varlk zmnen Allahn varln ispatla kendi var-ln ispat etmektedir. Dier bir ifadeyle her bir mahlk, gayriyeti itibariyleCenab- Hakk nefyeder ayniyeti itibariyle de ispat eder. Kendisini gklerinve yerin nuru olarak tavsif eden98 Cenab- Hakkn Nrvasf, konunun iza-hnda yardmc olabilir. Bilindii gibi nr; kendisi grnmedii halde eyygsteren eydir.99 O halde tm eyy izhar edenin Cenab- Hakkn vcdnru olduunu syleyebiliriz. Ancak bu Nr, vcda getirdii eynn zu-huruyla gizlenir. Dier bir ifadeyle ey, zuhuruyla kendi asl gerekliinigizlemektedir.

Yukardaki izah dorultusunda slm dininin temelini oluturan keli-me-i ehdetin nefy (L ilahe) ve ispttan (illallah) oluan ikili yapsna atfenher bir mahlkun kendi varlyla Hakk nefy ile ispat etmekte olduu sy-lenebilir.

5.2. Vahid-Say ilikisinden Hareketle Gerek Tevhid: (Tenzih ve tebihinCemi) ve Ayniyet-Gayriyet Meselesi

bnl-Arabye gre Allahn sadece ne olmad zerinde duran tenzihe

dayal ulhiyet tasavvuru akln mahsuldr ve tevhidin yalnzca bir yn-n oluturmaktadr. Zat itibariyle Cenab- Hakkn aknln ikrar edentenzih dnce bn'l-Arabye gre tm varlk lemini sfat ve esms iti-

bariyle Allahn mazhar ve mecls kabul eden tebihanlay ile cem edildi-i takdirde kiiyi tevhidin hakikatine eritirebilir. Aksi takdirde her bir ya k-lam ulhiyet tasavvurunun sadece bir ynne atfta bulunduundan ek-siktir. Buna iaretle bnl-Arab yle der:

Bil ki ehl-i hakikate gre Cenab- ilhyi tenzih, takyit ve tahdidin takendisidir. Bu yzden tenzih eden kimse ya cahildir yahut su -i edep sahi-bidir.100


18/39



tahdit etti ve Onu bilmedi. Hakkn marifetinde tenzih ve tebih arasncem eden ve Onu iki vasf ile niteleyen kimse, kendi nefsini tafsil zeredeil de mcmelen bildii gibi Hakk dahi tafsil zere deil de mcmelen rif olur.102

Tenzih savunursan (Onu) takyit etmi olursun,

Tebihi savunursan (Onu) tahdit etmi olursun,

Her ikisiyle de hkmedersen doruyu bulursun

Marifette imam ve seyyid olursun.103

bnl-Arabye gre gerek tevhid, tenzih ve tebihi birletiren keif ve

mahede ehlince hissedilip bilinebilir. nk Zat itibariyle mahlukatndanmnezzeh olan Cenab- Hak olduu gibi sfat ve isimleri ile varlk dairesin-de grnen her bir eyda taayyn eden de yine Odur. Bu itibarla varlklemi, Cenab- Hakkn sonsuz saydaki sfat ve esmasnn farkl mertebeler-deki taayynnden ve eitli mazharlardaki zuhurundan ibarettir. Taayynyeri olan mazhara yani eyya baklacak olursa Hak ile halk ayrm yap-lr.104Bu ayrmla kesretin varlna hkmedilir. Ancak mazharda zuhur edeneyin hakikatine nfuz edilince bunun da Hakkn sfat ve isimlerinden ba-kas olmad grlerek Hak ile halk aras cemedilmi olur. Cemdekitebih

bak as vahdeti, ayrmdaki tenzih bak as da kesreti grmeyi salar.105

bnl-Arab tenzih ve tebihin ceminin gerekliliini phesiz Allah,latf ve habrdir106 ayetiyle istihad eder. bnl-Arabye gre ayetteki Latfismi Cenab- Hakkn mahlukatndan mnezzeh ve akn oluuna yani

gayriyete; Habr ismi ise tebihe ve mahlukattaki ikinliine yani ayniyeteiaret etmektedir.107 Ehadiyeti itibariyle tebihten mnezzeh olan Cenab-Hak taayyn ve zuhur eden suretteki tecellisi itibariyle halk- mebbehtir.

Hak ile mahlukat arasnda cem (ayniyet) ve tefrik (gayriyet) bakmn-dan var olan iliki, bnl-Arabnin Allah isminin mazhar kabul ettii 1(vahid) ile say ilikisine de sirayet etmitir. 1 ile saylar arasnda da bir c i-hetten ayniyet dier bir ynyle de gayriyet bulunmaktadr.108

102 Ayn yer.103 Fuss, s. 70.104 Konuk, age, c. II, s. 34.

105 bn'l-Arabnin tenzh ve tebhin cemi konusundaki fikirleri ve deerlendirmeler iinayrca bk. M. Mustafa akmaklolu, bn'l-Arabde Marifetin fadesi, nsan Yay., stanbul2007, ss. 438-445.

106 Bk. Enm 6/103.107 Fuss, s. 196.108 bnl-Arab benzer bir ilikinin saysal deeri 1 olan elif ile dier harfler arasnda da


19/39


20/39



taayyn ile dier saylardan ayrlr ve say trnn bir ferdi olur.114 O haldesaylara iki trl baklabilir. lkinde sayya zuhur ve taayyn itibariyle ba-klarak sz gelimi 5e 5 denir. kincisinde ise 5e hakikati ve ayn itibariylebaklarak 1 (vahid)in bir mertebesi olarak grlr.

Saynn ayn- vhidesine nispetle ayniyet, taayyn ve zuhur yerine nispet-legayriyetmevcuttur. Szgelimi; aadaki ekildeki 7 ve 9 saylar arasndaayn- vhideleri itibariyle ayniyet varken mertebeleri itibariyle bu saylar bir-

birinin gayrdr.

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

sayı ve ibni arabi

Documents