SHEUQET MUKAD~ bite mbasi ka bale I1ga burgu i Burrelit

Redaktor pergjegjes: Islam DIZDARINit kompivter. Rudina ZHABJAKURealizimi teknik: Kleamir GUSHT A

..,-'

MENTOR QUKU

Te dash un motra e vllazen,Te nderuem miq e te ftuem,

Mbas nji dimni te eger qe kaluem,shpresojme te kete kalue, tubim i i

otern per perkujtimin e Sheuqet Mukes duket si nji lule qehperthen mes akullit e ngrices ne qytetin tone. qytetin e

kultures, qytetin e jareve, qytetin e barceletave, qytetin ehumorit, ~e futbollit, te shtregllave, qytetin e mikpritjes, tedashunise, te tolerances. Rasti e solli, qe figura e ndritun e

heuqet Mukes, tek naltesohet ne eterin e qytetit tone. teduket si nje balsam i porositun per sernundjen qe po kalojme.

Njeri me kulture te gjane, puntor i shquem i ceshtjeskombetare, apostull i kultures dhe i progresit kombetar, ai kaloinj~ jete plot trazime, vuejtje. Por edhe ne momentet e veshtiraqc kaloi, ai gjithnji mbeti optimist, i matun, i qarte, plot humorc vitalitet. "Burre si burrat e motit e shoq i paharrueshern iburgimit komunist" do e quante shkrimtari i njohun Pader MarkIlarapi. Dhe kete ai e tregoi ne qendrimin qe mbajti ne qelite etmerr hme te sigurimit te shtetit, ne gjyqin qe i bane ku e denuenme vdekje, por ma vone edhe ne 20 vitet e burgut, qe i kaloi mepun I W detyruar ne tharjen e kenetes se Maliqit, ne hapjen ekunalit famkeq te Bedenit te Kavajes, ne burgun e Burrelit, prej11 'H d 'I vetem 2 vjet para vdekjes ne moshen 78 vjecare. Aidh m pare i htc burgosun dhe intemuar nga pushtuesit

4fashiste italiane. Ne vitin 1919 u arrestua nga Italianet si pro-pagandist i ceshtjes kornbetare dhe me vone u intemua per 14muej ne Sicili. Po ashtu do te arrestohet nga fashistet italianemenjehere pas 7 prill it 1939, tue e intemuar ne Narte e me vonene Elbasan. Asht historia e njeriut atdhetar, tje ia kushtoi gjitheenergjite dhe dijet edukimit dhe arsimimit te brezit te ri, poredhe u angazhue per zgjidhjen politike te problem it shqiptar.Luftetar i vendosur per liri e demokraci, ai ishte nje antikomunistintranzigjent, qe la ernen ne bashkekohesit. Ne saje teqendrimeve e akteve qytetare te nalta, Sheuqet Muka i krijoivetes nje aureole, e cila edhe sot e kesaj dite i qendron medinjitet ketij apostulli te shqiptarizmes e te dashunise njerezore,Ai pati miq te shurnte e te shquem, si Luigj Gurakuqin, PaderMeshkallen, Pader Mark Harapin. Hafiz Sabri Bushatin. CukSimonin, Mithat Frasherin, Kristo Floqin, Sali Vuciternin. etj.Ai do te mbetet ne altarin e arsimit kombetar si nje ngapunetoret e pare te shkolles sone kornbetare, qe luftoi permodemizimin pedagogjik e didaktik te shkolles sone. GjateLuftes se II Boterore, ai bani perpjekje te medha per te bashkuete gjitha fore at politike shqiptare ne lufte kunder pushtuesit.Tue qene nje nga drejtuesit e partise se Legalitetit ne Shkoder,ai organizoi takime me drejtuesit e partise se Ballit Kombetar, sidhe te Frontit Nacional- Clirimtar, ku u shque per thirrjet e cijper bashkepunirn, per tolerance e per mirekuptim. Qe, pse sot,kur qyteti jone po perpiqet te dale nga erresina, nga egersia kujem i zhytun, drejt drites dhe qytetarise, jeta e rizbu lueme e ketijmartiri, perban nji eveniment kulturor te spikatun.

Ndricimi i kesaj maje olirnpike te qytetit tone, do shtojeedhe nje gur tjeter ne tempullin, ku brezat do vijne te mesojnesi te punojne per vend in e vet.

5

Dr. VEHBI HOT I

SHEUQET MUKAJETA DHE VEPRIMTARIA

ATDHETAREE NACIONALISTE

I 10 vjet me pare, me 13 shtator 1887 1indi ne Shkoderheuqet Muka, intelektuali dhe atdhetari i njohur,.

nacionalisti i shquar dhe antikomunisti i vendosur.luftetarii unitetit kombetar dhe misionari i dijes, i arsimit. i kulturesdhe fese. J) Njeriu qe aq shume e deshi atdheun, lirine ehkollen shq ipe, par qe aq shume u ndoq dhe u persekutua.

KOHA, FAMILJA, FORMIMI

Sheuqet Muka lindi dhe u rrit ne nje kohe plottrazira e veshtiresi. Ai perjetoi ngjarjet me kulrnore te[etes politike e patriotike, shoqerore e arsimore-kult~rore .tCvend it ne gjysmen e pare te shekull it tone: shembjen ePcrandorise Osmane dhe shpalljen e Pavaresise, Luften

Pare Boterore e lufterat ballkanike. Kongresin eLu: hnjes e luften per ndertimin e shtetit shqiptar, pu~hti~intushi t, LN<;L, diktaturen komuniste dhe repres\O~m ~nj.1 hin kohera qe kerkonin perkushtim e vetmohim te

6pashoq, njerez me bindje e ideale te qendrueshrneatdhetare, me vullnet te celikte e karaktere te paperkulur,njerez me dije e kulture te gjere dhe me vizione te qartaper te ardhmen e popullit e te atdheut te vet. I tille ishteSheuqet Muka.

Ai u lind dhe u rrit ne gjirin e nje familjeje renderuar qytetare shkodrane. Familja e Mukajve kishtefituar nje emer te mire dhe gezonte respekt ne shtresat epopullsise ne Shkoder. Ajo kishte Iidhje te gjera dhe teperte ngushta edhe me mjaft familje te tjera te permendurane Shkoder, si: Gjylet, Gjylbeget, Danet, Vasijet etj.Paraardhesit e Mukajve kane qene pronare tokash dhetregtare te zot; ne keta paraardhes, Fetah Muka ne fillimete shekullit XVIII tregtonte me Venedikun lesh e lekura,"Te tjere merrnin rruget e tregtise neper Shqiperi e Ballkan.Trima e guximtare, punetore e te palodhur erne nje sjelljeshernbullore "

...Mukajt dhe mukeshat, -shkruan vete Sheuqeti,-kane qene perhere punetore te gjalle e ne mes tyre s'kapasur parazite, Ramadan Muka i dyte, i biri i tij, Myslimidhe i nipi (babai i Sheuqetit) kane qene nder me te gjallet

. e me punetoret. Sidomos stergjyshi ka qene tejet i gjallee guximtar .ne pune. "Jo ma brenda kufijve, por edhe terrah rrugen sa here per Bukuresht'?' Mukeshat, -vazhdonai, -kane qene te gjalla e te shkathta, te pastra e punetoreme name .. 4)

Ne mesin e kesaj tradite e me kete fryme 1I rritSh.Muka. I mbetur shpejt pa nene, nje rol te vecante p' I

7

rritjen dhe edukimin e tij luajti halla, Xhevja , e cila do tezere nje vend me rendesi ne jeten e Sheuqetit, "E kan~pase edhe si nane, -kujton Sheuqeti. -se ajo pikesepanme ka rrite e me ka me edukue.' Mirenjobjen per te eruajti tere jeten. 70 vjecar, nga qelite e erreta te burgu~te Burrelit, ai do te falenderonte hallen e vet duke I

shkruar se ..... ti qe ajo qe me rrite, qe me dhe edukatene pare. Sa qeshe fernije, te gjitha nevojat e mija ti qe ajoqe m ' i plotesove. Derisa vinte koha me shku ne shkoll~t'i nuk bajshe gja tjeter ne shtepi, vecse merrshe se Sl

me me rehatue"."Mesirnet e para i mori ne mejtepin e Molla

Medos me mesues Hafiz Musane. Studimet e mesme iberi ne gjimnazin ushtarak turk (Mektebi Ruzhdie iasqerie), ku mori nje forrnim te mire per kohen. Sipasdefteses qe mban daten 24.07.1910, ne shkolle eshrezhvilluar nje cikel i gjere lendesh, si: kuran e besim,arabisht, persisht, turqisht, frengj isht, histori e pergjithshmedhe histori e Turqise, gjeografi. aritmetike, algjeber.gjeometri, kontabilitet, trigonometri, logjike, bukurshkrim,vizatim e gjimnastike. Shkollen e mbaroi me rezultate tehkelqyera, me vleresirn ne lender me shprehjet .. fort

mire" dhe me shenimin "shkalla e sjelljes dhe e moral ita sht e lavderueshme?". Ai mori edhe nje pergatitje tegjere ne kulturen islame nen drejtirnin e intelektualeve.myderrizeve e hoxhallareve me ne ze, si: Hafiz Ibrahim

aduku, Haxhi Hafiz Muhamed Bekteshi, Hysejn EfendiVuthi, heh Shaban Domnori etj. Sh. Muka e vazhdoi

8formimin e tij arsimor, kulturor, pedagogjik e fetar me nj~pune intensive individuale te panderprere. Ai u shquanga pasioni i madh per dije. " Detyra dhe studimi, _shkruante ai, -kane qene ushqimi ma i gjalle e ma ikandshern i shpirtit e i trupit tim".7)Ne kete kuptim aimbeti nje nxenes i perjetshern. Ne cdo kohe e ne cdorrethane librin e lapsin nuk e hoqi asnje here nga dora, asne skutat e erreta te burgjeve e as ne vitet e thelia tepleqerise, ku me kenaqesi thoshte se "Edhe sot qe jamplak gezohern kurrnesoj ndonje gja qe nuk e kam ditur.?"

Me kete zell e pasion ai krijoi nje biblioteke teperte pasur me revista, gazeta, fjalore, enciklopedi, me botimeletrare, pedagogjike, filozofike, shkecore e fetare negjuhen shqipe e ne shume gjuhe te huaja. Ai ishte poliglot.Zoteronte turqishten, arabishten, persishten, frengjishtendhe italishten. Ishte njohes i thelle i historise, letersise efilozofise jo vetern te lindjes, por edhe te perendimit dhesidomos asaj franceze. Nje formim te tille, kaq te gjere,ai e vuri ne sherbirn te shkolles shqipe e arsimit kombetar,luftes per perparimin e populi it e te atdheut te vet, dukeu bere nje personalitet i shquar ijetes politiko-shoqerore,arsimore-kulturore, atdhetare dhe fetare ne Shkoder ene mbare Shqiperine.

E filloi punen si rnesues ne vitn 1910 dhe shume

9shpejt beri nje karriere te suksesshme si mesues dhedrejtor i shkolles se Parruces, mesues e drejtor i shkollesmodelore "H.Tasini" ne Tirane dhe drejtor i "StrehesVorfnore" ne Tirane gjer ne pri IIin e vitit 1939. Ne ketefushe u shqua si nje mesues i zellshern dhe i talentuar, siluftetar i ndertirnit te nje shkolle me karakter te theksuarpatriotik e me permbajtje moderne bashkekohore, se cilesi kushtoi shume m und e djerse duke bashkepunuarngushte me personalitete te tilla, si: L. Gurakuqi. H. AbazGolemi, P. Gjergj Fishta, H. Ibrahim Repishtin, GasperBeltojen, Gasper Mikelin, etj.

Ne gjithe veprimatrine mesimore edukative epedagogjike synoi per ta bere shkollen vater te bashkim itte populi it tone dhe te luftes kunder synimeve grabitqaree te propagandes percarese te armiqve te ndryshem tevend it tone. Kete e shoqeron edhe me nje veprimtari tegjere atdhetare duke qene pjesemarres aktiv ne ngjarjetme te rendesishrne te kohes.

Jane vitet e Luftes se Pare Boterore (1914-1918), kur Shqiperia u shnderrua ne nje shesh luftimi nemes dy blloqeve nderluftuese dhe rreziku i copetirnit te

hqiperise dhe i shkaterr irn it te shtetit shqiptar teporsal indur ishte teper evident. Ne keto situata Sh.MukaII orientua drejt dhe u dallua si nje luftetar i shquar ibashkimit te populi it tone kunder ketyre rreziqeve. Me2 janar 1916 futen ne Shkoder forcat ushtarake Austro-l lungareze duke u vendosur ne nje territor te gjere teShqiperise. Perballe rrezikut te copetimit e te asimilimit

LUFTETAR I UNITJ:TIT KOMBETAR,MISIONAR I MIREKUPTIMIT FETAR

10serbo-malazez, qe gjykoheshin dhe ne fakt ishin si armiqtee jashtem me te rrezikshem per lirine, pavaresine dhe tedrejtat kombetare te popullit tone, pushtimi austro-hungarez konsiderohej si me pak i rrezikshern dhe si iperkohshem. Per rrethet e gjera patriotike dhedemokratike shqiptare, nder to edhe per Sh.Muken,pushtimi austro-hungarez ishte e keqja me e vogel neate kohe. Perandoria Austro-Hungareze paraqiste perrrethanat, sic shkruante shtypi i kohes, nje vend "mik-arrnik"". Megjithese u vendos nje rregjirn i plote pushtimi,ku i gj ithe pushteti civil e ushtarak ishte ne doren eKornandes se Korpusit XIX, u ngrit nje administrate civilee perbere nga shqiptare, u lejua ngritja e flamurit shqiptardhe vendosja e portretit te Skenderbeut, krahas atij tePerandorit austro-hungarez, u lejua festimi i lire i ngjarjevete rendesishrne te historise sone kornbetare dhe u ngritnje sistem i tere arsimor ne gjuhen shqipe 10).

Sh. Muka me koleget e tij u angazhuan teresishtper te perfituar nga keto rrethana. Ai shpreh gezimin qeShkodra u pastrua nga rnalazezet dhe se po zhvillohenshkollat ne gjuhen shqipe, te cilat po i hapin syte popullitdhe po e gatuajne me ndjenja kornbetare II).

Ai qe kundershtar i flakte i synimeve armiqesoree perpjekjeve per copetirnin e vend it nga shovinistetserbo-malazez, punoi me te gjitha forcat per bashkimin epopuli it ne lufte per liri dhe ruajtjen e pavaresise se vendittone. Idealet patriotike dhe dashurine e thelle qe ki htper atdheun, Sh. Muka i ka shprehur me bukuri te rrall t

11ne mjaft shkrime e doreshkrime, si ato me titull"] dashtuniflarnur", "I perzernerti Flamm", "Flamuri yne", "RrnofteShqypnia", "Atdhetaria", "Shqyptar'Y'Per te krernte tc28 Nandorit 19 18" , etj 12).

Ne keto shkrime ai hodhi poshte me dinjitet dheme argumente historike propaganden e arrn iqve teShqiperise, te cilet per ne " fole zi e ma zi, llapen esterllapen, folen e perfolen' se ne gjoja nukjemi nje kombdhe se nuk mund te beheshim shtet ne vete.

Duke evokuar historine, Sh. Muka thekson se"shpirtin e shqiptarit Perendia nuk e la me 1I ligshtue , ernbajti gjalle dhe me sakrifica mbas sakrificash, heroizmambas heroizmash flamuri yne valon i lire", dhe, sic shkruanne poezi "Flamuri yne":

" Pas kaq kohe tiraniePeseqind vjet ne robeniFlamur,o shej trimenieValona sot ne Shqiperi"'"

Dashurine ndaj atdheut e quan si gjene me te natyrshrnedhe me te shtrenjte per njeriun. "S'ka njeri, -shkruanteSh.Muka, -qe te mos doje atdheun e vet, vendin ku ka Iee asht rrite, sepse vete natyra e gaton me ate zjarrmi.Kur ndonje ijashtem, sado i rrepte qofte, ka guximin meja shkele s'e len pa i ba balle e s'e leshon pa e lanjiheritme gjak".

. "Qe njerezit mos te lejne te huajin me ja shkelevendin, ka vetern nje mjet, -thoshte Sh.Muka, -te forcohetatdhedashuria, se cdo dam e fatkeqesi mund te ndalohet

12e te perballohet kur dashuria e atdheut te jete mbi tegjitha. Prandaj ben thirrje qe shqiptaret te shkojne mireshoqi ~e shoqin, ata edhe kur jane keqas njeri me tjetrinkurre te mos e shfaqin kete para te huajve e armiqve tevend it dhe kurre te mos flasin keq per njeri-tjetrin, porperhere te shfaqin sejane te nji mendimi, sejane te lidhurngushte dhe te bashkuar per nje qellirn te perbashet, qeaskush nuk mund t'i ndaje." Per kete Sh.Muka u sjell sishembull shqiptareve marredhenier ne mes Isuf Begutte Abdulla Pashes dhe te Hamz Ago Kazazit. "Ata, _shkruante ai, -ishin dy zoterinj te permendur, par shkoninthike e brisk ne mes vedit, sa mezi pritshin me ia bavarrin njeni-tjetrit. Valiu i Shkodres, per qellirne te vetapolitike therret IsufBegun e filion me i fole shume keqper kundershtarin e vet, per ta ndersye ne veprime kundertij. Por mori nje pergjigje dinjitoze prej nji shqiptariatdhetar. "Harnza Kazazi. -i tha JusufBegu Valiut, -ashte vetmja dere ne Shkoder qe e rrit nderen e erzin e saj, eme sha ate dere, shan tane Shkodren, don me thaneShkoders me i vue nje ferre erne hupe zanin e saj. Me idhane ndime asht vete ndera e vendit tim". Kur HamzaKazazi mori vesht kete pergjigje, i shkon ne shtepi dhe efalenderon. Isuf Begu i pergjigjet: s'te kam dale zot ty,por vend it tern, keqesia qe kemi ne mes vedit nuk d(krijoje kurre percarjen e vend it tone"!". Keshtu, -bcnthirrje Sh. Muka, -duhet te veprojne e te bashkepunojntgjithe shqipetaret e te gjitha krahinat e Shqiperise, K I

besim se Shkodra "qe gjithrnone ka kene shernbull urn .,

13per cdo pune, ka me kene m 'balle te kesaj vepre dhe kame cele per ne nje faqe te re ne histori ,"

Sheuqet Muka ishte njeri me bindje te thelia dhekulture te gjere fetare. Megjithekete ai i dha nje rendesite vecante karakterit laik te shtetit dhe karakter-t laik teshkolles kornbetare. Fene e trajtoi si nje ceshtje tendergjegjes individuale dhe nje nga shprehjet me autentikete lirise se individit, ku shteti, shkolla dhe feja kishin secilapunen e detyrat e veta ne shoqeri, por te bashkuara menje synim madhor: sigurimin e uniteti kombetar dheperparim in e popu] Iit dhe te atdheut.

Ne kete veshtrirn ai u angazhua me tere forcatne lufte kunder perpjekjeve armiqesore per percarjenfetare te popullit tone. Sh.Muka gjate tere jetes se tij i kakushtuar shume kujdes problem it te fese dhe tem arredhenieve ne mes shqiptareve me besirne tendryshme fetare, vendosjes se unitetit ne mes tyre dhesigurim it te m irekuptirnit dhe te tolerances nderfetare, Ekishte te qarte se pa realizimin e saj, ne kushtet eperberjes fetare te popullsise, do te ishte e pamundur terealizohej synimi i madh: Sigurimi i unitetit kornbetar sifaktor theme lor per ruajtjen e lirise e te pavaresise sevend it dhe sigurimin e teresise dhe te integritetit teritorialte tij. Per kete arsye ai luftoi me force te gjitha perpjekjetper perdorirnin e fese si mjet percarjeje. "Hala, -thoshteai, -s'e paskan marre vesht armiqt e tradhetaret e kombittone se ne Shqiperi nuk ka turk e kaurr, s'kajo turk, askaurr, ka vetem shqiptare me besim rnyslimas, katolik e

14ortodoks. Ejani, -u drejtohet ketyre anniqve, -ejani e flisnime mue e me shoket e mi, ejani e merrni vesht se si namendojme e duam te punojrne", Me guxim e vendosmeriparalajmeron se kushdo qe nxit.percarjen e mirekuptirnitfetar "Ska me pasun ma vend rider ne, atij ka per t'judhane ndeshkimi qe meriton, ndoshta tue i dhane farefund jetes se tij 0 tue e qitun jashte atdheut",

Sheuqet Muka ka besim te patundur nebashkimin e shqiptareve dhe ne mirekuptimin fetar tetyre. Prandaj zeri i tij bucet: "Jo, 0 tradhetar.jo neve s'nandan feja" 151. Ai vete eshte shembull i mirekuptirnit fetardhe i bashkepunimit me te gjithe shqiptaret pa dallim feje.Mjafton te kujtojme lidhjet e ngushta, rniqesine ebashkepunirnin qe ka pasur me kleriket e shquar katolike,si: Gjergj Fishta, Anton Harapi, Mark Harapi, PjeterMeshkalla e shume e shurne te tjere. 1 frymezuar ngaketo ideale te larta per bashkim, mirekuptim fetar dheperparirn, ai eshte ne balle te perpjekjeve per hapjen egjimnazit te Shtetit ne Shkoder dhe nder themeluesit eshoqerise patriotike, kulturore e sportive "Vllaznia" . MeI0 Mars 1919 nje grup patriotesh shqiptare themeluanne Shkoder shoqerine "Vllaznia", e cila kishte qellimngritjen kulturore te rin ise shqiptare neperrneveprimtarise e krijimtarise letrare, teatrale, muzikorc 'sportive, krijimin e nje biblioteke dhe botimin e nje tperkohshmeje, hapjen e shkollave te nates per me mesume shkrue e me lexue gjuhen shqipe. Nje nga anetar 1me aktive te kryesise se kesaj shoqerie ka qene , h 'IHI 'I

15

Muka. Bile, sipas doreshkrimeve qe ruhen, ai duhet t~"'ete qene edhe rider hartuesit e perpunuesit e progralTIlt

te shoqerise "Vllaznia". .Me qend~imet dhe veprimet e veta .. ~h.Muka

afirmohet si atdhetar i flakte dhe kundershtar. I

papajtueshem ndaj armiqve e okupatorev~ t~ ve.~d~~..Pikerisht per kete fillojne paradokset e jetes se tl~:pushimet nga puna, internimet e blfrgimet qe nuk do t I

ndahen gjer ne fund te jetes. .I ndodhur ne Vlore, .arrestohet nga pushtuesit

. I'" 19 XI 1919 m bahet ne burgun e qytetit deriIta lane me .., ." 24.\.1920 dhe pastaj, te lidhur kembe e duar eme .... "

dergojne ne ltali, ku e burgosin dhe e. in~er~oJn~. n~Favijano te Siyilisel71. E akuzojne Sl ~.Jert tep:r .~rrezikshem. Proteston ne menyre energjlke pra~~ te.gj itha instancave te adm inistrates .i~1ia~e,. d~ri .tek m irustn., shtem Baroni A1ioti dhe kryerninistn Giolitti, U shkruanIJa . ke ..e eshte i pafajshem. se nuk e di arsyen e ettj

persekutimi, se po yuan edhe per mjetet m~ elem~~t~~:Ie jeteses, qe, po te vazhdoje gjate, "vdekja do t I vije

hpejt"!". . . .Pas 14 muaj lufte e perpjekje lirohet e kthehet

" Shqiperi me 20.09.1920, ku rifillon veprimatrine e vetne. . "arsirnore e atdhetare. Pershendet me shurne entuz~~z~l.nvendimet e Kongresit te Lushnjeste 1920-es me te cilin

IIi yne "1 kallzoi botes se mbrapsht se s'kishte ngepopu . " I"me vdeke e me u ba darka e te huajve . <;:m?n s 1~meluften e Vlores dhe heroizmin e populi it duke IU drejtuar

16m~.fjalet "Guximi patriotik ijuajja rrit farnen shqiptareve

.nder qar~et te botes se qytetnueme dhe Shq ipnise, bashkeme kufirin e 1913 e siguroi edhe veteqeverimin e saj'"?'.

Nuk qe e thene qe te vazhdonte i qete punen evet. Tashme per te ishte hapur, si te thuash "dera e sekeqes", Me propozim te Ministrise se Arsimit dhe vendimNr.288 te dates 02.V11.1924 te Qeverise se F.Nolitbur~os~t. dhe pushohet nga puna. Bashke me te pushohendrejtori I shkolles se Parruces, Abaz Golerni, drejtori ishkolles se Rusit te Vogel, Rustem LOP9i. Motivacioni:"pu~himi i tyre rrodhi nga shkaku qe kishin rnarre pjeseaktl.ve ~under levizjes korn betare te fundit." Kymonvacion shoqeroi pushimin edhe te Hafiz Halil Pukesdhe .te .~afiz Halil Sales 20). Nje rnase e tille indinjoi sipatnotet shkodrane, ashtu dhe autoritetet lokale, te ciletker~oj~e .~ikt?i,?in. e tyre ne pune, Ne peticionet qe idorezojne Ministrise se Arsimit dhe Kryeministrisetheksojne se ata "jane arsimtare te vjeter, rider me tezotet e me energjiksr dhe njihen si themelues te arsimitk~mbe~~r ~~ketij q~rku". Prandaj " me largimin e tyre ibehet nje dem vendit tone e arsim it kom betar. Autoritetetdetyrohen te anullojne vendimin 211.

NACIONALISTI I SHQUAR

. . Ne zhvillimet shoqerore Sheuqet Muka ishte perndryshime graduale, evolucionare. Ne rrafshin kornbetarai qe ithtar i A.Zogut dhe mbeti gjer ne fund me bindje te

17palekundura nacionaliste dhe legaliste.

Ne gjithe veprimtarine e vet. S~.Mu.ka dhelegalistet e tjere paten si burim :r~meZIl11l de~~zat dheparullat e udheheqesit te tyre POhtlk,. A.Zog~lt: ~tdhe~mbi te gjitha" dhe se rruga e Shqiperise drejt okslden~ltnuk mund te kaloje nepermes bolshevizmit.Ne mesazhindrejtuar popullit shqiptar qe me 7 janar 192~ ~. Zogutheksonte se ' me idena bolshevike nuk mund te slgllrohetnderi, jeta e pasunia e nje vendi dhe. se ai v=n~.~~~ek~t~ide nuk rnundet me jetue ne shekullin e sotern .--.'. Ketijvizioni Zogist per ndertim in e shtet~t shqip~r dhe ~~vlllZlmine europianizimin e jetes se vend It koha I dha p~rmas~t e

' .. profecie. Me pushtimin e Shqiperise nga ltalia fashistenje I 1 ..me 7 Prill 1939, Sheuqet Muka arrestohet. s ite I~ekulm in e perpjekjeve per shnderrimin e "Strehe~Vorfnore" te Tiranes ne nje institucion me kerkesat n:~bashkekohore; Pa sqaruar arsyet e burgosjes dhe pa a:nJemo~ivacion Komisioni permanent i Kryqit te KlI~ Shqiptarme 24 Qershor 1939 merr vendimin per pllshlln~l~ ng~puna te Sh.MlIkes, vendim k~ qe d.ekretohet l~enJeh=renga bashkeshortja e Jako~OI:I.t, ~a~a Jakornoru, ndon.es~cnde nuk ishte bere ernertmi I saj Sl Kryetare e Kryqit teKuq. Dekreti i saj ne menyre telegrafike thoshte:"Pelqejme dhe dekretojme pushimin e zotit Sh:uqet M~kasi drejtor i Strehes Vorfnore" 231. Pas dy rnuajsh burgimintemohet ne Zvernec te Vlores dhe ne Elbasan.

Ankohet, proteston dhe kerkon mbrojtje ligjo.reme se nji here, i shkruan gjeneral A. Par ian it,

18Mekernbesit, Ministrit te Jashtem te ltalise e deri BenitoMusolinit. Te gjitheve u argumentoi pafajesine, u theksonse " i kam pase kushtue gj ithe jeten time detyres qe meka qene besue e kete fakt te gjalle s'ka njeri ta rnohoje,pse dihet prej te gjitheve" 24). Shurne nepunes te tjere tearrestuar apo te internuar pas 7 Prillit 1939 u lituan urikthyen ne detyre.ju dhane rrogat e ndihmat sipas ligjit.Per Sh.Muken veshi i administrates fashiste ishte ishurdher. Ai ishte naeionalist dhe nuk mund te pajtohejme pushtuesit dhe te behej vegel e tyre. Edhe pasi e liroine fund te vitit 1939, atij nuk i lejohet te rikthehet nedetyre apo te zere ndonje nepunesi tjeter shteterore.

Si legalist Sh.Muka eshte bashkepunetor ingushte i .H.S.Myftise, Nd.Cobes dhe Xh.Naipit.Pushtimi fashist u dha zjarr ndjenjave patriotike te papullittone dhe luftes se tij per liri. Njihet tashrne rrjedha engjarjeve pas Konferences se Pezes, si dhe fatet e asajte Mukjes. Gjer atehere besohej e shpresohej, ndoshtaedhe ne menyre iluzore, per nje bashkepunirn ebashkerendirn te sinqerte e te hapte te te gjitha foreave,edhe ne mes nacionalisteve e Partise Komuniste neluften p~r liri. Ne fryrnen e Konferences se Mukjes,Sheuqeti behet rider iniciatoret e mbledhjes se gjithaforeave e grupimeve legaliste, balliste, komuniste qevepronin ne Shkoder, Mbledhja u be ne shtepine e Vishoe Sami Barbullushit dhe u drejtua nga Sh.Muka. Ajo nukia arriti qellimit nga qendrimi intransigjent i kornunisteve.

Per te organizuar foreat legaliste ne lufte per

\9

ylirimin e Shqiperise ne Zall-herr te !iranes: me 21-2~entor 1943 me inieiativen e A.Kuplt u mbajt Kongre~.1.. hi' P' rti e""Le"vizJ'ae Legalitetit". der delegatetqe t eme 01 a tn .. .

e Shkodres ishte edhe Sh.Muka. Kongresl~ e dreJtollegalisti shkodran Xhemal Naipi i eili edhe u .z~~dh ~ryetari "Kryesise se perkoheshme" 25). Program 1qe u m.~ratL~~nga ky Kongres pennbante org~nizim.i~. ~. luft~s .. ~e.~clirirnin e atdheut, sigurimin e kufinjve etl1lke te Shqlpellse,rivendosjen e monarkise me Ahmet Zogu~. mbret,propagandimin dhe perpjekjet per refonna shoqeror~ d~~

kik 26) Ende pa u shpallur mire formlml Ie onoml e. . .

Legalitetit, p.Komuniste dhe drejtepersedre.ltl E.Hoxh~me letra qarkori te veyanta porosiste qe te demaskoheJ.

.. .. A Zogut te demaskoheshin legalistet dhe A.Kuplregjllnt I. , . ..i bashkepuntore te okupatorit, propagande kJo q~ ng~

d. .. dite e rriti ashpersine dhe violencen esaj. eIta ne I' .. I fte

kete menyre p.Komuniste shkoi drejt shpal jes se u es

kunder Legalitetit. .. ..h.Muka nuk ishte kunder L.N .<::1dhe as bashkepunetor

okupatoret Ai ishte per bashkim te tre foreave dheme' .. I ..rrymave te populi it tone ne luften ?er ylirim. AI ISlt~ p~r

k llimi n e lire te ideve e te mendlmeve dhe konkurrimin[ar u I dl I". alternativave. Ishte kunder dominimit te l~ns le~.I . t t" L N Cl dhe periashtimit te alternatlvave ter.. mums e . .y J . ..

. k' I fte Ishte kunder zzi idhjes se problem It te1.1 ra nga JO u . . 1:lJ.. .•

pu: htetit me dhune, nen gryken e pushkeve, par me .votenlire e te ndershme te populi it. Ne fryme~. e vend\l1~eve

1 K ngre it te Zall-herrit, ne Shkoder u krijua orgamzata

20krahinore e legalitetit me kryetar H.S.Myftine. Sh.Muka'u zgjodh anetar i kryesise. U formua rinia legaliste edheceta e armatosur ne Gruemire qe drejtohej ngaH.S.Myftia e Sh.Muka.

Sh. Muka ishte teper aktiv per te afruar ebashkuar grupet e organizatat e ndryshme, per te arriturne nje beselidhje per gjithe Shkodren. Kontakton ediskuton me nje rreth te gjere nacionalistesh, si: H.AliTari, Jup Kazazi, Maliq Bushati, Gasper Thaci, RexhepMitrovica, Mit-hat Frasheri, P.A.Harapi etj. Perpjekjetishin te mundimshme e te bollshrne, duheshin shuarmosmarreveshjet e pretendimet e ndryshme, percaktuarprogrami, qellimi, format e organizimit e te veprimit. Nemes legalitetit, ball it, klerit katolik e grupit indipendent ukrijua nje komision per zgjidhjen e ketyre problemeve,anetar i te cilit qe edhe Sh.Muka. Pas nie pune disamujore, ne fund te majit 1944 u k;:uua"Beselidhja eShkodres", protokollin e se ciles ne erner te Legalitetit efirmosen Nd.Coba dhe Sh.Muka 271. Ne program in e saju percaktua si detyre krijimi i nje ushtrie te rregullt teLidhjes, e cila te perdorej si kunder rrezikur te jashtern,ashtu edhe atij te brendshem dhe te vendoseshin lidhjeme misionet anglo-amerikane. "Beselidhja" synonte tepergatitej per te god itur forcat gjermane, per te m brojturqetesine e zhdukur panikun ne populi e per ta ruajtur atenga gjakderdhja qe mund te shperthenrs nga ballafaqimime forcat partizane, qe po afroheshin drejt Shkodres,Por "Beselidhja" nuk arriti te realizonte qellimet e saj.

r21

H.Ali Tari ne deponimet ne gjygj e shpjegon kesht:,rrjedhen e ngjarjeve: "Me m isionet angleze u arrl.~rnarreveshja qe te grumbulloheshin forca te medh~ neqytet nen rnasken e mbrojtjes s~ vendit e ..te rr~Z1kutkomunist, te sulmoheshin fore at gjerrnane ne kohen kuranglezet do te zbarkonin ne Shengjin dhe ne fus.hen e

htojit dhe keshtu fore at gjermane do te deboheshin ngaShkodra. Ne fakt ne qytet u grumbulluan forca te medha:por ne momentin e fundit anglezet u terhoqen dhe plan,deshtoi 281. Tashrne ishte teper vone.me sa duket Jaltabente punen e vet dhe. sic thote populli, ferra e kishternarre uraten."

I PAMPOSHTUR NGA DIKTATURA

Me hyrjen e forcave partizane ne Shkoder. pe~t'i shpetuar persekutimit komunist, Sh.Muka qendron ,f hehur per dy vjet. .

Filion periudha e ndjekjeve dhe persekutirneveIl: pashoqe. Familjen ia internojne ne Berat. .. .

Pas shpalljes se arnnistise Sh.Muka dorezohetme 21 Tetor 1946, gje te cilen e jep si sihariq dhe sukse~razeta " Bashkimi e dates 25 Tetor 1946. Pas nje kalvari

re ertete 8 mujor ne hetuesi del para gjyqit s~ ~ashkuIII • Xhernal Naipin, Shaqir Ornarin, Nexhat Boricin, BepN • rrin Ismail Elezin. Gjykata ushtarake e Shkodres me

'"dil~ Nr.195, te dates 26.6.1947 per krimin ehnxhkcpunim it me okupatorin, si element besnik i mbretit

22Zog, Sl inrciator dhe organizator i organizatesantikomuniste "Beselidhja e Shkodres" e denon meburgim te perjetshern, humbjen e te drejtave civile dhepolitike te pergjithshme dhe konfiskimin e pasurise tetundshme dhe te patundshme. Denimi me vone i behet25 vjet burgim.

Para gjyqit Sh. Muka mban nje qendrim dinjitozdhe te paperkulur. Ai ishte rritur me fryrnen e lirise semend!mit dhe te guximit per te thene pa frike te verteten,"Pushka, -thoshte Sh. Muka, -rnund ta shtrije njeriun pertoke, ndofta duke e lene shakull, por mendimin e tijs'mund ta mbyse e s'rnund ta shuaje" 29).

Ne mes te tij dhe te trupit gjykues zhvillohet njedebat i ash per. Mbron me vendosmeri pikeparnjet ebindjet e veta, mbron idete e Revolucionit Francez nekundershtirn me mbrojtjen qe i bente prokuroriRevolucionit te Tetorit, mbrojti me force ceshtjennacionale e interesat kornbetare ne Kosove, kundersynimeve Jugosllave, mbrojti rregjimin e monarkise dhembretin Ahmet Zog, hodhi poshte akuzat per krimin etradhtise e te bashkepunirnit me okupatoret.

Cdo gje kishte rnarre fund. Fillonjeta prej martirineper burgjet e Shqiperise: ne Shkoder, ne tharjen ekenetes se Maliqit, ne hapjen e kanalit te Bedenit teKavajes dhe ne burgun farnekeq te Burrelit. Ne kushtete veshtira te burgut shfaqen karakteri i tij i forte dhecilesite e larta moralo- volitive qe kishte.

Ai u be shembull i qendrirnit te paperkulur ne'

23vuajtje gjate gjithe kohes se burgimit. I vetmi shq~tesimqe e brengoste ishte mungesa e lirise dhe te qenunt largfamiljes. "Pervec eres se lirise,- shkruante nga burg.u, -'ka ere ma te amel e ma te shijshme se ajo e rrethit te

familjes se ciles nuk i pergjigjet asnje kenaqesi e shijetjeter ne bote" 30). Ne burg perballon mungesen ekushteve me elementare higjieno-sanitare, padrejtesitedhe moskokecarien e administrates.

Qe me 1954 ka nevoje per te bere nje operacion,por i duhet te prese 6-vjet qe administrata t: ~a kr~jo~t~kete mundesi, Ne baze te ndryshimeve te legjisiacionit I

takonte te bente jo 25 vjet, por 20 vjet burg. Kater vjetrresht kerkon nga organet kompetente korrigj irn in e ketijgabimi, por asnjeri nuk i ve vesh.

Megjithe kushtet e veshtira, pasioni per dije ekulture nuk iu shua per asnje cast. Studionte cdo ditedhe ishte mesues e edukator i mases se te burgosurve.

Ndjek me vemendje botimet shkecore, letrare efetare. Pergezon Prof. J .Kastratin per botimet e nllmri~te pare te alrnanakut "Shkoder' dhe shpreson qe nll~nnpasardhes do te jete me i mire dhe me i ilustruar. Deshironqe te bashkepunoje me kete organ, si edhe te per~atiseper nje kohe te shkurter ·'tjalorthin" e fjaleve te turqishtes,qc kane hyre ne gjuhen tone, pa i shkuar mendja se edheshkenca duhet te rrije bashke me te ne burg.

Nje trashegimi e vertete qe Sh.Muka ka lene"hte leterkernbimi me familjen. Jane te ruajtura rreth00 letra. Ato jane shprehje e personalitetit te tij te

24gjithanshem. Jane proze me frymezime poetike, shurneemocionuese dhe edukative. Me plot te drejte ato mundte quhen si nje "doracak" per edukimin ne pergjithesidhe edukaten familjare ne vecanti. Perfaqesojne njebashkebisedirn intim me familjen, vecanerisht me femijete vet. I keshillon dhe i udhezon, u kerkon dhe i nxit per teecur gjithnje perpara.

Idealet e veta patriotike dhe pasion in e madhper dije e kulture kerkon nga erresira e burgut t'uarrenjose femijeve te dashur. Ne nje nga letrat e burgut ai1I shkruan: "Mos te harrohet as per nje cast se ne tegj ithe jem i bijte e bijat e kom bit tone sa te lashte, aq edhefisnik. Sa ma te ngritur e te ndritur qe te jemi aq ma teforte e ma te pasun do te kemi komb e atdhe, per njehere edhe na vete do te jemi shurne ma te lumtun "311.

Prandaj ai i porositi fernijet qe te mos e kalojne kohenkot, por te rnesojne e te studiojne pa rreshtur.

Ne letrat e burgut eshte pothuajse e tere Shkodrabrenda: njerezit e familjes, kusherinjte, kornshinjte, shokete miqte e shurnte. Jane urime per ditelindje per cdoBajram e Ramazan. I porosit femijet qe t'u bejne vizitae t'u shkojne per urime shokeve e bashkeluftetareve tetij. "Meshkalles (Pjeter),- u shkruan fernijeve, -mosharroni me i shkue per Pashke, te m'i sillni urimet,pershendetjer e falenderimet e mija". Me gjithe moshen,ka besim qe te arrije diten e Iirise. "Diten e lirimit _shkruan nga burgu,- do ta kremtoj si ditelindjen time seme te merr fund fatkeqesia". Dhe ajo dite i erdhi ne

,--)

moshen 78 vjecare. Ishte e enjte, me 2 Shtator 1965.Por pa e shijuar, ashtu sic e enderronte dhe pa u cmallure pa u ngopur, sic deshironte me farniljen, shoket, rniqtee dashur, vdes me 28 janar 1967.

VLERESIMJ

Me jeten, punen dhe veprimtarine qe ushtroi. mecilesite e larta te karakterit, vullnetin e hekurt, shpirtin eqendreses dhe figuren e larte morale Sh.Muka ishte njepersonalitet me autoritet dhe i respektuar nga koleget ebashkepunetoret, shoket, miqte e dasharniret. Ai ~ZOI

nje respekt e vleresirn nga gjithe opinioni shoqeror. Eshtetregues e shume domethenes fakti qe ate e ruajten dhe efshehen per dy vjet me radhe mu ne qender te qytetit medhjetra familje. Treguan nje akt te larte guximi familjet e-Hamid Gjylbegut, H. Halil Pukes, Dan Vella LLazanit,'Tahir Isufit, Ismail Hotit, Zija Mukes, etj te cilet vunekoken e vet ne rrezik per njeriun qe aq shurne e donindhe e nderonin.

E ndihmuan ne burg sa here kishte nevoje, shumeshoke e miq, ne ndonje rast duke i shpetuar edhe jeten,sic ishte ai i Xhemal Omarit.

Me bindjet atdhetare dhe kulturen intelektualeai imponoi respekt edhe ne radhet e njerezve me ne ze(.( kohes, duke arritur qe edhe punime te tyre t'japcrkushtojne atij. P .Mark Harapi vepren e vet e paraprineme perkushtimin: "Sheuqet Mukes, Burre si burrat e

26motit e shoq i paharrueshern i burgimit komunist, keteligjerate teologjike mbi te Shejten Trini, shkrue sipasdishirit e nxitjeve te shpeshta te tij, autori ne shenje miqesiee cmimit me kenaqesi te vertete ja kushton".

Me force te vecante u shfaq respekti mbarepopulJor diten e varrimit. Ndonese nje dite e ftohte janari,rnijera vete te besimeve te ndryshme me ne krye kleriketmyslimane e katolike, si: Pader Meshkalla At Frano Kiri, ,Pader Mark Harapi, Hafiz Ali Tari, H.Sabri beg Bushati,H. Xhevdet Zylja etj, i bene nderimet e vecanta per nebanesen e fundit. Mbi 50 telegrame nga te gjitha viset eShqiperise ngushelluan familjen per humbjen e madhe.

Ilene ne harrese , i den igruar dhe isterpersekutuar per rreth gjysrne shekulli nga diktatura,figura e tij mbeti e paharruar., mbi te gjitha nga familja efernijet e tij, per te cilet eshte nje simbol adhurimi efrymezimi, Familja beri nje pune vetmohuese per te ruajturme dashuri e xhelozi cdo dokument e material qe lidhejme jeten e veprirnarine e Sh.Mukes, pune pa te cilen dote ishte teper e rnanget njohja e saj ne ditet e sotme.

Pas permbysjes se diktatures komuniste filloipuna per nxjerrjen ne drite te kontributeve e te vleravete Sh.Mukes. Disa studiues te rrethit dhane informacioneme vlere, ku duhet theksuar puna teper e lavderueshrnee pasionante e studiuesve I. Dizdari e F.Luli, qe meperkushtirn qytetar intelektual nxoren ne drite vlerat eshume atdhetareve, rnesuesve e klerikeve te mohuar ete denigruar per gjysern shekulli, nder te cilet edhe te

27Sh.Mukaes. Figura e tij behet edhe burim frymezjmipoetik. Rrapsodi Dede Shyti, kendon:

"Hallail t'kjoft e Shqipnis bukaXhemal Naipi e Sheuqet MukaPatriot, fetar e atdhetarEger i shtypi dikatura Jel.

Sh.Muka u la brezave nje trashegimi te gjere.Mbi te gjitha dashurine per lirine e atdheun, dijen ekulturen, fene e familjen.

Ai rnbetet sirnbol i optirnizrnit per jeten dhe ibesim it ne fitore.

28

RERERENCATI. Islam Dizdari'Te harruarit e paharruar. Revista ., Flaka e

Vllazerimit" Shkup 21 dhe 23 Prill 1913.2.Sh.Muka Leter nga burgu, date 01.07.19603.Sh.Muka Leier ng'l burgu. date 01.11.19614.Sh.Muka Leter nga burgu, date 15.09.19525. 02.09.1956 dhe 05.11.1962.6.Njazi Kazazi Zhvillimi i arsimit te mesem ne Shkoder (nga

fillimet gjer ne vitet XX). (Doktoratura. 1992, fq.35-39.7.Sh. Muka Letra 02.09.1955.8.Sh. Muka Letra 02.02.1958.10.Mim (ami Shqiperia ne marredheniet nderkombetare.

1914-1918, Tirane 1977. Shih edhe Vehbi Hot i, Kontributi i LuigjGurakuqit per shkollen shqipe dhe arsimin kornbetar (Doktoratura).1995.

II.Sh.Muka Shqyptare. C'ka bani!! Doreshkrirn. Arkivifamiljes.

12. Doreshkrimet ruhen ne arkivin e familjes Muka.13. Po aty.14.Atdhedashuria (Doreshkrirn). Shkoder 1918. Arkivi

familjes.15.Shqyptare (Doreshkrim) . Arkivi i familjes.16.Gazeta "Populli' Shkoder. viti 1. Nr.14, 12 Mars 1919.17.Gazeta ,. Giornale di Sicilia" 15-16 Korrik dhe 16-17

Korr ik 1920.18.Kopjet e letrave date 15.02.1920, 20 Maj 1920 dhe Korrik

1920 (Arkivi i familjes).19.Doreshkrimi "Vlonjake" Shkoder. me 29.08.1922.20 Revista Pedagogjike, botim i permuajshern i Minisrrise se

Arsimit. Nr.7, Korrik 1924.

29. ., 18 07 1924. Ar\"ivi i familj~s.

2l.Kopje I~ shkruara,le d.atc~ . :'Aldheu"Or!!an i ParlisC22.Dokumcnle nga 11Isl~na. gazeta ~

"Uvizja e Legali~etit"'. 7 ..1. ,192). d k lit ruhet nl! arkivin e tarrulies23.Kopja e vendi mil ~he eM~k~~'b~sise ne TiranC,03,08.1939.24.Kopja e letres drejtuer

Arkivi i familjes. k' . dhe shpanallimi i organizatave25 Faik Lama Demas rrru

. T e 1985 f'q 191-274. ,tradhtare gjate l. .(1. Ira2nOO' Sh'l; dhe oazeten "Atdheun" Organ I

26.Po aty. faqe . I '"" Leoalitetit" 1812.1993, , k t [ikpartise "Levlzja e ="". ,', tikombetare e klerit 'a 0 I

27.Rakip Beqa.l Vepnmtana an _shqiptar. pjesa c pare ,Tirane 1196~, f~'6214-21),

28 P IY ~q 242 S iernm - . , , 'r 'I'. 0 a, ' " '(D eshkrim) Arkivi I ,ami jes.

9 K 't'ka e qellnnet e saj or . ,2 ' PI I I P '\I Iqq. Arkivi ifallll1.1es,30 Leier noa bUr!!lL n - , '

'. e -01 101961 Arkiv i fanlll.les.3l.Lcter e dales ", :. o'akur"32.Dede Shyti "Rapsodl e pergj

30 31.

SHEUQET MUKA"MESUES I POPULLIT"

ISLAM DIZDARI

"Njeriu qe prej djepit e deri sa t'i leje' nehije kujtimet e veta kesaj bote, lypset te mesoje ete nxanje e sado larg qofte vendi i dijes, duhetshkue atje per ta marre e pervetesue ... Sa ma tengritun e te ditun qe te jemi, aq ma te forte e tepasun do te kemi komb e atdhe, pernjihere edhevete do te jemi ma te lumtun."

(Nga letrat e burgut)

Jeta dhe veprimtaria e Sheuqet Mukes eshte njehembull i ndritur, qe na provon qarte se cfare mund te

arrije njeriu kur eshte i perkushtuar ndaj detyres qe t'isherbeje atdheut dhe idealeve te larta te zhvillimit dhe teperparirnit te popullit te vet. E personaliteti i ketij idealistibehet me i plote, kur njihesh mejeten e tij plot nderlikirnec privime politike, plot trazime e perndjekje, burgime eintemime, qe nuk iu ndane deri ne caster e fund it. Kushdo

32mund te rnendoje si nuk u thye, si nuk u perkul, si nuk IImposht. Jo, perkundrazi, edhe ne caster me te veshtiraai gjeti forca dhe u be me i ndergjegjshern, me i bindur,me i fuqishem ne lufte per idealet e veta kombetare, peraspiratat demokratike, per thirmenine ne fushe te arsim itkornbetar.

Shpirti i tij liridashes, vullneti i tij i hekurt, karakterii forte, interesat intelektuale, orientimi i qarte ne momentetme te veshtira qe kalonte vendi dhe arsimi yne, qeneshtysat qe e nxiten Sheuqet Muken ne luften e tij tepanderprere ne dobi te shkolles, te mesirn it dhe teed~kimit te br~~nive te reja. Ai eshte shernbulli tipik iMESUESIT TE POPULLIT.

Duke rrokur me nje sy veprimtarine arsimore teSheuqet Mukes mund te pervijohet ndihmesa e ketij burrite nderuar ne disa fusha te arsimit kornbetar.

- Mesues dhe dr~jtor shkolle ne Shkoder dheTirane.

- Drejtor dhe edukator i fernijeve jetime neStrehen Vorfnore te Tiranes.

- Njohes i mendimit me te perparuar pedagogjikboteror dhe reformator i arsim it ne Shq iperi, autortekstesh mesimore.

- Nisrnetar i organizimit te veprimtar ise semesuesve, promotor i protestave ne mbrojtje te interesavete tyre.

- Njeri aktiv, kerkues ndaj vetes deri ne fund,per te kapercyer veshtiresite e kohes dhe per te ndihmuar

te tjeret. .. .. 1910' ..Veprimtarine arsimore e fillo~ n~ vI~~.n .. ne

. . Molla Medos ku orgaOlzOI nje klase memeJtepm e .'....... ...nxenesit e ketij mejtepl per te dhene nJol:~lflte .~ paramesimore. Kete klase pastaj do ta kalonte te plot~, sapou hap shkolla e Parruces nen drejtimin e Haxhi Hafiz

Abaz Golemit. . ..Ne shko llen e Parruces filion karnera e nj

arsimore ne kuptimin e plote te tjales. Ketu se bashkume mesuesit e vjeter Rrustem Lopci, Musa Tabaku: J~nuzCajku, JusufPuka, Ragip Hoxha, ISI~ail An~~ah ~tJ: dote brumoset me ato ideale, nga te cilat d~ te ~dhehl~e~tere jeten: perkushti m i ndaj atdheut e popul lit, perkushtimI

ndaj detyres se mesuesit .. .. .. .G· rmet e kesaj vepnmtane duken qarte ne mJaft

JU . T dhdokumente te ruajtura me shume kujdes nga farni Ja e

arkivat. . .Shkolla e Parruces u hap ne vitm 1913 ~g~.

Keshilli Arsimor i ngritur prane Bashkise se qytetlt sebashku me dy shkolla tjera: Shkolla Popullore dhe Shkolla

e Rusit. . . ....Shkolla e Parruces ne fillimet e vepnmtanse se

et ishte gjysem e m~sme: Dok~me~ta.cio~i mb~hej n:gjuhen turke, por meslmetJepeshm ne ~~hen shql~e, 0:.mesues te gjithe shqiptare dhe me nxenes ~o s~lqlptare.Per kete problem kerni folur edhe here t~.tJ~ra-l, ??r poiheksojme se Sheuqet Muka duke iu per&!~g)ur ~.ntlka~.elc nje specialisti shkruan: " ... asht per t JU fale nderes

34mesue.~v~ t~~e fort e fort, pse e bajne rnesimin shqim~aret ne ~uhen tone, por per rnos me u harrue shpjegiminJUshkruejne turce n 'rnenyre te notes (alfabetit. shen.yne).E.~hel~ edhe kete qi i karn pa me syte e rni ne sprovimeq: I bajne krye tre rnuejsh, nuk qyrshin lidhjet e shkrimitpor qyrs~in mendimet cka ka dashte me gjegje. E pr;nuk a mlr~ me thane per pa e pa me sy se mejtepet(shkollat) I kerne si te Asiakes, pse ne shkolla t' Asiakesnuk fl.:tetshqyp. Shqipja e socme qi shkruejne e qi mesojnesot ne Dar-ul-Irfane (shtepia e kultures, emri i pare ishkolles se Parruces, Shen.yne) dite per dire atje nukkndohet. Nuk asht e drejte pra me thane nji i dishern se"f~ite ,~one jane tui sue me t'holla tona ne meqtebeAs lake .3) KJo Ide vertetoher me se miri nga shenirnetqe ka lene per mesirnin e biologjise ne kete shkolle teemertuara "Botanike-Mesime fillestare' egenerale. "4)

Keto shenime jane shkruar ne forme leksioni tepermbteohu», .ne gjuhen shqipe. Per shume konceptes~lkencore, den atehere te pa perdorura ne gjuhen shqipesl..termi~ologj.i.shkencore apo shkollore, Sheuqet Muk~ve termll1010gjlne turke apo arabe.

Kuptimplote ne kete drejtirn eshte edhe nje"ABETARE PER TE VEGJLIT" qe mban daten 1916-1334 (doreshkrim), qe ka nje shenirn interesant, eshteshkrua.r ~er te treten here. Abetarja ka 28 faqe teforrnatir te madh (~4) ~e 30 mesims ne gjuhen shqipe,shkruar me alfabetll1 e njesuar te Kongresit te Manastirit

35me te gjitha karakteret e shkronjave te dores dhe teshtypit, te vogla dhe te medha."

Ne Shkollen e Parruces do te punoje plot 20 vjet.qe nga data 23 prill 1913 e deri kur do te emerohet drejtori shkolles modelore "Hoxha Tahsin' ne Tirane, ne vitin1933. Qe ne fillimet e punes ne kete shkolle do te jetekrahu i djathte i drejtorit, Haxhi Hafiz Abaz Golemit e dote dallohetjo thjesht si mesues, por edhe si organizator ishurne veprirntarive edukative e kulturore me nxenesit.Ne te gjitha raportet ai do te meritoje lavderirnet dhepergezimet me te mira te drejtorit dhe te inspektoreveqe vizituan shkollen. Cdo mik, cdo autoritet civil eushtarak qe vizitonte shkollen, do te hynte e takohej meklasen e me mesuesin e shquar Sheuqet Muka. Nuk eshteaspak rastesi qe ne klasen e tij ben vizite ne vitin 1918Gjeneralkonsulli Kral", Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi eshume personalitete te tjera me vone. Keshtu, vit pasviti, deri ne I92S-en, kur ai do te ernerohet Drejtor i kesajshkolle te nderuar jo vetern ne Shkoder, por ne te gjitheShqiperine."

Kjo shkolle dallohej per rregull e cilesi neforrnimin e nxenesve, per nivel te larte pedagogjik, perbaze materiale didaktike, shkolle fi llore e paj isur me mjetemoderne per rnesimin e diturise se natyres, te historise,tC gjeografise, te rriaternatikes e te gjeornetrise, etj.Mjafton te therni se ne kete shkolle me inisiativen eShcuqet Mukes u thernelua biblioteka per nxenesit qe ne .vit in 1922. Gjithashtu, me njeperkushtim per t'u adrniruar

36Sheuqet Muka duke pasur ndihrnen e rnesuesve RagipGjylbegaj, Mehmet Gjyli dhe Shuajb Domnori themeloiorkestren e veglave frymore me nxenesit e shkolles(fanfaren muzikore). Veglat u porositen dhe u blene neCekosllovaki, secili nxenes kishte tre kostume, dy zyrtaree nje kornbetar." Kjo orkester dha shfaqje ne ditet efestave kornbetare dhe fetare ne Shkoder, ne Tirane, neUlqin e Podgorice. Ne relacionin qe.shkruan SheuqetMuka per viziten ne Ulqin, mes te tjerash thote: "te gjithekishin dale per me na percjelle, e nuk i mbanin lotet egezim it."!" Ndersa nje gazete e Podgorices dukekomentuar koncertin e dhene nga nxenesit ne kete qytetshkruan "se ai beri efektin e nje bornbe". E mos teharrojme se ish in nxenes te shkolles ftllore, ne vitet '30.Nderrnarrje te tilla ishin teper te guximshme e sot naduken disi utopike. Kjo do te mjaftonte per te dhenesadopak perkushtirnin e vullnetin ne pune te SheuqetMukes.

Mesuesit e kesaj shkolle do te perdorin metodatme te perparuara mesimore per kohen. Nje arkiv i pasurne rnuzeun e shkolles e provon fare qarte kete. Po sjellimvetern dy shembuj nga "Methode ere e mesimit e mesirnehartim it" dhe nje testim nxenesish.

Hartirnet dhe tjera shkrirne do te mbeshteten nevrojtimet e perditshme nga jeta e, pasi te jete kryer kjo,do te mendohet e planiftkohet rnenyra e paraqitjes sezhvillimit te ternes. Per kete Sheuqet Muka shkruan:"Gjith librat, artikujt, letrat, ndollinat, kontratat jane te

37perbame prej fjaleve. Kur duem te ndertojme nje ndertesete re sikur kern nevoje per gur. gelqere. derrasa, gO~~ld~e tjera. gjithashtu kem nevoje per fjale, ~urdohere qekern nevoje me shkrue liber, leter e nollina. A mundmkamet nj i ndertese tuj hjedhe ne nj i vend ~hoq n:e shoqgurin, ranen.gelqeren e derrasen? Naty~tsht s bah~t.Nderteses qe do te bahet ere, ma pare do 1't bahet plant.:.dhe kurdohere qi te duem te shkruejme nji leter a nd~IIt.~ma pare do te gatojme planin e tij, ~uhet t~ mendo~l~esendet para se 1'i shkruejme e mandej mendimet mal rune i rreshtojme ne nje menyre te lidhu~": Pasi ..behet ~Yparashtrim i menyres se parapergatitjes ~er har.tlmvazhdojne disa shernbulla qe kane keto.~~un \lle~?~lke:Percaktohet terna e hartim it "Puna asht nje thes~r .Jep~tnje tregim i shkurter, plani i tij ne tri pi~a ..~oros~.e p~e~~~e' pastaj, ne baze te tyre zhvillohet hartirm t plote: N~ nJ~fletore qe mban daten 15.6.1923 (te~11a~ f~~nd.~t)Jan~.dhene dhjete terna te zhvilluara, te ctlat Jane ne formetregim i, pershkrim i. letre, proze e poezi."'. .. .. ..

Ndersa testim i i nxenesve per provim eshte teperinteresant. Njohurite nga historia kontrollohen d.ukekerkuar nga nxenesit t'i paraqesin ne forme ..letre~. sipasd i a kerkesave te parashtruara me pare. ~eto ~erkesanuk Jane riprodhim i tl~jeshte.i fak~eve 1~lston~e. porn: enesi do ti parashtroje ato. t analizon. Jep shkaqet eparashtron pikepamjet e veta. Pastaj kerk~~le~ t.eha~~I~.e~njt.: lutje e me poshtejepet nje telegt:~m .~ecilin nx.~ne.slduhct ta shkurtoje duke hequr fjalet qe nuk e prishin

38kuptimin e tij.

E mendoni sejemi ne fillimet e arsimit kornbetar.Edhe so~k.er~~sa te tilla do te cilesoheshin si te perparuaradhe realizim I I tyre do te ishte risi pedagogj ike.

Ne fillimet e vitit shkollor 1933 Sheuqet Mukaernerohet drejtor i shkolles Modelore "Hoxha Tahsini"te Tiranes, 121 ne te cilen punon fare pak, nga 14.09. I933deri me 4. I0.1933131

, sepse ernerohet Drejtor i" trehesVorfnore' te Tiranes.':" Me kete rast Prefekti i Shkodres,Et.em Toto, i leshon Sheuqet Mukes nje certifikatemiresjellje, ku mes tjera h shkruhet: " ... kjo prefekture equen per detyre t'i cfaqi Zotnis se tij lavdin dhe kenaqesinen~a te..th~lIe. pe: zel.1e .energji qi ka tregue gjate perijudhess.~s~~~rb'mlt n arsrrn 111kom betar dhe per sjelljen e mirete njen persa kohe qi u gjet rnes sherbirnit ketu neShkoder".!"

.. :a~l~ti filion nje pune intensive per heuqetMuken, I .~t11edhe ne kushte e rrethana krejt tjera gjenf~~c~ e ~rtJ~n m undesi qe kete jetimore ta shnderroje nenJe.lI1stl.~ucl.?n modern edukativ. Ai duke u nisur ngapart~e t~ shendosha pedagogjike shkrin ne nje dashurinee kujdesin e thelle per femijetjetime, me kerkesat elartaper rregull e disipline, per pastern e pune sistematike menxenesit, kombinon drejt rnesimin me jeten e perditshrnene shkollen e jetimores., interesohet per te hapur repartepune si per djemte ashtu edhe per vajzat, organizonorkestren me vegla te ndryshme muzikore zhvillonveprimtari sportive e kulturore te larmishrne. Jeta ne

39treheri Vorfnore behet e kendshme dhe e

dobishme.Repartet e zdrukthetarise, te rrobaqepesise, tethurjes ne tezgjah, endjes, qindisise. kepucetarise etj ..parcelat e tokes ne rrethinat e Tiranes bejne qe fernijette jene perhere ne nje aktivitet te vazhdueshern, jetojne.mesojne, punojne, nxjerrin shumicen e shpenzimeve teveta, ushqehen e vishen nga puna e djersa e tyre,

Kete pune te nisur me aq qartesi pedagogjikedo ta nderprese rnbas gjashte vitesh pushtim i fash ist. kurai do te pushohet e do te internohet ne Zvernec te artese me vone ne Elbasan.

Ketu mbaron karriera e tij arsimore per tavazhduar pastaj ne rrethana krejt tjera, ne shkollen eburgjeve kornuniste, problem te cilin da ta trajroje mendjenja te thelIa prekese Z.Sheuqet Kraja, bashkevuajtesdhe nxenes i Sheuqet Muke .

Pikeparnjet pedagogjike

Sheuqet Muka e filloi veprirntarine arsimore panje pergatitje te rnirefillte pedagogjike.Ai kishte ndjekurvctern nje gjimnaz turk, rnadje pa e perfunduar ateplotesisht, por megj ithekete kishte rnarre bazat theme loretl! formirnit kulturor e shkencor, kishte marre shtysen1)"lrte studiuar e per t'u formuar ne menyre sisternatike,pn c leshuar kurre librin nga dora. Ai me nje vullnet teliI.,htezakonshem do te vije duke u rritur e do te behet1'1'1 per onalitet i kultures e i arsimit kombetar. Ndjek

40 41kurse!", qe heret ne karrieren e vet krijon nje bibliotekete pasur me libra ne gjuhe te ndryshme, me revista egazeta, studion pa reshtur, shkruan e boton artikuj,studime e libra shkollore, ai kurre nuk eshre i kenaqurme dijet qe ka fituar, gjithnje eshte ne kerkirn e ne pune.Per kete inspektori Gasper Mikeli ne nje Leter mire-s~lerbi.l~i do te shkruante me 11.9.1924 s , ••• sado qi kys ka nJI kurs apo studime normale, me praktiken e gjallee vijimin e katermedher vjeteve qi ka si rnesues e mestudime e kndime qi ban dita me dire e ka pajise vedinme dituni e me ate cillsi qi i Iypen medoemos me i pasenj i mesues i vertete, keshtu q i ze IIi i pashoq q i tregon nete k.r~el~ te detyres e aftesia qi kallxon sidomos perzhvjllirnin e mesirnit, ia dishrnojne se ky nuk ka farendryshim prej rnesuesve te afte normaliste te Shkodrespranda~ u pa e udhes qe rnesuesit ne (jale t'i jepet kj~leter-mlrsherbimi si nji shperblim i mundit ne veprimtarinee tij qi e bani me energji e perhere me fuqi te plote per teplotesue qellirn in e shenjte te detyres se tij si mesues, tueu perpjeke per here per t'i dhane zhvillimin e duhur arsimitbotuer."!"

Sheuqet Muka duke folur per rolin e shkollesnormale percakton edhe rolin e detyrat e mesuesit. "Prejshkolles normale;-shkruan ai,- do te kemi neser rnesueste mire, me zotesine e duhun, me ndergjegjen e paster,me i~ealin thjeshte kombetar, po, vetern prej saj do tekerni mesues me mjeshtri te kryeme qi kane me dijtunma se rnirit me kryem detyren e shenjte te tyne, qi kane

me ushqyem breznine e re shqiptare me ndjenjat rna te'bukurat e ma fisnike, qi kane me naltesue karrjeren ernesuesis qi sot si pelqen pak kuej."!"

Keto cilesijo vetern i pervetesoi, por edhe i zbatoime perpikmeri ne veprimrarine e tij mesimore e aq meteper diti te organizoje punen ne ate menyre. qe mesuesete shkolles se Parruces te ishin ne balle te kerkesave qeshtronte zhvillimi i arsimit kombetar.

Ai ne punen e vet arriti qe te kishte kerkesa telarta ndaj vetes dhe ndaj kolegeve gje. qe krijoi unitetmendimi e nxitje per veprirntari krijuese te perditshmeme nxenesit. e raportet e pervitshrne vihet re n.iekoncept i qarte pedagogjik ne trajtimin e mesuesve. atajane bashkepunetore ne real izim in e qell imeve dhe tedetyrave qe shtroheshin para shkolles, prandaj ai synontete shihte te secili anet e mira te punes dhe keto t'izhvillonte Percaktim i i ci lesive te rnesuesve te shko! les.vleresimi i punes se tyre priret vetem nga anet e mira.Eshte interesante te verehet se ne fillim vlereson punene me te rnireve deri tek mesue i i fundit per te cilin gjencfare te vere ne dukje per te mire. edhe tek e fundit kadicka te arrire, te cilen synon ta zhvilloje. Ne asnje rastnuk raporton te metat. Me sa shihet, ate i ka luftuar nek nsultirnet individuale. ndersa para trupit mesirnor nuknet asnje fjale te keqe per asnjerin, Vleresimet vijne duke1I shkallezuar, Kjo eshte dukuri interesante e ketij drejtorishume ekzigjent. Ruan e zhvi lion personalitetin e dinjitetinc eci Iit rnesues.!"

42Puna e mesuesve ishte e lidhur me ate te

nxenesve. Ai kerkonte qe nxenesit te ishin shembull nemesim dhe ne edukate. Keto ide ai do t'i shprehte fareqarte ne te gj ithe karrieren e tij te ndritur arsirnore, iprirur nga nje kujdes ateror, nga nje dashuri e thelle perbijte e populi it, nga rigoroziteti ne kerkesat. Me punen etij beri qe Shkolla e Parruces te thellonte traditat e krijuaranga pararendesi Haxhi Hafiz Abaz Golern i. Shkolla dukendikuar tek nxenesit, ndikonte edhe ne farniljet, te cilatgradualisht beheshin me te ndergjegjshrne per dobine dherolin e saj. E .jo beri qe rrethi i farniljeve, nga te cilatterhiqte shkolla nxenesit, te ishin me te interesuara perpunen e saj e te kishin kerkesa gjithnje e me te larta ndajrnesuesve. Kjo tradite ruhet edhe sot ne kete shkolle qeeshte nga me te mirat e Shkodres.

Pikepamjet pedagogjike per rolin e nxenesve ishpreh fare qarte qe ne vitin 1920 ne nje "doracak" tetitulluar"Pasqyra e nxansit"?" Permes tij autori mendonse nxenesi " ... ka me rnbajtun gjithmone kah perparirni,ka m'u ba shembull qytetnimi e keshtu ka me mujtun medale ngadhnjyes ne luften e jetes ... jeta e njeriut asht njepershkim lufte qe prej dites se lemit e deri sa te desim.'I porosit nxenesit qe te mesojne gjuhen shqipe, e cilaeshte anna me teknike e sotme, permes saj do t'i bejneballe e prite cdo pengese qe ka per te guxuar te duket nejete. Keshillon: "Mbaje mend se jeta e njeriut eshte njelufte e kush nuk do te keqen e vetes perdor e shtje nepune qe me kohe gjithe fuqine e vet e keshtu pa dyshirn

43

ngadhnjimi ka me qen~ i tij '.Je~~,eshte nje lerni pune, njeare prodhimi e nje hurim fitimi. ."

Ne kete "Pasqyre te nxenesit" kapitulli me m=." de . eshte "Disiplina eshte kryet e te gjitha puneve.ren eSI '1 •• •

Ketu Sheuqet Muka ka parashtruar. shume ~.IKepan~Jeinteresante pedagogjike dhe edukatlve. Po pennendlln

disa syresh..Duhet te ndreqim gjithnje te metat tona. ' ..-Cdo vit qe knlpn Ie ne ndergjegjen ~~I~~n.l.~

depozite pronash qe.dllhet te na be.in~ gJlthnj~ me te ..llrt~:_Mjere ai qe nuk nxjerr fitirne prej proves se

jetes se vet! .'-Nje shkolle pa disipline eshte nje mo~all qelbur.-Nje nxenes i padisiplinuar eshte nje element

mbrapshtimi. .., .."-Vetem nje populi qe nderon ligjet I veta, eshte

nje populi i forte . . +-Njeriu ka detyra ndaj vetes, fam iljes, atdheut,

njerezise dhe ndaj beses. ".. '" ..Nje paragraf interesant eshte al. q.e flet per

ndryshimet mes ndergjegjes m.or~~e dl:e .1.lgjeve. duk~itur ne perfundimin qe ndergjegjja e ligji nuk duhet tearn . di ..

[ene ne kundershtim. prandaj njer.iu. ~lerim te .~a .It~t pertC kryer detyrat qe ndergjegjja e ligji na urdherojn~: ,

Me poshtejep nje seri keshIilash moral.e.~ert usje\le ne shoqeri ndaj te I~edhenjve ..~~ pozite e ~~~mo he ndaj shokeve etj. Lidhur me kete jep sentel)cen."Kujto ne cdo rast se jeta kishte m'u u ba e bukur, po qe

44se njerezit kishin me qene ma te prume, ma te mire, mate urte, ma bujare, ma pak ngopqare kenaqesirash, mapak te unshern per epersi ... "

Keto parime per marredheniet me nxenesit eketo kerkesa ndaj disiplines e sjelljes se tyre SheuqetMuka i zbatoi me perpikrneri ne Shkollen e Parruces eme vone ne Strehen Vorfnore. Ai krijoi lidhje ernarredhenie te tilla me nxenesit, sa ata e kujtuan rnesuesine tyre edhe ne ditet e veshtira e mbeten miq per gjithejeten. Kur ishte i internuar ne Itali, ai mori shurne letranga nxenesit: Ragip Bekteshi, Hysen Lohja, RagipGjylbegu e tje. Edhe kur nxenesit rriteshin e perparoninne jete, ata mbanin lidhje me rnesuesin e tyre te dashur.Ne arkivin e familjes ka shume letra te tilla prej TahirShkrelit, Adem Bashdarit e te tjere studente neuniversitetet e Italise. Ka shume fotografi me nxenes tevecante, qe tregojne lidhje te ngushta mes mesuesit enxenesit,

Sheuqet Muka nisej nga nje parim me rendesipedagogjike ne fushe te edukates: "Nuk rnjaftojne teorite,nuk rnjaftojne fjalet, ato duhen vene ne jete, ato duhenzbatuar me perpikrneri." Per kete ai shkruan : "Nji teorie pa punueme, a ma mire me thane e pa shtime ne pune,gjithhere ka me na habite e me na pengue. Jeta shoqnoree kohes se sotme ma teper se tjeter asht praktike, ashtte tane pune e gjalle.'?"

Duke u nisur nga kushtet e vend it tone e ngagjendja e mjeruar shkollave dhe e arsimimit te fernijeve

45

te populi it, ku mbizoteronte a.~a~:a~~ti.z~! ..e p~ditu~'ia:lufton pernjearsim masiv perte gJlthe femlJet. per bal~~~I~earsirn per te gjitha shtresat e popullsise, ~er ba~~zl~lemes djemve dhe vajzave e sid?mos lu~on per e~.ukl1n 1~1.

erparimin e arsimimin e vajzave e te grave ne.\end1l1~one. Ai niset nga ideja "me i paise bijte e shql~~: ..""

f1dit ise qe"J'ane stolite ma te <;:mueshme te kesajatrat e I urn

jete." .. I ..' 'tl ..Perpiqet qe ne shkolle te regJlstr? 1e.l~te gJl ie

J::' iiet e lazies kerkon me kembengulJe te zbatohetlemlJe OJ' . ., M' . t . t"d .' I kollor e per kete nderhyn den ne IIlIS n eetynmls1 .. 't

. . P itit 1925-26 ne Shkollen e Parruces u amArsirmt. as VIte zbatohej detyrimi shkotlor. . .. ' . ..

N" iti 1918 Sheuqt Muka e filloi mesumn nee VI 111 ., ....klasen e pare me 7 nxenes, por me .punen e tl.\ ~r!:ltl ~e

.. t re te shtohej e klasa te kishte 32 vete.i" Kjonumri I Y .. , .. .... . endesi per kohen.Per maSlVIZlmln eishte nJe arritje me r , ,arsimit Sheuqet Muka shtron di-a probleme, " ,

_ dergjegjja ne pune e mes~lesve: ze,lIl ,I,tYIedhe ideja qe ushqenin per kOI~bin shqlptar II~xlt,~e,~~ l,l,lodhur kurrenjefije- pa iu merzitur aspak mundlt, te arnjnete kryejne si Iypset program in hkollor. '" ,,'

_ Shume prinder nuk dine te <;:moJne meslln,et e, ' I' dl J'ane krejt te huaj mehkollen. sepse ata nuk I njo 1111 1e, ,," ' '

I k II e ' mesirnet qe Jepen ne meslmore Iprogramet s 1 0 or ,., "" f' keq e madje lender e shumta te

,,"cqynn me sy e ",. ,. " ei t ne,,' eve te ndryshme Jane Sl te perbuzuna pr J y ,me l1n , " ., '

Dobine e madhe te mesimit te shikim« e njehin Sl n asgja

46e si vec me kalue kohen. Historine e Dheshkronjen siperralla te thata, Fiziken si nji dije qe perzihet ne pune tethelia te te Lumit ..."23)Prandaj Sheuqet Muka kerkonnga mesuesit te afrohen me prinderit e t'u shpjegojneatyre me durim dobine e shkolles e vleren e mesirneveqe zhvillohen aty. Ai e dha vete i pari shembullin ne ketefushe. Ai ishte kundershtar i rrepte i koncepteve tegabuara per shko llen e per rnesi m in , luftoi mekernbengulje cdo mendim prapanik qe ushqehej ndaj sajprej mendjesh te paditura. Ai e arsyeton keshtu gjendjen:" ...i pafaj asht i shkreti (populi i). Nuk sheh si Iypet, ai kanevoje qe ta marre dikush per dore per me e <rueaty kunatyra s'ka gatue drite per te. Po e pacin ne qafe ata qee kane fatin e te mires se tyne pe dore e s'e keshillojnene udhe te mbare te perparimit, por duen me ba me shkuejeten e tyne ne terr si bagetite, apo mos ma keq se ata.'?"

Sheuqet Muka keto probleme i ngre edhe paraBashkise, Prefektures, Deputeteve te Parlamentit dheMinistrise se Arsimit. Pergatit nje leter per Z.Halit Rrojin,deputet i Shkodres, per t'ja derguar Prefektit te asaj kohe,i cili duhej te nderhynte prane Ministrise se Arsimit, qete mos mbylleshin tri shkolla ne Shkoder, mesuesit e tecilave duhej te ndiqnin Normalen Provizore.i" Eshte perte vazhduar luften per arsimin e detyrueshern fillor: "Solerdlf dita te realizohet ideali i shenjte qi ushqejshim ta hsa mot. S'marrim vesht pse dredhohet nga udha qi duhctte ndiqet."26) Kritikon vendimin e mbylljes se disashkollave shteterore ne qytet, per arsye se me kete

~rfJ..,:;0~::c~:rfJ

<o;0~ s :

2.o"~~

48 49rast: ..... shkollave private, qi deri tash i kemi pase c.

.... k b rerran~per am e, ka me u mbetun shtegu cile me qindruegjalle".~71 y

.. Eshte .~er a:si~imin dhe edukimin e vajzaveper~es shkolles e diturise. Idete per kete problem kad~.lJkat..per ..kol:~n i ka shprehur ne shume dokumente:Ne fjalen pershendetese per hapjen e shkolh .. .

" J es se vaJzavene Shkoder ne vitin 1917 Sheuqet Muka mes tjerashshkruan: " ... kjo shkolle kerni uzdaje se ka per t'i rritevar~at e ~ogla .~e.~j i menyre qe te jene te zojat me vjefteneser nder shteplJa te veta, e kur ato kane me b .I " u a zojas l~IJash e konaqesh, me rrite frnite e vet tue rujtesh~n.deten e tyne, tue i mesue te urte e me kene t""

~ld~~ueshem, me nj i fjale qe te jene te pervueshem meI p~rkunde ~e djep tue u kendue asi kangesh qi na hinen?ef ~.lend '.:'u rritsh bir per t'zeze t'anmikut, u bash,b~.r, pe~ ta rrefe e breshen, u bafsh, bir, 0 locka erne,?eshmltar per atdhe tand!" Qe ne fillim autori shtron siIde th~~elore ~d~kim in mendor e patriotik te vajzave teshkoll~s, edukimjn moral sipas traditave me te mira teP~.pu.lllt to~.e, du~e ruajtur nderin e tyre e te familjes, test~rvlten. ne punedore, ne disa zeje te ndryshme. Ai imeshon idese se "ne shqiptaret duhet te" rnarri .E .. . . rnm preJ

vrop~s'. preJ popujve te qytetnuem vetern rrezet eqytetlllmit qe kan~. ne m~eshtri, ne zeje e Ile zanate e joveset e tyne,pse per ta s kl'l!li n~\·oie".~81

?uke polemizuar me revisren "Auirn]" thek onme force se perparirni i gruas nuk arrihet vetern me

veprime fonnale ··...me zblim nuk arrihet qellimi. s i epetgruas kama qe rneriton e smund te kryej detyren ndajfmise si rnesuese e pare. Ceshtja e grues a ht nji ceshtjerandsiplote. e vetern rne te dalunit perjashta. kujtojme, ses'rnund te pritet perparim e qytetnim ma sa mund te pritetprej grues se Mbishkodres qe e kerni zbluet". SipasSheuqet Mukes ne kushtet e vendit, duke marre parasyshpsikologjine e popullit dhe kohen, gruaja esbte ne fazenf lIestare te zhvi IIim it e ..... ka nevoje sikurse edhe burriper nji kulture te shendoshte. se ciles mund 1" i arrihet meshkolle". Ky do te ishte mjeti ..... per ta parnun shq iptarenne shkalle te qytetnise e te perparirnit. ne kambe qe iperket, e gjithrnone besnike, fisnike. bujare, punetore memjeshtri, rnesuese te vertete e te qytetnueme pernj imend.e per t'ja arritur ketyre send eve se pengon m bl irn i, pseajo mund te dale perjashta sidomos ne kohe terem in ise". 291

Nevojen e shkollimit te vajzave Sheuqet Mukac hpreh edhe me qarte ne nje leter ne forme artikulli,derguar Ministrit te Arsirnit, Kristo Floqi, i cili pa pyetur1I. pak autoritetet vendore kishte derguar jashte perst udirne nje nurner studentesh te gj ithe te besim it katol ik,duke perjashtuar pa asnje arsye ata te besimit islam. EShcuqet Muka i indinjuern i thote mikut te vet, Ministrit:"Po e lame se varza myslimane nuk u gjindkan per r'id' r rue nder shkolla te hueja, por as djern nuk uI jindkan? .. Po na bahet me kujtue se Ministri i Arsimitnuk a. ht ai Kristo Floqi qi njofim na ketu ne Shkoder me

50idhe te lira, por nji tjeter.'?" Sheuqet Muka haptas e me

'vendosmen mbron idene, por edhe te drejten e nevojene shkollimit te djemve e vajzave te komunitetit myslimanne Shkoder per arsimin brenda e jashte vend it.

Ne kete fushe ai ka qene nje nder nisrnetaret ehapjes, te funksionimit e te masivizimit te shkollave nelagjet myslimane te Shkodres, por edhe me gjere nefshatra. Ai lufton si kunder paditurise dhe mosinteresim itte familjes kunder paragjykimeve e ideve prapanike, poredhe kunder veprimeve te padrejta e neglizhencave teorganeve kompetente shteterore. Ai nxit e mobilizonrnesueset per pune te mire, ndikon opinionin qytetar,propagandon per nje arsim masiv te djemve e vajzave teShkodres. Madje, ne terrenin praktik ai ka shume arritje,e kjo duket me se miri ne perparirnin e shkolles seParruces,

Me shume interes eshte edhe puna per te luftuarplagen e rende te analfabetizmit apo, sic shkruan ai"lengaten e vjeter te analfabetizmit, qi prej kaq moteveka vorfnue mija djelmoca". Synon "me shti ne zerner tepopullit dashurine per gjuhen am tare te shqypes e nefillim te vitit qe kemi pase deret ka me u pa dobija tue urnbushe e tue ngufue me zogjt e shqypes shkollat eshtetit.'?" E rezultatet u duken rnenjehere. Nga 40 nxenesne vitin e pare, numri i tyre arriti ne 100 e me teper, dukeu krijuar dy klasa te para me analfabete dhe nje klase edyte me djem me te perparuar. Mesimi zhvillohej katerdite ne jave ne lendet kryesore: kendirn, shkrim, hartim,

51

njehsim.?"Ai nuk kenaqet me caqet e arsimit fillor, por

synon me lart, drejt shkolles se mesme e te lart.~. E pe.rt'ia arritur kesaj ai eshte nisrnetar i hapjes se Gjimnazttte Shtetit ne Shkoder. Lufton per nje gjimnaz kornbetar,ne gjuhen shqipe, kundershton idene e Gurakuqit qe permungese mesuesesh e tekstesh gj imnazi te hapet n~gjuhen gjermane e me mesues austriake. Ne kete. koh~eshte nje nder kundershtaret me te rrepte te hapjes seNormales Provizore ne Shkoder, e cilajo vetern qe do tadobesonte Normalen e plote te Elbasanit, por intrigontecdhe vete hapjen e gjimnazit. Ne kete kohe ai shkruannje varg letrash e peticionesh drejtuar Rexhep Mitrovice~,Mustafa Krujes, Maliq Bushatit, Lumo Skendos, HalitRrojit etj. personaliteteve te kohes. Ai nisej nga ideja eI\je shkolle laike, jashte ndikimit te klerit, ku te mospcrzihen as prifterinjte, as hoxhallaret. ..

Ne shume dokumenta, te arkivave dhe te familjesShcuqet Muka thekson se "Shkodra ka mbetun ~rap~.'.":I nevoje per nje shkolle te mesme, d.m:th ...pe~ .~Je(ijimnaz zyrtar kornbetar me profesore krejt te mire, ...:q fernija te kene ku te ndjekin mesimet e mes~e qe\,. vhtu te mo bjerret shpresa e re e atdheut tue lane pa epililillr me nje kulture per te cilen ka ne~oje.". A.i the~son'I'thashtu: "Me fole te drejten, gjimnazl prrvat I fr~tenveIIII\" i pergjigjet nevojes se perbashket te vend It, ps~pllplllli kah nuk do qe femijeve t.'uj~~et nji edukat~. ~reJdll I . tC klerit, preferon te laje bijt e vet pa rnesrm.

52Kleri mbetet kler. Ne shkollen e fretenve ne klasat kafigura e sende fetare te cilat nuk hiqen e nxenesit e besimitmysliman nuk e ndjejne veten te lire e te qete ne atoambjente. Pra prej vetiu del nevoja e te hapunit te njegjimnazi zyrtar kornbetar perse ndryshe vecse kane meu cue myslimanet qe te kerkojne gjimnaz ne vedi, prandajs'ka me u realizue ideali i shenjte i nji arsimi teperbashket, "33)

Sheuqet Muka eshte edhe organizator i arsimitkornbetar. Me daten 7.5.1922 Ministri i arsimit RexhepMitrovica i dergon njoftimin me "prograrnin e KongresitArsirnor qi ka per t'u mbajtun nga fillimi i korrikut. Qitju lehtesojrne punen, ma mire po ju dergojme edhe njikopje te programes analitike e ligje e rregullore ku mundte merrni nji mendim per mungesat e reformat qi duhenbarnun.'?" Se bashku me ftesen dergohet edhe qarkorjae Kongresit me programin per ceshtjet qe do tebisedohen.!"

Sheuqet Muka eshte nje veprimtar i shquar ipunimeve te Kongresit e jo vetem kaq, P9r ai te gjithamendimet e vendimet e tij do t'i marre me shume seriozitete do t'i zbatoje ne klase e ne shkolle. Ai do te jete njenga mesuesit me aktive per zbatimin e mendimit me teperparuar pedagogjik boteror, Lufton per nje te rnesuarintuitiv, konkret e praktik. Zbaton metodat e Dekrolit dhete shkolles se punes se Xhon Djuit. Per edukaten emetodat e saj eshte ithtar i Pestalocit, babait te te varferve.F: ketedo ta bente me nje perkushtim te vecante gjate

53

gjithe viteve te punes se tij ne Strehen Vorfnore. Ai synoite rriste besimin e femijeve jetime ne njerezit e sidomosne edukatoret e mesuesit e Strehes Vorfnore, ai punoiduke qene gjithmone prane tyre, qe ata te shihnin neperson in e tij nje edukator qe u rrinte prane, qe jetonteme ta, qe i ndihmonte dhe i nxiste per t'u futur ne jete siqytetare te lire e te afte per te perballuar veshtiresite ejetes me pune te ndershme e me djersen e ball it. Femijete Strehes Vorfnore ishin edhe nxenes te zellshem,pajiseshin edhe me dije e kulture, por edl:e me ~ftesije~~e profesioni duke punuar e duke rnesuar. Kjo qe njepervoje e pasur, por qe per fat te keq eshte mohuar dheharruar me qellime te caktuara propagande.

Mendimet e veta pedagogj ike Sheuqet Muka do1'i parashtroje me se miri ne nje varg tekstesh mesimore,materialesh didaktike, qe per fat te keq kane mbetur nedoreshkrim, ne shume stud ime e artikuj, letra e dokumentete shumte qe per fat te mire ruhen e ne te ardhmen do te

rnund te botohen.Sheuqet Muka gj ithnje e ne cdo rrethane

PI' blemet e shkolles e te mesim it i ka lidhur ~lgusl~~et~~.dukaten me fatet e popullit dhe te atdheut, at qe gjithnjelie perpj:kje e kerkim, ai nuk iu nda studimi~ ~.m.esimitd 'ri ne castete fundit te jetes se vet, por teorine at nuk ~hik i si dicka te vdekur, si relike zbukuruese, por synot, propagandoi qe te futet ne veprim, ne punen epl rdit: hrne, ne jete, ne shkolle, ne mesirn. Ai per netHIll'! ,t me ues model.

54

ReferencatI. Lutje e Sheuqet Mukes drejtuar Ministrise se Arsimit ne

vum 1933. (Ruhet ne arkivin e familjes Muka). Ne kete lutje per njohjene vjetersise ne arsim per kategorine e katert.rnes tjerash shkruhet: ·•... me23 prill 1933 mbushen plot 20 vjet sherbim ne Shkollen e Parruces".

I.a. Sheuqet Muka. Letra nga burgu i Burrelit. Burrel. me1.10.1961. Ne kete leter mes tjerash shkruan: "Lockave te zernresseme u ka hije ma teper se tjereve me qene miq arsimi e pune. mbasit an e kan pase arsimtar qe prej vitit 1910".

l.b. Ne nje deshrni leshuar me 15.7.1919 nga Drejtori ishkolles se Parruces. Abaz Golerni. lnspektori Gasper Mikeli dhe Drejtorii Arsimit te Shkodres Gasper Beltoja, thuhet: "Ky zotni pat sherbyeedhe nder shkolla te perparshme 9 'prej 1910-1916 .... ·

2. Islam Dizdari, Shkolla e Parruces ne 80 vjetorin e saj.referat i mbajtur ne mbledhjen plenare te 80 vjetorit te kremtimit tethemelimit te Shkolles 8 -vjecare "Ismail Qemali" te qytetit te Shkodres,viti 1993 (doreshkrirn ne arkivin e shkolles "Ismail Qemali".

Islam Dizdari. Haxhi Hafiz Abaz Golemi, Mesues i Popullit.Gazeta "Drita lslame".

3.Sheuqet Muka. Turqia. doreshkrim. ruhet ne arkivin efamiljes Muka.

4. Sheuqet Muka. Botanika. mesime fillestare dhe generale.doreshkrirn. ruhet ne arkivin e families Muka. me runner inventari 100.

5. Shkodrani (pseudonimi i njohur i Sheuqet Mukes). Abetareper te vegjlit. (pas proves qe u ba mbi cunat e vegjel doli kjo libr eshkurte dhe e lehte), Cop e pare. 1916 (1334). Shtypur ne ... (Shkodrani),Ky eshte nje doreshkrirn qe ruhet ne arkivin e familjes Muka me numerinventari 61.

7. Sheuqet Muk a. Te dashtun xasat e mi!. pershendetje eSheuqet Mukes para klases drejtuar Gjeneralkonsullit Kral, me rastin evizites ne kete shkolle. Mes tjerash shkruhet: "Zotnia e tij. tuj pase

mirsine me hape shkollat qe u cilne rreth ktyne dyvjetve. ka diftue edhe

dashtunin qi ka per atdheun tone Shqypnin. e se dishron me i arrnatoszogjt e Shqypes me flete te ditunis.

55Mbasi pra. atdheu yne. prej Zotnis stij ka pa ni ndime. te

madhe lypet qi edhe ju bashke me mue ti falemi nderes.' Doreshkrimiruhet ne arkivin e familjes Muka. nr.inventarit 12. . .

8. Informacion gojor nga Kol Koci. Mesues i popul lit .. Ishinspektor i Ministrise so: Arsimit. Gjate nje vizite ne Shkoder ne vuin1963 me pat thene: "Shkolla e Parruces ka qene me e ml~a shkolle.fillore ne Shqlperi. Per cdo vit kuadri i shkollave do. te fil lonte I~eMinistrine e Arsimit me ate te Shkolles 51: Parruces. Aio dallohej perpunen e mire te mesuesve. per rezultatet e l~rta te nxenesvc '. pcrveprirntarite e shumta cdukative e kulturore. E kjo I dedikohcj drcjtoritte saj te shquar. Sheuqet Muka.' . . ..

9. Sheuqet Muka. Relacion per viziten ne Ulqin .ark ivi Imuzeut te shkolles "Ismail Qemali". dosja e vitit 1931.

10. Per orkestren fryrnore te shkolles se Parruces ne fototekenMarubi dhe ne Muzeun e kesai shkolle ruhen shurne fotograti. ndonjerenprej te cilave po e riprodhojrne ne kete botim. Ato flasin fare 'lane cnuk kane nevoje per asnje koment. ... .

II. Sheuqet Muk a. "Methode e re e me s mut e mesunehartirnit" doreshkrim. viti 1922. ruhet ne arkivin e familjes Muka.nr.inventarit 80.

12. Fletore e nxenesit Qaz im Mesi te Shk olles Plotore IeParruces. klasa VI. viti shkollor 1922-1923. Fletorja ka 52 faqe. medhjete terna te zhvilluara. Te gjitha punimet e nxenesit Jane qortuar mekujdes n!!a mesuesi Sheuqet Muka. .

. - 13. Sheuqet Muka. Karjera mil itare (Karriera e mesuesrse).doreshkrirn. pa date. pyetje per provime te nxenesve qe mbaruan klasenVI ruhet ne arkivin e familjes Muka, nr.inventarit 51.

. Karrjera militate / Karrjera e mesuesisI. Nji prej nxanesve te klases se peste te.~hkollave ~lIor~

iAmerikes kerkon me mesue prej jush neperrnes njt letre se 9 ba.neshqiptaret ne vitin 1920 per shpetimin e Shqipnis e sigurimin e kufijve, 1913.

Letren do ta shkrueni brenda ktyne pikave.a . Kur rrahej ceshtja e paqes ne Paris nen cokupacion gjindej

Shqipnija? . .... . ryb. N'emen te vendit kush qevenste per tonne ne Durresc. C'e bane sh q ipt aret kur nisne me msue rrezikun e

IlHllpcndenccs e coptimin e Shqipnise?

56 57d.Me ke luftuen ne vend te jugut e me ke ne vend te veriut e pse?e. Fitimi i kujt qe?

2. Drejtoni nji lutje drejtorise se shkolles sue] tue kerkue pre]sa] qi te ndermjetsoje prane autoriteteve arsimore per pranimin ejuaj si studenta me bursen e shtetit ne gjimnazin ushtarak teTiranes.

i cituar me siper22. Raport vjeior i Drejtorise se Shkollcs se Parruccs per

vitin shkollor 1918- 1919. derguar Drejtorise sc Arsimit te Shko dres.Ark ivi i Muzeut Historik te rrethit te Shkodres. Fondi Inspektoria eArsirnit. viti 1919. Fotokopje edhe ne Ark ivin e Muzeut te shkolles 8vjecare "Ismail Qernal i'

23. Po aty24. Sheuqet Muka. Dialog ne mes dy mesuesve ne tillim te

vitit shkolluer ne Karen "Shpresa". doreshkrim. ne dy variante. ruhetne arkivin e familjes Muka. nr.inventarit 21.43

25. Leter e deputetit te Shkodres Halit Rroji derguar Prcfektitme daten 28.8.1922 (ietra eshte shkruar nga Sheuqet Muk a. ruhet nearkiv in e familjes. nr.inventari 28

26. l.erer e Sheuqet Mukes derguar Z.Salih (Salih Ceka). Tiraneme 23.8.1922. Ruhet ne arkivin e familjes. inventari nr.29

27. Po atv28. Sheuqet Muka. fjala e pershendetjes me rastin e h~pjes se

shkolles se vajzave Shkoder ne vitin 1917. Doreshkrim. ruhet ne arkivine familjes. nr.33

29. Sheuqet Muka. Autorit te kryeartikullit "Grat e te lernit"M.L.. doreshkrirn. ruhet ne arkivin e familjes. inventari nr.50

30. Sheuqet Muka. Te ndertit te Drejtimit te fletores "BesaShqyptare" ne Shkoder. doreshkrim. ruhet ne arkivin e farniljes, inventarinr.6

31. Raporte te shkolles e te mesuesit Sheuqet Muka drejtuarDrejtorise se Arsimit re Shkodres ne vitet 1918.1919. Fondi i Muze,utHistorik. Shkoder. Dosja lnspektoria e Arsirnit. viti 1918.1919. kopjetcdhc ne arkivin e farniljes. inventari nr.19.87.103.

32. Orari i mesimeve (Oredeftucsi) i kurseve te mbramjes.I .1918. Arkivi i familjes. inventari nr.59.

33. Dokumente re arkivit te Muzeut te Rrethit. fondiluvpcktoria e Arsimit. Dosja "Gjimnazi i Shtetit ne Shkoder. viti 1922.\I~ivi i familjes. inventari nr 45.45/1.45/2.44.57.

34. Shkresa e Ministr ise te Ars irnit. Rexhep Mitrovica..lll'llllllr LSheuqet Muka. date 7.5.1922. arkivi i familjes. inventariIII 7

35. Qarkore e Kohgresit Arsirnor. viti 1922, firrnosur nga~IIII \'Ii i Arsirnit, Rexhep Mitrovica, arkivi i 'familjes, inventari nrAO.

3. Shkurtoni fjalet qe mund te hiqen prej ketij telegrami12. Shkrese e Drejtorise se Shkolles Plotore "Kristo Foridhi.

nr.128. dale 14.9.1933 perrnes se ciles njoftohet Sheuqet Muka" sc"simbas urdherit te Ministrise se Ars irnit nr.J395 cshre transferue neTirane ..."

13. Procesverbal per dorezimin e shkolles Modelore "HoxhaTahsin" nga Sheuqt Muka. dt.10.10.1933. Ruhet ne arkivin e familjesMuka. nr.inventarit 90.

14. Dekret per emrimin e Sheuqet Mukes Drejtor i StrehesVorfnore. dhene nga Kryetarja e Kryqit te Kuq Shqiptar. Sanije Zogu,Tirane me 28 shratuer 1933. Ky dekret i njoftohet se bashku edhe meshkresen nrA48/1 te Drejtorit te Pcrgjithshem te Kryqit te Kuq Shqiptar.dr. Fahri Rashid. me daten 4. 10.1933.

15.(ertifikate sjellje leshuar nga Zv.Prefekti i Shkodres EtemToto. Sheuqet Mukes me rastin e transferimit Ie tij ne Tirane. Dokumentimban numrin 3343. date 16.9.1933.

16. Certifikate e Shkolles teknike- kornerciale italiane neShkoder date 2 qershor 1915 ne te ellen vertetohet se ka ndjekur kursine mesimit te frengjishtes dhe te gjuhes shqipe.

17. Leter mire- sherbimi e lnspektorit te arsimit te Shkodres.Gasper Mikell, nr. prot. 103/1. dt. 11.9.1924. Arkivii familjes Muka

18. Sheuqet Muka, Shkclla norrnale ep rnesuest. Protestekunder Normales Provizore qe ishte parashikuar te hapej ne Shkoder.ne vitin 1922. Arkivi i familjes Muka, nr.inventarit 39

19. Raportet e viteve shkollore 1926.1927-1932 .. Arkivi iMuzeut Historik te Shkodres. Dosja Inspektoria e Arsimit. viti 1926-1932

Shih edhe arkivin e Muzeut te shkolles 8-vje~are "IsmailQemali" te Shkodres. dosjet e viteve 1925, I926-1932

20. Sheuqet Muka "Pasqyra e nxansit, shkrue ne Favijano,rreth diteve te internimit, me 20.7. I 920, broshure. doreshkrirn. 22faqe, ruhet ne arkivin e familjes Muka

21. Sheuqet Muka, Shkolla normale ep mesuest, doreshkrim

58

/("") _. ~< •••t..l;el/ A~(qJ";rd (,,/{~. ~·t.'"<i/71';.0' ""(('"'<-. .' . il!-: CIS/! oea r ,.J{;zr<~,-.,taU>. ;(.0

'~tcLZ .f.i...ee,/77u ,sf.>l! e .m~ ?,Oo,~' d,~·. t:-';qt,,:,f-,., (a t51N{'

'. J ., v' •. ~

{'~ :iuto/e' ~9"'~<u:s.(t>·m...w;.W'es;• 1 do.r.(I("' sI/J/z~',Y r » -",' ~ I.'.-,...o(tG;u,-e ce -<-en7e~.:; s eore u ICn ~,:'c, srrcr ~~ Sf",

, me 9 "",h m/r; Q.i.s/,.,,' e ;6une m6os/ ('0" e G."~'~'Qs,,·;, / /.J ;

nt~' !<"'fu/ f/'-.!'~ /9/0, -It''4' m:l~s"'?' ~I'),' d4e e q,

: "d~"cuS,,,,/'1 e />U'1t!'l e ;6UJvt>'l e e zf~~~'1 mo~',..ele' ,pct,' ,!e' «m;/a<.c .s.t.slt'~?)'s,(..' ~ /'" ,10/'(<<"'"'' ,,,'Il,l, ,"0 "dr!'" sed vut'i'n •.l'ac,-.s:(1 -r.l'a.se" e W(l!~"~' dre.r ~' "O!~ e o/,'Ie" ,..-50 rneclf'n/ me /UoI/lt", Ltf'a ~"';,pfo.l1 me u r=«. as(1 .r" t' ".,(,'Fh/ t/('/t:' ;,e' .>("(,.•.1,,,'e e f'leV~/e'1 e. ,mQ,~e r'.ea ~l,.e(~'un.t' .!t'/}t" '/~~-"Utv'>'l t',' s;(

a» m~ "I' 'fIO/Ul1l so ",,0 I••570'H', /.'("/'0. d",i' •." e cre s.,"1 ••",:/' ~- .("e/~ Itit«e" e ~-tt"S ,J!((//r1'/~ ,.,,,,,due. e .:

ra e«: ·'t);t.<.U,r;lu; ciJe;:J,' e ;eu'Ja. t;' -&{;c' .• ',r.;e I

(,'n,,/ E' V~/A 1I:• .scy-;' .&Ie J !;:iu( Ie' "7iJo/,/e I,' r&:...;<:fdo t~.9 !'i/e' v~~c:(,'" d/.l'J, du~~1 .s~ue aye /~ t"'1a«e ~ 1~..we/Ie.s~e. ~)'.?;:>t ..fed 7;'" -/' K~/J"«rJ,

e Icd,'r) ", 'e r/oJe' ~' dfA~' 1.-' .il'~,j,,'~/~~,,'1~ " f.',.. J. 'L ' c, 104'<.<a.,~ oS/! .s*~/" A:G tfA /" ~ /,(1 ~(o/e,;oS,' 'r/; 'it«/~e'~CJ me ,. 0. t'o~#. ~.('"," a~7;'~"a/,' pd~ ,,;.'*'t#~ ~,N, 1Q.-tAc/~1O~ f•....,,/f.ct~ "//c,&:,.s~~·$;"'!t·"a,Ie,~?t e ~,/a/ e ~"., ~'t t Cl7e sa ~ <'a.s(I e' t!U) .I.sn(,f;: ,

""/2 ~- "t-ttlu" ~ te' "cr'u;(.,,,r.t.l~m'~~ 'n,a.4:fuIc' .jOSU'1 de Ie' -G!",,'- G>",l't oh".(j!>' 2S'e •••• <;.r'eu' d~t no ,

de' t,- ie",'- ,d'um "?a t,' -t'u,..tu..,, ". ,,,I{a!U'lDnt,"/ t ;'11(>' <1cYI1Dt",-t; I' 'c,;/,' q/u;' loA'/.

~fiAs,'" hi!,' /}~', muK9t f' ~d~. I<' " ~~d'!,'~;., •.I.

59

FAIK LULl

SHEUQET MUKAINTELEKTUAL I

SHQUAR ISLAM

Nje fushe e rendesisbme e'veprimtarise se vyer e te

gjithanshme te Sheuqet Mukes eshte edhe ajo eintelektualit islam. Krahas aktivizimit dhe rezultateve tenjohura e te cmuara si mesues e drejtor i shkolles seParruces ne Shkoder, si drejtor i "Strehes Vorfnore' neTirane, si nje nga nismetaret e nxitesit kryesore me tezjarrte per hapjen e Gjimnazit ne Shkoder me 1922. simesues perparimtar bashkekohor, si pjesernarres nekongrese arsimore, si veprimtar i shoqerive kulturore, siautor tekstesh shkollore, si atdhetar i vendosur kunderpushtuesve te huaj, si nacionalist demokrat i persekutuarn ra diktatura", ai eshte shquar njekohesisht edhe perpunen e tij te madhe ne lemin fetar.

Ndihmesa e Sheuqet Mukes per ceshtjet e feseivlarne ka perfshire nje game te gjere problemesh.

Veprimtaria e Sheuqet Mukes perrnbledh pun entij i rnesues i Medresese se Re, si hartues tekstesh

.II\...<lIore per mesimin e besimit ne ·shkollat fillore, si11'1 kthyes i "Jasines", si publicist me tematike fetare, si

60anetar i Deges kulturale te Kornunitetit Mysliman neTirane, si veprimtar i Myftinise Shkoder, si perfaqesues iinteligjences islame shkodrane ne tubime te rendesishmeetj.

Me te drejte lind pyetja: Si arriti Sheuqet Mukate behet kaq i perrnendur edhe ne aspektin fetar, si e fitoiedukimin dhe formimin e nevojshern per nje veprimtarite tille shumeplaneshe ?

Sheuqet Muka edukimin fillestar emori ne mejtepe me vone tek intelektuali i shquar islam Haxhi HafizIbrahim Kaduku, tek myderrizet e hoxhallaret ne ze, si:Haxhi Hafiz Salih Myftia, Muhamed Begteshi, etj., sidhe nga nje studim intensiv individual i panderprere.Mesimi i gjuhes arabe dhe i shume gjuheve te tjera lindoree perendimore, si poliglot, studimi i vemendshem dhe ikujdesshem i Kur'anit, i haditheve profetike dhe i historiseislame, krijimi i nje biblioteke te pasur e te rralle,bas'ikepunimi i vazhdueshem me personalitetet fetare tete gjithe vendit, njohja e gjendjes dhe e nevojave teobjekteve te kultit, te institucioneve fetare, kontaktet mebesirntaret islame ne pergjithesi dhe vecanerisht te rinisee te fernres e kane angazhuaar ate per t'u marreparalelisht me detyrat zyrtare dhe me problemet fetare.

Kontributi fetar i Sheuqet Mukes ka pasur njegrafik ne rritje, ka qene gjithnje me i dukshern, mefrytdhenes, ne perputhje me rritjen e tij intektuale, meafirrnimin e tij ne mjedisin e opinionin qytetar shkodran cshqiptar.

61Perkushtimi i tij per fene ne pergjithesi e per

disa probleme te saj ne vecanti rane ne sy te organevedrejtuese arsimore fetare, qe krijuan idene e form im it ete perspektives se ketij te riu aktiv e te papertuar, Praniae tij si perfaqesues i lnspektorise se Arsimit ne provimetvjetore te Medresese se Eperrne ne pazar te Shkocresne vitin shkollor 1926-1927, konkluzionet e nxjerrura epropozimet e bera ne raportin perkates :1 ndikuan qe teernerohet rnesues i jashtern i Medresese se Re ne vitin1927-28.31

Nxenesit e kesaj shkolle nuk gjenin fjale per telavderuar mesuesin e tyre te ri. Ata thonin se krahasdrejtuesve e profesoreve te perrnendur fetare, kishinpasur edhe rnesues te kultures se pergjithshme po aqkornpetente e te paharruar si Sheuqet Muken, HasanTahsinin etj, Ata tregonin per aftesite e tyre shkencore.pedagogjike, didaktike e kornunikuese, si edhe perinterpretim in e drejte te lendes ne perputhje me parimete fese islame."

Me pergatitjen e pervojen qe fitoi, Sheuqet Mukamori nismen dhe ia arriti qellirnit duke bere nje pune telavderueshrne per hartimin e teksteve mesirnore perme imin e besimit dhe perkthimin e "Jasines".

e vitin 1923 ndodhen ngjarje te rendesishrneper besimtaret islarne shqiptare: u zhvillua Kongresi IMy liman, filloi botimi i revistes "Zani i Nalte", u krijuantrukturat organizative te Komunitetit Mysliman ne

q nder e ne baze etj. Ne kete kohe lindi nevoja e hartimit

62te teksteve te rnesimeve te besim it per nxenesit eshko~lave fillore. Kesaj detyre te veshtire, pa tradite ne:end.m tone, por me viera te medha edukative, iu pergj igj1.~~rt..Sheu~et Muka. Ai hartoi njerin pas tjetrit tre librate.~t1I~(!I.mlhall) .qe ne vitin 1923, te cilet u miratuan ngaKeshilli I Nalte I Xherna-atitIslamijes dhe Ministria eArsimit."

. Duke u ndillur vetern tek libri i pare rezulton seall~ort e ~a pergatitur ate me nje aftesl te rralle, me njekujdes t~ madh, me saktesi fetare, me kornpetence~~dagogJlke e metodike. Libri perbehet nga 27 mesimete v~~~nta, te eilat perrnbajne paraqitjen e ternes mehollesi ne baze ceshtjesh.

Ne kete kuader. duke pergjithesuar pervojen egrum~lIllua~, me vone, ne vitin 1927 botoi librin "Dijenipraktike besimtare'tper shkollat fillore e mbasshkolloreqe eshte fillimi i botimeve te Keshillit te Nalte te Sheriatitme Nr I. Ky liber eshte me i permiresuar, me i vellimshemd~~e~e terheqes nga pikepamja teknike. Ai eshte punuarne nje forme te mire paraqitese, ka zhvillimin e terriesh~lIes.isht, e cila vazhdohet me permbledhje, me tregimhIStOrt~, me detyra ne forme pyetjesh te karakterit teorike praktik dhe ne fund ka shpjegim fjalori. Me shkencerishte metodikisht nuk ka se si te punoheshin tema te kesainatyre ne ate kohe dhe qe ruajne aktualitet edhe ne ditettona. Merita e Sheuqet Mukes per botimin e kesaj litera-ture.qe e pakrahasueshme. Ai qe i pari qe.dha shembulline mire, qe mbushi nje boshllek, qe siguroi nje seri libra h

63fetare te kesaj natyre, aq te domosdoshem per plotesim ine nevojave te femijeve, te rinise e te besimtareve. Vierae ketyre shtohet edhe per faktin se ata ishin ne 'gjuheamtare, te kuptueshern. te qarte e konkrete, me nje stilte bukur e me nje fjalor te zgjedhur.

Keshtu psh, terna "Zeqati" perm ban : "Bisedeper zeqat", "Shkurtimi", "Detyre", "Ngjarje" (tregirn):"Nje njeri qe nuk ndan zeqat" dhe "Fjaleper tushpjeguem".

Ne krijimtarine origjinale te autorit bejne pjeseedhe disa krijime ne poezi, ilahi e kaside, qe shprehinndjesi te holla fetare, perkushtim e vleresim te ngjarjevehistorike nga feja islarne."

Jasinen, per te cilen Pejgamberi Muhammed(a.s.) ka thene : "Cdo send ka zemer, e zemra e Kuraniteshte Jasini; do te deshiroja qe kjo sure te jete ne zernerte cdo njeriu nga ymrneti irn !''l!I, Sheuqet Muka eperktheu me 1929 me kerkese te shoqates "Talebete eMedresese se Re".91 Parathenia e perkthyesit eshte njeanalize e perrnbajtjes se sures se "Jasines" dhe e rendesisese saj, eshte nje paraqitje e detyrave te besimtarevei lame lidhur me te. Ne fillim te kesaj parathenieje autori,krahas shprehjes se modestise per punen e bere, vleresonnismen e studenteve : "Mue, me at' fuqin e vogel t'ernen,do te me keni perhere ma te madhin perkrahes. pseprogrami ijuej me te vertete asht i shejte e realizimi i tija ht nji fatbardhesi e madhe per elementin mysliman tevend it t'im. Me botime librash e perkthimesh ne gjuhen

64e dashtun tonen, ka me pase rase zogu i shqiptarit

.myslirnan rne rnesuern e me e njofte fen e vertete teveten e, tue rnesuern urdhnat e ndalimet e fes, ka meqene vertete nji gjymtyre e shendoshte per bashkefetarete bashkatdhetaret e vet e per gjith shoqnin njerzorembare".'?'

Ky perk th im 1I botue me pseudo n im in"Shkodrani". Ai pati jehone, 1Ibe broshure e dashur ecdo familjeje shkodrane e shqiptare e ndikoi per rritjen ekultures fetare.

Eshte per te ardhur keq qe ky kontribut me vlere,nder te parer perkthyes, shoqeruar me shpjegime, nukeshte njohur nga studiues te ndryshern nga Shqiperia dhetrevat shqiptare!" ose, kur eshte njohur, nuk jane bereperpjekje per te ditur ernrin e autorit.!"

Lidhur ngushte me krijirntarine origjinale eperkthimetjane shkrirnet e tij te shurnta me karakter fetar.Sheuqet Muka zakonisht ka shkruar me pseudonime, pershkak te pozites se tij zyrtare laike. Artikujt e shurntepublicistike te firmosur me pseudonimet "Shkodrani","Arsyeja", "Erzeni' etj. ne revistat "Zani i Nalte' e"Kultnra Islame" jane nje tjeter kontribut i vlefshem iSheuqet Mukes per zgjidhjen e problerneve shqetesuesete fese islame jo vetern per Shkodren, por edhe pervendin e te gjitha trojet shqiptare.

Ternatika e ketyre shkrimeve eshte e larrnishrnen~ perrnbajtje e ne forme, ajo perrnbledh perkujtirnepersonalitetesh, rrahje problemesh fetare, arsimore,

65

kulturcre, emancipuese- tolerance nderfetare. edukimatdhetar, disklltime, replika, propozime e kritika ..

Keto botime origj inale e shkrime paten nje efektte madh pozitiv tek lexuesit. Ata 1Ivune ne d ijen i merealizern e objektivitet per gjendjen e mjaft problemeveshqetesuese per kohen, u edukuan me ndjenj.at ~~t~r~.eatdhetare, u bene me te vetedijshern per pergjegjesrne eoraaneve drejtuese dhe per rolin e tyre ne zgjidhjen edetyrave te mprehta ne qarqe e ne kryesine e KomunitetitMysliman. qene pjesernarrje aktive e autorit te tyre perzgjidhje te shpejta, te drejta, perparimta:e e ba~hkekohor~:qene ide per permiresime. per reformlme. per kthesa qediktonte zhvillimi fetar e kombetar.

Ne artikullin "Nje periudhe ere" ne vitin 1929ne jehone te Kongresit Mysliman e te miratimit.te .Stat.utitte Komunitetit Mysliman Shqiptar shpreh optlmlzmln etij per hapat e para pozitive te fese islame ne vend in ~ol~ene disa drejtime. Sheuqet Muka e filion keshtu shkrnTIrnc tij : "Mbas nji dekadence te pameshirshl~1e qi te .~ant~me bjerre gjith shpresen se kishim me mL.I:lte~~don.llh.~reIll' e perm iresue gjendjen t one fetare, nder ~et~ ko.het eiundit fatbardhesisht kane nise te duken sheja te mira se11'1 me ndihmen te Lumit. jo vetem qi kerni me mujteII;:U mbajte si myslimane. por kemi me pam dhe dit tehilrdha per fen tone ...

i te mos na shtohet shpresa. si te mos na gezohetx-mru t, kur shohimme sy t'one se ne gjuhen shqipe~ III' ni e te shkruhen vepra fejet me vlefte teper me

66randesi per kah ana e landes se zhvillueme qi kane ? Sirnund te rrijme pa e shfaqe botnisht se pritmi i fes s'onene Shqipnine e lire monarkike ka me qene pa tjeter ishkelqyeshem, kur shohim se ne gjinin e shqiptarvemysliman kemi persona me i pozite te shqueme per kahdija e mendja e per kah penda e gjykimi qi zotnojne. Dyveprat : "Mesirne fejet" e "Keshillat e se premtes" qi ubotuen vjet me inisiativen e Drejtorise se Pergjithshrnete Vakufevet.jane shenja te mira qi na apin fryme te ree na bajne te besojme se mashina e Keshillit te Nalte teSheriatit asht leshue ma se miri ne pune per me i plotesueelementit te vet mysliman qi perfaqeson ma te paren ema te madhen mungese qe kishte. A pune e vogel ashtTefsiri i Kur'anit qi ka nise forma- forma m'u botue?

...Athere kemi arsye te thomi se per shqiptarinmysliman ka nise nje periudhe e re e zgjimit, e cila padyshim ka me na mekambe e ka me na mbajte me nder,tue na naltsue edhe kah ana e fes".'!'

Sheuqet Muka eshte dalluar edhe ne shkrimetme karakter perkujtimor te ftgurave te shquara fetare.Keshtu ndodhi me rastin e vdekjes se Sheh ShabanDomnorit. Artikulli "Rahrnet paste !" eshte nje ligjerateshurne prekese, koncize, patetike, elegjiake, lavderuesee fryrnezuese ne nderim te personalitetit te madh. Nderte tjera ai shkruan : "Kush dha sodit shpirte ne krahnorine fes se shejte te Dini Islamit ? Ke qan e vajton sodShkodra e shkrete-? Kush hini sod ne varrezat e reja telagjevet Dudas-Ndocaj ? Ke struke tani ne gjinin e vet

67ky varr i lumtun ? Mos nji nga hoxhet e medhaj, te zotete virtytshern qi nurnron e dallon me gisht sod Shkodra eyne ? Jo, ka ma ...Por edhe sikur ky te qe vetern shkaku,do t' ishte per ne me na shti ne zi pse me ndrrimin e jetesqi bani shpirtndrituni Sheh H. Shaban Efendia. prej vargutte hoxhvet te Shkodres vjen e shkeputet nji nder ma temiret prej tyne, i cili per ne lulezonte si lulja ma e bukraqi pan syt t'one, si 11IIjama erekandshrnja qi ndiente shpirti. .. "14)I yne ...

E kesaj natyre eshte edhe pershendetja e berene cerernonine e varrimit te Hysejn Efendi Vuthit,personalitet i shquar fetar e arsimor. kryetar i komisionitte arsim it te prefektures, inspektor i arsim it per mesuesite besimit. drejtor i shkolles ftllore te Rusit, nje nderdrejtuesit e pare te arsimit fetar laik.

Ne fjalen e tij Sheuqet Muka shprehu dhimbjen,pikeltimin e trishtimin per humbjen e madhe, perb hllekun e krijuar dhe crnoi ndihmesen e dhene,pershtypjet e kujtimet e lena. Ai i drejtohej keshtu hoxhes....;tij: "U perpoqe me mish e me shpirt dhe per perparimin

arsimit kornbetar, pra ne sot humbim nje pris e keshilltar1 mire ne lame te arsimit. Jo vetem se te kam pase si11o. he.jo vetern se te kishim edhe si drejtues shkolle, porot hkodra po bjerr nje hoxhe te madh te saj, zemra

1111 , e hokeve dhe e mbare fern ijeve te shkollave e tepupull it po qajne e po derdhin lote per ju. Kemi arsye teII 'litle, humbja e nje hoxhe si ju per ne asht nje kob i zi.

111 • ndiejme te verteten e fjales qe thote se vdekja e nji

68alimi (dijetari) asht si vdekja e nji alerni (populli)".

Ne shkrime te tjera ai ka trajtuar tema terendesishrne e te mprehta te dites e te perspektives. Atajane interesante, te hartuara me kulture, te zhvilluara mesynime te caktuara, te pershkuara nga deshira per tezgjidhur probleme te veshtira e te nderlikuara. Te tillajane shkrimet : "E verteta s'vdes kurre"!", "Reformadhe shpirti i Myslimanzimit"?', "Te gjith kemi ni dert"'","Nji pergjigje qe s'pergjegj"!", "Ndrejt peshtimit'"?',

Disa shkrime kane pasur karakter historik islam,si: "Te dalunit e te perhapunit e lslamijetit'?", "Detyra eyne ndrejt Sahabevet'?" etj. Keta kane pasur elementeperkth im i.pershtatjeje e gj urm im i te literatures boterore,

Ne vargun e krijirntarise se Sheuqet Mukeseshte per t' 1I shenuar angazhimi i tij si Iigjerues ne tubimeme besirntaret dhe ne ndihme te hoxhallareve perpredikime, ne te ci lat ka mbajtur tema interesante fetare,qe shquheshin per thellesine e perrnbajtjes, qartesine etrajtim it, bukurine e natyrshmerine e paraqitjes se faktevee te argumenteve, pasurine e gjuhes e stilin elokuent prejoratorio Ligjerata te tilla kane qene: "Shfaqja eMuhammedit a.s. ne skenen njerezore", "Feja islarne-fee natyrshme", "Feja ne perparim apo ne renie", "Eardhmja e Islamizmit eshte e shkelqyeshme"?' etj.

Ne arkivin familjar gjenden te dhena te tjerainteresante ne doreshkrime per krijirntarine fetare. Nderta nje abetare arabisht me nje metodike moderne temesuari, me qe llirn qe besirntaret e cdo moshe te

69aftesoheshin per te lexuar Kuranin dhe studime teshumta, si: "Shkronjat e Kur'anit", "Rendesia eMevludit", etj.etj.

Disa shkrime te Sheuqet Mukeskane pasur natyre debati, diskutimi, polemizuese eproteste, qe shprehin mendimin e qendrimin e tij kritikndaj veprimeve te parregullta e te padrejta, ndajqendrirneve konservatore e zgjidhjeve te papershtatshme,ndaj situatave te shkeljes se Statutit e te moszbatim it tedetyrave ne perputhje me te, ndaj mosmarrjes se masavete nevojshme per ceshtje theme lore fetare, arsimore ekulturore islame. Ne keto shkrime qe perfshijne artikuj,peticione, lutje, letra, shkresa, etj. shfaqet personaliteti ekarakteri i vendosur e parimor, formimi i tij i rregullt, idrejte dhe i plote fetar, atdhetar, intelektual e njerezor.

Shkresa, peticione, protesta e letra te kesaj natyreJane te shumta. Ato here jane individuale, here kolektivencn nxitjen e drejtimin e tij, te hartuara nga ai. Keshtumund te perrnendim peticionet e lutjet per hapjen eIjimnazit te Shkodres.?' Ai nuk kerkonte shkolle te

vccante per te rinjte mysl irnane, por te perzier, tepcrbashket, kombetare, por ne te njejten kohe nuk donte<J·t fernijet myslimane te mbeteshin pa shkolle te mesme.

Per kete ai qe autor e bashkautor letrash eII ·ticionesh, qe me mbeshtetjen popullore bene presionin. duhur prane organeve qendrore e siguruan hapjen eI ,.,oj shkolle, qe i dha Shkodres e Shqiperise qindra eIllij';ra intelektuale te fushave te ndryshme.

i I! Ij ii I

!i I, IIi

j I, ;, I

i!, I1 I, :j IIt

I .I ..._...._. .._._ __-:-~=-='j!It:J===-~ ~.: "..:

S'~':)I"$!I,",")/' ,.1')11..4 ~.~, .w1:::-

70

BOTIM f SHOQNISTA.I~"~B.~T

1" W\ (:'IIIP'P':'lf!,S ~~1:\if,(~Nr .•

~

II\.1

I ~II

"II1,

SURtJAe

••dASINESPerkiHhye

, III•.,

I'm;,1

I

, IIII

SH i{.)j")ER

~lJt.\'"r'hkl"oj" "n,"R. ,.. ~~dcnoiT"""l!~'

71-------·--mu

-- I II

ILMI HALLEPer !I.;ni usit e klasc«

Sl~ l)flre

t,; ppl'ijIHlhi.;s 1;\: dyli;

--- .•........-.._-P r e j

-~~

:-:-1/ h. (l J lit Il.

••

72 73

Per problem in e arsimimit te femijeve rnyslimaneai ka zhvilluar nje veprimtari te gjere edhe ne drejtime tetjera. Ai ka ngulmuar qe ne hapjen e shkollave te paralaike me 1913 e me tej, si dhe ne vitet shkollore 1921-22e 1922-23 e ne vazhdim te hapeshin shkolla fillore atjeku mungonin, qe femijet myslimane te mos mbeteshinanalfabete, qe ne to te vendoseshin mesues myslimane,qe krahas rnesirneve zyrtare ata te mund te zhvilloninedhe rnesimet e besimit per rnungese te kuadrit fetar.>:

Per arsimimin e te rinjve rnyslirnane ai ngritiprobleme per perrniresimin e punes ne Medresene ePergjithshme, per gjallerirnin e konsolidimin e medresevete qarqeve e per ngritjen e nje medreseje te re, passuprimimit te tyre ne qytetin e Shkodres, duke eargumentuar kete me fakte bindese e me pervojen e ketijqyteti per arsimin fetar: 25)

Ne kete kompleks problemesh ai interesohejedhe per studentet shqiptare qe vazhdonin studimet elarta ne degetteologjtke ne Kajro te Egjiptit dhe ne Lahorete Pakistan it. Leterkernhim] verteton se ata i drejtoheshinSheuqet Mukes per plotesirn nevojash, si te bursave etj?ul

Nje tjeter aspekt i veprimtarise se Sheuq IMukes ne dobi te fese islame eshte praktikimi i letravprotesta ve drejtuar Mekern bes it te Pergj ith hem,kryeministrit, ministrit te arsimit, kryetarit te Komunit '111Mysl irnan Shqiptar, Keshillit Kontrollues te ketij kornun ill'lIrevistave "Zani i Nalte" dhe "Kultura Islame", jyq il I

Nalte te Sheriatit, Myftinise per shkeljet e tatulil I

Komunitetit Mysliman, per kuvendet e rregullta te tij, perzgjedhjet e duhura te organeve drejtuese, per moskryerjene detyrave si duhet, per moskujdesjen e duhur perrnedresete, per mosinteresim in e moszbatimin e duhur temesimeve te besimit ne shkolla, per ernerimin e kuadrovete pershtatshrne ne myftinite e nenmyftinite, perrnosvenien ne jete te disa detyrave te Kongresit. peradrninistrirnin e mire te pasurise Vakufnore etj.etj.?'

Ne to pasqyrohet inisiativa per te shtruarprobleme e dobesi, guxirni e deshira e tij per t~ kontribuarper mbarevajtjen e pergjithshrne te fese, zotimi per tendihrnuar per perparirnin e saj. .

Nga keto rnateriale te shurnta po vecojme ndonjefragment, qe eshte tregues i kornpetences se SheuqetMukes per evidentimin e dobesive e problerneve meparesore dhe per venien e organeve eprore parapergjegjesise per t'i zgjidhur ne perputhje me detyrataktuale e te perspektives,

Ne nje petie ion shkruar Mekernbesit tePergjithshem per Komunitetin Mysliman trajton shumec,:i.!htje delikate organizative e drejtuese dhe ndalet edheI 'k mesimi i besimit dhemedreseja, ku nenvizon: ··... kambete pa na u sigurue deri sod pika me randesi e mesimitt he irn it nder shkolla, si ne f lloret, si ne te mesmet eIIInndaj rinija e jone asht rrite e po rritet pa pasun fatinIII' marre nji edukate fetare, me konseguenea te hidhuna

hume te damshme per t'ardhmen. Asht lane gjithnjiIIIhllS d ret problemi jetik i te vetmit institut fetar te

74

M~dresese se Pergiithshme ne Tirane, i cili me gjith sesh ihet faret mire se s'po mundet me xevendsue:unksionaret fetare qi dita- dites po na paksohen, KeshilliI P.eq~jithshem s'asht kushtue deri tash te merretseriozisht me reform im in e tij per m'e ba te afte qi te naplotesoje nevojat t' ona fetare". ~81

.N~ nje I:ter te hapur drejtuar Kryetarit teKomumtet.lt Myslirnan, nder re tjera, rnbasi argumentonp.rapamb.egen, mosorganizimin dhe mungesen e nje punes'~tematlke, thekson: ··... Myslimanet e Shqipnise duhette jene rna te zhvilluemit e te gjithe myslimaneve te boresper. arsye se jane t'Evropes ...Ne gjinin e Komuniterirt'.UJe qi perfaqesoni, ka nji element te ri qi s'ka qene deridje ne kete menyre i gatuem: pervec turrnes se madhete popullir, ke me vedi universitare, rnaturantesemllnaturante e nji numer te madh filloristesh qi s'i kapase ndo'i here Shqipnija. S'na mungon kurrgja, s'namungon .as. vullneti per me shkue para e m 'u mbajte sielement I g,alle e perparimtar ne kerthize t'Europes ... "291

. Sheuqet Muka nuk 1I kursye per te dhenend"ll~~s.~n .e vet edhe ne drejtime te tjera: si aktivist i~yftIl1ISe, Sl bashkepunetor i Keshillit te Nalte te Sheriatits~.Kesl~!Jltar i Komunitetit Mysliman, si anetar i kryesis~se Deges. K~lturale te Komunitetit Mysliman me kryetarpersonalitetll1 e shquar Mehdi Frasherin etj.JOI.. ~.e tere veprimtarine e tij ne dobi te fese ai pati

g,1~hmone par~sy~h tolerancen fetare, bashkepunimillnderfetar, eduk imin per bashkejetese, per paqe, harm III

75e rmqesi mes besirntareve te tre besirneve fetare.Shembujt per kete jane te shumte. Po permendim ndonjeprej tyre.

Sheuqet Muka qe mik e bashkepunetor meGjergj Fishten ne komisionin e arsimit te prefektures seShkodres dhe aty me intelektuale te tjere fetare e laikedhane ndihrnesen e tyre te vlefshme per mbarevajtjen earsimit shteteror e privat, laik e fetar. Nje shprehje ekesaj miqesie dhe e ketij bashkepunimi qe pjesemarrja eSheuqet Mukes ne ceremonine e festimit te 60-vjetoritte lindjes se Gjergj Fishtes. Ne programin e pasurshkencor, fetar e artistik, krahas Pater Anton Harapit,Ernest Koliqit e Zef Kurtit, mbajti ligjerate edhe SheuqetMuka me terne: "Vepra e Gjergj Fishtes per zgjirninkom betar",

Nje fakt tjeter i kesaj tolerance eshte shenimivleresues e nderues qe shkrimtari i njohur Mark Harapine nje punim te vetin i kushton Sheuqet Mukes : "SheuqetMukes, burre si burrat e motit, e shoq i paharrueshern iburgimit komunist. Kete Iigjerate teologj ike mbi te shenjtentrini, shkrue sipas dishirit e nxitjeve te shpeshta te tija,autori ne shenj miqesie e crnirni me kenaqesi te verteteia kushton".':"

Ne shkrirnet, ligjeratat e bisedat me ternatike tendryshme Sheuqet Muka gjithnje kishte parasyshgershetimin e anes fetare me ate atdhetare e anasjelltas.Shembujt jane te shumte, por ne po citojme perkonkretizim ndonje prej tyre. Ne ligjeraten "I perzemerti

76tlamur", me rastin e festes se Pavaresise rider te tieraI I'" ,"s ipre iej: ... Hala s'paskan marre vesht anmiqt e

tradhetaret e kombit t'one se ne Shqipni nuk ka turk ek ?I S'k .au.rr.. '~Jo turk as kaurr, ka vetem shqiptare mebesim rnysliman, katolik e ortodoks. Eja, eja e fol memue ~ me.:hoke.te mi, eja e merr vesh se si mendojrnena ~.Sl do te punojme. Secili prej nesh do te mbaje besimine tlJ.qe .ka per vete, secili do nderoje dhe besen eshoqlshoJ.~: .. ~sh~ turp ~endoj me fole myslimani shqiptarku.ndra ~Je te. krishteri shqiptar, asht marre prap qe nji i~~Isht~re sh~.lptarte flase per vel lane e tij mysliman parate huajve, perse tue punue keso dore deftojme ciltas ses'kemi ndjenja kornbetare".

Vepr imtarine fetare Sheuqet Muka nuk e~d~rpreu edhe. kur qe i burgosur, edhe ne kampet e punesI denuar nga diktatura komuniste. Me !!i ithe veshtiresite,pengesat .e pas~ja~ e rrezikshme ai mbeti veprimtar ipalodhur I edukimit te te burgosurve me mesimet fetare1I.me~0.~~e atyre. pj~se ~~r'ano.re, u tliste per ngjarje t~hlst?n.~e islame, I nxiste t I shtonin perpjekjet per edukim in~h~.lrter~.r, u..forconte durimin e u ngjallte shpresen perjeten, per te ardhmen, per lirine e dornokracine. Ebas~k~vuajtesit perfitonin nga formirni, pervoja, karakteri,besimi e shembulli i tij personal.

.. :er.~gu~e~.' persOl~alitetin e karakterin e SheuqetMlIk~s Jane dh.ene vleresime te shumta gjate viteve tef~lI1dl.tnga studjues te ndryshern. Pervec dekorimit metitullin e larte "Mesues i Populi it" nga ana e Presidentit

77te Republikes per kontributin e tij te shquar ne lernin earsimit shteteror,m jane vene ne dukje meritat e tij edhene aspektin fetar. Keshtu, me rastin e inaugurimit texhamise "Ebu Bekr" ne Shkoder myftiu Faik l loxha nepershendetjen e tij theksoi se intelektua et patri?tehoxhallare harmonizuan rolin e nderuar te edukatont ete predikuesit ne perputhje me edukat~n fetat:e eatdhetare se bashku me drejtues e mesues laike, studJuese veprimtare te njohur si Sheuqet Muka etj. Ul. ..

Kur eshte folur e shkruar per personahtete teshquara fetare eshte vene ne pah se ne institllcionet eveprimtarite fetare qe ata kane drejtuar e zhvi.lluar. ka~lemarre pjese edhe intelektuale civi le. Ne referatin "Ndenmper dijetaret, edukatoret e hoxhallaret e shquar teShkodres", nder te tjera eshte mene : "Krahas ketyre ushquan edhe meslles e drejtore qe. perve<r se qene mesueste medresese, si zoterinjte Sheuqet Muka etj., dhane edhenje ndihmese te vyer. duke hartuar me kompeten~e ..medije e aftes] profesionale tekste fetare per mesurnn ebesimit per shkollat shteterore e fetare. si dhe duke u.hquar ne fusuen e studimeve e te botimeve gjuhesore.

lerrare kulturore e historike'·.3;', Po keshtu, duke shkruar per Haxhi Hafiz Ibrahim

Kadukun si intelektual i shquar arsimor e fetar eshtepohuar se ne medresene qe ai drejtonte "Puna. e tij h?~~libazat e shendosha, qe kjo shkolle te fitonte fizlonomme e

et, te grumbullonte nxenes te zgjedhur, te sigu~ont~kuader pedagogjik efektiv, te jashtem me pervoJe, Sl

78... Sheuqet Muken etj."J6)

Ne material in studimor "Bij te kulturuar e tedevo~shem te Shkodres" eshte theksuar edhe kjokons iderata : "Krahas plejades se hoxhallareve temirenjohur shkodrane eshte vleresuar me dashamiresi eseriozit~t nje. grup intelektualesh jo klerike, si Sheuqet~uka etj., qe I lane nder vetes duke punuar me perkushtimJO vetern ne lernin e arsimit laik, por edhe ne fushen eb~~i.mit, .~e. angazhimin e tyre direkt ne procesin emeslmdhemes dhe ne pasurimin e literatures fetare mepe~kthime, pershtatje e hartime tekstesh, si dhe mendihrnesen e tyre ne organet e shtypit perkates">"

Besirntare te moshuar percjellin se ne Shkodern~ vitet '20 kishte "Dy bilbila_qe mbanin predikime ebiseda, qe shkruanin libra e botonin ne revista ata ishinHafiz Ali Korea e Sheuqet Muka"."! '

Vleresirne per rolin atdhetaro-fetar te Sheuqet,~ukes ~a ..d~en~ raps~d~, Ded~ Shyti ne vepren e tij

Rapsodi te pergjakuna e Kronike rapsodike". Kyautorshprehe(keshtu :

"HallaII' kjoft e Shqipnise buka,Xhemal Naipi e Sheuqet Muka,Patriote fetare e atdhetareEger i shtypi diktatura't.?"

"Me Xhemal Naip, Sheuqet Muke hkodranE sa e sa tjer' nga Jugu e Tirane,Projekte andrrojshin, per Shqipnin' nan: .Se ne cfare kthetrash e kishin Ian ·l". HI)

71.)

Per cilesite pozitive te Sheuqet Mukes janeshprehur konsiderata e kujtime nga autoritete fetare, siHaxhi Hafiz Sabri Koci, Kryetar i Komunitetit Myslimante Shqiperise dhe Haxhi Faik Hoxha, Myfti i Shkodres.

Hiresia e tij Haxhi Hafiz Sabri Koci ka shfaqurketo konsiderata: "Intelektualin e nderuar, Z.Sheuqetin ekam njohur ne kohen e "Zogut". Ne ate kohe gezontenje respekt te madh ne rrethet intelektuale e ne rnbarepopullin e Shkodres. Ishte nje besimtar i vendosur dheshume i perkushtuar ne ceshtjen e fese, nje intelektual iafte e i nderuar, i palodhur e i pakursyer per mesirnetfetare e laike, nje studiues i apasionuar ne pergjithesidhe i problem eve fetare ne vecanti. Gjate kohes seqendrimit te tij ne burg u dallua per karakterin e tij burrerore per dashurine ndaj fese Islame. Edhe aty nuk i nderpreurnesimet fetare per te tjeret. Nje zoteri nga Peshkopia, iquajtur Rexhep Agolli me tregonte per Z.She·uqetin sene burg i kishte mesuar te lexonte Kur 'anin e mjaftme ime e detyra te tjera fetare. Pas daljes nga burgume ka takuar te rrija disa here me te dhe te diskutonimp' r ceshtje te rendesishrne fetare. Nder te tjera kishte

nim te angazhohej per te perkthyer Kur'anin ngaturqi htja ne shqip dhe shprehte shqetesirn a do te arrinteh plote onte kete deshire te tij. Asnjehere nuk pushoi se1"11111< ri per te kontribuar per fene e me gjere."!

Haxhi Faik Hoxha ka shfaqur keto kujtime:1111 ni irn, Sheh Qazim Hoxha, ka pasur rniqesi te

II 'II lit: me Sheuqet Muken. Nga vizitat e bera ne

80shtepine time, nga bisedat e zhvilluara, nga mendimet edegjuara e nga pershtypjet e perhapura ne opinionin publikkam rnesuar se Sheuqt Muka ka qene nje personalitet injohur jo vetern per Shkodren, por ne shkalle vendi perndihmesen e dhene ne veprimtarine atdhetare, ne lernine arsimit kombetar si dhe ne fushen fetare, si perkrahesi cdo perm ires im i, s i k undershtar i cdo pengese,neglixhence, indiferentizmi e vonese ne zhvillimin eperparimin lslarn. Cilesite pozitive ai i shfaqi edhe gjateqendrim it ne burg. Aty kam takuar te burgosur qe kishinkryer denim in ne Burrel se bashku me Z.Sheuqetin, i ciliu kishte mesuar menyren e faljes dhe alfabetin arab perleximin e Kur'anit te madherueshern. Keshtu kishtevepruar me Veli e Tahir Bicakun nga Librazhdi i Elbasanite tje~e. Sheuqet Muka gjate gjithe jetes se tij dhe pasvdekjes eshte kujtuar dhe kujtohet me nderim e vleresirnte vecante per ndihrnesen e crnueshme qe ka dhene siintelektual i shquar islam shkodran e shqiptar."!"

Paraqitja e mesiperrne e veprirntarise fetare teSheuqet Mukes na lejon te nxjerrim disa perfundime tepergjithshme karakterizuese per personalitetin dhekontributin e tij.

Ai nuk e gjeti rrugen e hapur, problernet eshtruara, shqetesimet e zgjidhura, deshirat e endrrat teperrnbushura, por e nisi vete nga e para, eci ne shtigje tepashkelura, ne nje mjedis jo te favorshern, ne kushte teveshtira, me mbingarkese detyrash shteterore, megjithateJ angazhua, punoi e luftoi dhe arriti suksese, duke patur

81

meriten e nismetarit e te pionierit per krijimin e nje traditete pasur ne fushen e kultures e arsirnit Islam.

Ai nuk pati arsim, kurse e specializim fetar.nukkreu detyra fun ks iona Ie k leri ka le, nu k sherbeu neinstitucione e objekte kulti, nuk kishte petk fetar,l11egjithate u forrnua si intelektual islam, si misionar ipalodhur i fese lslame.

Ai u shqua rider me te dalluarit per gatishll1eri.mobilizirn e perkushtim, per veprirntari e krijimtari. dukeperdorur kulture e dituri per tju kundervene prapambetjese erresires, qe te triumfonte e reja. e verteta. drita islame.

Per ti arritur keto. pervec dijes e kultures duhejedhe autoritet dhe popullaritet dhe ai i fitoi keto cilesi.sepse ishte parimor e entuziast, i dashur dhe popullor.tolerant e miqesor, i ndershem dhe i drejte, i thjeshte dhei sjellshem.

Kontributi i tij ne dobi te fese Islame ne atekushte e rrethana eshte i rralle, i madh, i efekt hem, igjithanshern, sepse ai qe burim dije e edukimi. arsimi ekulture Islame.

Me kete veprimtari e krij imtari te\1< krahasueshme Sheuqet Muka e ka vendosur veten neradhen e pare te intelektualeve te shquar islarne laike, simi ionar i vertete dhe idevotshem, si shernbull i bukurdhe model fryrnezim i, qe do te kujtohet gj ithmone ngahrezat me nderim e vleresim, me dashamiresi e mirenjohje

t • perhershrne.

82

Referenca

I. Islam Dizdari. Te harruarit e paharruar. ne gaz., "Flaka evellazerimit". Shkup. viti XLVIII. nr.4488. 21 prill 1993. faqe 13 dhenr.4489. 23 prill 1993, faqe 9.

2. Arkivi i Kornitetit Ekzekutiv te KP te Rrethit. Inspektoriae Arsimit, nr.259/1, dale 17.6.1927.

3. Deftesa Ie ish-nxenesit Esat Myftia. Xheudet Zylaj. vitishkollor 1927-28.

4. Kujtime te ish-nxenesve Ie Medresese se Re5. Sheuqet Muka. "Ilmi-halle". per nxenesit e klases se pare

te periudhes se dyte. Shkoder 1923. faqe 44. etj.6. Dijeni praktike, Perjudh ' pare-klasa pare: per shkol lat

mashkullore e femnore. Shtypshkronja "Ora e Shkodres". 1927. faqe44.

7. Arkivi i familjes Muka.8. Kur'ani, Perkthirn me kornent ime ne gjuhen shqipe.

perktheu dhe komentoi H.Sherif Ahmeti, faqe 503, kaptina 36.9. Sureja e Jas ines, Perkthye prej Shkodranit. Shkoder.

Shtypshkronja "Ora e Shkodres", 1929. faqe 16. faqe 2-5 parathanja.faqe 6-16 Jasina.

10. Po aty, faqe 2-3.. II. Ismail Ahmeti, Mbi historikun dhe gjendjen aktuale t(!

publicistikes shqiptare, ne gaz. "Elif". viti I. nr.2. nentor-dhjetor, 1990.faqe II. etj.

12. Prof. dr. Gazmend Shpuza, Bibliografia e perkthirneve I~Kur'anir ne gjuhen shqipe, ne gaz. "Hena ere", vitl IX, nr.107-108, 15shtator 1995, faqe 21.

13. Shkodrani, Nji periudhe ere, ne rev. "Zani i Nalte", vitiVI. nr.3, marc 1929, Shkoder, faqe 821-822.

14. Shkodrani, ",Rahmet paste!", ne rev. "Zani i Nallen, viIIIX; shtatuer-tetuer, 1934, fq.454-455.

15. Shkodrani, E veneta s'vdes kurre, ne rev. "Zani i Noll'viti IV, nr.7, Fruer·1927, faqe 213-215.

8316. Arsyeja. Reforma asht shpirti i mysl imanizmit. ne rev.

"Zani i Nalte", viti IV. nr.9. prill 1927. faqe 277-283.

17. Shkodrani, re gjith kerni nji dert. ne rev. "Zani i Nalte".viti IV. 10 maj 1927. faqe 299-304.

18. Shkodrani .. ji pergjigje qe spergjegj, ne rev. "Zani iNalte". viti IV. nr.ll. qershor 1927. faqe 327-331.

19. Shkodrani. Ndrejt peshtimit. ne rev. "Zani i Nalte". vitiV. nr.2. dhetuer. faqe 441-443.

20. Shkodrani. Te dalunit e te perhapunit e Islamijetit(Perkthim). ne rev. "Zani i Nalte". viti IV. nr.8. marc. 1927. faqe 253-255.

21. Arsyeja. Detyra e yne ndrejt Sahabeve. ne rev. "Zani iaile'. viti IV. nr.11. qershor. 1927. faqe 244-35._

22. Ligjerata me nga 10 faqe te .daklilografuara. viti 1934.ruhen ne arkivin e familjes Muka.

23. Leter derguar Z.S.Cekes e P.Pogonil. Shkoder me2.8.1922.

24. Letra derguar lnspektorise se Arsimit Shkoder, vitet 1921e ne vazhdim.

25. Leter derguar Kornunitetit Mysl iman.26. Leterkernbirn me studentet Ejup Kraja e Halil Repishti.

date 1.8.1938 nga Lahore dhe date 20.6.1939 Kajro.27. Arkivi i familjes Muka. letra. peticione. protesta etj.28. Peticion shkruar nga Sheuqet Muka. derguar Mekernbesit

t(! Pergjithshem F.Jacomoni.29. Leter e hapur. derguar kryetarit te Komunitetit Mysliman.

dale 21.10.1941.30. Ftese per marrjen pjese ne mbledhjen e Deges Kulturale

t~ Kornunitetit Mysiiman te firmosur nga Mehdi Frasheri. date 7.7.193831. Programi per krerntirnin e 60-vjeloril te Iindjes se AI

(ijcrgj FishICS.1871-193 I. dale 26 dhetuer 1931. pika 7 e programit.32. Islam Dizdari. Te harruarit e paharruar, art. i cit.33. Dekreti i Presidentit te Republikes Sali Berisha Nr.557.

lillt~ I 1.4.199334. Faik Hoxha. Deshire e plotesuar dhe ngjarje e shenuar per

"h~()dr n e per besimtaret islarne, ne gaz. "Drita islame", viti IV, nr.19

84

(80). tetor 1995. faqe 3. numer special. pergaiitur nga Z. Faik Luli e Z.

Isl am Dizdari,

35. Faik Luli-Islam Dizdari. Nderim per dijetaret. edukatorer~ hoxhallaret e shquar te Shkodres, ne gaz. "Drita islame", viti IV. nr.1 0(71). qershor 1995. faqe 4.

36. Faik Luli. Ibrahim Kaduku-intelektual i shquar arsirnor efetar. ne gaz. "Drita islarne". viti IV. nr.16 (77). shtator 1995. faqe 3.

37. Nex hm i Bushat i. Bij re kulturuar e Ie devotshern teShkodres, ne gaz. "Drita islarne". viti IV. nr.19 (80). tetor 1995. faqe 4.numer special. pergatitur nga Z. Faik Luli e Z. Islam Dizdari.

38. Kujt irne nga i moshuari 90-vje~ar Fadil Shaban Kraja.dhene autoreve. .

39. Dede Shyri. Rapsodi !C pergjakuna. Shtepia Botuese Pipai-Camaj. Shtypshkronja "Gjergj Fishta". Lezhe. 1994. faqe 36. .

40. Dede Shyti, Kronike rapsodike. Shkoder. 1996. faqe 6441. Kousiderata nga Haxhi Hafiz Sabri Koci. Tirane. dt.

481997.42. Kujtimc nga Haxhi Faik Hoxha, ell. II.R.1997.

85

SHEUQET KRAJA

MESUESI Y E ESHKOLLEN

E BURGJEVE

Zoterinj te nderuar! Kaluan aferpesedhjete vjete kur ne ....

Te lidhur vargan u gjetern ne njeren ngaparadhomat e Burgut te Madh. ku iu nenshtruarn njekontrolli sa te eger, aq fyes. Nje grumbull policeshhasdisur shqyen e shqepen edhe ato pak rrobe qe lejonterregullorja e qelive te hetuesise. Nepermjet nje derickena perplasen ne oborrin e brendshern te burgut. Seciliprej nesh perfundoi ne dhornen e paracaktuar. Nukkuptova pse me takoi dhoma nr.4 e ndare per trajtim tevecante. Ndofta se ketu do te njihesha me rnesuesin -I ujdestar, qe me priste ne pragun e nje dere te rendehckuri. Dukej se kisha nevoje me shume nga tjeret perII .rohesine e ciltersine e asaj zernre, e cila me rriti meper 'iegjesine e prindit te vertete.

je shtrirje e ngrohte dore, shoqeruar me nje.hprchje fytyre te vecante inkurajuese, me njohen meIII lie in jetesisht te nderuar, z.Sheuqet Muka.

Pa pak d itesh u binda se nuk isha une i

86pri.:i~~gj~ari, vec po, isha me i vogli. Dhjetra te tjeren~enes t~ moshave te ndryshme mesoheshin prej tij.:er.sht~Pja e nates se pare nuk me zhgenjeu. MesuesiIIn Ish I perplote ne pergatitjen intelektuale-profesionalee shquhej per aq viera morale, shoqerore e fetare, sa mete drejte e nderonin te gjithe, Ndofta kjo ish dhe arsyejae ndajshtimit te dhene "efendi".

Ndonese kalova nje kohe te gjate me Mesuesintirn, e kam te veshtire, shume te veshtire te ve ne pah tevecanten, me cka ngadhnjeu disa here ky luftetar nefushat e p~rpj~kje:e e te perleshjeve me rrenqethese qepau me dhirnbje historia jone kombetare.

Per vite te tera, perballe, prane e pas tij nuk arritate zbuloj heroiken, qe e bert te fitoje respektin evendnderin krah burrave me te rralle te shqiptarise. Unepo, ne cdo cast ndjeva fryrnemarrjen e te virtytshmes necdo veprim, butesine e drites qiellore ne mendim embelsine~ fjales gjithehere ne sherbirn te zemrave te vrara. Preka,jetova teresine e cilesive morale, shoqerore, fetare, tecilat misheronin shpirternadhesine e ketij misionari terralle, te perkundur e te rritur me norm at e besimit islam.

. . I edukuar me domosdoshmerine e shtrirjes e teforcim it te marr'edh en ieve te barabarta ne mbarevell.azerine shqiptare ngado te shkaperdedhur, nuk njihtcas.nJe kufi te imponuar, ndares, te krijuar per shkaqe Wstisura nga te huajte. Ne kete drejtim ai thote: " ...nesej~~i ~ijt~ e shqipes, krahet e saj ...Je 'te Iluturojml;gJlthe se bashku. Te jetoj me vellezerisht nc

87hapsiren tone shqiptare."

Ky materializim i thjeshte rreth te perbashketesKornbetare i te drejtes se Vellazerise shqiptare, iperpunuar bashk er isht me grupin e ko lege vemesirndhenes, u kthye shume shpejt ne nje vlere tefuqishrne shoqerore, e cila nxiti besimin e mirekuptiminne mes te te denuarve, shartoi shpresa te sigurta per teardhmen e perbashket,

Fryrna e vellazerirnit, e unitetit kombetar, epergatitur me aq kujdes ne burgun e Shkodres, moriperpjesa te gjera. Rrezatoi fuqishern sferen shpirterorete te burgosurve, duke u ngjallur ndjenjat e afrimit e tevellazerimit krahinor, fetar e shoqeror, Kulla e Madhe engujimit, caktuar per varrosjen e m endirnit te liredemokratik shqiptar, u gjallerua. Fitoi frymernarrje te renga idete e medha te bashkimit, te kultivuara nga kjohkolle e krijuar me guximin e forcen kembengulese te

vullnetit te z.Sheuqet Muka, e perkrahur fuqirnisht ngagrupi i intelektualeve kornpetente ne disa lIoje shkencash.Me kete bashkim forcash profesionale-intelektuale kishndertuar Ilojin e shkolles se pare te lire me tipare eperrnbajtje te vecante nga ajo bashkekohorja shteterore.Si e ketille, ne kete shkolle tashrne te njohur, Shk~lla eHurgut, do te gjejme elementet teorike e metodike me tezgjedhurit per efikacitet, mendimet e praktikat me tenjohura te pedagogjise boterore, te shkrira me kushtet ep rvojen e gjere profesionale te ketij mesuesi, edukatori. organizatori te njohur ne arsimin shqiptar. Mbi kete

88hapsire njohjeje, e pergatitjeje shkeneore profesionaleki h ndertuar dy-tre variante planprogramesh edukative-mesimore me te drejte d iskutim i e aprovim i nga grupi imesirndhenesve, prove qe deshrnon aftesite e tij krijuesene kete fushe. Ai e shprehte hapur se pikesynimi ishkolles sone duhet te jete: Ngjallja e dashurise dhe evleresimit te moralshmes shoqerore e fetare, si dhepervetesirn i praktik i teorise shkeneore te m irefi lite.

Te nderuar zoteri nj!Nga kjo pune intensive ju mund ta perfytyroni

ne nje rnoshe relativisht te re, te ulur ne kabinetin e punes,perbaile nje biblioteke te zgjedhur ... Jo zoteri, gaboheni.Mesuesi yne ish i thyer ne rnoshe, me plage te thelia. tepasheruara, te mbetura nga torturat cnjerezore mehanxhar e kripe, Punonte ulur ne nje jetak te gjere 35-38em. E, kur i mungonte ndonje e dhene, e gjente tek kolegete vet. Keta nuk kishin libra, ishin vete libra, ndaj dhe ikishin mbyllur ne kete kulle. Ndersa per kabinet pune ikishin eaktuar dhornen nr.4 me nje mbingarkese teperhershme mbi 170 vetesh, duke i shtuar kesaj gjendjejeenet e jashteqitjes te tere ketyre burrave, eren mbyte ete trupave te palare qe nga denimi, parazitet e cdo lIoji:te cirnkave, rnizave, morrave, minjve, pleshtave e njikoleksion insektesh krimba qe shtoheshin nga nevojtorjae piste e burgut. Gjithe kjo do te ish disi e pranuar, ikurne cdo cast te mos ndiqte hija e tmerrit, e pasigurise Pl'tshperthimet e papergjegjshme te njerezve te komande ••.te cilet ne cdo cast ishin te plotfuqishern per te zbaturu

89luften kunder "arrniqeve te popullit". Ne kete arnbjent eafersisht ne keto kushte, burrat e nderuar i z.SheuqetM uka nuk harruan detyren. sa ndaj bashkevuajtesvevellezer. aq dhe ndaj atdheut te roberuar. As masatrepresive, as denimi me burgim te perjetshern nuk e kishindobesuar vullnetin e tij ne organizimin e zhvillirnin ernetejme te aftesive profesionale. Ai cdo dite thellontepunen kerkimore shkeneore per ndertimin e fonnave ernetodave mesimore ne percaktirnin shkeucor te temesuarit e rolit te edukimit ne forrnirnin e fizionomise seindividit e me gjere. Duke vleresuar e veshtruar m~ thekskritik pikeparnjet me autoritative qe pasurojne ketedisipline, ai zgjodhi me te frytshmen pozitive dhe me fuqinee nje eruditi shqiptar u perpoq te sjelle te rene teorike epraktike ne pedagogj ine shqiptare.

I ketille, ne keto bindje, ai argumentonte parakolegeve e me bindje theksonte se proeesi i te rnesuariteshte nje kompleks i pandare nga elementet e edukatesmorale, fetare e qytetare. Mungesa e eilitdo komponentperberes a mosv leresim i i ndonjerit, sjell deshtirn in e punestone. Keshtu do te rritim nje perne te eger, te pa fruta.l.e te mendojme nje kopesht te ketille .... po medet. tet 'Ire Shqiperine! Duke i vleresuar paresore ne funksion,;Ii i kultivonte ne eta pat e cdo ore mesimi, te cdo niveli.

E vertete, kjo kerkese e theksuar, e qellirnte qelotCronte proeesin mesirnor, arriti shpejt te krijoje tcpi!rha hketen e fizionom ise se nxenesve te kesaj shkolle."lido te ndodhur, edhe ne rrethanat me te veshtira ata u

90dalluan ne cdo veprim. Te edukuar me te moralshmen,me ndjenjen e pergjegjesise se fjales e te veprirn it, tevellazerirn it, te m irekuptim it shoqeror e fetar, ata shumeshpejt fitonin dashurine e respektin e te tjereve. Kjo vecoriqe me te drejte nderoi djelmenine shkodrane ne karnpepune, burgje, ne ridenirne etj, ish fruti i punes edukativemesirnore te drejtuar nga mesuesi i palodhur, z.SheuqetMuka.

Me gj ithe keto arritje drejtuesi e trupi mesimorsynonin ne thellirnin e metejme te karakterit popullor eqellirn it shkencor te shkolles. Ata perpunuan rnendiminper shtrirjen e kesaj veprirntarie te cilido i burgosur,fillimisht ne dhornen nr.4. Mesuesi yne shkruan: "Cdojetak nje banke mesim i" ku, thjeshte jepte vlerat e nevojene dijes dhe mundesine e vazhdirnit te mesirneve ... Secilishenonte deshiren e vet. Pjesa me e madhe me ardhjemalesore kerkonin te mesonin Kanunin e Leke Dukagjinit.

Gjithnje krijues rnesuesi yne e programoi lendemesirni. Keshtu u rrit kontigjenti i nxenesve. Tani krah z.Sejfi Vllamasit, Ranko Cerenkoviq, Dionis Micacos etj,perfaqesues te denje te mendimit intelektual shqiptarrreshtohen mesimdhenesit e pashkollur, si Kole Ndou,Vogel Ndoka, Zef Bala e te tjere burra te rritur mpraktiken e pervojen e kuvendeve te rnaleve. Keta, nendrejtirnin e P.Frano Kirit e Gjon Mark Ndoit, krijoninseanca shume terheqese, sa me andje degjoheshin 11 in

te tjeret, Kjo forme pune e gjalleroi shume deshiren l

nevojen e te mesuarit, sa me guxim mund te them sc nul

91kish asnje jetak pa nje tletore a liber te hapur.

Ne, kryesisht ., 16 vjecaret" akoma te mbeturgjalle, ujemi borxhli shpirternadhesise se tyre qe me aqdurim e kenaqesi prindi na falen driten e rnendjes epastertine e tyre shpirterore. Na plotesuan ate cka shtetimonist na e mohoi.

Keta ishin mesuesit tane, Eterit tane. te ciletmenduan e punuan aq shume per ne. Hartuan tekste emetoda mesirni. Plotesuan materialet e lendeve: Gjuhe.Letersi, Histori, Gjeografi, Maternatike. Fizike. Kimi.Shkenca Natyrore, Logjike, Sociologji, Psikologji, Hyrjene filozofi, e drejta civile, e drejta shqiptare (Kanunet),Ne shkollen e burgut mesoheshin gjuhet: italisht. frengjisht,anglisht, turqisht, gjermanisht, arabisht, persisht. Ketolende te programuara nga dora e Mesuesit tone. nekonsulte me special iste e nen drejtim in e tyre. u jepn inpamjen e disa katedrave, te cilat vepronin shkeputshernnga njera-tjetra, Kjo lIoj pavaresie ne baze te lendeve,ne baze te grupimit te nxenesve ne dhoma, te niveleve tendryshme, te ndarjeve te tjera te detyruara ndihmontehume qe te mos zbulohej kjo pune kaq e shtrire mesimore

edukative.E pare ne prizmin pedagogjik, kjo ishte shkolle e

lire ku nxenesi zgjidhte lendet qe preferonte. Pergatitja eperparirni individual stimulonte shume punen krijuese.krijonte rnundesine qe nxeriesi te kthehej ne njemesirndhenes per nivelet me te ulta. Keshtu, pas pakvitesh detyren e mesimdhenies e kryenin bashkenxenesit

92me pergatitje me te larte. Puna mesimore ne baze individia grupi, e drejta e zgjedhjes se lendeve nga cdo nxenes,e drejta per te zgjedhur mesuesin , e shpesh edhe tekstine metoden, ish in elernente te rinj pedagogjike tepraktikuar ne shkollen shqiptare. Kjo zgjidhje kaq efavorshrne e frytdhenese nga Z.Sheuqet Muka nuk eshterastesi, Eshte frut i njohjes shkencore te grumbulluar meaq kujdes nga ky erudit i pasionuar ne zanatin e rnesuesise.

Ne 9dO kohe e rrethane ai ishte rnesues. Necdo bisede qe zhvillonte, kornunikonte te rene, te verteten,te pastren morale e fetare. Edhe ne takirnet me familjenpercillte sinqeritetin e embelsine prinderore, dashurine.Nebiseda me nxenesit, krejt natyrshem u jepte hapesire edrite shkencore e fetare problemeve qe u dilnin atyre,kurse ne oren e mesimit i fliste secilit rnbi hazen e dijesse tij.

Pergatitja e gjithanshme intelektuale qe kishfituar, e bente gjithnje e me kerkues ndaj vetes e kolegevete vet, mesuesi yne kurre nuk u kenaq me kete titull, aigjithmone mbetej nxenes i te tjereve. Degjonte te tjere,cfletonte te tjere, diskutonte me tjere. Keshtu ish vatra eperhershrne e diskutimeve filozofike me teh kritik canalizues.

Ne kete tryeze, ku shpesh merrnin pje: cpersonalitete te njohura te mendimit shqiptar, si Z.HaxhiEthemi, Pipa, Nepravishta, A.Kraja, P.Mushkalla, CI.irnesuesi yne thonte fjalen e vet kryesisht per problem 'Ie edukimit.

93Diskutim i dhe shtrim i rreth ketyre ceshtjeve e

bente me reagues. Gjithrnone i qete, larg cdo frymetendencioze evidentonte rolin e fuqine e edukimit nefamilje. e kete veshtrirn kunder shume pikepamjeve.qendrirneve e praktikave te njohura nga lashtesia. Spartae te me vonshmet bashkekohore kapitaliste- kornunistembronte me mjaft argumente te paprekshem rolin paresore te natyrshern te familjes, duke e pranuar e mbrojtur site paren njesi ku zihen e zene fill elernentet shoqerore emorale. Rolin e familjes e kodifikonte me nje varg thenieshe qendrirnesh te f lozofeve te cdo kohe. duke e shenjteruarme shume versete Kuranore e vleresime profetike.

Keto sofra kaq te begatshrne. te shtruara perintelektualet e rinj e per disa nxenes te etur ishin shumedobiprurese, por une. per shkaqe subjektive pak ruajtanga kjo e nevojshme e madhe.

Drejtas per rolin e farniljes, te ernancipimit, tebarazise se seksit nga dora e mesuesit tone dolen disaperkthime e punime modeste, ku me force argumentuesedenonconte teoricientet "e seksit te debet", te seksit tedenuar e atij inferior.' Duke u mbeshtetur kryesisht nebotkuptimin islarn, ai mbronte femren nga disk-irninimime i turpshern qe i benin ... Ne doreshkrirnet e veta ubente thirrje forcave progresive te shoqerise, qe temerrnin ne mbrojtje fernren, burimin e jetes e te dashurisesc paster. Ta shpetojne nga pikesynirn et e erretashfrytezuese qe pergatitnin autoret e njohur. .. e sh~~ebiznesmene e politikane, sundirntare te deshtuar, te cilet

94perpiqen te arrijne fitime e nje varg qellimesh te tjera."Keto forca te errta te bashkuara pergatisin terrenin pershperberjen e saj morale-fetare, duke e joshur emashtruar me "lirite" e te "drejtat" per t'a kthyer melehte ne nje mall te konsumit te gjere".

Ne kete veshtrim ai kerkonte emancipimin eburrit- sundues nga kalbesirat me te neveritshme e tedernshme. Burrin e cilesonte- force frenuese, shtypesene familje. Per kete thonte: "Praktikat kornunistekapitaliste, gjoja per emancipim in e gruas.jane perpjekjetme te studiuara per shkaterrimin e shuarjen e plote terolit edukativ te familjes. Kjo eshte forma per teshoqerizuar a shtetizuar njesine e fundit te mbetur pri-vate". Duke e lokalizuar kete termer, shihte rrezikun efamil~~s .shqiptare pa baze ekonomike, pa te drejtembrojtjeje nga shoqeria e feja, pa mjete financiare.Pikerisht per kete Z.Muka merrte ne mbrojtje fernren,sepse vetern kjo jetegjatesonte kete unitet edukativ.

Ne vleresimin paralel te disa problemeve mepeshe shoqerore, etike, ai veconte edukaten fetar '-qytetare si komponent kryesor ne forme inc 'njemendesise se njeriut. Dallimet fetare nuk i pranontprej natyres se tyre, ashtu si grindjet krahinore, dallim 'I,thashethemet jane stisje e njerezve qellimk qilllkarieriste, arma e te pafeve ...

Nese pranojrne se besimet e mircfillta II 111111

kane nje origjine, atajane deget e nje trun zu. Si nuuul ,.ekzistojne arsye per kundershti te papajtu ,•.•lun III '"

95tyre? Ne menyre te vecante fliste per kete dukuri teprekshme ne vendin tone, ku dy besimet ndeshen ne njefamilje. Ndofta keto bindje e benin aq te afert per cilendoperkatesi fetare rnesuesin tone. Ai 1I sherbente te gjithevee te gjithe e therrisnin Mesuesi yne. Dhe nuk mund teishte ndryshe. Ky pinjoll i asaj familjeje shkodrane. temirenjohur per tradita te hershme kornbetare e ndjenjate thelia fetare, pavaresisht se jetoi dhe veproi nerrethana te vecanta, ai vecse i gjalleroi akoma me shumeato cilesi te larta me cka dallohet edhe sot familja e madhee Mukejve.

Per ruajtjen e ketyre vlerave na keshillonte:"Kujdes bir, se gjithhere ne skuta te vecuara. tepapunuara mbijne e rriten ferrishte e h ithera, qeperpakujdesje shtrihen e shurne shpejt behen zoteruese ".

Paprekur e trajtuar te tjera prob lerne, kuZ.Sheuqet Muka dha kontributin e vet si mesues ehulumtues i kerkuar per ambjentin ku jetoi e punoi, melejoni, zoterinj te nderuar, te perfitoi nga rasti e te bindMesuesin tim. se kudo i ndodhur nuk i harrova keshillatqe shpesh me citoje: "Fale armikun e mundur, se je dyhere i nderuar, shpirterisht tek Perendia e moralisht paraarrnikut tand","Mos praktiko rnjetet qe ti i denon ", "Falja, rneshira jane ci lesite e Perend ise .. ."

Me ate ndjenje pastertie qe na edukoi lutem pervhpirtin e tij:

"0 shpirt i Krijirnit te Gjithesise! Me Hiret Tuahperbleja devotshmerine atij shpirti te pervunjte. Falja,

96t~.lutem ?r!ten e Shpetirnit, prehe ne qetesi te perjetshmene mbreterine tende te Amshimit. Amin!"

Sheuqet KrajaDrejtor i shkolles shqipe

prone Q.1.KuIIUl'ore ShqiptareStaten Island- New York

97

ASTRIT JUSUF JEGENI

SHEUQET MUKA NE PERSONALITETIN ETIJ POLITIK E HISTORIK

Te shkruash historine e personaliteteve shqiptare.qe kane qene personazhe te dores se pare ne historine eShqiperise se kohes se re, nuk eshte e lehte, biles do tethoja se eshte mjaft e veshtire.

Prezenca e fuq ishrn e e m ende s ise dhepsikologjise komuniste e cila me infioritetin e saj joqyteterues e me shpirtel igesine e inferiorit me pushtet,shkaterroi, la ne harrese e denigroi te kaluaren historikete k lases borgjeze shqiptare, shperfil l i vlerat eintelektualizrnit te kesaj k lase, e cila me vlerat dhemosvlerat e saj ka autorsine e berjes te ketij shteti qe nekemi sot, ka autorsine e zhvillimit te ketij shteti ne vite,ka vulen e vet ne zhvillimin historik te kombit shqiptar.Eshte e dhernshrne dhe e trishtueshme per historine dhezhvillimin shoqeror te races shqiptare ai denegrim iqellimshern i rolit dhe i peshes reale qe klasa borgjezeshqiptare ka luajtur ne histori.

Kur marr persiper te shkruaj per figurat e klasesborgjeze shqiptare dhe rolin e tyre ne zhvillirnet politiket: hqiperise, nisem vetern nga nje qellirn, te pershkruaj

98vetem realitetin historik e moral te ketyre figurave nezhvillirnet shoqerore te Shqiperise.

Ne kete kontekst logjik po shkruajrne per lexuesittane kete studim per Zotin Sheuqet Muka. Janeshfrytezuar materialet dokumentare te Arkivit teMinistrise se Brendshme, Dosja me Numer Arkivor 1162/a. Nuk pretendojme te japim gjithcka ne kete shkrim perfiguren e lartpermendur, por kemi kenaqesi ta bejmepublik dokumentacionin qe disponojme per kete figurepolitike shoqerore, qe ky personazh i historise shqiptarete zere vend in qe meriton ne altarin e shqiptareve, qebene sa diten e sa munden per te miren e vend it te vet.

Ne kete shkrim do shkruajrne vetern per ateperiudhe kohore qe Zoti Sheuqet Muka u vendos perpararnendesise te drejtesise komuniste, e cila me brutalitetine saj tipik shperfillte cdo vlere intelektuale e kombetaredhe u perpoq jo pa sukses te shkaterronte keto viera neerner te nje shoqerie te reo Ne fakt, ata njerez qepretendonin se ishin komunista nuk kishin nje vizion teqarte se c'kerkonin dhe c'rruge te ndiqnin per te arriturqellimet e tyre. Te pajisur nga natyra me nje instikt tefuqishern, per te mos pranuar realitetin e jetes se tyre, ecila ishte shurne e veshtire dhe s'ishte per t'u lakmuar,ata u kapen fort mbas slloganeve komuniste dhe me njexhelozi te eger shtypnin me kembe cdo njeri qe ata eperfytyronin se e kishin kundershtar. Te paformuarintelektualisht, te pajisur me nje edukate te debet moralee shoqerore, ata u bene shurne te rrezikshern per

99shoqerine shqiptare, e cila nuk pati force ta kon~r~ll~nt~dhe ta perpunonte per te mire kete kah te zhvillim It tekeq shoqeror, qe Shqiperia perjetoi. .

Edukata e tij fam iIjare dhe arsirnIITI!I nj Ish 111

shtysa qe ai te merrte pjese aktive ne te ~itha. ngj~:je.~politike qe kalonte populli shqiptar. Vepnmtana e ~IJ~epolitiken shqiptare beri qe te konsiderohej n~a kornunistet,qe kishin marre pushtetin, si kundershtar I tyre dhe atanuk hezituan ta arrestojne ne daten 21.10.1946.

Per te dhene nje imazh te drejte te situatespolitike te asaj kohe dhe ate atmosfere psi~ol~~ike ..q~mbizoteronte ne shoqerine shqiptare, po japim te plote tegjithe akuzat qe Prokurori ushtarak, Kapiteni NarnikQemali shqiptoi per Sheuqet Muken: . ..

I.Ka organizuar organ izaten "Besel idhjashqiptare".

2.Ka qene nje nga militantet besnike te AhmetZogut.

3.Gjate okupacionit ka qene nenpunes neaparatin fashist.

4.Ka shtruar nevojen e bashkimit te popullit permbrojtjen e kufinjve nga serbet. . .

5.Ka qene mik e bashkepunetor I Abaz Kupit eXhemal Naipit, ka marre pjese ne mbledhje.

6.Ka shkuar ne krahina te ndryshme per temobilizuar popullin kunder Nacional-<;:Iirimtares.

7.Ka shkuar shpesh ne Tirane, ne Regjence dhen'; qeveri tek Pater Anton Arapi e Mehdi Frasheri, si

100dhe tek Rexhep Mitrovica dhe Xhafer Deva, te cileve uka ofruar ndihme per te bere operacione ne populI.

8. Ka organizuar lidhje me kreret tradhtare tePrizre.nit, me te cilet ka kernbyer delegacione per tekornbinuar luften kunder populi it.

9. Mbas clirirnit arratiset dhe eshte perpjekurper te rrezuar pushtetin populi or.

Akuzat e formuluara nga i "nderuari" prokuror iceshtjes nuk perbejne ndjekje penale, thjesht, ne te kav~tem urrejtje per perfaqesuesit e klases borgjeze, tecilet duhet te denoheshin me cdo kusht. Nje njeri nor-mal, kur i lexon keto akuza i duken absurde qe ky njerieshte thirrur nga drejtesia komuniste dhe s'mund tekuptoje se perse prokurori kerkoi nga Trupi Gjykuesdenirnin me vdekje per Z.Sheuqet Muka.

Gjykata Ushtarake e Shkodr es ne daten23.6.1947, me vendim nr.195 e denon Sheuqet Mukenme burgim te perjetshern.

Antihumanizmi i kornunisteve shqiptare nuk kak~fi: Per te argumentuar kete perversitet konstant qekishin per kundershtaret e tyre, po shkruaj me dokumentinqe disponojrne, ku flitet per nje opinion qe administrata eburgut shkroi per Z.Sheuqet Muka, me rastin e njekerkese nga ana e ketij te fund it per t'u liruar nga burgupara kohe me kusht. Theksojme se personazhi yne kishtekaluar dhjete vjet te jetes se tij ne burgjet- ferr te shoqerisese re socialiste. Po japim tekstin si me poshte.

101

Opinion per te denuarrn Sheuqet Muka

Sheuqet Muka, i biri i Ahmetit dhe i Fatimes, idatelindjes 1887, lindur dhe banues ne qytetin e Shkodres,ne lagjen Parruce, i martuar, arsimi- gjimnaz, profesionikryesor- Nzpunes, rrjedh nga nje shtrese qytetare e pasurme shtetesi e kornbesi shqiptare.

Eshte arrestuar me daten 21.10.1946 dhe idenuar nga Gjykata Ushtarake e Shkodres me burzim teeperjetshern me vendim nr.195, date 21.6.1947 per fajese ka bashkepunuar me okupatorin fashist dhe tradhtaretduke penguar levizjen Nacional- Clirimtare, Ka qeneanetar i organizates tradhtare "Besa shqipetare".

Denirni te lartpermendurit ne baze te kodit te ripenal i eshte zbritur nga perjete, ne 25 vjet. Gjate kohese vuajtjes se denim it i permenduri nuk ka pasur sjellje te

mira, rregullat e burgut nuk i ka zbatuar aq sa duhet, nuktrcgohet i penduar dhe, as qe i ka bere efekt denimi. Perketo arsye, duke patur parasysh edhe te kaluaren e tij joI" mire, Komisioni, imbledhur per shqyrtimin e lutjeve teIl dcnuarve nuk eshte i mendimit qe i lartperrnenduri te1111111 '\ nga burgu para vuajtjes se plote te denim it, mbasi11 111 I lirimi mundet te arratiset ne ndonje shtet armik

Komisioni:Komandant i burgutMajor Metush Rapo

11111 Ilk 'i."1111' 1

I ilII 111\ ulluri

Z/v. KryetarKap. II Veli Likaj

D. I I 62/a f.78

102Me te drejte lexuesi i vernendshem i ketyre

rreshtave do te shtroje pyetjen se pse komunistet kishinkaq meri per Z.Sheuqet Muka, saqe nuk toleronin neasnje drejtim karshi tij? Mendoj se nje pjese te kesajpyetjeje ja kam dhene pergjigjen si ma siper, mendoj sekishte nje tjeter shkak per kete mllef qe tregoninautoritetet komuniste. Ishte personal iteti moral iZ.Sheuqet Muka, yeti keto te cilat nuk ka se si te mossillnin xhelozi e inferioritet te pala tjeter. Per te dhenesadopak kete personalitet moral e politik te Z.SheuqetMuka, qe ne te kemi nje perfytyrirn sa me te plote perpersonazhin tone, po shkruajme nje proces-verbalhetuesie, te ndertuar ne formen e pyetjeve dhe pergjigjeveme shkrirn. Pyetjet dhe pergjigjet jane interesante dhekane brenda tyre nje drarne te madhe, dramen e te miresne lufte me te keqen, e pare kjo ne universalizmin ekonceptit, eshte drama e individit, kujeta e njeriut varetnga pyetjet dhe pergjigjet, ku e verteta dhe e pavertetaluftojne me mjete te barabarta, ku injoranca, mediokritetie prepotenca vulgare lufton me kulturen dhe urtesine.rnelogjikshrnerine e gjerave, ku nacionalizmi lufton meinternacionalizmin, ku humanizmi lufton meantihumanizmin.

Proces verbalPyetje: A ke pase ndonje nenpunes ne kohen e

Turqise?Pergjigje: Ne vjetin 1910 kam mbaruar shkollen

ushtarake ne Shkoder, s 'kam vazhduar shkolle tjeter per

103arsye se kam ben e djathte e kam sakat. Keshtu qe nefund te ketij viti jam emruar m esues ne qytetin eShkodres.

Pyetje: Ate pelqente okupaeioni turk?Pergjigje: e kete kohe si okupator ne vendin

tone ka qene turku. Ne vendin tone ka pa ur elementaqe punonin per tu cliruar nga kjo zgjedhe. nje nga ketajam dhe vete.

Pyetje: A ke ndihmuar ndonje okupacion te huajne Shqiperi?

Pergjigje: e vjetin 1912 forcat turke ketu nehkoder jane rrethuar nga forcat malazeze, foreat turke

u shternguan te dorezohen dhe bash ne kete kohe hyneroreat malazeze, por m bas gjashte javesh foreat rnalazezeLI larguan, per arsye se ne Shqiperi erdhen pese shtetet em edhenj: Angl ia, Franca, Gjerrn an ia, Italia dheAustrohungaria. Keta kane ndenjur derisa ne Shqiperi LI

krijua nje komision qe perbehesh nga 12 vete, te ciletishin: Hafiz Alush Jahja, lsuf'Golemi, Myrto Llazani, AlushI ohja, Muharrern Kazasi, Sylco Bushati dhe nga anakutolike Preng Pasha, Shuk Serreqi dhe kater te tjereq '; nuk me kujtohen per emer. Ne kete kohe hyne perserilorcat ma1azeze dhe rrine derisa foreat austriake hyneII' vjetin 1918. Kjo situate vazhdoi derisa Shkodrahavhkohet me qeverine shqiptare qe kryesohesh nga

III 'jman Delvina. Une kam punuar bashke me te tjeretq tc bahet Shqiperia indipendente. Per rnua si i ri asajkuhc me pelqente liria dhe sidornos kam punuar per

104ceshtjen e lirise qe Shqiperia te bahej autonome dhe jemimunduar bashke me Ymer Ruzhdine e te tjere shoke qepushtetin ta merrte ne dore populli shqiptar, ku bashkerishtish in dhe bej leret e agallaret dhe liria u fitua me perpjekje.Qeverine e pare e formoi Ismail Qemali, pastaj EsatPashai, me pas populli shqiptar pati fatin e mire dhe erdhimbreti Prine Widi, sepse te gjithe shtetet ate kohe kishinper mbret te huaj dhe jo vendas. Mua ky regjim mepelqeu, rnbas ketij regjimi erdhi rebelizma dhe Shkodra ube Internaeionale, Rebelet ishin me Haxhi Qarnilin, porkishte dhe turrna populli, rnbas kesaj erdhi perseri EsatPasha. Ne vjetin 1924 u krijuan dy parti. Opozita dhePopulli, une nuk isha ne asnje parti, por isha nepunes iqeverise se Shqiperise. Qeveria e vjetit 1924 me pelqeu,

Pyetje: A ke qene antiitalian apo e kesirnpatizuar?

Pergjigje: Se bashku me foreat franeeze eaustriake hyne dhe foreat ital iane te eilat me kanearrestuar dhe me internuan si anti italian, mbasi ne ketekohe kam treguar aktivitet politik me keta persona, meHalil Berishen (vdeke), Hys Dracinin, Yrner Ruzhdine,Taip Hy lrn ine dhe te tjere. Ne kete kohe kern ipropaganduar kundra foreave te okupaeionit per t'ucliruar nga zgjedhja e tyre, per keto arsye italianet mekane intemuar ne ltali, ne ishullin e Sicilise, ku kam ndenjurper nje vit pa pak. Jam liruar mbas nje marreveshje qeka ba qeveria shqiptare me qeverine italiane.

Pyetje: C'pune ke bere ne regjirnin e Zogut, e

105ke dashur kete regjim apo ke qene kundra tij?

Pergjigje: Gjate regjirnit te Zogut kam punuararsirntar dhe karn sherbyer ne Shkoder si rnesues, mevone jam emruar Drejtor i shkolles fillore. Ne vjetin 1933jam transferuar ne Tirane si Drejtor i shkolles "HoxhaTahsin". Mbas tre vjetesh te kesaj pune jam thirre ngadrejtoria e Kryqit te Kuq per te marre ne dorezirnDrejtorine e Strehes Vorfnore ne Tirane. Ne vjetin 1928.kur Ahmet Zogu asht ba Mbret i Shqiptareve, une sebashku me nenpunesat e tjere kerni qene te thirrur ngaQeveria per te ba betirn in karsh i Mbretit Zog per te qenebesnik karshi punes se tij. Ne Monarki ka dernokraci,Regjimi i Zogut ka pase Statut ku sigurohej Dernokracia,ka pasur liri shtypi, ka pasur Parlament dhe Senat, pra ika pasur te gjitha elementet e dern okrac ise. NeParlamentin e Zogut ishin shqiptare, regjirni i Zogut sicdo regjim qe krijohet ne nje shtet te ri ka dhe te meta,nuk mund te kerkohet rnenjehere shtet ideal, Per t' u bereshtet ideal do kohe dhe rnua me pelqen zhvillimi i gjeraveme evolueion. Une jam ithtar i evolucionit. Fati i popujvene disa raste eshte realizuar me evolucion e me disaraste me revolucion, por revolueioni ka shurne deme,hernbull eshte Revolueioni i madh franeez. Regjimi i

Zogut nuk e ka shtype populi in, mbase une nuk kam paregje. Ne Regjimin e Zogut ka qene vene ne zbatimreforma agrare ku kane perfituar edhe ernigrantet1-.0 ovare. Ligjet e regjimit te Zogut Jane ba per interestC popullit. Ne fuqi ishin ata qe ishin dhe ligjet e asaj

106kohe i sherbenin asaj kohe. Ligji eshte nje per te gjithe.Une ne aparatin e shtetit kam qene nenpunes dhe mepelqente regjimi i Zogut. Sot eshte Republike dhe eshtenje regjim i perfeksionuar, pse ne fuqi eshte rnasa epopullit, edhe dje kane qene ne fuqi ata qe ka dashtepopulli.

Pyetje: A te pelqeu okupacioni italian, c'berekunder tij, a u internove, pse nuk u arratise e te luftojeokupacionin italian, me se rroje atehere?

Pergjigje: Fashizmi nuk me pelqeu. Jam arrestuarnga fashistet ne daten 5 qershor 1939, ne kete rast mepushuan nga puna. Karn qene i pari qe u internova neElbasan, ku kam qendruar 4 rnuaj, pastaj me kane prurene burg ne Tirane dhe me ne fund me kane liruar dhekarn ardhur ne Shkoder. U ne jam internuar si antifashistdhe jo si zogist, rnbase italianet mua me njihnin si armik ityre, une gjithsejt nje vit karn qene i internuar dhe neburg. Derisa kapitulloi Italia kam qendruar ketu neShkoder, ku karn qene i survejuar. Une e kam ndihrnuarme pare frontin Nacional-Clirirntar, me aq sa kishamundesi. Une jam invalid dhe nuk mundesha me dale nemal. Une jetoja me te ardhurat e tokave qe kisha, merrjadhe pension qe ishte merite e punes time.

Pyetje: A i quaje gjerrnanet okupatore?Pergjigje: Gjerrnanine e konsiderova si nje

okupator rna te rende se italianet. Me ardhjen e forcavegjermane dhe me kapitullirnin e Italise jam futur ne punedhe u caktova prej kornisionit Nazullirneve ne Tirane si

107delegat per fabriken e m iell it Shkoder. Ne kete detvrekam qendruar per tete rnuaj. -

Pyetje: A rnerreshit me politike?Pergjigje: Ne fillim te vitit 1944 1I formua ne

Shkoder "Besa shqiptare", lnisiatoret e kesaj organizateqene: Ndoc Coba, TefGera, Kol Kiri. Hysen Lohja, HysDracini, Xhernal Naipi dhe une Sheuqet Muka. Mbledhjene pare per te organ izuar kete organ izate e kern i bere neshtepine e Ndoc Cobes. Ne mbledhjen e pare kane qeneketa persona: Ndoc Coba, Sheuqet Muka dhe HvsenLohja. Bisedat e para ishin keto: Mbi ne 'ojen e bashk-im it.mbrojtja e atdheut, evitimi i vellavrasjes, vurnjen e besesper gjak. Kerni vendosur ne rnbledhje qe te behetpropagande dhe agjitacion ne populi per te shtuar radhete kesaj organizate dhe nga ana tjeter anetaret eorganizates te jene atdhetare te mire. Si pike kryesorekishim bashkim in e populi it dhe me qene gati me clirim ine atdheut, largimin nga vellavrasja dhe pajtim gjaqesh.

Pyetje: Na trego per "Lidhjen e Shkodres".Pergjigje: ga mbarimi i muajit mars te viti 1944.

me qellim qe tu dilet perpara grindjeve dhe gjendjes sekrijuar dhe te mos lihet shkak per vellavrasjen. eshte banje marreveshje nderrnjet ketyre organizatave: "BesaShqiptare","Grupi Nacional Indipendent" dhe "BallitKombetar". Marreveshja ka qene ne keto pika: Me iqendrue larg vellavrasjes dhe e dyta, bashkim i ne rastrnesyrnjeje nga jugos llavet. Ne mbarirn te luftes

rganizatat do te jene te lira te tregojne aktivitetin e tyre

108sipas program it qe kane pasur.

Nga "Besa Shqiptare" si perfaqesues kaneshkuar Ndoe Coba dhe une, nga "Grupi i NaeionalIndipendentes" kane qene si perfaqesues Hafis Ali Taridhe Marku i Gjon Markut, prej "Ballit Kornbetar" LeeKurti dhe Jup Kazazi. Kjo mbledhje eshte ba ne shtepinee Gjon Marka Gjonit, ketu u krijua dhe u vendos Lidhja eShkodres. Rreth 5-6 muaj qe ka qene kjo lidhje mund tejene bere rreth 20-30 mbledhje. Une nuk kam rnarre pjesene te gjitha mbledhjet, mbasi isha i zane me pune, vendintim e zinte Hys Dracini ku ky lajmerohej nga Ndoe Cobaper te shkuar ne mbledhje.

Per te shtuar radhet e saj, Lidhja e Shkodres kaderguar anetaret e saj neper nenprefekturen e Qarkut teShkodres, per te bere te njoftun lidhjet e organizatave temesiperme rie nje organizate te vetme sipas nje programite percaktuar. Populli qe kishte marre pjese ne ketombledhje e priti mire kete lajm dhe dha fjalen se do tecoje perfaqesuesit e vet ne Shkoder.

Mbledhja e Shkodres asht'ba nga mbarimi i majitte vitit 1944 ne kinema "Rozafat". Ne kete mbledhjernoren pjese perfaqesuesit e Ballit Kombetar qeperfaqesoheshin nga Lee Kurti e Jup Kazazi, nga grupi iNaeionallndipendentes, Shuk Gurakuqi dhe Hafiz AliTari, nga Besa Shqiptare, Ndoe Coba dhe Sheuqet Muka,si degjues ishin ftuar mjaft pari. Mbledhja e te treorganizatave ka pase per qellim bashkimin e gjithe Qarkutte Shkodres per te qene gati per kohen e ardhshme dhe

109per te evituar vllavrasjen.

Mbledhjen e eel i perfaqesue s i i Be se sShkodrane, Ndoe Coba, ketu u percaktuan dhe formaorganizative e Lidhjes Shkodrane. Lidhja e Shkodres kapasur karakter lokal.Lidhja e Shkodres u shkaterrua atynga mesi i muajit shtator, shkaqet e shkaterrimit qenegjendja e keqe qe u krijua.

Pyetje: A kishe marreveshje me Lidhjen ePrizrenit?

Pergjigje: Ne kohen e formimit te Lidhjes seShkodres ka ardhur ne qytetin tone nje delegacion i Lidhjesse Prizrenit i cili perbehej nga kater vete, nder ta njofvetern Kol Margjinin. Arsyeja e ardhjes se tyre ishte methirre parine dhe kreret e vendit per me shkue ne Prizren.Ata na kerkuan nje delegaeion prej 70-80 vetesh per teasistuar ne nje mbledhje qe do te behej ne Prizren e qekishte si qellim mbrojtjen e Kosoves. Meqenese neveishirn krijuar rishtaz, derguarn si delegat keta tre per-sona: Hys Dracinin, Shuk Gurakuqin dhe Jup Kazazin.Kur u kthyen delegatet tane nga Prizreni i paraqitenkryesise nje raport ne lidhje me organizimin e Lidhjes sePrizrenit, mbi foreat qe ata dispononin dhe qellimin e tyre.Tendenea e kesaj beselidhje ne Prizren ka qene clirimi iKosoves nga Jugosllavia dhe me 1I bashkue meShqiperine. Pervec kesaj marreveshje nuk di te jete beremarreveshje tjeter.

Pyetje: A ke qene ne mbledhjen e Zall-Herritkur u be Kongresi i Legalitetit?

110Pergjigje: Ne vitin J 943 kam qene ne Zall-Herr,

katund afer Tiranes mbasi aty bahesh Kongresi iLegalitetit, kam qene i ftuar si degjues. Ne kete mbledhjekane qene te ftuar nga te gjitha krahinat e Shqiperiseelementet zogiste, numri i delegateve ishte afro J 50 vete.Nga qyteti i Shkodres kam qene une, Xhemal Naipi, HysDracini, Tef Gera, Kol Kiri, Lin Shan Deda dhe NdocCoba. Organizata "Besa Shqiptare" u ftua ne ketekongres si organizate ne vete.

Bazi i Canes kryesonte mbledhjen. Ne fillim tehapjes se konferences eshte vene nje pllake e hymnit teZogut, ne mbarim te kongresit eshte vene nje pllake mehymnin e Flamurit.

Ndoc Coba mbajti nje fjalim me rastin e hapjesse Kongresit, ky beri nje pershkrim shume te shkurtermbi luften e 7 prillit te vitit J 939, gjithashtu ai foli mbirnenyren e bashkimit te anetareve te Legalitetit.

Ne kete mbledhje u vend os qe te bashkohen dhete pregatiten forcat per te luftuar okupatorin, qendrimikarshi vllavrasjes. Keto ishin qendrirnet kryesore tekongresit. Ne mbarim te kesaj mbledhje, konferencaautorizoi Bazin e Canes qe te zgjidhte vete anetaret ekeshillit kombetar, mbasi situata e donte qe keta te ishinte fshehte.

Zoteri te pushtetit, veprimtarine time nuk e quajtradheti, pse s'kam ba tradheti qe te pendohem c 1"1denohern. "Besa Shqiptare" s'ka qene tradhtarc, u""Lidhja c , hkodre ".

III

ADNAN MUKA

PERSHENDET JENE EMER TE FAMILJES

Zonja e Zoterinj!Ne ern er te farn iljes, ju falenderojme me

perzernersine e kenaqesine e vecante, e cila buron nzadasharniresia galduese, qe se bashku me ju, shume ~enderuar e te respektuar pjesernarres, perkujtuarn,vleresuarn e nderuarn jeten dhe vepren e Sheuqet Mukesne dobi te perparimit e te ernancipimit te Shkodres e teAtdheut.

Babai, Sheuqet Muka, librin, lapsen e tletorencdohere e kudo, deri ne ditet e fundit te jetes i ka pasurprane, ne funks ion te kerkimit e te pervetesimit te diturisei dhe te dhenies se saj te tjereve me endje, deshire ~

gatishmeri m isionari. Ne, pese femijeve te tij, fati na privoite drejten e ligjshme natyrore per t'u rritur e edukuard irekt prej Tij'. Po megj ithekete, me mjeshtri artisti,neperrnjet letrave nga burgjet, qe kane qene e rnbetenleksione te mirefillta edukative, te crnueshme e te dashura,na rnesoi dhe formoi me edukate qytetare. ljemi pa kufirnirenjohes!

112Puna e panderprere, afro 60 vjecare i dha erner

te mire, saqe sot, edhe pse situate e veshtire, ndonese 30vjet rnbas vdekjes, nuk u harrua, po 1I perkujtua duke eperjetesar edhe me botirnin e kesaj veprimtarie nderuese,tipike e tradites shkodrane. Prandaj, me duar ne zernra,prej zernrave tona te prekura thelle e te ledhatuara prejflIadit te ernbel te emocioneve mallengjyese qe na dhakjo veprimtari, pershendesim, pergezojme e falenderojmeKornisionin guximtar organizues, bujarine e donatoreve,u jerni mirenjohes referuesve, qe me dashuri e ndjenjeserioze pergjegjesie, levruan me aftesi ligjeratat e tyremjaft te pjekura e cilesore dhe plot ndiesi prekese. Jufalenderojme ju te gjitheve, pjesernarres ne kete salle,duke filluar nga familjet heroike qe e strehuan gjatearratise, shoket bashkevuajtes, me te cilet per nje kohemjaft te gjate pjesetoi privirnet e vuajtjet ne burgje e karnpepune cfarosese komuniste, ju arsirntareve te vjeter e terinj, qe vazhdoni misionin e shenjte te dhenies se dritesse diturise.ju rnisionareve te fese, qe punoni per ringjalljenshpirterore te plagosur e te vrare nga ateizrni dhe juautoriteteve vendore e politikaneve, qe ne kete periudhete turbullt jeni angazhuar ne perpjekje per dernokraci eperparirn te atdheut.Gjithashtu falenderojmeshtypshkronjen "Rozafat" qe per nje kohe te shkurterarriti te botoje librin per Z.Sheuqet Muka te cilin po juparaqesirn sot.

Krenare per trashegirn ine e tij e per keteperkujtimore te bukur dhe nje here, te gj itheve, shume e

113shume mirenjohje e falenderirne,

Shkoder, me 13 shtator 1997

114

PASQYRA E LENDES

da' -ruu.; vitI< ~1,!aJ41'<frldLlI «a-<I~" a....nth C ii"" 'In ~ Q4k .

• cJ"'t~ cIt:!a;nrJi'" I :'r.(Uk r-Ja-m;~.,f'g,,~alM dt& .€ •• jlvn>M.<.fMiJ." __ ~,U't t f/~imetk t("""td. 'Ii ta?~".wli;de'" ~ "";;,m<-ti.t U7 "" •. t al1u? r (,ef i j" I,. "ft' .d«dud,; u1/ivwtk. 1,U~'1( ttf·uu-.kJi vii ~.9'nf" .".'ti1"" :d'.af~· aUmi,~dfd';" ,f .w.U?1'1, t/ w~fi dfiod~ .,.",1111;"¥_ ~w'~ e "!"rd t/f.Jm7'l . rf';""1 ~tlla'f'f'i"~'~il ",,,vi .!'.......dy. ''f'~' I.atleffe'",'i ut<'f'b'!1ulfi/ttv-ek. :;-t"f<tu ,¥ewt!;f".t;·mallfi/ ~6? ,ff~~ w,!f..ldd"(1J~ftkt ~ ~1~,

/':'IU -r 4i~d g;fu,,,,;uf..,tim.~u ,Ja,! dt~1M "'t.~· s: 4fa+ll

ktt1l« ( uJitu. diJ"t 6JuAt tI~, I"" 4.~I" "''tf '&J/tt·, ,j(pl;/a e ~1~1, 7i'·u,.,.e "!!1;/t;,,.'ul;y! ~'ttl4rIUJl;" fe',('It«

vi/,wld.?<it- qlt/!iJ f'1Kt;. ~!"" fn flU/ad tof;~4i:fJ<'/''''' "rly'H'. (.CJ>v;r k'

,-6',a:w.M '!'!!;"''',Ia ~ '/,Ijc';j';'" 111<>1 it1l'titt:.." f(/lt ••.Jfo).taJ}i.a~~f'.f..>j":,~JI"" Jakllt":,, e "'(J:o!J'1tl~~~/a41!t4Jlitl' !t'!iilf,;uf ,/,.jl, /;,#(ft ad!,~I'~ (i~'Jm1~~~/' 1IIf re,u t Ot"teJ:U:.~1H ( : ei~~t\P"JJI -.

"$I.ti'1:"/ t 1,<~C?t;.J,f.'tL~ b~at '-,W !,~r,n;;!~,:'!'(1!,,<:.m"'~u;~p .':' 1.fl4~d'fiJ~t nu (la!.'JtId~ Nt ti'fell 'ftltJ ..Gid4/~ter.?l'UAfj# ~'b .zf.#lttr,r !/i/lJIa:. tUtttl!at.veliAl~ r aJlIi- ~""Ulvi//<ftd((f)'t ~11j(f1/'-'"?/~Ulllfi~ni~,:",~tt,Iu"'i,!lf.,tlj/~'I;~flfe'" ~k'~:J/Jt~t;'n. tJt, "'J: I'!i'ltk~j~ tp~"fta .=r Jai•.r-r:je~.x'Jr e j"", fad' I1dJU( utf., tit 'Tlt ,Vu, ,,,<tad, 1.11I /.'/ "", ?u';(.t, ~t r "';'11(

t.·idl~f,(U lill'dtaJ:. £/.".., (./'""u.,' k·dbdt,,,,,t,,,:t.;fj,l!.'~ vudtl~'""~t,t.a"'IItr'I!~~t ! tt~ ~dt>l vtk'" Il'td;:'''':'~'rd.j..,Hlk?l-u,r? Jii "" "~If ,~f, ~ .J(, ."tJt<' iJII?}~r, f :'11 #i~j'd'MUio~.J.;/,,'j t'1t·". f';'o;" ~,*f~ •••fr!"u).· _..4 JlJJ~j fh;ulI{uff.,;J,mt-!htn (l'IXv.

Leter nga burgu

,fMJgMentor Quku -Fjala e hapjes.. 3

Dr. Vehbi Hoti- Jeta dhe veprimtaria atdhetare enacionaliste e Sheuqet Mukes.. , ,.. ,.. , ..~..,5

I lam Dizdari-Sheuqet Muka-t'Mesues i Popullit ... ,..31

aik Luli -Sheuqet Muk a-Int elktual i sh quarislam.... .. , ,. , , , ,59

Sheuqet Kraja- Mesuesi yne ne shkollen e burgjeve(kujtime).. ,., ,", ,.,., " ,., ,., .. ,',., ,.,., 85

A trit Jusuf Jegeni- Sheuqet Muka ne personalitetin(' Ii) pol itik e historik , 97

dnan Muka- Pershendetje ne emer te familjes lll

SHEUQET MUKA ."Mesues i Popullit"

Figure e shquar atdhetare,arsimore dhe kulturore

7u2~~