csi\,{ANLI , RUS REKABr,riNiN MEN$Ei VE

. DON - VOLGA KANALI TE$EsnUSu (1s6e)

DT. HALIL INATCIK'1'- . Tarih' Dogenti i

OSMANLI - RUS REKABETININ MEN$E.I \ /E

DON-VOLGA KANALT TESEBBUSU (156e)

Dr. Halil iNatctxfs,ih Dogenti

Osmanlr imparatorluiu, XVI. asrr ortalarrna dofru, Cihanpolitikasrna hakim en kudretli devlet olarak gcirLiniiyordu. Garp'taOrta-Avrupa ve Akdeniz'de C harles-Quin t'in imparatorluiu ileyaptr gr btiyii k m i,icadeleyi kazanmr gtr. l mparator, llaca ristal''r, son un-da Ttirkier'e brrakmak zorunda kalmrg, elindeki dar bir Macararazisi iqin de senevi vergi takdimine razt olmugtur. I-lrristiyarrlr-

frn bu briyrik imparatoru, btitiin gayretlerine raimerr Fas'a kadarbiitiirr Kuzey - Afrika'nrn da Osmanh hakimiyeti altrna geqmesinemani olamamrEtr. Osmanlr donanmast, Barbaros'un idaresinde Ak-deniz'de kug uqurtmuyordu. Bu miicadelenin miihim bir neticesi,Habsburg'lann, Avrupa'yr bir imparatorluk hegemonyasr altrnasokmak hiilyasrnrn yrkrlmast olmugtur. Avrupa'da bu hegemonyategebbiislerine kargr gelen baghca devlet, Fransa, ancak Osmanlr itti-fakr sayesinde korkunq rakibine kargr koyabilmigti. Bir kelime ile Yeniqailarrn Avrupa devletler muvazenesini n doimasrndaOsmanh'lar birinci derecede rol oynaml;lardrr. Padiqah'tn, Imparatoragcinderdifi ndmelerde, kendisi iqin "asrln Kayserlerine emirveren, diinya hi.ikiimdarlartna taq bafrglay-an,, uttvanlartnt kul-lanmasr sadece tesadtif eseri defildi 2. Bir taraftan da o, protes-tanlara, kendilerini P u p a'ntn zulmtinden kurtarmak iEin yar-drma gelecefini yaayors, Hrristiyan Avrupa'ntn bu iki biiyiikotoritesine kargr meydan okuyordu.

Fakat Osmanlt lmparatorlufu, yalnrz Avrupa'da defii, $ark'ta,Orta Asya'ya ve Hint Okyanusu'nda Sumatra'ya kadar yayrlan bir

I Bak. Hammer, Devlet-i Osmanige tarihi (tcrc. Ati), V, s. 265.2 f)smaulr Padigahr, baglangrgta mekttrplarroda Charl"s Quirrt'e Kayser

unvaDr vermiyordu (tj.l6 Jli H?1,: Feriduu, Miinsedt-rjs-seftifin, istanbul 1265,

il. 339, karq. Hammer, V, 104).3 Feridun ll, 450-452.

46 sayrh. BELLETEN tden ayrr basrn

TU RK TARiH KURUIYIU B ASIMEVi .ANKA;] A

849

350 HALIL lxnLctt<

sahada da mfiessir ve faal bir politika giidiiyordu. Mtitekamil ge-

mileri ve ategli silihlariyle Arabistan krytlartndan Sumatra'ya ka-

dar btittin sahillere, mukavemet olunmaz bir istili kuvveti halinde

saldrran Portekiz'lere karEr Asya kavimleri, Osmanft Padiqahr'na

bagvurmaktan baqka bir qare gtiremiyorlardr. seylan ve Kalikut

Ratalal, Osmanh'lardan yardrm gelirse, memleketlerinin tamamiyle

miisli,iman olacafrnr vidediyorlardt a. Sumatra adasrndaki mtisliiman

hiikiimdarlanndan da Portekiz'lere kargr yardrm istemek iizere ls-

tanbul'a bir elqi heyeti gelmig ve PadiEah bu uzak adaya birdonanma ile toplar ve ustalar g<indermigti 5.

lrrrl,.rrl ,linr !,'lrr lliiyrrL l lirrl 'l'rir h 1,,,;,,,tttlot lrtlitt ilt: ( ):;rrr;tttlt'l;lt t

yirkla.;trrirrr cn rrrulrrrr ilurlltctrlcrt ltttl, ll,t,, .'i.rlcvl l,,tlri,,itlutltt--guyle

olan biiyiik rekabetti. Eski ltoma lmparal.orlufu ile lran

lmparatorluklan arastnda oldufu gibi, bu rekabet, Osmanlt'lart

Kafkas'lardan Basra korfezirre kadar uzun ve ytprattcr savaqlara

siiriikliiyordu. Iki imparatorluk arastnda, baglangrqta Do[u-Anadoluyaylasr, Yavuz'la Kanunl'nin zaferlerinden sonra Azerbeycan,

Giircistan ve Irak iizerinde devam eden bu harp, Volga'Don ara-

srnda kanal aqma tegebbtislerinin de baqhca sebeplerinden biridir.

Bunun iqin bu miicadelenin karakteri iizqrinde durmak idzrmdrr.

Kanuni Siileyman (1520-1566), biiyiik saltanatr esnastnda lran

Imparatorlufuna kargr bizzat tiq biiyiik sefer yaptr. Birincisinde

Tetriz'e girmig, Bagdad'r zaptetmi$, Hazar denizi iizerinde $irvan'akadar Azerbeycan't Osmanh niifuz ve himayesi altrna sokmugtu

( 1533 - 36 ). Fakat Osmanh ordulan qekilir qekilmez lran $ahr

buralalnr geri aldr ve taarruzlartnt Dofu-Anadolu iizerinde Erzu'

rum, Ahlat, Ercig'e kadar uzattl. Kanuni, ikinci defa sefere grkmak

mecburiyetini duydtr. Bu defa da Tebriz'e girdi, fakat, daha lstan-

bul'a d6nmeden $ah'rn Ahlat, MuE taraflarrnr yafmaladrfr haberini

aldr. Biiytik zahmetlerle yaprlan bu seferler, bciylece, bir netice

vermiyordu. $uh, daima kat'i bir meydan sava$tndan kaqrntyor

ve Osmanlt ordusu qekilince, derhal karEr taarruza geqiyordu.

Osmanh'lar, krglart sert ve uzun bu dafhk b<ilgede biiytik ordulan

a A,;e Padigahr'na nime . 16 Rebiiilevvel 975 - 20 Eylfil 1507 - bak. Saffet,

Tarihi Osmani Enciimeni Mdcmuast, sayr 10 (1327) r' 607's Saffet,aynimakalc ve vesikalarr, Padigah'rn Portekiz Krralr'na yazdrgr bir

mektup dikkate defcr. Burada diyor ki : r .iP' ..ii *) 6ss J)ti rir- 51-'r-.: '. ejsl #;- .lfrt 6l':- .r.Lb: &.,f t i.;i .r:l:t r:7-rlr:il', Ayor yer, s' 613'

osMANLl - RUS REKABETiNiN MENSEI 35r

uzun zaman beslemek, erzak ve mrihimmatr ikmdl etmek igin yelil-mesi imkdnsrz gtiqltikler karqrsrnda bulunuyorlardr. Mticadelenin engtq tarafr bu nakliyat mes'elesi idi. Orta-Avrupa'da sava\s-la'n tekrar krzrqtrgr bir srrada $ah, Van golii etrairnda ErciE,Ahlat kalelerini zapt ile ahalisiiri katliinr etti ve Erzurum pa.1nr,.,,miithig bir bozguna ugrattr. Bunun iizerine PadiEah, riqiincri defamegakkatli $ark seferine qrkmak zorunda kaldr. Azerbeycan'a gire'osmanh ordularr, bu defa da, $ah'r bir meydan muharebesi'egekmeie muvaffak olamadrlar. Nihayet Ama.sya Sulh I\,[uahcclesi(1555) lrrr ylf)ritltct .$irrlt st'[r-'r lcrint' lrir sorr vcrrli. lfrrrrrrrl,;r lrr.r.rl,r,rArcrlrr'fr'rtlr',1.1 yr-rlr-,.rrrtl-1., ( );rjsl,1rrlt'lr11 rr.1r rlrlllrr (.lr irrrrl.' r,,.lr.trbir siyasi gtrye olaral< kalryordu. lqte Sokollu I\,{chrrrct lrrr..s:r, l5b9da Volga- Do. kanalrna tegebbtis ederkeu, bunun iqiu yeni biry o I arryordu. Zaten ayni lrarr, eskidenberi devletin Garpit.l,i Hrris-tiyan diirsmanlariyle ittifak etmiyor mu idi ? papa XIII. Gregoire,Osmanh'lara oldiiriicii darbeyi vurmak iqin lranlr'larla mrigterek birtaarruz plinr tasariryor ve biitrin iimidini onlara bailryorclu,;. O.smarr-hlarrn bu savaglar sebebiyle,iran'a kargr, orta-Asya Trirk dev-Ietleriyle giriqtikleri srkr miinasebetlerden de bahsetmek lazrmdrr.Osmanlr'lar gibi Siinni olan $eybani oiullan idaresinde Orta.AsyaTiirklcri, $it Safevi imparatorlufu elinde kalan Horasan'r daimtbir miicadele sahasr haline getirmiqlerdi ?. Bunun neticesindemtigterek diiEmana kargt, onlarla Osmanlrlar arasrnda, siyasi-ciiiilesaslara dayarran tabii bir ittifak kuruldu; rritekim bu tari5ler.edofru $eybarri',ierde. Abdiillatif Han'rn ( 1540 - l55l ), gondcrciigimektuplarla Kanuni Siileymarr'r miitemadiyen Safevtler aleyhinekrqkrrttrirnr goriiyoruz. I(anuni de, 1550 talihli bir mektubur,da,ona "iki tarafrn birlersmesiyle Safevilerin ternamiyle ortadan kaldr-nlaca!'rrrr,, yazmakta idi 8. Osmanlr'lann lran'a karqr Orta-Asyahanlariyle bu mu*asebetleri gittikge srkrlaEtr u Bilhassa koyiedefer bir olay, Padigah'rn 1554 de, yani lran'la henuz suihuirimzalanmadrir bir tarihte, Barak- Nevr.irz Ahmed Han'i Safevilere

6 Pierling, Papes et Tsars, Paris 1890. s 123.1 Z. V. Togau, Bu giinkii Tiirkistan oe gaktn mazisi, Mrsrr tg2g - -j1i. s.

101 vd.8 .Semerkant Padigahr AbdiillAtif Han'a nirne-i hiimiyfiu,, Feridun, mungefit

I, 606 - 608).e Bak. Hammer, VI, 68 - 69.

352 HALIL iNeI-CIrc

kargr ordusunu kuvvetlendirmek iizere tiqyiiz yeniqeri ile bir top'gu takrmr gcindermesidir 10. Bu Osmanh askeri, Orta-Asya han-

iur,rln ordulartnda Rumi ler adiyle en giizide kuvveti teEkil

etti ve Horasan'da Safevllere kargr muvaffakiyetlerine dmil oldu 11.

Orta-Asya Hanhklariyle Osmanlt'lar arastndaki bu yakrnllfrn, Hazar

denizi gimalindeki stepleri istilaya baglayan N{oskof'lara karEr da

kendirri g6sterecefini ve Don-Volga kanalt ve Asttrahan seferinin

agrlmasr sebeplerinden birini tegkil edecefini gorecefiz.

Osmanh lmparatorlufu'nun Batr ve Dogu'daki b0ytik mtica-

delelerine bir g<iz attrk. Fakat bu esnada Osmanlt'larl, Kuzey'den

tehdit eden herhangi bir tehlike gtiri.inmiiyor mu idi? Hemen soyli-

yelim ki, Altrn -ordu lmparatorluiu'nun qciktiEiiyle, DoSu Avrupa'da,hakim bir devletin yerine, Ktrtm, I(azan Hanhklarr, Litvanya, Mos'

kova Biiyiik Knazlrklarr gibi bir birine 'rakip rnuhtelif siyasi kuv-

vetler meytlana grkmrgtr. Bu kiiqiik devletler arastnda kurulan

yeni siyasi muvazenenin XVI. asrr ortalartna dogru Mos-

ko*ru lehine bozulmasr ve Moskof Q,arltft'ntn Flazar denizine, Kaf-

kaslar'a ve nihayet Karadeniz'e dofru sarkmast iizerinedir ki,

Osmanh Devleti ilk defa kuzeyde bir Rus tehlikesiylekargrlaqtr. Igte Astrrahan seferi, cenuba doSru yayrlmak isteyen

Moskof lmparatorlufu ile Karadeniz gimalindeki stepleri TtirkIslim hakimiyetinde muhafazaya gairqan Osmanh lmparatorlufuarasrnda ilk ihtil6f olmak itibariyle biiyiik bir mind taqrr. Biz

bu makalede bu mesele itzerinde duracafrz.

Osmanlt Imparatorlufu'nun kuzeydeki siyasi geligmelerle ald-

kasr, yani XV ve XVI rncr asrrlardaki Osmanlr Kuzey politikasr,

gimdiye kadar maalesef bir buttin olarak ele altnmaml$ttr. H a m-

mer'de, Zinkeisen'de ve son olarak Jotga'da, Kuzey'in bti'yiik geopolitik meselelerine bailr, miitecanis bir Osmanh siyaseti

yerine, ancak kronololik olarak bazr miinferit hadiseler zikrolun-

mugtur. Don-Volga kanah ve Astrrahan seferine de ancak bu Ee-

kilde drizi bir hidise olarak ktsaca temas olunmuqtur. Ancak S o'I o v y e v, bu meseleyi daha esash bir qekilde ele almak meziye'

tini gristermiqtir12. Fakat o da, Osmanlr'lann Kuzey politikasrnrn

r0 Barak Han'ro melctubuna giire; Hammer, Vl' 68'll Bak. Z. V. Togao, ayni egcr' t. 106'7.12 lstoriga Rorsii, ilcinci kitap, cilt Vl, fasrl 3.

ve hadiseyi bu qerqeve iqerisinde mana-

Hakikatte Csrnanh'larrn, lstanbul'u zaptettikten sorrra, Kuzey'def aalve miitecanis bir siyasetleri olmugtur. Astr-rahan seferi de bunun yeni qartlara gore bir tezahfrrunden baqkabir Eey defildir.

Fatih Mehmet (1451-1481), Istanbul'u aldrktan sonra, bir srraseferlerle Karadeniz'i bir Osmanlr g6lii haline getirdi. Bilhassa747,5 yazrnda, Krrrm'rn cenup kryrlarryle Azak ve Qerkezistan kryr-larrnda Osmanh hakimiyeti yerlegti; Krrrm Hanhfr Osmanh hima-yesi altrna girdi ts. 7476 da Lehistan'rn Karadeniz'e qrkma poli-tikasrna alet olan Bufdan tse'vliii cezalandrrrldr. Boylece, Bogaz-lar'da tam hakimiyetini kurduktan sonra, Karadeniz'de Cenevizkoloni imparatorlufunu tasfiye ederek, bu denizin kuzcy kryrla-nnda yerlegen Osmanlr lrnparatorlufu, Doiu-Avrupa siyasetindebiiytik bir devlet srfatiyle tistiin niifuzunu hissettirmege baqladr,ve bu esnada Ukrayna, Beyaz Rusya ve Lehistan'r idaresi aitrndatoplamrE olan kudretli Yagellon'lara ve Krrrm'r tekrar hakimiyetialtrna almak isteyen Altrn-ordu hanlarrna kargr Krrrm-Moskofblokunu tuttu. Moskof Knazhfr, bu tarihte, Y u g e ll o n'larla gayrimiisavi gartlar iqinde miicadele eden ve Altrn-ordu hakimiyetindentemamiyle kurtulmaya qahEan bir prenslik, ikinci derecede birdevletten bapka bir $ey defildi. Altrn-ordu'daki taht kavgalanneticesinde kurulmug olan Krnm Hanlrfr ise, Saray harrlan nakargt, kudretli Osmanh Sultan'rna dayanmak ve lVloskova ile miittc-fik kalmak zaruretini duyuyordu. Hatta Krrrm, I476 da Altrnordu hartr Seyid Ahmed'in bir istilasrndan, ancak Osmanlr mtida-halesiyle kurtulabilmig r{ ve Fatih i\,lehmet, Han'rn yeni taarruzlarr-nr tinlemek iqin kendisine bir ihtar mektubu bile gondermigti 1r.

Igte bciy lece, Krnm-;Vloskof bloku, bu kudretli hAmi sayesindeayakta duruyordu. Esasen Hanhk, Osmanhl'arla Moskova arasrndadofrudan doiruya mtinasebetler tesisi iqin Padigah yanrnda

tl $imdi bak. bizim, Yeni vesikalara g6re Ktrtm Hanltplntn Osmanlt tobi-Iifiine girmesi ee ahitname meselesi, 3elleten, Sayr 30, 1944. Buradr, Itlenr{liGiray'rn ve Emiuek Mirza'nrn Topkapr Sarayr'nda mevdana qrkan me[:tu1, ltrr:ragiire vakaniivielerin sebep olduf u hrrtalr giiriiqler dijzelt ilnriqtir.

ra Bak. Ktrtm Hanhfrntn tabiligi, 210-212.rs Bu mektup iqin bak. ayni makale, 213-216.

OSMA NLI

anahatlarrnr gcirememiglandrramamrqtrr.

RUS REKABET|NIN MENSEi 353

354 HALiL lruelcrr

tavassutta bulunmakta da gecikmedi ; 1492 den itibaren OsmanltSarayr ile Moskova arasrnda ilk diplomatik miinasebetler kurul-du'0. 1475 den beri Osrnanh himayesinde bulunan Ktrtm Han-h$r, ta kurulugundan XVI. aslr baqlarrna kadar Moskova ilemiittefik olarak en srkr bir ig birligi halinde bulunmuqtur r7.

Krrrm'r tekrar Altrn-ordu birlifi iqine almafa muvaffak olan SeyidAhmet Han'a karEr Osmanh Padigahr, Ktrtm Hanh!'rnr ihya etmesey-di, Moskova, Altrn-ordu'dan ve Litvanya-Lehistan'dan gelen btiyiik

. baskrlara karqr, giiphesiz, giiq dayanabilirdi. Burada hatrrlatma$aliizum yoktur ki, Altrn-ordu Hanhfrna son oldtiriicii darbeyi vuran,Altrn-ordu'nun payitahtrnr yerle bir eden de Krrtm Hanlrfrdrr(1502) tti. Osmanlr Devleti, Krrtm-Moskova Blokuilun ga-lebesini tenrin etmekle, Eiiphesiz, Moskova'nrn siyasi yi.ikseligiiqin sahayr hazrrlamrqtrr. Esasen Osmanh'larrn bu genq devletleryanrnda yer almasr iizerinedir ki, eskiden Do!,u-Avrupa'da hege-monya igin birbirine rakip bulunan Altrn-ordu ile Yagellon'lardevleti, onlara kargr ittifak etmek mecburiyetini duymur*lardrr.Fatih Mehmet, Krrrm'da eski hakimiyetini kurmak isteyen Altrn-ordu hanlariyle, Bugdan'da, Karadeniz kryrlannda yerlegmek iste-yen Yegellon'lara karEr bapka bir poiitika da takib edemezdi.Osmanh Devleti, bu tabii yolda ytiriiyerek, Altrn.ordu ortadankalktrktan sonra bizzat Krrrm Hanhfr Karadeniz igin tehlikeli birgekilde kuvvetlenip istiklil tenayiilleri gosterince, bu sefer onakargr Moskova'ya miisait bir durum almaktan da gekinmedi. Cen-giz Han'rn torunu Batu Han'rn kardegi Tukay-timur soyundan gelenKrrrm hanlarr, Saray tahtrnrn megr0 virisleri olduklan iddiasiyleKrnm merkezolarak Altr n- ord u I mpa ratorl u f unu bi rl eg-tirmek ve canlandrrmak, yani Dofu-Avrupa'da kendi hege-monyalartnt kurmak emelinde idiler. Osmanh devletinin kuzey siya-setinin esasr ise temarniyle belli idi: Kuzey'de, kendisinin Karadeniz-deki hakimiyetini tehdit edecek btiytik bir devlerin kurulmamasr veDoSu-Avrupa'da birbirine rakip muhtelif devletler arasrndaki kuv-vetler muvazenesinin devam etmesi. Krnm Hanhfr, Osmanlr hima-yesinde kaldrkqa, Padigah kendi lehine bu siyasi m u v aze n e y i

16 V. D. Smirnov, Krimskoe Hansfso, 1887, s. 339.r? B. Spuler, Die goldenc Horde, die Mongolen in Russ/and L223 1502,

Leipzig 1943; Smirnov, Krimskoe Hanstoo.18 Bak. Spulcr, aynl eser, 204 vd.

osMANLr - RUS REKABETININ MENSEI 355

muhafaza edebilmek iqin en kuvvetli vasrtaya sahip sayrlrrdr. Onuniqin, I. Mehmet Giray gibi Krrrm'da miistakil biiyiik siyaset peEindekoqan Giray'lara kargr Istanbul, daima biiyiik bir titizlik g<isterecektir.

Altun-ordu'nun ortadan kalkmastndan sonra Krrrm'rn, onunvirisi gibi ortaya qrkmasr tizerine, Hanhk'la Moskova arasrnd:rkieski ittifak da qiddetli bir rekabete dcindti. Hanhk, 1511 de Mosko-va'nln can drigmanr Yagellon'larla ittifak etti; bu ittifaka 96re Hanlrk,Volga havzasrnr ahyor ve batrd a Beyaz Rusya ve Ukrayna'da eskihakimiyet hakkrnt temamile Yagellon'lara brrakryordu le.

Moskova'ya karEr d0Emanca politikanrn ilk mrimessili M e h m e dG i r a y (1514-1523) oldu to. O, daha babasrnrn saglrftnda, Kalgaysrfatiyle Moskof BeyliSi'ne karEr tahribkir seferlerine baElamrgtr.1516 da Riazan, ertesi yrl Tula btilgelerini tahrip etti. Sulh iginMoskova'ya $u qartlarr koguyordu : Btiyi.ik Knaz, Krrrm Har,r'na yrl-hk makt0 bir vergi verecek, Kazan Hant Mehmed Emin olrinceyerine Abdiillatif in geqrnesine engel olmryacak, Astrrahan'rn Krnmtarafrndan zapi.r igin yardrmcr kuvvet gcinderecek. -Vasili, vergiharicinde diger btitiin gartlan kabul etti (1519)". Knaz'rn, Kazi.nhakkrnda taahhiitlerini yerine getirmemesi yiiziinden hrikiimsiizkalan bu muahade, bilhassa Krnm |{anlrgr'nrn gayelerini gcistermekitibariyle dikkate defer. Krrtm Hant, Moskova'ya kargr mticadeleyedevam ederken, Mehmet Giray'la aralannda Eahsi bir diiEmanhkda olan Yavuz Selim 22, Istanbul'da Moskof elqilerini qok mrisaitbir Eekilde' karErlamaktan qekinmiyordu. Hatta 75t2-1514 yrllarrarasrnda Istanbul'da bulunan Rus Elqisi I\4. Y. Aleksev (Gostenkov)ve L4l4 Mayrs'rnda Moskova'ya varan Osmanh elgisi Kemal bey

te Tafsilit iqin A. Zihoi Sosyal ile beraber hazrrladrf rmrz ve ya'. rndanegredecefimiz Ktrtm Hanhfi Tarihi,

20 Ooun tahta grkrgrnr Lane Pool-Halil Edhem, Dfrsel-t Islamige'de ve IJasaoOrtekin, Krnm hsnlanrun geceresi'nde (istanbul 1938), 1515 de giisterirler. Giil-biin-i Hanan'a giire (s. 9) Mengli Giray, 919 Zilbiccesinde - 1574, l. ry - iilnriig-tiir; Es-seb'iis-seyyar (s. 86), Mehmet Giray'rn culfisunu H. 920 baglarrnda - 1511ikinci ayr - 96sterir. Buua g6re Mehmet Giray'in culffsu muhakkak 1514 bagrnda

olmahdrr.2l Karamzin, VIl, 117.22 Mehmet Ciray mustakillen .Tatar tiiresioce, banlrk tahtrna oturmu; ve

culfisunu lstanbul'a bildirmemigti. Daha Selim'in gehzadeliginde baqlryan diiqrnan-lrklarr hakkroda bak. Saadettiu, Selimname, Tac'iit'tevarih II, Zeyl, 60{ veEs-se6'-ris -sey gar, 82-86.

354 HALIL luelctr

vasrtasiyle iki devlet arasrnda ittifak miizakereleri yaprldr (1519) ;

Moskova, lstanbul'a gcinderdigi, V. A. Korobov (1515.1516), D. Ste-panov (1519), B. Y. Golohvastov (1519-1521) ve Kanuni Siileyman dev-rinde V. M. Gubin (1521), J. S. Morozov (Briuhov) ve R. Kozlyaninov(1523) adlr elgileriyle Osmanh devletiyle srkr diplomatik miinasebet-ler idame etti ve birittif ak imzalamak iqin timitle gayret-lerini tekrarladr. Ancak 1523 den sonra bu yolda bir tegebbiis 96-rtilmedi 8. lstanbul'da B. Y. Golohvastov, Mehmed Giray tarafrndanRus'lara temayiil ettifi igin idam olunan Ahmet Giray'rn ofluHimmet Giray'la da temasa gelmigti. Onu, Moskova'ya gelmefeteEvik ediyor ve Yavuz Selim'in kendisini Mehmed Giray Han ye-rine Krnm tahtrna qrkartrnak istediSini Moskova'ya miiideliyorduza.Kanuni Siileyman da, culfisunu tabrik igin V. M. Gubin'i elgig6nderen Btiyiik Knaz'a kargr miisait bir durum aldr ve onunisteklerine uyarak Krnm Hanr'na, Moskova'ya taarruz etmemesiniihtar etti 5. Beri taraftan Mehmed Giray da, Istanbul'a yeni padi-pahr tebrik igin, beylerinden Rus diiqmanhfr ile tantnan Abdur-rahman'r gdnderdi. Mektubunda, bizzat gelip kulluiunu sunamadrsrigin af diliyordu 20. $tiphesiz Osmanh devleti, Moskof Knazhgr'nrKuzey'de siyasi muvazenenin bir unsuru teldkki ettigi gibi, Litvanya-Lehistan'a kargr yaptrgr savaglar sebebiyle de tabii bir miittefiksayryordu. Mehmed Giray, PadiEah'a tdbilifini ifade etmekle bera-ber, beri tarafta Leh krrah Sigismond ile ittifakrnr yeniledi (1520)27

ve Moskof'lara kargr kat'i taarruza geqti. Kardegi Sahip Giray'rbir ordu ile Kazan tizerine gcindererek Kazan tahtrna oturttu 38;

kendisi de btiyiik bir ordu ile Moskova tizerine harekete gegti.Oka'nrn berisinde genq Prens Belski kumandasrndaki orduyuperigan ederek nehri agtr ve lvloskova kargrsrnda Vorobiyef tepe-leri uzerinde ordugihrnr kurdu. Karamzin'in dedifi gibi, bu mtit-hiq istil6, Rus'lara Batu ve Toktamrs gtinlerini hatrrlatryordu. O

33 bak. B. Spulcr, Europiiische Diplomaten in Konstantinopel.,., Yahrbiicherfiir Geschichte Osteuropas, Yahr. l, Heft 3, 1936, a. 427.

2{ Karamzin'den naklen Howorth, Hist, of the Mongol.r, ll, 471.25 Hammer. V, 19.26 Han'rs mclctubu vc Padigah'ru cevabr : Feridun I, 501-503.2t Muahede metni iqin bak. H. Feyizhan - V. Zornov, Ktrtm gurtuna oe

oltaraflarga dair bolgan garl*lar se hatlar, Petersburg 1864, S. 3-5.28 Es'ce6'ii s-seggar, 90.

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI 357

strada Moskova'da bulunan Avusturya elqisi Herberstein, gehirdekipaniki canh satrrlarla tasvir ediyor 2e. Han, vergi taahhiidii iizerinegeri gekildi. t522 baharrnda Biiyiik Knaz, kuvvetli bir ordu ileOka tizerinde Krnmh'lartn yeni bir istildsrnr beklerken, Padigah'rnelqisi Meng0plu lskender, efendisinin dostqa duygularrnr sunmakiizere Moskova'da idi. Keza Kefe ve Azak pagalan, Vasili iledostga miinasebetlerde bulunuyorlar ve Han'rn sefer hazrrhklanhakkrnda gizlice haber gcinderiyorlardu 30.

Mehmed Giray, Kazan'r Krnm'a bafladrktan sonra 1522 krgrn-da Astrrahan'r da zaptettisl. B6yleceo, Altrn-ordu HanlrirnrGiraylar idaresinde tekrar canlandrrmll oldufu biranda, rakip Nogay'lar tarafrndan katlolundu (1523 ikinci teqrin):r2 veeseri de birdenbire g<iktii. Bunun iizerine Astrrahan'a, Moskof'larlaittifak etmiq olan eski han Hiiseyin tekrar gidip yerlegti. MoskofKnazt, Kazan'da da Sahip Giray'r atrp kendi taraftarrnr han yapmakiqin bu tarafa 1523 ve 1524 yrllannda btiyiik ordular (Herbers-tein'e gcire 180 bin kiEi) sevketti. Sahip Giray, Kazan'r yeieniSafa Giray'a brrakarak Padigah'tan yardrm istemek ve Krrrm Han-h$rnr elde etmek iqin Istanbul'a gitti. Bir rivayete gore o,Kazan'a han oldu$u zaman hutbeyi Padigah adrna okutmug, yaniKtrtm Hant gibi Osmanh'lartn yiiksek hakimiyetini tanrmrgtr3;r. Solov-yev'e gcire daha III. Ivan zamanrnda Osmanlr elqisi Moskova'daKazan'rn Padigah'a ait oldufunu ildn etmigti 3r. Herhalde datrabu tarihlerde Kazan, Moskof emellerine karEr Giray'lar vasrta-siyle Osmanh PadiEahr'nrn h i m a y e s i n i anyordu. Ayni tarihtelstanbul'dan l(rnm'a Han g6nderilen Saadet Giray'la (Mayrs 1524)

2e ingilizce terciimesi Howorth'da, ll, 471 vd.30 Koramzin, cilt V. 230 no. lu hagiye.3r ds-sa6"i s-scggar, 87 ; Sahaif -fil-ahbar Il, 695,32 bak. Es-se&'ris-seggar 87, Umdet-iit-teoarih, 98. 1549 dan iince itil'in ba-

trsrnda Nogay Mrrzalarrna tibi hiqbir kabile bulunmadrSr hal<krnda Z. Y.'foga-nrn ifadesi (Tiirkistan, 109) ihtiyatla lcargrlunmalrdrr. Krrrm kaynaklarr, MehmedGiray'ru Astrrahan seferine giderken Nogay Mrrzalartndan Mamay (Orak Ma-may) la birlegtifini ve diinerken Nogay'lar tarafrndan katlcdildigini siiylemektemttte fiktirler. Bk. Es-se6'iis-seggar, 87. Umdet-iit-tesarih 98 ve Sahaif-iil.ahbarII. 695.

rr $ahabeddiu Mercini, Ilffistafdd'fr\-ahbar fi uhaal-i Kazan ve Bulsarll, t27.

3a Istoriga Rossii, kitap II, cilt VI s. 91.

35E HALIL irqalctr

bizzat Krnm iizerinde de Osmanlt hakimiyetinin kuvvetlendifinigciriiyoruz s5. lstanbul'a bafh olan ve iqerde kendisini saflamhissetmiyen Saadet Giray Han, Moskova ile uzlagma siyasetinebagvurdu. Fakat ona kargr miistakil Hanhk ananelerine bafhrakip han srfatiyle lslim Giray, Ktrtm'da uzun ve kanh birig savaEa sebep oldu. Bu, tabii en ziyade Moskova'nln igine ya-radr. Nihayet Biiyiik Knaz, Kazan'dan Safa Giray'r atttrarak kendiadamr Can Ali'yi han yaptrrmafa muvaffak oldu (L532 baharr).Ayni tarihte Krnm Hanlrfr'na, Padigah tarafrndan eski Kazan HantSahip Giray tayin olundu (Eyl0l 1532). Padigah, onun yanrna60 topgu, 300 cebeci, 1000 sekban, 40 miiteferrika, 30 qavug, 60

timar ve zeamet ehlinden ibaret bir yardtmct kuvvet de verdi 38.

Nihayet Isldm Giray'r ortadan kaldrrmafa muvaffak olan SahipGiray Han, Moskova'ya kargr serbestqe harekete geEmek imkdnrnrbuldu. Kazanh'lar Rus mahmisi Can Ali Han'r <ildiirerek Safa Gi-ray'r tekrar baElarrna getirdiler (1535). Ktrrmh'lar cenuptan taarruzederken Safa Giray da Volga iizerindeki Rus gehirlerine kar;rmuvaffakryetli taarruzlara bagiadr. Birqok Eehirlerle beraber birarahk Nijni-Novgorod'r zaptetti ve Knazlrfrn kalbine kadar sokul-du 3?. 754t de Krnm Hant Sahip Giray, bizzat, biiyiik bir ordu ileM o s k o v a tizerine sefere grktr. Oka nehrini, ordusundaki Osmanhtopgulan himayesinde sallarla agryordu. Fakat birdenbire Moskoflarrnhayret ve sevinci kargrsrnda ricat ettifi gciriildti. Qiinki gerisindedsl Nogay kabilelerinin tehdidi edici hareketlerini haber almtgtr 38.

Bununla beraber ertesi yrllarda Kalga Emin Giray kumandasrnda

ss lstanbul, Krrrm beylerinin .Cengiz yasasura giire, han segtiklcri GaziGiray'r tanrmadr ve Saadet Giray'r han giinderdi ; b'r miicadeleler halckrnda bi-zim, Kvtm Hanhgt tarihi.

36 Hammer'de (V, s. 238) buolartn .300 topcu, 300 sil6hcr, 1000 yeniqeri, ola-rak g6sterilmesi yanlrgtrr. I-Iammer, bu mal0matr Es-seb'iis-seggar'd,-n almrgsa

da orada (bak. Kizrm bik tab'r, Kazan 1832, s. 9l) bizim yazdrfrmrz gibidir.Ayrrea kargrla z Giilbfin-i-Hanan, 15; Hammer'in Osrnanlr Tarihi'nde Krrrm haula-rroa dair verilen maltimat gok yerde yanlrglarla doludur.

3? Bak. Hadi Atlasi, Kszan Hanh{q 167-171,38 Han, Knaz'a gtioderdifi mektupta diyordu ki: .Oka neLrioden diiuIyorum,

sebebi Baki beydir, evvel6 onun cezaslrol verecefim, gonra da seoiole hesapla-

ttrrm' , Sahip Giray tarihi ; Umdet-fit-teoarih, 106; Karamzin (VIll, 28-29), bunusrrf Rug mukavemetine atfetmeklc bir taraflrdrr.

OSMANLI - RUS REKABE',TININ MEN$EI 359

Krrrmlr'lar, Moskof Knazhsr'nrn cenubuna, Riazan, Seversk, Odoef,Bielef'e yrkrcr istildlarrna devam ettiler.

Fakat gimdi Krnm Hant, Osmanh'lar tarafrndan da desteklen-mekle beraber, kargrsrnda yalnrz Moskof'larr bulmuyordu. Ruslar,Nogay'lar arasrnda, Kazan ve Astrrahan'da, hatta ta KafkaslarEimalinde Qerkezler arasrrtda miittef ikler bulmakta idiler. K4-zan ve Astrrahan'da, bilhassa Moskova'nrn gittikge artan ticart -iktisadi faaliyetine baglanan yerli tiiccarlar arasrnda N{oskova ta-raftarr kuvvetli partiler tegekktil etmiqti. Gergekten Krrrm Hanr'nrnda bu tticcarlarr himaye ettifini gcirtiyoruz. Mesela Astrrahan HanrYagmurqr (Yamgurqr), Kazan'dan gelen 120 tiiccan, I(rrrm iaraftalolduklan bahanesiyle yafma ve qofunu katletmigti ; kurtulanlarKrrtm Hant'na gikdyete gelerek onu Astrrahan'a karqr sefere tegvikettiler (1549) 30. Fakat Eimdi Garbrn esyasr - lngiliz quhalarr vedemir mamfilatr- Kazan ve Astrrahan'a Moskova yoliyle gelnrekte idive step mallarr, ftus pazarlanna akmakta idi'tu. Volga (itil) in qar-krndaki .steplere hikim olan ve Kazan-Astrrahan'da ekseriya Krrrmhakimiyetine karEr cephe alan Nogay kabileleri, 1558 yrhndaki bii-ytik krtlrkta ancak Rusya'dan gelen ekmekla krrrlmaktan kurtuldu-iar 41. Rus pazarlarrna at, davar, deri gibi step mallannr gctire n vekarErhfrnda diger ihtiyaqlannr alan l\ogay'lar tizerinde Nloskofknazlartntn ntifuzu gittikqe kuvvetlendi. Isrnail Mirza idaresindekibriyiik bir krsrm Nogaylar (Ulu-Nogay'lar) daha Sahip Giray dev-rinde Moskof ntifuzuna girdiler. Buna kargr Yusuf Mirza idaresindekikabileier Krrrm-Osmanlt niifuzunu tanryorlardr. Kanunt Stileymarr'r n,Yusuf Mirza'ya "E m i r- i.i I - ii m e r a I r k,, payesi gcinderdiiini biliyo-ruz. Bunlar, Sahip Giray devrinde Krnm tarafrna geqerek "Kiqi.No-gay, adiyle tanrndrlar a2. Rus diinyasr ile Osmanh lrnparatorlugu

3e U mdet -iit-tevsrih, 108-109.40 Z. V. Togan, 93, 114. 4r Z. V. Tosan, ll0.{2 fs-se6'ris-seggar ( s. 105 ) Edigu evlidroa tibi otan 9 Nogay kabilesin-

den 8 iniu acilarrnr veriy,.rr: Mansur, Orak, Marnay, Ur-lvlehmet, Kasay, Tokuz(::;b ?), Yedicek, Camboyluk. sahip Giray, bun!ardan orak, Kasay, Ur-Mehmedve Tokuz kabilelerini itil (Volga) ve Don boylanndao Karadeniz qirnaline, B,r-cak havalisine yerlegtirdi. Yedicek'ler ve Carnboyluk'lar Kubau nehri boylarr nagiiqtiiler. Z. V, Togan, bu biiyiik muhaceretin 1558 deki biiyiik kur;,klrkt1n il*rigeldigini ve biiylece Don - itil boylannrn bopaldrSrnr siiyliiy<,r (Tilrkistan, 1 l0vd.). Bu halin, Kazak'larrn yayrlmasrol ve Rus istilAslor l(ola1lagtrrdrfrr::r;,iipheyoktur (bak. avni eser, 115).

350 HALIL iNnlcrr<

arasrnda, Karadeniz-Volga steplerine h5,kim bulunan Nogaylar, budevirde biiytik siyasi roller oynadrlar (Onlardan sonra aynirolti Kazak'lar oynayacaklardrr ). lsmail Mirza'ya tdbi Nogay'lar,bilhassa Kazan ve Astrrahan'da Krnm teEebbiislerini suya dtiqrire-rek Rus hakimiyetinin yerlegmesine yardrm ettiler. Fakat Krnm ta-rafrna geqen Nogay kabileleri de (Kigi-Nogay'lar), Krnm Hanhfr'nabiiyiik giigliikler qrkarmaktan geri kalmadrlar. Bizzat Krrrm, birNogay istilasr tehlikesine maruz kaldr. Sahip Giray, Dnieper - Donarastndaki Nogay'larla qetin miicadelelerden sonra bunlan itaataltrna alabildi a3. Burada da ancak, Altrnordu'yu mahva g6ttiren aynidmilleri gortiyoruz. $tiphesiz O s m a n I r h i m a y e s i olmasaydr,Krnm da, ayni feodal kabile mticadeleieri iqinde, az zamandaMoskova'nrn niifuz ve hakimiyeti altrna drigecektid{. Ayni devirdeQerkezler arasrnda da Moskof niifuzu, Krnm iqin tehlikeli bir Ee-kilde yayrlmak istidadr gosteriyordu. Bu devirde Hazar denizi ileKaradeniz arasrndaki steplerde, Don ve Kuban rrmaklanna kadaryayrlrnrE bulunan Qerkez'lerin a5 bir krsmr Osmanlr'lara tabidi. Kuv-vetli Jana beyi Kansavuk - on beE bin askeri vardr - Padiqah'tantuf ve sancak alarak Osmanh hakimiyetini tanrmrEtr as. Fakataynr zamanda onlann arasrnda Rus ntifuzu da yayrlmafa bagladr.Sonradan,l 555'de Begtav Qerkez'leri doirudan doiruya Qar'a tabilik-lerini sundular a?. Dtirt sene sonra da Qar'dan, Hrristiyanirfa girmekiqin rahipler ve Tatarlar'a kargr giriqecekleri harekdtr idare iqin subay-Iar istediler ; Qar, buna mi.isaraatle cevap verdi as. Qerkez'ler, Krnm'rndiiEmanr olan Nogay'larla ve Astrrahan'daki rakip hanlarla mrirste-

a3 1546'da .Nogug Ktrgtnv denilen katli6mlar igin bak. Sahip Giray tarihi;Umdet-iit-tevarih 107 ; Ee-se6'iis-seggar, 92-93 i Sahaif -iil-ahbar Il, 700-701. BuNogay'larrn Krrrmlr'larla miicadeleleri sonraki asrrlarda da devam etti ve Hanlr-frn zayrflamastnda baglrca amillerden oldu. XVII. asrrda Osmanlr devleti, yan-lrg bir siyasetle, Hanlrga kargr Nogay Kantimur Mrrza'yr tahrik edecelctir.

41 1736 tarihine dogru Krrrm Hanr'nrn divan katibi Kefeli ibrahirn 9u dikka-te dcser ifadeyi kullanryor: Osmanlr devleti himaye etmeseydi, Krrrm Tatarla-rrnrn da mahvolmasr giiphesizdi. Qiinkti Osmanlr devleti iqin, Moskof'larr Karadc-niz'den uzaklagtrrmak en miihim iglerdendi: .Tevarih.i Tatar han ve Dafrstan ve

IVloskov ve Degt'i Krpgalc iilh.elerinindir,. C. Seyid Ahnret Kr.rmer neqri, S. 30.as bak. Sahip Giray tarihi; Mrrza Bala, Qerkesler, islim Ansikiopedisi.r0 Sahip Gi'ay tarihi, Umdet-iit-tesarih, I07.a7 Klaproih'dan oaklen Howorth II, 490.{8 Karamzin VIII, 351.

osMANLr - RUS REKABETINiN MEN$EI 361

reken hareket etmefe baqladrlar ac; Taman yarlmadasrnda yafmave taarruzlara girigtiler. Nihayet Kefe'deki Osmanh valisinin detegvikleri i.izerine 60 Sahip Giray, Q,erkez kabileleri - o arada Kan-savuk- tizerine bizzat dort btiyiik sefer yaptr ve bunlarr qiddetletedip etti 5r. On sene sonra Azak kalesine karqr Rus - Kazak'larlabirlikte taarruzlarrnr g6recefimiz bu Qerkez'lerin, bizzat Don Kazakkonfederasyonununtegekkrihindebiiytik rolleri olmuqtur. Qerkez'leri ezen Ktrrm Hant, nihayet L549 da Astrrahan't Osmanh toplarrnrnyardrmiyle bir daha zaptetmefe muvaffak oldu 52. Bciylece, Osmanlr-lar tarafrndan himaye edilen Krrrm Hanr, Kazan ve Astrrahan'r kenCinebaglamrg, Kafkasya'da Qerkez'leri ve steplerde Nogay'larr ezmigti ;

Kuzey'de de miitemadi taarruzlariyle Moskova'yr daimi bir baskr al-trnda tutuyordu. Fakat Sahip Giray'rn eseri de, 1523 de oldufugibi birden yrkrldr. Onun bu derece kudretli bir hale gelciiktensonra miistakil hareketlerde bulunnrasr, Padi;ah'tan Gozlcvc isl<e-lesini istemesi Istanbul'da kaygr uyandrrdr 63. Sadrdzam onun,kendisine yukardan bakmasrna tahammtil edemiyordu. 1549 claSahip Giray lstanbul'dan, cilen Safa Giray yerine Devlet Giray'rnKazan'a han gcinderilmesini istedi. Fakat Devlet Giray, zAhirdeKazan Hanr srfatiyle, Krrrm'a han gonderildi ve Sahip Giray, Ta-man kalesinde katlolundu 5a. Bu esnada IV. lvan, riiqt qafrna eriq-miq ve 1547 yfi baqrnda Moskof'lann ilk Qan (lmparatoru) olaraktaq giymi;ti i6. Artrk Moskova kendini, yrkrlan Bizans'rn yerine" U q ii nc ri Roma,, sayryordu io.

49 Ktrtn,'a cliigman olan Yagmurqr Hao, rakibi Ak-K6bek Hanr Qerkez'lerinyardrmiyle katltdip yerine geqmiqti.

s0 Sahip Giray tarihi; Umdet-iit-tevarih, 107.sl Sahip Giray tarihi'nde bu seferler tafsil6tiyle aolatrlmrqtrr.s2 Umdet-iit-teaarih, 109 ; Howorth, II. 354 - Onun ordusuncla, 20 topla

yenigeriler vardr.s3 bak. Es-se6'ijs-seygar 91; Umde{-iit.tevarih, 110.s Es-se6'fjs-seggar,93 v.d.; Sahip Giray tarihi i Umdet-iit'tevarih 109 vd.55 Ruslar, Altro-ordu hanlarrna.Qar uuvanlnl veriyorlardr (Rambaud, -Flis.

de la Rus"ie 218; A. Eck, Mogen Ag, ,u""", Briik--el, s. 34 not l)' Fakat Knazlar,giiphesiz Kilise ademlartnro tesiriyle kendilerini Bizans irnparatorluk anan"sioebaflryorlardr. lV. lvan'ro Qarlrfrnr, Krrrm Hanr ve Parlrq:rh uzun zamau tanrma-drlar. 1470 de padigah ooa hali Moskof beyi diye hitap ediyordu: Feridun, ll,465.

56 bak. Platonov, La Russie moscovite, Paris 1932, s. 8l-85.

362 HALiL ln nlclr

Ayni tarihte Krrtm Hanhfiyle Moskova arasrnda Kazan veAstrrahan iizerindeki miicadele de en buhranh devresine giriyordu.Qok geqmeden veni Moskof Qarr, Kazan'r qetin ve kanh sava$-lardan sonra zapta nruvaffak oldu (1552). Devlet Giray Han'rnordusiyle Oka'ya kadar ilerliyerek geriden yaptrir tehdit bunamani olamadr. Kazan, bir Rus vildyeti haline getirildi. $imdi teh-like Astrrahan tizerinde dolagryordu. Astrrahan Hanr Yagmurgr Han,Osmanlr Padiqahr'nrn niifuz ve tesiriyle eski rakibi ve Nogay reisiYusuf'la ittifak etti. Fakat bir krsrm Nogay kabilelerini kendisinebaflamrg olan Qut, yanrnda mtilteci bulunan Derviq Han'r bir Rus-Kazak ordusiyle Astrrahan tizerine g<inderdi. Yagmrrrqr magl0polarak Azak'a Osmanh'larrn yai)ura kaqtr (1554) 5?. Dervig Han daRuslar'rn tahakkiimiine fazla tahammiil edemedi. Krrrm harrzadesiKasbulat'r K a I g a (veliahd) tayin etti 58 ve nihayet isyan bayrafrnrkaldrrdr. Moskof'lar kat'i darbeyi vurmak iqin harekete geqtiler.Astrrahan'rn yardrmrna kogan Krrtm Hanr'nr, yolda, $eremetiyef(bizim tarihlerde $ermet-oflu) kumandasrnda Krnm tizerine yriru-yen baqka bir ILus ordusu dururdu; Deviet Giray, qetin bir savaq-tan sonra Krnm'a dcinmek zorunda kaldr 50. Ote taraftan DerviqHan da Astrrahan'da tazla mukavemet edemiyerek yine Azak'a,Osmanh'larrn yanrna srsrndr. Qut, Astrrahan'r bir Rus vilA-yeti olarak inrparatorlufuna ilhak etti (1556). Bciylece Moskof iar,yalnrz Volga havzastnda yerleEmiyorlardr ; qimdi Hazar deniziyleKaradeniz ?ritslridd Nogay'lar, Don iizerinde Kazak'lar, Kafkaskuzeyinde Qerkez'ler ekseriyetle Moskova'ya tdbi iciiler. Moskofniifuz ve hakimiyeti Kafkas'lara ve l(aradeoiz'e kadar uzanryordu.Buhadiseler Dofu-Avrupatarihinde yeni Eaf rn hakiki bag-I an gr e r sayrlmahdrr. Krnm Hanhfr, Altrn-ordu Imparatorluiununmirasr igin yarrm asrrdrr yaptrfr tariht m{icadeleyi kaybetmig, Do-

fu-Avrupa'da Moskof iistiinliigii, Qutlrk artrk kati olarak

s? Yagmurqr 1569 da Rodos'ta siirgiindii (Bak. A. Refik, 5).58 Karamzin Vlll, 2 18.se .6s-se6'fis-e eggar 98-99; Karamzin, ll. 273-74; Es-seb'iis-segyar, .$ermet

oglu' na kargr bir savalla neticelenen bu seferden bahsederkeo Rus kaynaklariyleternamiyle uygun{rr. Brrna giire Devlet Giray'rn bu seferi 1556 tarihioe aittir.Howorth'rn (ll, 484) ve sonra Smirnov'un (423 vd.) .Es-se6'ijs-seggar'dt tarih-siz olarak anlatrlan bu seferi, Devlet Giray'ro Hanlr$rnro baglaugrcrnda giister-meleri yanlrgtrr.

osMANLr - RUS REKABETiNIN MEN$EI 363

kurulmugtu. En az 1300 yrldrr bir Tiirk Yurdu olan Dofu-Avrupasteplerinde hakimiyet, Slav'lara geqiyordu. Bu, ayni zamanda Os-manh imparatorluSu'nun kuzeyde seksen senedir takip ettifi mu-vazenesiyasetinin de yrkrlmasl ve Karadeniz' in dogruclarrdoBruya tehdit altrna dii$mesi demekti. Moskova'nrn der-hal Hazar, Kafkas, Karadeniz arasrnda yollara hakim yerlerdekaleler yapmafa giriqmesi 00, ve bizzat Azak kalesi tizerine Kazak -Qerkez taarruzlart, Osmanh devletini ciddt olarak endiqelendir-mefe baEladr.

Ayni tarihte Rus devlet aciamlan, Altrn-ordu'nun mirasrnr tema-miyle ele geqirmek ve Karadeniz'e grkmak iqin bizzat Krrrm'ataarruz etmegi ciddi surette diigunmefe baqladrlar. Fakat IV. ivan,Krrrmh'larrn arkastnda duran Kanunl'rrin Imparat.lrluiryle boy olqri-Eemiyecefini biliyordu. Bunun iqin o, taarruz kuvvetlerini Baltrktizerine gcindermeSi tercih etti 0". Bciylece, Kazan ve Astrrahzrrr'rndiigmesini Moskof QutlrStnrn hakiki surette kurulu.;u say-mak gerektiii gibi 6r, bu, Osmanh Imparatorluf u iqin Rus mesele-sinin baglangrcr, Orta-Avrupa ve iran'dan baska kuzeyde yeni bircephenin kurulmasr demekti. Fakat bu srrada Avrupa'da, Akde-niz'de Hrristiyan devletler, $ark'ta Safevi Imparatorlufu ile biiyrikmi.icadelelerine devam eden Osmanlr Devleti, kuzeyde derhal vedoirudan doiruya bir reaksiyonda bulunmak imkAnrnr bulamadr.

Bu tarafta Devlet Giray Han Moskof i.ilkelerine kargr sefer-lerine devam etti, 1557 de bizzat Tula'yit kadar ilerledigi srradaKazak'lar, Ozii nehri (Dnieper) aizrnda Islam-kerman'r, Qerkez'lerTaman yartmadastnda Taman ve Temruk kalelerini srkr;trrarakKrrrm'r dofudan ve batrdan Qok tehlikeli bir duruma dtigiirdriler.Han, siir'atle ricat etmek zorunda kaldr ve Osmanlr yardrrncr kuv-vetleriyle Kazak'larr tekrar kuzeye attr. Ertesi sene kr;rn Krrrm-hlar, iig ordu halinde Riazan'a, Tula ve Kagir bcilgelerine saldrr-drlar. Fakat onlarrn arkasrndan bir Rus kuvveti, Perekop (Or-kapu)berzahrna kadar gelmek cesaretini gcisterdi. D. Adagef komuta-srnda baqka bir Rus kuvveti Dnieper'i sallarla inerek Krrrrn'rnbatr kryrlarrnr yafma ve tahrip etti ( t559). Fakat esir cttiii Os-

60 IV. Ivan'a nime : Feridun, II, 460.ooa Rambaud, F/isf. de la Russie, 224-225.6l Rus halkr tarafrudan bu muvaffakiyetler en biiyiik bir milli zafer gibi

kargrlandr ve Qar'rn prertiiini ziyadesiyle ytikseltti. bak. Platonov, 108-110.

364 HALIL iNnlcrr

manhlan, Ozii Pagastna gcindererek Osmanh'lara karqr hiq bir fena

niyeti olmadrfrnr da anlatmak istedi 62. Yukarda da igaret ettifi-miz gibi, Moskof'lar, Osmanh'larla aqrkca ihtilaf haline gelmektenqekiniyorlardr. Rusya'ya karqt Krnm kuvvetlerinin aktnlan ertesiyrllar devam etti. Fakat Qarlrk, giiney hududunda bir srra kaleler-den miirekkep istihkam sistemi ve yeni ateEli silahlarla ur bu akrn-larr krrmakta artrk giigliik gekmiyordu. Fazia olarak Eimdi, cenuptaKazak'lar, Qerkez'ler ve Nogay'lar vasrtasiyle Krrrmh'lart kendi yurt-Iarrnda vurabiliyor, Osmanh devletini bile teliga diigiiren karqrakrnlar yaptrrabiliyordu. Bugiin Tilrk Argivi'nde Osmanh Divankayrtlarrnda, Moskova'ya tabi Kazak ve Qerkez'ler tarafrndanAzak'a, Taman yarrmadaslna ve Dnieper mansabtna yaprlan aktn-larrn lstanbul'daki akislerini takib edebiliyoruz 6a. Bunlarrn en goktelf,q uyandrrant, 1559 bahannda A z a k kalesinin Dimitra.g (.rlrr_r)adrnda bir Kazal< reisi tarafrndan muhasarasr oldu. Osmanlt iilke-sinin en gimali noktasrnda bulunan bu kale, iik defa bir Ruskuvveti tarafrndan kugatrhyordu. Ilk qarprgmada Kazak kuvvetleridafrldr. Dimitrag "Rus tarafrnda tekrar on bin kadar asker top'layrp,, kale iizerine geldi. Bu orduda bulunan ve ileri atrlan Q.t'kez'ler, kaleden qrkrg yapan mtidafiler taraftndan giddetle piiskiir-tiildiiler. Bu srrada, yukarda adr geqen 6si Jana beyi de kendi

Qerkez kuvvetleriyle gelip muhasaraya katrldr. Kazak'lar nehiriizerinden, Qerkez'ler beri taraftan, Azak'a yeni bir taarruza hazrr-lanryorlardr. Osmanh'larrn Kefe beyi, Qerkez'leri Dimitraq'la birleq-meden birdenbire basarak bozguna ufrattr, Kazak'lar dt qekildi-ler 65. Istanbul'dan Azak't muhafaza iqin siir'atle gemiler gcinde-

rildi 6s. Osmanh'lar her an yeni bir taarruz bekliyorlardr, Ozti

6t Karamzin Vlll, 439.

63 bak. Eck, 449'451.fl Bu vesikalar, krsmen A. Refik taraftndan Tiirk Tarih Enciimeni Mecmu'

asr'nda negrolunmugtur: sayr 17 (94), 1926, s.261 vd. Fakat A. Refilr, bu vesi'lcalarrn bagrnda yaptrfr hiilisada hatalara diigmiigtiir. Kazak reisi Dimitraq'rn(sit.ir.:) H.967 dan sonra Azak'a ikinci bir hiicum yaptrfrur stiyliiyor (s.2641.

Hatbuki bunu ictinat ettirdi[i vesikada agrk bir gekilde, geqeB bahardaki

seferden, yani 966 seferind:n bahsedilmektedir (bak. A. Rcfik, vesika V).6s A. Refilr, verika V.66 A. Refi!, vesika I. Bu gemilcr diigmanro gekilmesi iizerine krglamak

dzere Kerg'e diind6ler (Vesika ll).

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI 365

mansablndan Qerkezistan'a kadar bfftfin Karadeniz kryrlarr tehlikeigindeydi. Kefe beyi, sahillerde iki gemiyle kol geziyor, yeni gemileringasr iqin tersaneleri lamamlamafa gahgryordu 6?. lstanbul'danAzak'a n6betci yenigeriler tayin olundu ve yeniden yedi gemig6nderildi 68. Obtir taraftan yine bu tarihlerde, PEetuh (,;:,.) veCan adlanndaki Qerkez beyleri Taman yanmadasura saldrrrpya$malarda bulundular. Kefe beyi bunlara karEr kanh garprEmalaryaptl. Bir miiddet sonra Krnm Hanr, Pgetuh beyi ve "Moskov'agitmeleri muhakkak olan, Han ailesinden Can-pulat ve Can-temirsultanlarr ele geqirip hapsetmefe muvaffak oldu 6e. Istanbul'danHan'a yazrlan htikrimde deniyor ki: "bundan evvel memleketimizetdbi olan lslim-kerman kalesi ma'mur iken Ozii suyundan (Dnieper)kifirler taarruz etmezlerdi. $imdi her sene gelip taarruz ettikleriigin Ozii kalesinin acele tamirini emrediyorum,, ?0. Casuslarrn getir-di$i mal0matagrire, 1560 baharrnda "Moskof beyi,,Nogay reisilsmail Mirza ile (Astrrahan'rn zaptrnda Rus'larla iqbirlif'i yapan ma-hut Mirza) birlegip Dnieper tarafrndan Krnm'a taarruz edecek 7r veDimitrag da 80 bin kigi baqrnda Don nehri iizerinden harek'ete geqe-cekmig. Bu haberler tizerine Osmanh hrikiimeti, teldga diiqtii; Kefe be-yine srkr hazrrhk emirleri gonderildifi gibi72, Krnm Hanr'na da yakrn-da gemilerle asker gcinderilecefi bildirildi 73. Rumeli'de bir qokSancak beylerine, askerleriyle Silistre beyinin kumandasrnda top-lanarak harekete hazrr olmalan emri verildi. Btitiin bu emirleriPadigah bizzat takip ediyordu ?4. Fakat sonunda, Krnm Hanr'nrn Rus-ya'ya taarruz iqin istedif i askerlerin ve levizrmatrn, nakliye gii(-liik-leri yiiziinden gonderilemiyecefi bildirildi ve kerrdisinin, vakit geEir-meden aktn yapmasl, onun yerine Ktrrm'r Osmanh askerinin muhafa-za edecefi yazrldt ?5. Gergekten 1560 yazrnda Dimitrag'la Qerkezler,

6? A. Refik, X. gfrzgilda agtk deniz meselesi, TOEM, sene 16, 261, vesika II.68 A. Refik, vesika Il. ve V.6e A. Refik, vegika lll.70 23 saler 967-24 tegriosani 1559- tarihli hfikiim: A. R. vesika lll.?r A. Refik, vesika VI, faLat burada.kard-i kadim' (flri rdt) deEil, <<kasd-i

Krrrm, (6ri .r-Jy okumalrdrr.72 A. R. vcsika VI. - bu yazr Padrgah'a sunulup onun tarafrnd'n okunduk-

tan vo begcnildikten lonra gdnderildi.?3 A. R. vesika VII : Hau hazretlerinc hiikiim.?4 A. R. vesika Vlll: Silistre beyi Sinan Pagaya hfikiim.?s A. R. vesika IX: Dcvlet Girey'a hiikfim; Kargrla. Feridun, II,46l.

966 HALiL iru,qlctt<

Azak'a, sonra Adakale'ye taarruz etmek istedilerse de, Kefe beyinindonanma ile yetigrnesi iizerine cesaret edemediler ve qekilip git'tiler ?6. $imdi Devlet, gimalde yeni taarruzlara kargt her an uyanrkolmak mecburiyetini duyuyordu. Moskof lmparatorlufu, ileri kollany-Ie birdenbire Karadeniz gimalinde Osmanh hakimiyeti iqin tehditkdrbir duruma geldifi halde Qut, Osmanh devletiyle aqrk bir ihtilaf-tan kaqrnryordu. Bu srrada Ivan, Han'a gtinderdigi adamlar vastta'sryla Kazak'larrn kendi emri olmadan bu taarruz hareketlerine girig-tiklerini bildiriyor, Dimitrag'rn 1560 daki taarruz tegebbiistinii cin-

ceden haber vererek "sonra bunu bizden bilmeyin,, diye mesuli'yetten kurtulmak istiyordu ?7.

Osmanh hiik0metinin, ancak Avusturya ile sulh akdolununca(1562) kuzeyde harekete geqmek iqin bir karar verdigini ve bazrpldnlar hazrrladrfrnr goriiyoruz. Han'a, ilk baharda Astrrahan'a birordu gdnderileceii, Don-Volga arastnda bir kanal aqrlacair, ken-disinin de bu sefer iqin hazrrlanmast ldzrm geldifi bildirildi. Mos-kova'nrn Krrrm'daki elqisi Nagoy, bu hususta Qar'a gonderdigiraporda diyor ki : "1563 senesi eylultinde Ttirk Hiinkdn, DevletGiray Han'a gonderdifi bir qavu; vasrtasiyle ilk baharda Astrrahantizerine yiiriimek iqin hayvanlan beslemesini ve ihtiyat kuvvetlerihazrrlamasrnr emretmigtir; Ttirk Sultanr, Han ile beraber kendi geh'

zadelerini de yollayacak; onlann da emrinde kiilli miktarda askerve Yenigeri olacaktrr. Ttirk sultanr bin araba hazrrlanmasrnr em-rediyor. Tiirkler, biiyiik bir kuvvetle gemilerle Don rrmafr tize-rinden llavlya gayrna kadar qrkacak, llavlya'nrn trgzrnda arabalarrkiiqiik gemilere ytikliyerek kiigiik Qerepaha qayrna kadar yediverst mesafeyi kat'ettikten sonra bugiinkii Kagalinski mevkiindenitibaren Qerepaha qaylnln <itesinden, Volga rrmafrna dofru ine-ceklerdi; Astrrahan'a kuvvet gcindermekiqin Tiirk'lere, Qerkez'ler-

76 A. R. verika XII.7t A. R. vesika X. - XVII. asrrda Don Kazak'lannrn bu gibi taarruzlarrnrn

kendi emri haricinde oldufunu bildiren Qar'a Ktrtm Hanr, .madem ki buolarbizim tibiimizdir diyorsunuz, zaptetmesiui biliniz> diyc yazryordu (V. Zernov -H. Feyizhan, Yarltklar, 108). Bununla beraber Qar, bu Kazak'lan kenditibiiyetindetutmafa iinem veriyordu. 1557 de Kazak reisi Vegnevetski, Har tarafrndan yerindeuatrldr[r zaman Qar, ona, kendi topraklartnda Bielev gehrioi vermigti (Karamzin,VIII, 269). Esasrnda bu Kazak'lar, Mogkof devletinin Osmanlt iilkclerioe doSrudandofruya taarruza cesaret ettifi I. Petro zamanlna kadar, Rus istilAsror, 6nciikuvvetleri srfatiyle haztrltyacaklardrr.

osMANLr . RUS REKABETININ MENSEI 567

den, Nogay'iardan ve Kazan halkrndan heyetler gonderilmigti vebtitiin bunlar Ti.irk'lerle beraber hareket etmefe hazrr bulunuyor-lardr. Astrrahan Tatar'larr Eehri zaptetmek igin Trirk kuvvetleriningelmesini bekliyorlardr. $imali Kafkasya ahalisinin, hacca giderkenAstlrahan'a uframalartna Rus Qan'nrn mani olmasr Tiirk Sult;rnr'rrrgok krzdrrmrgtr. Devlet Giray, Qavulsu geri gcinderdi ve tMoskofQart'ntn kendisiyle sulh halinde yaqadrfrnr bildirdi ve gcinderdiiihususi bir adam vasrtasiyle Tiirk Sultanr'na, Astrrhhan'a kuvvet gcir^-dermernesini rica etti ve dedi ki: Bugrin Astrrahan'r zaptetsen bilemuhafaza edemezsin, Btiytik Knaz onu yine geri alacak, arayerdebog yere insan kaybedeceksin,, ?8. Fakat Krrrm Hanr, Istanbul'danancak Moskof'lara karqr kendi ordusunu takviye edecek yardrmcrkuvvetler bekliyordu. Bu fiituhat kararr onu $a$rrttr. Osrnanlr haki-miyetinin, Kefe ve Azak'ta oldufu gibi Don - Volga havzasrnda dayerlegmesi bizzat Hanhfr bir Osmanh eyaleti durumuna di.iqtirebi-lirdi. Onun, PadiEah'r bu fikirden vazgeqirmefe qahEmasr qriphesizen ziyade bu sebepten ileri gelmekte idi. Devlet Giray, Moskova'yiradam gcindererek Padigah'rn bu karannr bildirdi ve ear'a kendiisteklerini kabul ettirmek iqin bu tehditten istifade etmefe galr,str.Bu mrizakerelerden anhyoruz ki, Don ile Volga arasrnda bir kanalaqma fikri daha bu zamanda bahis mevzuu olmugtur. Buna gcireOsmanlt'lar Don ve Volga nehirieri iizerinde kargrhkh iki kaleyapacaklar ve bunun arastnda bir kanal agarak iki nehri birlegti-receklerdir. Asrtrahan civartnda iiqiincii bir kale yaprlarrak trubcilge dc PadiEah'rn hakimiyeti altrna ahnacaktrr. Han, padigah'rn,kendi ricasr i.izerine bu seferden vaz geqtif.ini de ildve ediyordu. ear,Han'a hediyeler gtindererek briyrik memnuniyetini izhar etti?u. DevletGiray, siyasetinde muvaffak olmug, Qar, Han'rn elgisine Sahip Giraydevrinde verilmi5 hediyeleri (bu, bir nevi vergi oluyordu) vermeiitaahhtit etmigti. Fakat Krnm devlet buyiikleri, Mehmet Giray dev-rindeki verginin verilmesinde rsrar ettiler. Sonra Litvanya tarafrg-dan da tegvik olunarak, Kazan ve Astrrahan'rn brrakrlmasrnrtalep ettiler. Bu isteklerin yerine getirilmesine imkdn yoktu. Rustopraklartna kargr Krnmh'larrn yeniden akrnlan bagladr. lki senestirmiig olan mtitareke devresinden sonra Han, Moskof'lar rjzerine

?8 Solovyev. kitap II, cilt Vl, 214-215.?9 Solovyev, 215.

36E HALIL lunlctt<

yapacafr yeni sefer igin lstanbul'dan malzeme ve asker istedi.Padigah, Malta adasrna sefer hazrrhfr yaprldrfrnr, Macaristanhudutlannda savaglann tekrar alevlendifini <ine s[rerek, bu yar-drmrn qimdilik tehir olundufunu bildirdi, fakat Moskof'larrn ezilme-sini "vicip,, gdrdiifiinden, bu yardrm gcinderilinciye kadar sa-

vaEtan geri kalmamasrnl yazdr 80. Han, 1565 krgrnda, toplarla tak-viye olunmug ordusiyle Rusya tizerine ytiriidti, etrafta yafma vetahriplerde bulunduktan sonra bir Rus ordusunun gelmesi iizerinegekildi 81.

Osmanh Sarayt, son hadiselerden sonra artrk Kuzey'de katiharekete geqmenin zamanl geldifini kesin olarak anlamrgtr. Kazanve Astrrahan'tn Moskof'lar elinden altnmast, Kuzey'de Osmanltniif uz ve hakimiyetinin takviyesi bir zaruret olarakkendini hissettirmekte idi. Fakat ihtiyar Padiqah, gimdi, hddiselerinzoruyla Orta - Avrupa'ya son seferine haztrlantyordu ( Sigetvarmuhasarast, 1566). Hatt6, bizzat bu sefer iqin Ktrtm'dan kuvvetayrnp g6ndermek icabetti: Macaristan'a Kalgay Mehmed Giraykomutasrnda 20 bin kiqilik bir ordu g<inderildi 82.

{.**

Osmanh Padigah'r yalnrz Rus'lartn Karadeniz ve Kafkaslar tize-rinde teqkil ettifi siyast tehlikeyi 6nlemek iEin defiil, Kuzeyde ve

Orta-Asya'daki mtisliimanlar nazartnda "Halif e-i rffy-i ze-m i n,, srfatiyle haiz oldufu dini ntifuzu korumak igin de hare-kete gegmefe mecburdu. lslimiyetin en biiyiik hiikiimdan vehimisi sayrlmakta idi. Onu, isldmiyetin hamisi yapan en miihim

srfatr, Mekke ve Medine'nin hddimi, hac yollartnrn koruyucusuolmasr idi 83. Halbuki bu esnada, Orta-Asya miisliimanlartna hac

s0 Tatar Hanr'na nime-i gerif, 22 ybaa 9722 Ekler, vesika V.8r Karamzin IX, 138.82 Buna ait nime-i hiimAyuu, Feridun'da, Il. 566: karsrla. Es-seb'ris-seggsr,

99 ; Hammcr, bu sefere bizzat Devlet Giray Hanr igtirak etmig giistermekle ya-nrhyor (VI, 137).

sJ Osmanft pidigahlarr, Selim I 'den itibarcn . ilnlt 1rt'rltrrti ) unvanrnr

iinemle lcultaumaktadrrlar. Osmaolr'lsrdan iince de Mekke ve Medise'yi elde

tutmek Hilifetin baglrca gartlarrndau sayrlryordu (bak. Becker, Barthold't Sludien

frber Kalif und Sul.tan, Der lslam, Bd. VI, l9l5). Ormanh Padigahr'nrn isl6m

Halifeligini cn gok burada aranak gerekir. Barthold'un yc lonra Halil Edhem'in

giirtcrdiklcri gibi, Mrrrr'daki Eon Abbasi Halifesiniu, Hilifcti Selim'e terk

osMANLr . RUS REKABETiNIN MENSEI 369

veya ticaret iqin Osmanh iilkelerine geqmek hemen hemen im-kinsrz bir hale gelmigti. Bunun igin $eybani'lerden Harezm HanrHact Mehmet Han (1560 - 1603)r leni Padiqah II. Selim'e HaydarBahadrr adrndaki elgisi ile bir mektup gcinderdi. Bunda, Acem$ahr'nrn Tiirkistan'dan giden hacrlan kcndi memleketine gircr gir-mez tevkif ettifini ve Asttrahan't alan Moskoflar'rn da hacrlarave ttccarlara yol vermeyip giiqltik qrkardrfrnr bildiriyor, Astrra-han'tn (Eiderhan) fethedilip bu yolun aqrlmasrnr istiyordu 8r. $iip-hesiz o, Halife-Sultan'a Kazan ve Astrrahan gibi mtisliiman mem-leketlerinin " kdfir,, Moskoflar eline diigmersinden de gikiyet edi-yordu. Padiqah, Harezm Hanr'na yazdrfr cevabrnda, $ah'rn tevkifettifi adamlarrn kurtanlmasrna qalrgacafrnr ve hacrlarla tiiccar-lartn emniyetle gidip gelebilmeleri iqin Astrrahan yolunun aqrlma-stna niyet ettigini bildirdi 85. Bciylece Moskof'lara karEr gikiyetler,yalntz Krnm'dan ve Nogay'lardan defil , Orta-Asya mtisliimanla-nndan da geliyordu 80. Orta-Asya ve Kuzey Mtisliimanlarrnrnmiiracaatlarrnr yerine getirmek iqin lcuzeyde harekete geqmek, Pa-diEah iqin bir kere daha bir zarurct olarak kendini gcisteriyordu.

Bu vesikalarda aqrkga belirtildifi gibi, hacrlar kadar tticcarla-rtn menfaatr de bahis mevzuu idi. Volga havzasr asrrlardan beriHarezm'e (Hiva) yahnrz siyasi defil, ktiltiir ve ticaret bakrmrndan-da srkr srktya bafh idi 8?. Astrrahan diigtiikten sonra Harezm (Hiva)Hanr ister istemez Qar'a elqi ve hediyeler grindermig ve Harezmli

ve ferai ettifi bir masaldrr (bak. Halil Edhem, hlelik Tumanbag II adrna Qor-lu'da bulunan bir kitabe. lstanbul 1935) ; fakat Mekke ve Mc<line'nin hItlimisrfatr Padiqah'a aynr zamanda hac yollarrnr rniislii manlara aqrk bulundurrnak,haccr ko!a1'la;trrmak vazif esini de yiikliiyordu.

8't ti:i, Ekler, vesika I. ve ayrrea !(cfe beyins' ve Tat:r I-lenr'na yazti:.-hiikiimler: A. Refik, Ejderhan seieri s. 'i. Cri.a Asya'utn B;t: iie rl;a:rsc;ctlcriigin bu yol rniihimdir. 1557 dc Hindistan'dan ddoen Osrnanlr arnirali Sev<li AliReir, Orta-Asya'dan Astrrahan yolu ile Tiirkiye'ye gelmek istedi, iakat Moskofistilisrnrn Krpqak steplerinde sebep oldugn kargaqalrklar yiiziioden yanrndakitiiccarlarla beraber geri ddnrnek zorunda kaldr (bak. Mir'ot.iil-memalik, NecipAstm negri, istanbul 1313, s. 37-4\.

8s bak. Ekler, vesika I.86 Hur.z^ Haor'ndan bagka Senrerkant ve Buhara hanlarr da bu Sikiyctleri

tekrarlamakta idiler: Bk. 'l'atar Hanr'na n6rne, A, Ref ik. s. 4.8? buk. Barthold, Orta-Asga Tiirk tarihi hakktnda dersler, istanbul 1927, s.

132 vd.; iakoubovski La Horde d'Or,62, 128, i6l. avrrca, Z. V. Togan, Ttirkis-tan,25-40 ve 100 vd.

lielltl.n C'.,\ll, l:- 21

370 HALIL iNnlcrr

tiiccarlar ticaret imtiyazr istemek igin Moskova'ya geln:eie bagla-rnrgiardrss.Ozamanlar Aral'dan Krnm'a kadar De$t-i Krpgak'a 8e

yayrlmrE bulunan g6qebe Nogay'lann da iktisadi zaruretler altrndanasrl Moskova'ya baflanmrya baqladrfrnr yukarrda igaret etmigtik.Moskof'larrn briyiik ticaret yollarrnr ve pazarlarr ele geqirerekmiisliiman ticaretini kendisine tabi hale getirmesi, miisltimanlarrhiddet ve endiqeye salmakta idi. Hind Okyanusu'nda hac ve tica-ret yollan iqin Portekiz'lilerle savagan Osmanh Devleti, kuzeydeeskiden krtalar-arasr btiyiik ticaret yollanndan biri oldugunu bil-difimiz Orta Asya-Astrrahan-Krrrm yolunu e0 kendi hesabrna can-landrrmayr Eiiphesiz arzu ederdi. Padigah, mektubunda Astrrahanyolunun "menfaat dofuran ticaret,, iqin ehemmiyetini bilhassaigaret etmektedir el. Devlet, nihayet meseleyi ciddiyetle ele almaiakarar verdi. II. Siileyman'rn ciliimii ve tecriibesiz II. Selim'in tahtaqrkrgr ile baE gcisteren kargagahklar yatrEmrg, Sadrazam SokolluMehmet Paga, iEleri her zamankinden daha kuvvetli bir otorite

88 Karamzin Vlll, 252.se .Degt-i Krpqakrrn tarifi hakkrnda brk. lVliiueccim bagr Il, 696.e0 bak. W. Heyd, Hist. d.e commerce du Levant ll, 156-253 ve 364-4C7.9r Bak.Ekler vesilca I. Giircistan'dan gelen tiiccarlara engel olduf u iqin Dad-

yan hakimiue giiuderilen ihtar mektubu: Divan-r hiinrayun nrijhimme defteri6, s. 411, vesika 867.-Burada, Osmanlr devletinin dtrfrudan dofruya Rusya ileyaptrf r ticarete de temas etmeden geqemiyecegiz. iki taraf arasrnda ilk siyasimiirrasebetlerin bu ticaret meseleleri dolayrsiyle kuruldu$unu biliyoruz (Spuler,Europ. dip., 413). Osmanlr Sarayr, Rusya'ya bilhassa kiirk alnrak iqin ticirlcr giin-dermekte idi. 1565 tarihine dofru Rusya'va bazr egya ile beraber samur kiirk ve

balrk digi almak iizere bir Ermeni tAciri giir,derilmiEti (Ekler, vesika II. lll). Az birmiiddet soDra Saray ihtiyacr iqin Rusya'ya giinderilen bir hassa tAcirioin Puqab(vb4,) gehriode 350 yiik malr Litvanyalr'larla savas yiiziindeu yaumrs veya ahalitarafrndan yaSma edilmigti. Padigah, Qar'a rnektup yazarak. bu mallarrn eksiksizmeydana grkarrlrp gtinderdigi adarna teslim olunmasrnr ve emniyetle .Sarayrnrnegigine giinderilmesioi, bildirdi (Ekler, vesika, II). 1568 yrlrnda yine Sara.ia sarnurkiirk almak igin iki ticir giinderildi. Bunlardan birisinin iilmesi iizerine iibiiriniinmallarla acele geri giinderilmesi "Moskof krralrna" vazrldr. Padigah rnektubununsonunda diyor ki: "tn ki sizin dahi bu taraf ta bulunan t6.cirleriniz olrgeldigi iizcreahsen vcchile ol taraf a verup fieleler' (Ekler, vesika Vlll) ; ayrrca Han'a yazrlanmektupta Rusya'ya kiirk almak iqin giden bir qok ticirlerrn hala,liirrnrecligindenbahsolunuyor (lt{tihimme 7. s.998. vesika 2730). Rusya'ya, daha XIV. asrrrlr Altruordu devrinde $,rrk ve Garp tAcirlerini bu kiirk ticareti qekiyordu; fakat o z:rmanbu ticaretin merkezi, Attrn-ordu payrtahtr Saray gehri idi (hak. ial<oubovski,mezkfir eser, s. 143).

osMANLr - RUS REKABETiNIN MENSEi 37r

ile ellerine almr$tr. Devletin drgarda bir ihtildfr yoktu: ImparatorMaximilien'le 8 senelik bir sulh muahedesi imzalanmrgtr ($ubat1568) e2. Lehistan'la da sulh muahedesi yenilendi. PadiEah, TatarHanr'na, muahedeye aykln olarak Leh topraklanna akrn yapanlancezalandrrmasrnr ve "arada olan dostlufa ve muahedeye tamamiyleriayet ettirmesini,, muhtelif defalar ehemmiyetle bildirdi !iJ. Kezalstanbul'a gelen lran elgisile de evvelki esaslar iizerinde yeni birsulh ahitnamesi imzalandr ea. Her tarafta sulh emniyet altrna ahn-ml$tl. 1568 yrh baElannda Asttrahan seferi meselesi D i v a n'darinemle g<irtigtildti. Kuzey'e bir sefer diiqilncesi, Osmanh hrikff-metini qoktanberi meEgul ediyordu. Daha Sokollu'dan tince SemizAli Paga'nrn Sadrazamhgl esnasrnda, 1563 te, Don'Volga arasrndabir kanal aqrlmasr ve bu nehirler iizerinde kaleler yaprlmasrdiiqiiniilmiig, fakat sonra yukarrda gordiiiiimiiz gibi tehir olun-mugtu. Bu meselede devlet adamlan araslnda gciriiq farklarr vardr.Harp taraftan, eneriik bir devlet adamr sayrlan Sadrazam SokolluMehmet PaEa bu fikri kuvvetle benimsiyerek f iile qrkarmagaazmetmigti. Fakat II. Selim ile beraber gelen yeni nedimier So-kollu'nun mutlak otoritesini yrprandrrmak iqin her f rrsattanistifadeye gah$ryorlardr. Onlar, bu seferin hayalt bir tegebbtisolduiunu, bo$ yere devleti nihayetsiz masraf ve zarara sokaca-

frnr ileri stirerek mani olmaia gahEtrlar. Fakat kuzey memleketlerin-deki durumu yakrndan bilen kimselerin verdiii mal0mata dayananSokollu, herkese kargr israr etti ve Padiqah'r da kendi fikrine uj'dur-du$5. Genig bir plan halinde tasarlanan bu seferden lmparatorluk

92 Miizakereler hakkrnda bak. Hammer, VI. 196-20tr. .Nernqe ve Alarnankrralr imparator Maksimilyan' a verilen muahedenin Tiirkge rnetni, M'thirrrrnedefteri 6, s. 43.

es Miihimme defeteri 6, s. 49, vesika 97; s.88, vesika 180; defter 7 s.

1002, vesika 2757.ea bak. Hammer, Vl, 205.es bk. Ati, D. T. C. Fakiiltesi yazn)asr, ikiuci Selim saltaoatr, ikinci vekra;

kargrla. Peqevi, I. 468 - Osmantr miiverrihlerinden belli ba9lrl"r, : Ali, Pegcvi,

Karaqelebi zidr, Miineceim bagr bu seferden bahsetrniglerdir. Hepsi *iit-terek bir kaynaktan avrr:ryrr istifade etmig giiriiniiyorlrrr. Birbirlerine nirzarnnfazlalrklar ve no!<sanlar var. Fakat anlatrg strasl ve izah tarzlarr avnrtl rr.Bu seferden bahseden Hayrullah efendi, Peqevi'yi takip etrnekle bcri. l.icr

Ali'd"n ve Hammer'den de istifade etmiqtir (bk. Xll. s.34-36). ts-se6'r.is-segg.,r,Karagelebi z6de'yi tekrarlryor. Biitiin bunlarrn hepsi Sokollu'nr:n rnttvaf f akr yet-sizlikle biten bu tegebbiisiiuii gayri miisait bir gekilde tefsir ediyorlar. Bu I:ro-

972 HALIL lnRlctr

birgok biiytik siyasi faydalar bekliyordu. Vakantivislere g6re, her'

qeyden <jnce Azerbeycan ve lran'a yaprlacak seferler iqin kolay

bir yol agmak bahis mevzuu idi e6. Don-Volga nehirlerinin birbi'rine en gok yaklagtrfr yerde bir kanal aqrhrsa, Karadeniz'den Ha-

zar denizine gemilerle dofrudan dofruya erzak ve miihimmat sev-

kolunarak $ark seferleri kolaylagacak, $irvan, Karabaf ve biitiinGiircistan'tn itaatt saflanacak, Devlet, lran'ln en iq bolgelerine sark-

mak imkinrnr bulacaktt. Aynr kaynaklara gdre, bunun yantnda

Astrrahan'tn Moskof'larrn elinden kurtartlmasr, " B a hr-i z ul e-

m d t a ,, kadar fetihler yaprlmast, Rus ve Qerkez memleketlerine

akrnlarda bulunulmasr da diiEtiniili.iyordu e7. Fransa elqisinin raporu

Osmanh val:antivislerini tamamiyle teyit etmektedir. Ona g<ire

gaye "$irvan'a erzak ve miihimmat sevk etmek maksadiyle Hazar

denizine inmek iqin Volga ve Don nehirleri arastnda bir kanal

aqmaktrr,,. Bunu emniyete almak iqin Moskof'lartn elinden, evvelce

Krnm Hant'ntn olan e8 Astrrahan ve Kazan'tn zaptolunmasl dtqii-nfrlmekte, Moskova ile bir harp dahi gdze ahnmaktadtr e1). Avus'turya elqisi, Asttrahan't zaptetmek ve btiylece gimal ve qark

nikiirler, seferin naEl eereyan ettifi hakkrnda da earih bir bilgi vermiyorlar. Bu

busustaki nokganrmrzr, o srrada Osnranlt gemilerinde kiire$e konmug Maltsev

adrnda bir Moskof clqisinin yazdrkl:,rr vr!: Moskova Argivindeki diger vesikalar'dan qrkarrlan malfimat tamamlryor ( bak. Solovyev, 220 v d. ). Ote taraftaq bu

sefer hakkruda istanbul'daki Avusturya elgisi Albert de \J?yss'in raporlarrnda(bak. E. Hurmuzaki, Documente..., Vol II, part l, 588), keza Fr,rnsrz elqisi G'

de Grandchamp'rn Paris'e giindercligi raporlarda (E. Charriire, Ndgociations de

Ia France dans Ie Lesant ou conespondances, mdmoires et actes diplomatiques,

Paris 1853, III, 57,62, 89 \ miihim mal0mata rastlanryor. Biz buolara Osmaolr

d i v a n dcfterlerinden qrkarrlan vesikalarr katryoruz. Bu vesikalarru bir ktsmt,

A. Refik tarafrndan TOEM de negredildi. (Bahri HazerKaradeniz ksnah ee

Ejderhan seferi, sayr 43, 1333, s. 1-14). Biz bu vesikalarr Argiv'de yeniden

g6zden gegirdik. A. Refik'in yanlrg okudufu veya atladrgr yerleri notlarda i9a-

ret edecefiz. Bunlardan baqka yeni vesikalar da bulduk. Bunlardan bazrlartur

Ekler de negrediyoruz.96 Pegevi (1.469) kanal aqrlmasrnr Sokollu'nu,,, ir"o seferine bir baglangrg

gibi diiqiindiiIiinii siiyler, diIer vakaniivisler de agafr yukarr aynr iddiadadrrlar.e? bk. Ali, Pegevi 468 '469, Karagelebi zicle' 447.sa Sahip Giray 1549 da Astr;;,han'r zaptedince yefeni Devlet Giray'r Astr-

,'ahan Hanr yapmrgtr (Howorth ll' 354).ee.Achever la tranch6e des deulx fleuves du Vulgue et de Thanays,

pour aller tomber dans la mer Caspia pour pouvoir mener et conduyre vivreg

et rnunitions i Cirvan ... et comme ceulx-cy se d6lyb6roient pour s'cn assurer

osMANLt - RUS REKABETiNIN MENSEi 373

ticaret mallannr lstanbul'a daha kolay getirmek iqin Padiqah'rnDon-Volga nehirleri arastnda seyrii sefere miisait bir kanal aqniakistedifini soyliiyor 100. Keza o, Moskof'lann ve lranh'larrn bu igemani olmak istiyeceklerini diiqiinen Trirk'lerin ona grire tedbiraldrklarrnl da ilave ediyor.

Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy, hacca giden Buhara'lr ve Hiva'-hlann, Moskof eline diigen Kazan ve Astrrahan'rn kurtarrlmasr iEinPadrgah'a miiracaat ettiklerini, onun da bu miiracaatlar neticesindebfryiik ticart menfaatler getiren Astrrahan'r almak niyetiyle hare-kete gegtifini yazryor r0r. Nagoy'un bu ifadesi bizim Divan kayrt-larrnrn hemen hemen aynrdrr r02. Divan kayrtlanna g6re, 1569 dakitegebbiisiin hareket noktasr, Harezm Han'rn mektubudur. Padi;ah,1568 yrh baglarrnda Kefe beyi'ne ve Tatar Han'rna birer yazrgrindererek Semerkand'dan, Buhara'dan ve son olarak HarezmHan't Hact Mehmet Han'dan aldrgr mektuplar iizerine, Trirkistanlrhacrlann ve tticcarlann yol emniyetini sailamak uzere Astrrahan'rzaptetmefe karar verdifini bildiriyor ve bu igte muvaffakiyetcvarmak iEin nasrl hareket olunmasr lizrm geldifi hakkrnda orrlerrrnfikirlerini soruyordu. Tatar Harrr'na yazrlan mektupta " Kazan veEiderhan (Astrrahan) vilayetleri eskiden Nogiry'lann elinde idi,gimdi niqin kdfirlerin eline geqmiqtir. lqinde ve etrafrnda kalanTatar mrrzal arrn'dan kimler vardlr ve ne zaman ve nesebeple bu kale elden gitmigtir. BUttin bu hususlar hakkrnrlamufassal ve aqrk malrjrnat istcrim. Bu viliyctin fetilr olrrrrnr:r.sr cnmiihim iqlerden olduiundan buna kati olarak karar verdim,, cli-yordur0;r. Gcirtiliiyor ki, bu ve diier vesikalarda kanal aqrlmasrile beraber bilhassa, Astrrahan'rn fetiri bahis mev:'Ju(iui'. ij,sasen

le paz, de prendre deux grandes vill:s du lvloscovite, A sgavoir Hasdraan (Ast-rakhau) et Cazan...' (lX. Charles'c 14 Mart 1569 t. mektup).

r00 <.. Versus Pontum Euxinurn ad faciendem fassam nauiq'abilern ex 'i'ar,aj

fluuio in Volgarn amnem qui in mare Caspium influit, eo nirnirurn proposito utMoscorum ciuitas Hasdracau appellata, celebre in illis locis emp(,rium, 'lurci<:o

subiugetur Imperio, quo mercimonia tam septeotriooalia (luanr orientalia eonr-modius constantinoplim deportari queant . . . ) r l2 Mart 1569-IJurrrruz;rki, ir),r1yer. (Bu litioce mektubu, degerli arkadagrrnrz Dr. Sarnirn Sinanoglu'l'iirkqeyegevirmigtir). lol Bak. Solovyev, 218.

r02 Karqrla. Tatar Hanr'na hiikiim, Ekler, ves. lV; Kefe beyiir'e hiikiirrr, A. ll"fik,s.4, Nagoy, istanbal'un te5el,bij.iilii FIan'dan ci!'rtnmiqti (Solovye, il)nr ver.t.

ro3 El<t"t, ves. IV.

t74 HALIL iNalctr

miiverrih Ati ae halk arasrnda bu seferin "Eiderhan ve Kazgan

seferi,, diye meghur oldufunu zikreder. Vesikalartmtzda seferin

resnri adr "Eiderhan seferi,, dir. Rus ve Avusturya elqilerinin rapor'

larr da giiphesiz daha ziyade bunu teyit edecek mahiyettedir.

Esasen Osmanh'larrn Kuzey siyaseti hakkrnda yukandan beri

verdifimiz izahlar teqebbtisiin tarihi mengeini aqrkca gtistermiEtir.

Her lialde asrl iq, aEafr Volga havzasrnrn Osman6 hakimiyeti

altrna sokulmasr idi. Anlaqrldrfrna gcire seferin plinr: evveld

Don-Volga arastnda kanal aqmak, gemileri Volga'ya gegirmek ve

Volga yoluyla orduyu ve bilhassa toplan Astrrahan iizerine sev'

ketmek, oiadan Hazar denizine qrkmaktr' $iiphesiz iki nehir

arasrnda bir kanal aqmak ve Asttrahan't zaptetmek suretiyle bu

yoldan lran seferleri iqin faydalanmak diigiincesi miihim rol oynu-

yordu; qiinki o zaman devlet iqin en btiytik bir mesele, Giircistan,

Azerbeycan, $irvan iizerinde lran'la olan rekabet idi. Sokollu, ra'kiplerine karqr tegebbtisii en ziyade bu cihetten mtidafaa edebilirdi.

Osmanlr Saruy,'na, Giircistan, $irvan beylerinden de, lranlt'lara

kar$r 6imaye istemek tizere birbiri arkasrndan elgiler gelmekte idil0{.

G6nderilen emir iizerine Kefe beyi Ktrtm Hant ile miigavere ederek

Astrrahan'rn fethi iqin neler yapmak lizrm geldigini ve nelere

ihtiyacr oldufunu bir defter halinde lstanbul'a bildirmiEti 105. So-

koliu, evvela Kefe Sancak beylifine, Qerkes olup bu taraflar hak'

krnda etrafh bilgisi olan kabiliyetli bir adamtnt, grkk-t sanidef terdarr Kastm'r tayin etti100. Kasrm, Kefe'de bilenlerden

rnalfimat topladrfr gibi, hususi surette adamlar gcindererek btilgeyi

tetkik ve mesaha ettirdi ve kazrlacak yeri altr deniz mili olarak

tesbit etti ro7.

r04 Giireistan beyterinden Geor Si ({t/l Melikine hiikiim: }vliihimme defteri 6

s. 414. vesika 9'2; Giircistan beylerinden Dadyan melikine hiil<iim : s. 411, ve'

sika 867 I Giirci beyleriuden Kiirel (Jt{) melikine hiikiim : rniihimme defteriT s.

840, vesika 1301 ve bagkalarr.r05 fa161 Hanr'na nime-i Hiimavun: A. Refik s. 5-6.-A. Refik, vesika iize-

rindeki gu ibareyi almamrg: <tAdemisioe atlas kise ile giimiig kozalak verildi'.106 peqevi I.468. -.Ali, Miinec"i- bagr ve Karagelebi zade'ye giirc, Sokollu,

Kasrm beyiu Kefe'den giinderdifi yazrlar iizerine bu kanal igine karar vermigtir.

Hammer dc kaual igini . illc defa Kasrm'rn diigiindiiSiinii siiyliiy'or (VI, 213) !

Fskat knorl tasarrsrnrn daha 1563 te ortaya atrldrSrna yukarrda igaret etmigtik.ro7 Peqevi l. 469. Kanalrn kazrlaca!!r yer, Maltsev'io bize hildirdigine giire

.Perevolok, mevkiinde idi (bk. Solovyev,220\, Perevolok, A. Jenkinson'un 1562

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$Ei 375

Sokollu biiyrik bir gayretle igegiriqti. "Eiderhan sefer-i mi.i-himmi,, iqin her tarafa srkr emirler g6nderiyor, nakliyat iqin yenigemiler ingasr, erzak ve miihimmatln hazrrlanmasr, Imparatorluiunmuhtelif yerlerinden gidecek askerlerin harekete geqinlmesi iqinhummah bir faaliyet gosteriyordu. Evvela Kefe'yc, ycrri gcmileringasr iqin Hassa reis'lerden iki gemi miihendisi ile ustalargcinderildi 10s; Azak kalesine mrihimmat yrfrldr. Kefe kadrsrnaasker iqin 500 kantar peksimet hazrrlamasl emrolundu r(.)1). Kasrmbeyin Kefe'de yeter miktarda zahire bulunmadrirnr bildirmesitizerine rr0 Anadolu'cia Qorurn beyine, zahire yetigtirmek vazifesiverildi 111 . Kefe'ye sekiz gemi ile zahire geldi ve derhal Azak'asevkolundu 1r2. Yine sefer iEin Kefe'de, zenginlerden orduya etlikhayvan tedarik edecek kimseler (celepkeqler) tayin olundu t.t.

Astrrahan seferine gidecek orduya gelince, Kasrm bey'e K e f eBey lerbeyligi verilerek komutan tayin olundu. Silistre, Nigbolu,Amasya, Canik sancaklarrnclaki zeamet ve trmarlrlar, san-cak b.yleri komritasrnda, Kiistendil ve Qorum sancaklarr'rttm arlrlarr Alaybeyl eri komuta.srnda olmak iizere baharadofru Kasrm Paga'nrn komutasr altrnda toplanmak iizere emiraldrlar rtt. Bu eyalet askerlcrinin yek0nu herhalde 10.000 clen aqa.irtarihli huritaslnda Don'la Volga'nrn l.:irbirine en ziyade yaklagtrf;r bugiinkii .St:r-lingrad qevresinin adr olarak giisteriliyor.

r08 Kefe Sanca$r beyine hiikiirn, 18 lr{uharrem 976: Miihimrne defteri 7, s.622' vesika 1738' A. R e i i k 'te tarih yanlrglrkla 972 grkmrltrr. Keza ikinci s.trr-fla r gJ.p-r r defil, u ;.r,Jj.l , olrnalr. Ustalarrn Akkerrnr,n'clan accle kayrklaOr'a$zt'na (Perekop) gtirrrlerilmesi hakkrnda, Akkerman beyinc hiikiirn, 9 $cyval975 : UUnimrne 7, s. 4'26, ves. 1225.

roe Kefe kadrsrna hiikiim: A. Refik, s. 8.ll0 O yrl Krrrrn'rla biiyiik bir krtlrk olmugtu: Solovyev, 279.rrr Kefe beyine hiikiim: Miihimme defeteri 7, s. 626, vesii<a 1748; Qor,r.,,

beyine ve Qorum Sancagr kad,larrna hiikiim: rniihimrne dcfeteri 7, s. 759, vesi-ka 2079.

rr2 Kefe beline hiikiim: Miihiurme 7 s. 945 vesika 2599.rr3 Kefe beyine hiikiim : A. Refik, S. 8.lh Kiistendil beyi Han'la Ktnn, muhafazasrn.la, Qorurn beyi ,le 50 sipahi

ile kendi sancagrnda kalacaktr: Kijst.ndil ve Qorum beylerine htikiimler: A. Re-fik, s. 10.

rrs Kefe beyiue hiikiinr, 4 Recep 976: Miihirnme defcteri 7, s. 972, vesika2691-.q. Refik bu vesil.<anrn bagrnda tiuemli bir satrrr atlamrg, buraya ayneoirf tyoruz | 6rV. eijla, +.-Li r $-rE .;!i e-l:r\- gi!*:- J*ti-:f : o16. j=- s 6)syJ"t.. (,. tt)t? r .!,-J-,F. -!11 I V) s )s.t--( ,

376 HALIL inalctt<

def'ildi r16. Aynca komutanln, Kefe viliyetinde bulunan kale muhafrz

askerlerinden istedifi kadannr alabilmesi iqin kale koumutanlartna

emir gonderildi 1r?. Kastm PaEa bu askerlerden 'de ordusuna 1000

kiEi aldr r18. Kefe'ye donanma ile, biiyiik muhasara toplarr, 98P3,

kiirek, ktiliink gibi pek gok kazr dletleri gonderildi. Ayrrca kazr

iqleri igin Kefe, Tat-ili, Baltklava, Mengtp ve Taman halkrndan

gok miktarda iicretli amele br"-r) qrkanldrlle. Moldavya ve Ef-

Iak'den de bir qok asker ve amele gonderildi 120. Aynr zamanda

Qerkez kabilelerine -bu arada Jana beylerine, ef; beylerine, JL

beyine, J'-)2 beye ve hepsinden iistte tutulan Terek hakimine- Padipah tarafrndan ayn ayn fermanlar gonderilerek kuvvetleri ile

Kastm'rn komutasr alttna girmeleri emrolundu 12r.

Krrrm Hanr'na gelince, ona, Tatar ordusunu "Kethiida,, ($iip'

hesiz Kalgay ) komutasrnda gondermesi ve kendisinin Kiistendilbeyi ile Krnm muhafazasrnda kalmasr yazrldr 122. Bu esnada Dev-

let Giray, Osmanlr sefer teqebbiisrinti, 1563 olduiu gibi Moskova'-

ya karqr bir koz gibi kullanarak, kendi siyasetini ytirttmeie qah-

gryordu. Rus elqisi Nagoy'a diyordu ki : "Mtisliiman yurtlarrnr

zapteden Qar'a kargr Sultan, bi.ittin miisliimanlart birleqtirip hareke-

116 Ayni Ali'nin Kavanin-i at-i Osman... adlr eserine giire (XVll.

asrr baglan) Kiistendil, Qorum, Amaiya, Canik, Silistre, Nigbolu, Kefe t t m a r

ve zeamet sahipleri 160 Zain, ve 3335 timarlr tutuyor; bunlarrn ay-

rrca C e b c l0'larr iqiu ortalama iki rnisli ilive edilince bu miktar 10-11 l-rin olur.

Rumeli'den giinderilen bu kuvvetlere A. de Wyss de temas ediyor: "Ad haec

Duodecim Zanziakys Europeis ioiunctum est ut cum suis ntilitibus ad Tanairn

se coiiler.rrrt terrestri itioeye..' (Mez. rapor).ll? Miihirome defteri 7, s. 9?0 vesika 2275. El:!cr, vesika, lX'rrrr Kefe beyine lriikiinr' A. Refik, s. 8.ue Pcqevi, 469; Hayrultah ef endi'rle 6000 amele (Xll' 35)'120 Solovy ev, 220; Fransrz elqisi G. de Grandchamp'ru rap()rtr (14 Mars

1569): ret pour ce f aire qu'ilz f aisaient lever ung incroya[-,le nottrbre de pyonniers

et contraignoient la Vallacquye et la Boldavye de leur en envoyer ung grand

nomlrre aux despens du Pays,. Keza Avusturya Elqisi A. de Wyss'in rnezk0r ra-

poru c . . . quibus se couiungent l'ransalpaui atque Moldani eum aliquot Equitum

et peditum turmis,.12l Padigah, biitiin bu Q:rkez beylerine kendi tibileri imiq gibi hitap et'

mektedir. bak. Ekler, ves. X.r22 HaD hazretlerine nime-i hiinrayGn, Miihimme defteri 7, s, 1()07, vesika

2757 .

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$Ei 377

te getirmigtir ve Astrrahan'r zaptederek beni buranrn da Hanr ilanedecektir, en iyisi siz savaqa hacet kalmadan Astrrahan'r bana tes-lim edin., IV. Ivan, bu teklifi reddetti ta. Obiir taraftan aynr Rus kuy-naklanna grire Han, susuzluk, sofuk, krthk gibi giiqliiklerden, ear'rn Astrrahan'a biiyiik bir kuvvet gonderdiginden ve binaenaleyhbu seferin miisbet bir netice vermiyeceginden bahsederek PadiEah'rbundan vaz geqirmefe qahEryor ve bu kuvvetlerin kendisi ile bir-likte dofrudan dogruya Moskof iilkesi iizerine gcinderilmesiyledaha miihim bir netice ahnacaSrnr s6yliyordu. $ayet muhakkakgitmek l6,zrm geliyorsa, seferi ilk baharda erkenden yapmak veAsttrahan'r zaptetmek ldzrm geldifini, bu Eehir zaptolunamazsakarErsrna, eski gehrin yerine bir kale yaprlarak Rus'lan dainri su-rette tazyik altrnda tutmak icabettifini bildiriyordu t2{. Han'rn padi-gahr seferden vazgeqirme tegebbtistinii, Krnm kaynaklan da teyitediyor: .Es-se6'ris-seggar'a g6rer25, Istanbul, Han'a bu sefer hakkrndafikirlerini sordufu zaman o, biitiin tedbirlerle beraber bu teqeb-biisiin mahzurlannr da bildirmigti. Ona gore Azak denizi biiyrikgemilerin girmesine mtsait olacak derecede derin olmayrp ktiqtikgemiler de ekseriya frrtrnah olan Karadeniz'e dayanamaz. Bunamukabil Osmanh devletinin bagka taraflarda me$gul bulurrduguzAman, bu kanaldan Moskof'lann istifade ederek Krrrm ve Kara-deniz sahillerini vurmalart Eok muhtemeldir. Binaenaleyh bekleni-len faydalar elde edilemiyecefinden bu tegebbtisten vazgeqmekdaha hayrrlr olacaktrr. Han'rn bu gcki)de konugmasr, ;;iiphesizMoskova'da niifuzunu arttrrmak gayesiyle olacafr gibi, asrl sebepneticede Hanhgrn da bir Osmanh vilayeti durumuna drigecegi kor-kusu idi. O, Astrrahan'r Osmanh'lartn yardrmr ile, fakat kcndisiiqin almak istiyordu. Gcirtiltiyor ki Hanlrk, daha bu devirde i k ii*paratorluk araslnda kendi niif uz sahasrnr ko-rumak ve arada ezilmemek iqin nazik bir poiitika giitrnekmecburiyetini duyuyordu.

Her ne olursa olsun, Sokollu, brittin muhalefetlere rafmen b,rsefere kati olarak azmetmigti. Bu igte en briytik yardrmcrsr Q..-kez Kasrm Paga, onu kuvvetle tegvik etmekte idi 126. Btitiin kt$

r23 Solovyev, 2\9,rt' Aynr yer.lzs s. l0l.tzo [11, aynr yer ; Pegevi, 468.

378 HALIL innlctrc

hummah hazrrhklarla geqtikten sonrar2?, ilkbaharda donanma, Os-manlt ordusunu Kefe sahillerine grkardr 12s. Burada Krnm Han'tordusiyle geiip bunlara katrldr rze. Kefe'den hep birlikte hareketegegildi. Toplar 500 kiEilik bir kuvvetin himayesi altrnda gemilerleAzak'tan Don nchrini takibederek qrkryordu. Askerin erzak ve

miihimmatr Azak'ta depo edilmig ve 4C gtinliik erzaklarrnr almala-nna mtisarade olunmugtu. Osmanh ordusu bi,iytik bir ihtiyatla iler-liyordu. Qiinki pusu kurmuya qok elveriqli yerleri bulunan Donrrmafr iizerinde Kazak'lann ve Rus kuvvetlerinin taarruzlart heran beklenmekte idi. Fakat orduyu hayrete diigiiren bir keyfiyetolarak, hiq bir taarruz olmadr. Ve ordu beg haftahk bir yiiriiyi.ig-ten sonra biitiin kuvvetleri, amele guruplan ve her tiirlil alat ve

12? Avusturya elgisi diyor ki <<lstanbul'da karada ve denizde yalnrz biiyiikbir harp hazrrlrfr giiriiliiyor, (12 Mart 1569 tarihli mez. raporu)'

l2E Sefere katrlan Osmanlr ordusunun mevcudu hakkrnda rivayetler muhte-liftir. Osmaolr vakaniivisleri aqrk bir rakarn vermezler; "pek qok yenigeri'z a i m, s i p a h i, c e r e h o r>> giioderildigiui kaydederler. Karaqelebi zade(447', yenigeriler igin .birkaq bio, der. Avusturya elgisi Al' de Wyss, bu seferekatrtanlann miktarrnr, rivayete 96re 200.000 diye yazar (mez. rapor) ! Franstzelqisi, Ietanbul'dan otuz galer ile ii9 binden ziyade yeniqeri ve yiiz kadar gemiyle

miihimmat ve tevazrm giinderildigini kaydeder (lX. Charlea'a 14 Mart 1569

tarihli yazrsr). Hammer'e gdre (VI, 213), Astrrahan'a 10,000 yenigeri, 20.000

siivari gitmiq ve Azak'a onbeg kadrrga 96nderilmigti. Ayrrcs 30.000 Tatar, bun-

tara iltihak etmig. Karamzio (aynr yer), 15 bin sipahi 2000 yeniqeri diyor.Hayrrrllah efendi (Xtl, 35) ve A. Refik 20.000 sipahi, 3000 yeniqeri adetleriniveriy.'rlar. Solovyev (S.220) Karumzin'i tckrar ediyor. Biz, yuk'rrt,lu, gitlensipahi miktarrnr resmi vesikalara giire 10-11 bin olarak tahmin etmigtik. Yeni-geriler iqin elimizde bir vesika yoktur. Bunuula beraber 3000 rakamr en ziyadekabule gayaodrr. Herhalde Osmanlr ordusu ancak bir Beylerbeyi komutastndahareket edecek biiyfikliikte qok kalabalrk olmtyan bir ordu idi. Galiba Karamzin'in,herhalde Krrrm'daki Rus ajanlann:n ifadelcrine dayanarak verdigi rakam, haki-kate en yakrn giiriiuiiyor.

r2e Yukarda Kalgay'rn giinderilecefi emredildifi halde Han, sefere bizzatigtirik etmig olacaktrr. Gerek Osmanlr vakaniivisleri gerekse o zaman Osmanlrgemilerinde egir bulunan Maltsev'in miigahedesi ( Solovyev, 22O, 22ll Han'tnbizzat sefere geldigiui teyit etmektedir. Sarih bir delil, Krrtm Bagbeyi $irio AliBey'e giinderilen 11 eylfil 1587 tsrihli vesikadrr: Bunda .D e v I e t G i r ay H a n'rn

ist6m askrini dogru yoldan gtitiirmedigi ssrp ycrlerdeng ii t ii r d ii g ii>> kaydediliyor (Verikanrn sureti: A. Refik, s. 13). Han ordu-

sunun mevcuduna getince, gerclc Rus gerek Osmanlr kaynalclarr 50'000 96rterir'ler. Krrrm ordusu iqin ckscriya yuvarlak heeap verilen 50000, 100000 rakamlannthigbir zaman oldufu gibi almamahdrr.

osMANr,r - RUS REKABETiNIN MEN$EI 379

edevatiyle evvelee tesbit olunan Perevolok mevkiine geldi.Der-hal kanahn kazrlmasrna baElandr (1569 Afustos baqlarr)ri. osman-It'lar burada tiq ay kadar devamh bir qekilde qahqarak kanalniigte birini 13r kazdrlar. Sokollu, girigtif'i bu ciiretli iEi muvaffakiyetlibir neticeye eri$tirmek igin Kasrm'a Istanbul'dan yeniden gcmilt:rlcyardlm gonderiyordu rs?. lstanbul'un baElrc:r korkusu Moskof 'larlalranlt'lartn birleqerek miigterek bir harekette bulunmalarr idi13i.Moskova, kendisine ait saydrfr iilkeler tizerinde bu Osmanh sefe-rini dtigmanca bir hareket saymakla beraber, kendi bagrna bir Laar-ruzda bulunarak Osmanh Imparatorlugu ile aqrk bir savaqa atrl-mrya cesaret edemiyordu. osmanh'lar, briyle bir sava$r gi)ze almrg-lar ve hazrrhklannr ona g6re yapmr$lardl *r. Esasen gatt,t mem-leketleri iqin lsveq'le ve Litvanya-Lehistan'la sava$lar, Rusya'nrnbtittin kuvvetlerini tutmrya kafi geliyordu. Fakat eur, dahakrgrn bu sefer tegebbiisiinden haberdar olur olmaz, Iral'a bir el-

r30 M a lt s e v'in yazdrklarr: Sotovyev,220. peret,olok hakkruda yukarda uot107. - Burada Don'a diikiileu Karpovka gayt Volga'ya 15 kilometre kadar yak-lagmaktadtr. Osmanlrlar kazrtacak mesafeyi altr mil tilgtiiklerine giire galiba bu98yrn meubatot Volga ile birlegtirmek istiyortardr. Karagelebi zide (Ravda,447) <Don nehrioin menbarndan votg"'ya iki milkazmakla ikinehrin birlegecef ini' eiiyliiyor. Acaba Karpovka qayrnr Don uehrininmenbat ml saylyor ? Osmaotr vaka'uiivisleri kanat aqrtan btilgede . Eicl erhan >>

adiyle "camiler, hamamlar ve medreselerinin izleri meydanda oluo ". iginde higbirinsan buluomtyan eski bir isl6m gehri, tasvir etmektedirler. Don'la Volga'nr' yak-Iagtrfrverdeitit (Votga)rrmaSriizerindekiharapgehirYeni-Saray-1d,.?Altrnorduoun payit^htr Ycrri-Snray gchriuin Stalingracl civnrrrrdn lrugiinki ufrrk'l-r,,ry.rvkasabasr yerinde brrlundugu soD zarnaDlarda tesbit olunnrugtur ( llak. la,kouSovskimez' eser 70). Fakat vakantivislerin bahsettifi gehir, herhalde eski Astrra-han'dtr' Moskof istilisrndan sonra terkolunan bu gehrin kanal aqrlan h<ilgedegtisterilmesi gu esas hatadan grkryor: Agafrda anlatacafrmrz gibi Kasrm paqa,kanalr ikmile muvsffak olamayrnca, eylfit ortalarroda buradao Astrrahan (Ej,ler-han) iizerine inerek Rus kuvvetlerinin muhaf aza ettif i Yenr Astrahao iio ijn6eordugih lcuracaktrr. igte Osmantr vakaniivislerinde ayrr ayrr zamaulardaki bu ikihareket birbirine karrgtrrrlmrgtrr. Onlar hepsi, miigterek kaynafa tibi olarakKefe'den do$rudan dofruya Artrrahan iiniine getiodigini ve kanal agrlrnasrnabaglandrgrnr siiyliiyorlar.

13l Pegevi,ll,469; Ali, "yo,

ycr; Miineccim hagr, aynr yer; fs-seb'ijs- seggar,agiire (s. 100.) .yarrsr kazrlmrgtr.

133 Franstz elqisinin M. de Foix'ya 30 afustos 1569 tarihli mcktubu: C6ar-riire, Ill, 63.

133 Fraustz elqieiniu i4 mart 1569 tarihli raporu ve Al. de Wyss'in raporu.13{ Al. de !7yss'in mezkfir raporu.

380 HALIL iNnr.ctr

qisini, l. P. Novosiltsey'i tiq dSrt yfrz atla gflndermig, Osmanh te'

Eebbiistiniin lran iqin tehlikelerini anlatarak bu memleketi Osman-hlar aleyhine krgkrrtmrg r3s u. lran'la bir ittifak yapmrya qahg-

mrgtr 180. Filvaki lran'hlar, Moskova'ntn bu tavsiyelerini ciddi-yetle nazarr itibare alarak hazrrhfa bagladrlar 137. Galiba Mosko'va'dan topqu ve sair yardrm da aldrlar r3E. lstanbul, A$ustosa dof-ru, lranh'lartn muhtemel bir tegebbtisiine mini olmak gayesiyleIran hududunda Van'a, Anadolu beylerbeyisiyle birlikte 24 San-

cak beyi ve 4000 yeniqeri gonderdi 13e. Ote taraftan TiirkistanHan't 1a0, kanaltn kaztlmaslna karEt lran $ahr'nrn herhangi bir hare-

ketine mdni olacaftnr Padigtrh'a vaad etmiEti r41. Bu suretle Os-

manh'lar, lran't geriden de tehdit ediyorlardt, Gerqekten ne lranne de Moskova bir taarruzda bulunamadrlar. Kanal meselesi boy-lece geniq bir siyasi faaliyete sebep oldufu halde, kanaltn kazrl-masr yava$ gidiyordu. Mevsim ilerledifi, gtinler krsalmafa ve gi'malin miithig soSuklan kendini hissettirmiye bagladrfr halde, ka-nahn ancak tiqte biri kazrlabilmigti. Kastrn Paga, Astrrahan iize-rine gitmek iqin toplann ve miihimmattn yfiklii bulundufu gemi'leri, vaktiyle lstanbul Fatih'i II. Mehmet'in yaptrfr gibi, karadakrzaklarla yiiriitmek ve Volga'ya gegirmek istedi. Han, geri dci'niilmesini tavsiye ediyor, Tatar askerleri bu sahalarda krqrn ban-ntlamryacaftnr orduda yayryorlardt r{1. Aynr zamanda Astrrahan Ta-

tar'larrndan murahhaslar gelerek Kasrm Pagayr, gemileri Volga'yagegirmekten ve kanal tegebbiisiinden vazgeqirdiler ve siiratleAstrrahan i.izerine yiiriimefe ikna ettiler. Onlar, sonradan vakta-Iarrn isbat ettifi gibi, Astrrahanlt'lartn ve Nogay'lartn kendisiylebirlegeceklerini de vaat etmiq olsalar gerektir. Eylfrl ortalarrndaKasrm PaEa, ordusryle Astrrahan'a yaklagtr. Ruslar, Astrahan't zap'

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI 3Er

tettikten sonra eski miisliiman gehrini brrakarak 12 kilometre ka-9ur cenupta bir ada iizerinde yeni bir kale yapmrglardr. KasrmPaga, iyi sildhh muhafrz askerleriyle takviye olunrnut bu milstdh-kem kaleye taarruza cesaret edemedi. Fakat o gelince, kaledeki miis-Itimanlar qoluk gocuklan ve sildhlariyle karqrlayrp sevinqle O.smanlrordusuna k:rtrldrlar; kurbanlar kcstilcr ve Osnranlr itskcrini kalcyctaarruza tegvik ettiler ra3. Kasrm, toplarrn geride kalmrg olmasr vekrqrn gelmesi sebebiyle, kaleyi muntazam bir muhasaraya tegeb-biis etmedi. Yeni'Astrrahan kalesine srirnmrE olan Rus kuvvetle-riyle ancak bazt ufak qarprgmalar olmug gcirtintiyor. Bu srrada alr-nan esirlerden bazrlarr sallar yaparak kaqmaia ve Tiirk ordusun-da ellerine geqirdikleri sildhlarr, krirek ve Eapa gibi Aletleri neh-re dcikerek tekrar kalelerine girmiye muvaffak oldular. Bu hadiseTiirk askeri arasrnda biiyiik bir yeis dofurdu r{a. Kasrm paEa, es-ki Astrrahan gehrinin harabeleri i.izerinde bir kale yaparak krgr bu-rada geqirmeyi 1a5 vs baharda kaleye taarruz etmeyi driqiiniiyordu.Ktrtm kuvvetleri krqlamak iizere memleketlerine dcineceklerdi. Ko-mutanrn bu kararrnr cigrenen orduda umumf bir galeyan baqladr.Maltsev'e gore Paga'nrn huzuruna qrkrp goyle dediler: ,,Buradakrghyamayrz, aqhktan ciluriiz. Padigahrmrz iiE yrlhk erzak vesaireverdi. Fakat siz onlan hep Azak'ta brraktrrdlnrz ve bize krrk grinltikyiyecek aldrrdrnrz. Astrrahan'lrlar bizi doyuramazlar.,, Yeniqeriler detamamiyle isyan halinde idiler. onlar da "biz Krrrm Hanr ile bera-ber dcinecefiz; sen Padiqah'r aldattrn, senin yiiztinden Padiqahr'mrzDevlet Giray'r dinlemedi. Halbuki Han'rn Padiqah'a yazclrklarr vesana bizim yanrmrzda sciyledikleri h.p clofru qrktr,, diyorlardr.Yurtlanna d<inmiye haztrlanan Krrrmh'larrn krErn qiddeti fiakkrnda

ur [1;, synr yer; Peqevi'nin (1,470). Osmanlr'larla gelip birl"qtigi'i sdyledigi30.000 Nogay herhalde buular otacaktrr.

It5 Frallrr clgieiuir 14 mart tariLli reporu, ]li lJi' :t't t"'r!6 Spulcr, 416. rt? Ayar rapor. t'i Ali' Artrrahan hakttrodagu rnalimatr vcriyor: Ruslar, islirn clin<ter pchrirts Solovycv, 222. zeptcdiocc K'r'm HsD"urn yatma ctmcsi korkulu ilc iqirdc oturrnartrlar. Votga'rle Frsrlrz clgirinia 30 rfuaro. 1569 trrihli raporu, gerl hududuodaki be- :i: :'.ti"l'd,:

Tatar'lano oturdulu bir adayr kuvvetli bir kaic yaparak burayr

rrt6klar hakkrnda keze Vcocdik clgiri Barbaro'nun rrporu: Hlmmcr vl. 212 Dtt lchrr hrliDc gctirdilcr vc kaleoin igioc tiifcrlli rnuhafrz lruvvetlcri yerlegtir-

Dot 2. dilcr. Jcnkinron haritagrnda (1562) .Elki.Arthhan,a ve .yeui-Artrabao,at& Frgrrrz ctpiririn rrporuoda .Jacha Turquima, bctki .grh-, Tcrrtrimc,nir i:l:t^:]::1,"U": ingiliz.Kraliqeri Eliseboth tarafrndaa gi;ndcrilen vc Korkune

bozulmug 1cllidir. - lvuD trtarrndar g6rcvl.rdirilcn JcoLirroo, Artrrahro-Hrzar deuizi yoliylc Aaya'-

!.r FraDrrz clgiririn 14 mert terihli rrporu. ya yooi hit ticrrct volu arryordu: F. Grcrard, Crandeu r ct dlcadcnce de

r$ g6feyy6s,22o. r'Asie, c. 197.

IE' HALIL INALCIK

sdyledikleri askeri biisbiittin korkutuyordu. Aynr sahalarda vak'tiyle Timur ordusunun yaptrfr gibi, asker, itirazlannr hakh goster'

mek igin gece ile giind0z arasrndaki biiyiik farklar yiiztinden na-

maz vakitlerini ;agrrdrklannr one siiriiyorlardt 1as. OUtir taraftanMoskof Qarr'nrn iki Voyvoda komutasrnda Astrrahan'a bir imdatordusu sevkettifi, lran $ahr'nrn Rus'larla ittifak yaptrfr haberlerigeldi 1{?. Nogay'lann gizlice Rus'larla anlaqtrklan Sayralarr da dola-

gryordu 148. Hiilasa, ordunun kuvve-i maneviyesi temamiyle krnlmrg,

bozgun ba; gostermigti. Ordu dagrlmaia ve takrm takrm gciq et'mefe baqladr rae. Sonunda Kasrm Paga da, odundan yaptrrmrg ol'duiu miistahkem ordugahrnr yakarak ric'ata karar verdi (20 Eyliil1569). Ordunun nakline imkin olmryan a$rrhklarr qukurlar kazt-

larak gomiildii. Kasrm, Astrrahan'dan 60 kilometre kadar uzaklag'mrEtr ki, lstanbul'dan PadiEah'rn bir fermantnr aldr. Bunda PadiEah,

Astrrahan <iniinde krglamasrnr emrediyor, ilkbaharda kendisine yar'drm olarak, kuvvetli bir ordu gcinderilece$ini ve Moskof'lart me$'

gul etmek iqin Ktrtm Hanr ile damadrntn (giiphesiz Piyale PaEa)

Rusya tizerine yiirtiyece!'ini bildiriyordu 160. Sokollu, Moskova ilc

bir savaEa da mtincer oisa, bu tegebbiisten muhakkak mtisbet birnetice almafa azmetmig gtiriinmektedir. Hususiyle bu, yeni Padi'gah'tn saltanat devrinde ilk seferdi. Fakat bozgun.r uiramrg ordu

ric'ata devam etti. $imalf Kafkasya'nrn qorak stepierinde Azak'a

kadar bir ay stiren bu ric'at qok zahmetli oldu. Karaqelebi zAde'ye

gdre, bu qorak ve susuz qcillercie askerin yarlsl telef oldu tbr.

$riphesiz bahara Azak'tan yeni bir sefer diigtintiltiyordu. Fakat

ordu d6ner dcinmez, 1569 llktegrininde, Azak'taki depolarrn

biiyrik bir yangrnda yanmasr biittin iimitleri suya dirqtirdti.

1'6 Pegevi, 47O; Ali, aynr yer.laz lrl|"11".v'in bir esirdeu aldrfr mal0mata giire, Qar, Volga yolryle 30 000

kiginin bagrnda Petr Screbryannyi'yi yola grkarmrg ve karadan Dmitriyeviq Belsxi

komutasrnda da 100 bin kigilik bagka bir orrlu revketmigtir. Keza itaa $ahr, Mor'

kova'ya elgi giiudererek Tiirk'lerin Astrrahau'dan iran'r yol aradrklartnr bildir-

mig ve Qar'dan yardrrn istcmiqti. Buna kargr Qar, $ah'a elgisi Alekscy Hoznikov'la

birliktc 100 top giiudermigtir (Solovyev, 221).lrE Solovyev' ayDl ycr.rrc Ali, aynr yer ; Miineccim baqr III, 522'rso Solovy ev, 221,rsr Ravdat.fil-ebrdr,447;getiu yollardan yaprlan bu ric'at halckrnda 995

teribli bir hiikiimdc reami bir igarct var: balc. A. Rcfik, g. 13.

OSMANLI. RUS REKABETiNIN MENSEI s83

Fransrz elqisinin raporuna g6re, 2000 ken[al barut patl:rdr,kalede bin kiEi oldti, bi,ittin miihimmat ve geri getirilebilmigolan harp malzemesi mahvoldu r52. Bu yangrnr verriqerilerinkasten grkardrir, yahut hiq olmazsa s<indiiriilmesinde ihmalgosterdiklcri santlryordu r;3. Macaristan ovalanrrda ganimctlcri bolsavaqlarda bulunan asker, steplerde bu uzak ve zahmetli seferleriistemiyordu, Ote taraftan, bu esnada Devleti, Arabistan qollerininbir ucunda, Yemen'deki btiytik isyan fazla meggul ediyordu r51.

Bu kadar masraf ve gayretlerle giri.lilen Astrrahan seferi bciy-lece tam bir hezimetle neticelenmigti. Irparator-lu!'u, hakiki manasiyle cihangum0l bir h.ge*on-ya siyasetine gdtiirmek iqin Hint okyanusunda,Hazar $imalinde diinyanrn biiyiik ticart ve stra-teiik yollartnda Osmanlr hakimiyetir'i kurmak istiyen briytikdevtet adamr Sokollu'nun bu teqebbtisri, gahsi entrikalar,kiigiik menfaatler ufrurta sabota! edilmiEti. Padi,sah, bLr te'sebLrii-stin biittin mestliyetini Sadrazam iizerine ytikledi, orlu ve:rirlerhuzuru;rda "biitiirt masraflar ve zayiat hesap edilip saner ocietil-mek lazrmdrr,, diye azarladr rsi. gu sonuq, drgarda yabancr devletlertarafrndan da bir hezimet olarak teldkki edildi r;s.

osmanlr'lara gcire muvaffakiyetsizlifin baghca sebebi K r r r mH a n'r idi. O, Divdn kayrtlarrnda yazr!drgr gibi, Astrrahan'rn feth-olunmasrnr isterniyordu 1i?. Britiin Osmanlr vakaniivisleri biriddiayl tekrarlamaktadrrlar. Orrlara gdre, ordunun miilrirnnrlt vczahiresi fazlasiyle vardt, bir di.iqman taarruzuna uiramamrElardr r,,.;

152 Fransrz elgisinin l6 ilktegrin 1569 tarihli yazrsr (Charriire Ill, 89).lss Hammer, Vl, 211.rs4 Bu tarihlere ait Divin miihimme defterleri, 6 ve 7 nci defterler tema-

miyle bu isyana ait emirlerle doludur. Div6o'rn belli baglr meggalesi Arabirtauiryanr olmuE giiriiniiyor.

lss Peqevi l, 470; Ali, aynr yer.156 bak. Fransrz elgisinin l6 ilktegrio 1569 tarihli raporu.ls7

'4;111 6-v/ -lxi .r5u- .Jr-,u^ .gjllr 6s .:!'b;:jrr $irin Ali lley'e hiikiim :

A. Refik, s. 13.158 Hammer (VI, 213) Karamziu'den naklederek, Knaz .Serebryannyi kurnal-

darrnda 15 bin Rus'uo, amele iiz.rine taarruz ederek bunlarr dagrttr[rnl, sonrBArtrrahan muhafrzlarlntn kuvvetli bir yiiriiyiigle Tiirkleri biiyiik zayiatla piir!.iirt-tfiklcrini, yardrma gelen Tatar ordusunun da temarniyle per;gao veya erir e<l il-difini s6yler ki, nc Osm.tnlr ordusunda bulunau Rus esiri M a lt s e v, ne de

384 HAt.iL ittRt-crt<

fakat beyleriyle mtizakere eden Han 15e, krgrn Eiddetinden ve saire

den bahs ile Osmanh ordusunun iqinde korkutucu haberler 1r3ysvsftbozgunluk qrkardr ve bu felAketli ric'ata sebep oldu. Yine Osmanhvakaniivislerine gore, Krnmh'lar Osmanh'larrn Astrrahan't zaptede-rek burada yerleEmelerini istemiyor-lardr. Qrinki, bu suretle llanlr-

Srn niifuz ve ehernmiyetinin kalmryacairndan, belki neticede biz-zat Krrrm'rn da bir Osmanh valisi idaresine verileceiinden korku'yn'lardr 160. Osmanh vakaniivslerinin bu iddialarr yanhq defildir.Krrrm beyleri, Osrnanlr hdkimiyetinin kuzeyde kuvvetlenmesini ha-

kikaten istemezlerdi. Bunun sebeplerini yukarrda umumi surettegristerdik. Han, Eimdi Moskova ile girigtiii miizakerelerde,sciyledigi scizlerle bunu temamiyle teyit ediyor : Kont Suleq'e

soyledifi scizler arastnda diyordu ki : "Asttrahan'tn cjniine

gelince ben trmagl geqerek gehre taarruz etmedim. Bunu

Moskof Qart'ntn hatrrr igin ve kendim iqin yapryordum. Ben Astr-rahan'rn Tiirklerin eline geErnesini istemiyordum. Boylece kendimehizmet ettim ve Ktrtm't Tiirk'lerin eline brrakmak istemedim,,r0r.

Onun Moskova ile hususi bir rnaksatla boyle konugtuiunu ciiigiin-

sek dahi, bu hareketi igin gosterdiii sebep 'Astrraltan'rn zaptrn-

dan sonra Krrtm'tn da Osmanh'lartn eline dtigecefi - dikkate de'

fer. Onun, daha dofrusu, Ktrtm aristokrasisinin di.igiincesi bu

Tiirk kayuaktarr bunlarr teyit edecek higbir kayrt ihtiva etmezler. Ancak

yukarrda siiyledigimiz gibi, Serebryannyi idaresinde bir Rus ordusuuun ilerledigi

{ayrasr gelmigtir. Bu rus kuvvetioin Perevolok'da kalmrg olan bir krsrrrr amele

ijzerine hiicum etmig olmasr ihtimalden uzak defildir. Herhalde Astrrahan'dakiRus'larla bazr qarprgmalar olmakla beraber, ehemmiyetli bir savaq olnramlgtrr.

S o I o v y e v, bunu tamamiyle teyit ediyor. Hammer, Osmanlr'lartn ric'at ederken

g6lterde ve bataklrklarda Tatar krlavuzlarr yiiziinderr yollartnr gagrrdrklartnt,

Krrrmlr'larrn ihanet ettigioi ve istanbul'a ancak 7 bio kiqinin diinebildigiui tekrar'Iar. Tatar Hanr'nrn ihanetle Osmanlr ordusunu ktitii yoltardan getirdigi ve ordu'

nuD yarr yanya zayiata u$radrfr vesikalarda da teyit olunmaktadrr. Bak.

$irin Ali Beye mezkfir hiikiim ve Karagelebi zsde, 441.lse Krrrm Hanlrfrnr hakikatta bir kabile aristokrasisi idare etmektedir.

Krrrm Hanlarr, biitiin miihim iglerde .Diirt Karagu'denilen diirt miihim kabilenin

beyleriyle toplanrp miizakere ettilcten sonra bir karar alabilirlerdi. Hatta, bizzat

hanlaln tayin indebu beyleriu miihim roller oynadrfr gok defa giirfilmiigtiir. Mii'

neccim bagr (ltl, 522), Devlet Giray'rn meseleyi beylerle miizakere ettiIini ve

onlarrn reyioe g6re hareket ottifini igaret eder.rco [1i, ayDt yer ; Miincecim bagr III, 522.16r Solovy ev' 221-222.

OSMANLI . iiUS REKABETiI.IIN MENSEi 3E5

olunca, Krrrmlr'larrn, teqebbiistin muvaf f akryetine yardlmetmemelerini tabii bir s'rnuq olarak diigiinmelidir. Han,.:iip-hesiz Istanbul'da Sokollu'nun bu teEebbiisiine engel olmak istryenmuhalif partidende cesaret ahyordu. Esasen Han, AstrrlSansefcri bu suretle ncticclcrrdikterr sorrril Moskova ile tcrrurs tcsisetti ve bir mektupla elqisini g<indererek Astrrahan'r ve Ka-zan'l kendisi igin istedi. Aynca hediyeleri 102 ve uzunzamandlr Moskova'dan gcinderilmiyen elgisi Yamboldu ile ltl1

Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy'un defiEtirilmelerini istedi.Osmanlt'lartn baharda ikinci sef erini beklemekte olan Ivan,

Ktrtm Hant'ntn kendisi iqin faydah olabileceiini clrigtinerek tatSbir dille cevap verdi. o, Han'rn, Kazan ve Astrrahan iizerinciekiisteklerini reddetmek!e beraber, Mehmet Giray devrindeki hediyelerivermek ilzere mtizakerelerin aqrlmasrnr kabul ediyordu ru{.

Q a r'rndurumu gerqe kten qok rrazikti. Garpta,lsveq ve Lehistan'lamiicadele, en nazik bir safhada idi. ilkbaharda Krrrm Hanr, Mos-kova iizerine yiirtirken, Osmanh'larrn Astrrahan'a taarruz etmelerive "lsyan etmek iqin Tiirkler'in Volga mansabrnda ufak bir muvaf-fakiyetini bekliyen Kazanlr'lann,,rN ayaklanmasr ile Volga hav-zasl tekrar Moskova'nln elinden qrkaeak ve lvan'rngeng imparatorluf u hemen hemen Mehmet Giray'rnkikadar qabuk gcikmii$ olacaktlr00.

Doiu-Avrupa'nrn gcibeginde, bu bdlgenin baghca yollan olanbtiyrik rrmaklann bagrnda kurulan bu yeniimparulorluf unmukadderatt, bu strada kudretinin en yiiksek noktasrnda olanOsmanlt lmparatorluiunun vuracagl darbe ile belli olacaktr. Bu,

163 Bin ruble para, kiirk vesaire. Han'" ve akrabalarrna Qar tarafrod.oher yrl giinderilen ve 'Tryrs'derrilen bu vergi -hediyelerin defterleri iqin bak.Feyizhan-Zeroov, 132. 147.

163 JI. selim'in Qar'a yazdrgr mektuba 96re (Fericlun ll, 461) Qar, b,r el-qinin d6rt beg yrldrr Krrrrn'a diinrnesi.e rniisaade etrniyor.ru.

16{ Solovyev,222.165 aynr yer.166 Volga havzastnda Tiirk-Tatar halkruro Moskof hAkimiyeti altrna diiqmesi

Moskof Qarlrfr'orn kurrrlugunda en iinemli bir merhaledir. [iu suretle yalurz biiytikVolga ticaret yolu ele geqmiyor, yalnrz ateqli sil6hlardan mahrum, binaenaleyhistiliya hazrr bir Asya, Moskof kuvvetleri iintinde aqrlrnryor; ^yor zlrrrrirncl:rGarp'ta Litvan-va - Lehistan'a kargl savhgilrr,la qok l,ii yiik .,,ararlrfr riokr,na,r [-rirgok savagcr gru1.'lar Qarlr!: orcj ularrua kirt,lrvorri u.

3t6 HALiL irunlctr

Dofu-Avrupa tarihinin hakikaten bir doniim noktast idi. Miit'hiq lvan, durumun biittin nezaketini kavramak kiyasetini g6sterdi.

Ve her ne bahasrna olursa olsun lstanbul'la uzlagma yolunu aradr.Dort yrl 6nce tahta grkan II. Selim'in culfisunu tebrik bahanesiyle elqisi

Novosiltsev'i acele lstanbul'a g<inderdi (1570 bahan). Elqinin vazifesiPadigah'r {r)ar'rn iyi niyetlerine inandrrmak ve barrqr safilamaktr. 1566

Ilktegrininde 50 kiEiiik bir heyet halinde Azak'a, oradan Kefe'ye gelen

Moskof elqisi igin lstanbul'dan Kefe beyine yazrlan yaztda "lmpara-torluk egifimiz daima aqrktrr. Dostluk iqin olsun, dtigmanhk iqin ol-

sun gelenler men ve red edilmez,, deniyor ve Padigah, Kefe'dengemi ile elqinin getirilmesi iqin hassa reislerden Mustafa'yr gonderi-yordu167. lvan, Padiqah'a gonderdigi mektuptaros kendisini, birgok un'vanlart arastnda "Kazan ve Astrrahan'tn sahibi,, olarak zikretmekte,

atalariyle Sultan II. Bayezit, I. Selim ve Siileyman arastndaki dostqa

mektupiaqmalardan bahsetmekte ve Etiyle devam etmektedir: Tahtaciilfisunuzu tebrik etmek ve aradaki dostluiu kuvvetlendirmek iqinelqilerimizi lstanbul'a gon dermek qarelerini ararken " sizin ask erinizinKefe ve Azak tarafrndan bizim Astrrahan kalemiz iizerine geldiklerinihaber verdiler. Buna gok hayret ettik.,, $ayet Eimdi arada birdtigmanhksebebi varsa sizinle dostlufu nasrl iade edebileceiimizi bildiriniz. Bu

iE herhalde, arada fesatct kimselerin dedikodusiyle olmuEtur. Qat,mektubu "bu yazr Astrrahan beyliiimizin 15 inci senesinde yazrlmrE-

trr,, diye bitiriyordu. Ayrrca Novosiltsev, Astrrahan seferine baghca

sebep gibi goriinen bir nokta iizerirrdc durdu ve Qar'tn miislii-manlart hiq bir zaman tazyik etmedifini, lslAm'rn diiqmanr defil'hdmisi oldu$unu, camileri ytkmadrf rnr, isldmlar r kendi din ve

idetlerinde hertarafta serbest brraktrirnr misdllerle isbat etmiye

gahqtr roo Qar'ro gok dostane mektubuna rafmen, lstanbul'da elqiye

6.det olan riayet gtisterilrnedi. Padigah, kabul merasiminde (3. VII'1570) Qar'tn srhhatrnr sormaktan kasden kaqrndr ve elqiye mt-tad ziyafet verilmedi r?0. Fakat Osmanh devleti cic savaqr pek

istemiyordu. IVIutlak bir otoriteye sahip bulunan bir Sokollu

16? Ekler, vesika Xll.168 Feridun'un rnringcdf'rnda (ll, 465) bu mektubuu iiirkqeri ve cevabr Yar-

drr. .Ekler) atastnl Padigah'ru cevabtnt koyuyoruz (vesika XI)' Gerek Hammer

gerrkse Solovyev'in, bu miihim mektubu giirdiikleri anlagrlryor.roe Solovyev, 222.r7o Hammer VI, 215.

osMANLt - RUS REKABETINiN MEN$Ei 3r7

bile artrk 1569 tecriibesini tekrarlamrya cesaret edemezdi.Kuzey'de yaprlacak herhangi bir sefere, artrk devleti zararasokan neticesiz bir tegebbiis gcizii ile bakrlryordu. Vebu noktai nazar, Osmanlr hiik0meti, 18 sene sonra Orta - AsyaHan'rnrn tahrikiyle bir daha harekete geqmeye teEebbiis edinciyekadar bu qekilde devam etti. Devlet, gimdi kuzeyde igleri temamiyleKrrr m Hanr'nrn tegebbiislerine brrakryordu.

Padiqah, Qar'a gcinderdiii cevaptaL?z "Kaprmrza dostluk ve sami-miyetle intisap eden hiikrimdarlarr hazineler ve memleketler vere-rek bartga kavuqturur, onlarr diferleri arasrnda miimtaz krlarrz,,diye baghyor. Briylece, zlmnen kendisine tabi saydrir Kazan veAstrrahan'r Moskova'ya bagrglayabilece!.ini, ancak ear;,n kendisinebaflanmasr lizrmgeldifini anlatmak istiyordu. Bundan sonraAstrrahan iqin neden kuvvet gcinderdifini izah ediyor ve diyorduki, Fatih lvlehmet'in "Kefe vildyetini fethettiiinden teri Krrrm vila-yeti Hanlarr ve Qerkes memleketleri beyleri (banlarr) bize tdbi ol-muqlardrr,, halbuki siz "lmparatorluiumuz iilkelerine dahil bulunanKabartay vildyetinde eski dostluia aykrn olarak kale yaptrnrz vebundan bagka Hacr-Tarhan (Astrrahan) taraflanndan Degt-i krpqak veMaverdiinnehr miisliimanlarr bu tarafa gelirken adamlarrnrz onlarrnyollarrnr kapadrlar. O taraflardaki btittin beyler ve sultanlar kaprmrzabagvurarak himaye ve yardrm istediler. Bunun iizerinedir ki ben deKrrtm Hanr ile beylerimderr bazrlarrnr gcinderdim,,. Krnm Hanr, elqi-sini dort beg yrldrr gtindermedifiniz iqin, bizim askerirnizle mem-leketinize kaE defa akrn etmek istedifi halde, biz, dostluiumuzsebebiyle ona miisaade vermedik ve "hudut boyunda iki yrlhk .seferhazrrhir yaprlmrE bulunduiu halde (fakat bu hazrrlrklarin Azak'damahvoldufunu biliyoruz) yalnrz o tarafa nezaret ile iktifa ederekmemleketinizden hig bir yere zarar eriEtirmedik,,. Bu sozlerde barrgisteii agikdrdrr. Bundan sonra Padigah, barrgrn iadesi iqin Qar,rnsorduf;u Eartlarr bildiriyor: "1- Astrrahan yolunun aqrlmasr, 2- Ka-bartay iqinde ltuslar tarafrndan yaprlmrg olan kalenin yrkrlmasr,3- Osmanh iilkesine geqen yolcularrn emniyetle gidip gelmesi,4- Han'rn elqisinin dcinmesine mrisaade olunmasr,,. Bu nrusala-hanrn ebediyen stirmesi temennisi ile mektuba son veriliyor.

Bu mektup, iki imparatorluk arasrndaki miinasebetlerin ve ih-172 Ekler, ves. XI.

3E8 HALIL iNnlctr

tildf mevzuu olan meselelerin mahiyetini aydrnlatmak bakrmtndangok dnemlidir. Mektup, yiiksekten, fakat yumuEak bir ifade ileyazrlmrqtrr. Padigah, bilhassa Ktrtm Hanhfr ve Qerkez beyleri iize'rinde metb0luk haklarrnr belirtmekte, fakat Kazan ve Astrrahaniizerinde herhangi bir hakimiyet iddiasrnda bulunmamaktadrr. An-cak Astrrahan'da yol serbestlifini istenrekle iktifa ediyor ve Ka'zan'dan hiq bahsetmiyor us. Orta-Asya ve Degt'i Krpqak islAmlan

igin bu yolun agrlmast zaruri idi. Fakat Halife'Sultan, bu kadargayretlerden sonra nihayet Kuzey'in iki btiyiik isldm merkezininyine Moskof'lar elinde kalmasrna razr oluyordu. Bu, Osmanlt'lartnson muvaffakiyetsizlikten sonra Kuzey'de aktif bir siyasetten vaz-geqtiklerini ifade etmektedir. Esasen gimdi, Sokollu'nun rakiplerilmparatorluk kuvvetlerini Krbns iizerine sevkederek ( 1570 yazr )Devleti Venedik'le biiyiik bir sava$a sokmuqlardr. Osmanh devtetigimdilik Kuzey'i kendi haline brrakmrg olmakla beraber, Moskof'larrndaha cenuba, Kafkaslar'a ve Karadeniz'e inmesine de goz yuma-mazdr. PadiEah'rn mektubunda, Qetkesleri benimsemesive Kabartay'da Ruslar'tn yaptrrdrfr kalenin yrkrlmaslnliste mesi bunu aqrkqa gtistermektedirrTa.

$imdi Kuzey'de miicadeleye Krrrm Han't devam ediyor ve genig

6lqiide taarruzlara giriqiyordu. Evveli 1570 de Qar'rn kayrnpederi

Qerkez Temruk beyi i,izerine ytiriiyerek ri5 onu Eiddetle tedip etti.

Qerkez beyinin iki o['lu savaqta maktfil diiEtii. Ertesi yrl DevletGiray, Moskova iizerine, kendisine "Taht-algan,, (BaEkent zap'teden) unvanrnr kazandrran biiyrik seferini yaptr. Oka iizerindekiRus miidafaa ordusunu bozguna ufratarak siiratle Moskova i,ize'

rine yiiriidii. Serpuhov'da bekliyen Qut, btiyiik bir korku iqindeAleksandrovski'ye kaqtr. Krrrmh'lar Moskova'yt muhasara ederekdr$ mahallelerini atege verdiler. Ateg, rtizgdrrn tesiri ile ig Eehre de

sirayet etti, Eehir temamiyle yandr; ahaliden pek qogu alevleriqinde mahvoldu 17ti.

r?3 Hslbuki Devlet Giray h6l6 buralarrnr istiyordu.u4 AyDi tarihe dogru Erdel beyi meghur Stefan (lgtvan) Batori'ye yazdrfr

mektubun bagroda, Degt-i Krpqak'r, yaoi Karadeniz kuzeyinden Hazar denizine

dogro uzanao stepleri kendi iilkelcri arastnda rayryor: bak. Feriduo II,461.l?i iv"n, 1561 de onun krzr Mari ile evlenmig ve bu izdivag Qerkez'ler

araunda Moskof niifuzunu hayli krrvvetlendirmiiti.176 bak. Solovyev 223 vd.

osMANLt - RUS REKABETININ MENSEI 389

Bu muvaffakiyet lstanbul'da btiyiik bir sevinq uyandrrdr. pa-digah bir ndme-i htimayunla hil'at ve krhq g6ndererek Han'r teb-rik ve teqci' etti. Mektubunda, kendisinin Krbns'taki frituhatrnrmtijdeliyor ve "siz de askerinizle Moskof krrahnrn payitahtrnakadar vartp lazrmgeldi!,i gibi hakkrndan geldiniz vc lsliim'rn hinra-yesinde biiyiik yararhk gcisterdiniz,, diyordu r??.

Qar'rn Istanbul'daki elqisi Kuzminski ( L571 Martrnda gcin-derilmigti ), Padigah'a, biitiin gartlarr kabul eden mektubunutakdim etti. Qut, Terek i.izerindeki kalenin yrkrlmasr ve buradakiaskerlerln Astrrahan'a qekilmesi, Astrrahan yolunun aqrk bulundu-rulmasr iqin emirler verdigini bildiriyor, bu yolun gimdiye kadaryagmakdrlann hiicumlarr yiiziinden kapanmrq oldufunu beyanediyordu. Elqi sadrS.zam Sokollu'nun, Qar'a dostluf unu kazan-mafa qahEacak ve diyecekti ki "hiikiimdarrn ile aramrzda dostlukbulunmastna qah$; td ki kardeqimiz Sultan Selim bizimle dost olsunve Roma ve Lehistan krrallarrna, Q"k krrahna, Fransrz ve britiinsair ltalyan (Garbl Avrupa) krraliarrna kargr miittefik olalrm,,.Fakat Han'tn son muvaffakiyeti, lstanbul'u gimdi istekler indedaha cesur yapmrgtr. Padigah, Rusya'nrn bu dostluk ve ittifakteklifine cevap vermedrfi gibi, Kazan ve Astrrahan'rn geri veril-mesini, hatta Qar'rn kendisine boyun eimesini istedi r?8.

lqerde ve drEarda qok miiEkiil anlar geqiren Korkunq lvan(onun igerde Boyar'lara karEr aqtrir terrcir rejiminden -1565-1572-kaqan bazr bi.iy0k Boyar'lar Krrrm Hanr'nrn yanlna srgrnnrrglardr)Osmanh'larla ittifak teqebbilsrinii yeniden ele alrrken, qoktanberiMoskova'yr Hrristiyan ittifakrna almrya qahqan Papa, artrk bundanvazgeqmiEti. Vatikan'tn tegebbilsti ile III. Ivan'rn Zoe Paleolog iieevlendiSi tarihten beri (1472), Papa'larrn biittin diigiincesi Mosko-va'yt Katolik kilisesine baflryarak Osmanh'lara kargr l<ullanmaktr.Tarente konsilinde "Q,ar'ln o rd usu Ttirk I ere k arEr en k u d-retli bir yardrmcl olarak,, nazan itibara alrnmrEtrt?r,. Fakat

l7? Feridun Il, 480. Han, Moskoya'ya karqr Leh krralr ite birlikte hareketetmefi qok istiyordu. Lehli'lere yazdrgr mektupta diyor ki: "Atlanrp harup Mos-kov'nuu vil6yetlerini yakup ve tahtr bolgan Moskov'u da hi yakup ve nicc kereaskerimiz tok ve doyum bolgandur ol kral yerinden terbenmedi> (Feyizhan-Zernov, vesika 2, s, 6),

r78 Solovyev,223.l7e Pierling, 83.

osMANLl - RUS REKABETININ MENSEI 391seo HALIL iNnr.crc

Vatikan'rn bu maksatla yaptrfr muhtelif tegebbtisler, Moskova'ntnrakibi Katolik Polonya tarafrndan neticesiz brraktrrrldr. 1570 de

Osmanh'lar Krbns adasrna grktrklan zaman Papa, Qar't Polonyave Avusturya ile birlikte Tiirk'lere karEr taarruza tegvik ediyordul8o.Fakat aynl tarihte lvan'rn, Padigah'la anlaEmak igin Novosiltsev'ilslanbul'a gonderdifini biliyoruz. Bu vaziyet kargtstnda Papa, Mos'kova ile Ttirk'lere kargr bir ittifaktan temamiyle iimidini kesti vePolonya'da bu ige memur olan nons Portico'ya "biz bu kadarzalim ve barbar bir milletle miinasebete girmek istemiyoruz,, diyeyazdt lsl.

lgte lvan, kendisini diigmanlarla qevrilmig, temamiyle yalmzhissettifi bu anda Osmanh Padigahr'nrn ittifaktnt arryordu. Fakatgimdi Osmanh'lar, Moskof Qarhirnr kuzeyde baEhca diiqman olaraktelikki etmekte idiler.

L572 de Devlet Giray, biiyiik bir ordu ile bir defa daha Oka'yraqtr. Ordusunda Osmanh yardrmcr kuvveti olarak bir miktar yeniqerive top da vardr. Moskova'dan ancak 50 verst mesafede Molodi'deyaprlan giddetli savag, Krnmh'lann ric'atiyle neticelenditsz. Bu muvaf-fakiyetsizligi Krrrm'da aglrk yrllan ve Kazak'lann hiicumlan takipetti ve Devlet Giray ( oliimii 7577 ) artrk biiyiik teqebbiislere gi-rigmedi.

. Fakat Sokollu, Lehistan krrahnrn intihabr iginde Moskova'ya kargrbriytik bir siyasi muvaffakiyet kazandr. Vargova'da Qar'a taraftarbir partinin mevcudiyetine rafmen, Leh tahtrna Henri de Valois-'yi gegtirdi. Lehli'lerin miiracaatr iizerinu, yeni krral Fransa'dangelinceye kadar bir Rus taarruzuna kargr Lehistan'r, Osmanh veKtrtm kuvvetleri koruyacaklardrls3. f{gnyi'nin bir mtiddet Lehistan'dakaldrktan sonra Eransa'ya drjnmesi tizerine Padigah'rn himayesiyle,Osmanh'lann vasali olan Erdel beyi Stefan Batori Leh tahtrna seqildi.Bu, Moskova iqin bir felAket oldu ts{. Batori'nin biitiin gayesi, Mos-

r8o Aynr eser, 93.r8l Pierling, 104.182 Karamzin lX, 255.183 Leh beyleriue giinderilen hiikiim: Feridun,ll, s.461; Krrtm Hant'oa nime:

Fcr. Il, s. 557-559. A. Refik, Sokollu ee Lehiston intihabafr TOEM, s. 6,l8' Padigah, bir mektubunda diyordu ki : "Manyatlara Batori'yi Krrul segme-

lerini ben emrcttim'. Yeni Lch Krralr'nru Osmanlr'larla miinasebetinio mahivetihnkkruda bak. Hammer VII, 37. vd. Feridun I!, s. 417, 449,468,

kova'yr ezmekti. Osmanh usullerine g6re ordusunu rslah eden budeferli asker ve yetigtirdifr ceneraller, IV. lvan'rn elinden garptayaptrfr biitrin frituhatr geri aldrlar (1582) ve Qarhfrn garba doirugenigleyip kuvvetlenmesine uzun miiddet mani oldular r8;.

Osmenh devleti, ancak 18 sene sonra, 1587 tarihine dofruKuzey'de bir Caha dofrudan dofruya harekete geqmek liizumunuduydu ve 1569 daki gibi, aynr sebeplerin tesiri altrnda, Astrrahanseferini yenilemek karannr verdi. $imdi meseleler daha miitebarizve keskin bir hale gelmiEti. Osmanh lmparatorlufrr ile lran arasrnda7578 den beri qetin bir savag s0riip gidiyordu, Osmanh'lar Giircis-tan'r ve Hazar Cenizi iizerinde Dagrstan ve $irvan'r istilA etmi,sler veburaya kuvvet yerlegtirmiglerdi. DoSu-Anadolu'daki iislerinden qokuzakta kalan bu memleketlerde tutunabilmek iqin Devlet, Sokolluzamanrnda diigtinrilen $imal y olu nu kull anm ak istedi. Fakat

Eimdi Don-Volga kanah tasartsr bir tarafa brrakrhyor; ordulann,Krrrm'dan $imali Kaf kas stepleri iizerinden Demirka-p r'ya sevkedilmesi ve Hazar denizi kryrlarrnda gemiler yaparakbu denizde hikimryet kurulmasr di.iEiintiliiyordu. Evveld 1579 da Kr-nmh'lar bu yoldan istifade ederek Dagrstan'da lran ordulan tara-frndan srkrEtrnlan Ozdemir oilu Osman Pagantr-r 5'ardrmtna yetig-tiler ve lranh'larr piiskiirttiiler. Osnran Paqa, Kafkasya'dan gimal

steplerine aqrlan bu tarihi kaprda, Derbend'de gemiler yaptrrarak"Hazar denizi iizerinde ve bu denize akan nehirlerkenarrnda f etihler yapmak,, emelinde idi. Gerqekten oria,

Kefe beyi vasrtasiyle gemi ingasr igin gemi ustalart, levizrm vepara gonderildi rs0. Yine 1582 sonbaharrnda Dagrstan'a gitmek iqinbir Osmanh ordusu, Kefe beyi Cafer Paga komutastircla Kefe'detoplandr. $imali I{afkasya steplerini geqtikten, Kuban ve Terekrrmalclarrrrr agtrktan sonra Dagrstan'da Osmanh komutanr Ozdemiroflu Osman Paqa ile birlegti rs?. Osman Paga, bu gelen kuvvetlerle

r6s Wr. Sobieski, His. de Pologne, 167 vd.186 quDa ait diirt vesiLa Saf fet taraf rnrlan oegredilmiqtir: Hazar denizinde

Osmanh sancaft, TOEM, sayr 14, 132f1, s. 857'861.187 Aynr yolu 1579 dan beri Kaf!:asya'ya, Osrnanlr ordusuna yardrma geleu

Krrrm kuvvetleri birkaq defa kullanrnrq!ardr. Kef e'den Derbcnd'e 80 giin siir.:nbu yol iizerinde baglrca kooakirr: Kefe-Kerg kalesi - Tamau kalesi - Kuban neh'ri - Begtepe - Terek nehri - Sevir,g (tt- ) suyu -Koyun suyu - $amhal - io"..u -

Derbend. bak. Ali, Kiinh-iil-ahbdr, lll. Murad <levri, onuucu hadise; Hammer,ona dayanrycr. bak. lll, 84 vd.

392 HALIL ixalctr

baharda lranh'lara kargr kat'i bir zafer kazandr. Sonra Dagtstanvaliligini Cafer PaEaya brrakarak aynr yoldan, Kefe iizerinden Is'tanbul'a dcinmek iizere yola grktr. Osmanh komutant, yoldaSeving suyu iizerinde "Ruslar,,la kargrlaEtr. Bunlar, Istanbul'dan $ir-van'a g6nderilen parayr ele geEirmek iqin burada, bir bofazda pusukurmuElardr. Osman Paganrn askeri rrmafr geqerken anslzrn orman-dan qrkarak tiifenk ateEiyle hiicum ettiler ve aldrklan ganimetle kaqrporman iqinde yaptrklarr bir .r-ra-l 'a srSrndrlar. Burastnt kugatanOsmanh askerleriyle iki giin savagtrktan sonra baqka bir or-mana kaqmrya muvaffak oldular 1&e. Yoluna devam eden OsmanPaga bagka giiqhiklerle kargrlagtr. Ruslar, yol i.izerindeki stepleriyakmrqlardr. Hayvanlara of bulamadr, Hiildsa, Osmanh'lar $arkseferleri igin o kadar mtihirn olan bu yol iizerinde de, Astrrahan'daoldufu gibi, Ruslar'la kargrlaqmakta idiler. Rus kuvvetleri bu yo-lun emniyetini ihlal etmekte idiler. IV. Ivan, 1571 de, Terek iize-rinde yaptrrdrfr kaleyi yrktrracafrnr bildirmigti. Fakat Eimdi bununbo$ bir scizden ibaret olduiu gciriihiyordu. Yeni Qut FeodorIvanovig'in tahta qrkmasr iizerine krymetli kiirklerden hediyelerle Is-tanbul'a bir Rus elqisi, Blagov gelmigti (huzura kabulii: 30. IV. 1585).Elqi, Terek boyundaki Rus kalelcrinin boEaltrldrstnt, Kazan veAstrrahan'daki milsliimanlann dinlerine riayet olunduSunu bildirdi.Kuzey'deki miisliimanlarrn Osmanlr'larla birlikte bir hare[etindenkorkan ve garpta Lehistan'rn tazyiki altrnda bulunan Qar'tn Istan-bul'u, bol vaitlerle de olsa, yatrEtrrmrya biiyiik onem ver-digi aqikardr. ElEi, aynca $ah'rn, Osmanlt'lara karEr Qar'danistedigi yardrmrn gonderilmedigini ilAve ederek efendisinin iyiniyetlerini isbat etmiye qalrEtrrEl). Blagov'un istefi iizerine Mosko-va'ya gcinderilen Osmanh elgisi ibrahim, orada, Moskova'ya kaqmrE

olan Ktrrm Hanzadesi Murat Giray'rn teslimini ve Kazak Hatman'rKigkin'in azlini istedi. Qur, KiEkin'in Moskova'ya qairrrlmrq oldu-funu, Murat Giray hususunda ise mrizakereye devam edilebilece-fini bildirdirc0. Qur, Osmanlrlarr kendi aleyhine hare-kete geEirmemege diplomasi yoliyle gayret ederken, tibrirta-raftan, gtiphesiz lvloskova'ya dayanan kuvvetlerin, Cenupta Osman-hlar aleyhine, Moskova lehine meydana getirdikleri inkiqaflan

r8s Ali, "ynr yer; Hammer, farklr mal0mat veriyor.r8e Hammer, VII, 732.reo Spulcr, Europ. dip.429-

osMANLr - RUS REKABETINiN MEN$EI 393

onlemiye hiq niyeti yoktu. Kazak'lar ve silihh tiiccarlar, M o s k o-va'nrn niif uzunu Kaf kaslara ve Asya'nln iqerlerinedofru her grin bir parqa daha ilerletiyorlardr.

Orta-Asya Tiirkleri ve Degt-i Krpqak Nogay'larr, Rus istilasr kargr-srnda, Padigah'a elqiler grindererek yardrm istiyorlardr. Ate"sli siliih-larla miicehhez ufak bir Rus grupu, $eybant'lerden Kuqum Hanr yene-rek Sibir Hanhfrnr yrkmrg ve garbi Sibirya'yr fethetmiqti (1i81)13t.

Bu suretle Ruslar'rn, Czbek sultanlanna ait topraklarr istilA etmesil3uhara Han'r Abdullah'r (1560-1598) korkuttu. O, gerek KuqumHan'a gerekse Ulu-Nogay Reisi Urus Mrrza'ya yardrmda bulundutl)2,ve Istanbul'la ittifaka qalrgtr. $imdi Nogay'lar da, memleketleriniistili eden Ruslar'a karqr istaiibul ve Semerkant'la ittifak etmiyeqahgryorlar ve Volga iizerinde Rus'lan taaruzlariyle rahat brrak-mryorlardr. 1587 afustosunda ( H. 995 ramazan ) Istanbul'a Ab-dullah Han'ru ve Urus beyin elqileri geldiler ( Urus Mrrza, Rustaraftarr lsmail Mrrza'nrn oilu idi, fakat o, Rus diiqmanr kesilmiqti)ve Astrrahan'da yerleqen Ruslar'rn islAmlara biiytik zararlan oldu-fundan bu kalenin muhakkak surette fetholunmasrnr Padigah'tanrica ettiler 1s3. Abdullah Hau, gerek Safevi'lere gerekse Iius'larakarqr miittefiken harekeie gegmeyi teklif ediyor, Osmanlr'lar, Astt-rahan'a garptan taarruz ederlerken, kendisinin de Earktan Nogay-larla beraber taarruza geqeceiini bildiriyordu.

Fakat Osmanh devletini Rus'lann bir teqebbiisii bilhas.sa qokkugkulandrrdr : Qar, Krnm'daki iq nrricadelelere kangarak lruradada Osmanlr'lara bir rakip olzrrak nreydana qrkryordu. DevlcLGiray gibi, Osmanh'lartn Eimalde yerleEmesini istemiyen KrrrmHan'r II. Mehmet Giray (L577-t5ti4) rn isyan ve katlinden sonra,ofullan lstanbul'a ve onun gonderdifi yeni Han'a karEr cephealmrglardr. Moskova bundan istifade etmek istedi. Maktul Han'rn

rel bak. Hadi Atlasi,.Si6fr tarihi. Moskova'nrn Dofu'da iistiinliigiin;i saflr-yan baglrca varrtalardan biri ticaret ise, iitekide atelli silihlardrr.Qar, Almanlar tarafrndan idare olunan miikemmel bir toJrqu kuvveti viicude

getirmiye muvaffak ol'nugtu. Steplerdeki getin Tiirk-Tatar atlr okcularr, Kazrrk-

lartrr tiifeok ategi kargrslnda dayanamrvorlardr.Le2 Z. V. Togan, Ti;rkistan, 105'106.tlr !ilit.1-i Biiyfik Nogay Mtrzalartndan Urus beye ve Piyale Paga'ya

giinderileu hiikiimler z Mfihimme delteri 62, s. 105-106. karqrla . SelAoiki,227,229.

3)1 HALIL INA LCIK

oflu Saadet Giray ile Safa Giray step Nogay'lartntn yanrna qekilerekyeni han Isldm Giray'a karqr mticadeleye baqlamrglardr. Bu miica-delede onlar, Don Kazak'lartnt kendilerine yardrmcr buldular.

Ote taraftan bagka bir hanzade, Murad Giray da dofrudan dof-ruya yeni Qar Feodor'un(158a-1598)yanrna gitti. Qut, Nogay'larr onun

etrafrnda tophyarak Krrtm'a saldtrtmak ve bu suretle biitiin step

Nogay'lannl ve Krnm'r himayesi altrna almak plAnrnr diiqiindii. Mu'rad Giray iki Rus voyvodasiyle Astrrahan'a g6nderildi. O, Kazak'lar,

Qerkez'ler ve Nogay'larla birlikte buradan Krrtm'a taarruza hazr-lanryordu 1e4. Qar'rn bu pldnrndan haberdar cllari Padigah ru5 bunuen miihim bir mesele gibi kargrladr. Derhal biitiin devlet biiyiiklerin-den miite.lekkil bir yiiksek meclis toplanrnaslnr ve meselenin miiza-

keresirri emretti ( Eyliil 1587 ) . Bu toplantrda seqkin bir komutaniciaresinde Osmanh askeriyle beraber Ktnm Hant'ntn, Asttrahan'tfethetmek iqin baharda ( 1588 llkbahan ) hareket etmesine kararverildi. Osmanh ordusuna seqkiri komutanlardan Piyale Paga

tayin olundu re6. Ktrtm Hant Islam Giray'a sefer emri gonderildi.Kezir Nogay treyi Urus'a sefer igin ltaz.trlartmast bilclirildi rt'?.

Krrrrn ari.stokrasisinin baqr vc l-lanlrf rn err ntif uz.lu qahsiyetiolan $irin Ali beye r08 Ktrtm Hanr'yle bu sefer de beraber bulun-masl ve seferin muvaffakiyeti iEin ne liztmsa bir rapor halindelstanbul'a biidirmesi emrolundu ree.

Fakat 6],1. gortniiyor ki, daha harekete geqilmeden btr teEeb-

btis suya diiqtii. Krrrmh'lar, Astrrahan'a gittikleri zaman miidafaasrzkalacak olan memleketlerinin kuzeyden bir Rus taarruzuna uira-mastndan korkmakta; bunun iqin dogrudan dofruya Moskovatizerine yiiriimeyi tercih etmekte idiler. Her nekadar Istanbul'-dan Krrrm muhafazasr iqin bir donanma gcinderileceii vaat olun-mu$sa da'*, buna giivenilemezdi. Krnmh'lar, Astrrahan iizerindeki

r94 Karamzio X, 78 vd.res bak. Sel6uiki, 229- Sel6niki'ye giire, bunu, Ahdullah Haq'ru elqiri ha-

ber vermigti.re6 Piyale Paqaya hiikiim: Miihimme delteri 62, s 106.le? Urus Beye gtinderilen mezkfir hiikiim: Ekler, vesika Xlll,re8 Soo miiearlelelerde onuo niifrrzu biisbiltUn artmrg giiriinmektedir.tee $irin Ali Bey'e hiikiim: A. Refik, 13,14.zoo $iria AlilBeyc mezk0r hiikiim.

oSMANLI - RUS REKRBETININ MENSEI 395

isteklerini, doSrudan dofruya Moskova iizerine yapacaklal tazyikile elde edebileceklerini diigtinriyorlardr.

Fakat 1588 ilk bahannda Rusya'ya kargr sefere qrkan lsldmGiray Han iki menzil gittikten sonra vefat etti 20r. Onun 6lrimti,kagak hanzadelerin durumunu degirstirdi. Bunlar, padigalr'a bn..r;vurarak Krnm'a, yeni han amcalarr Gazi Giray yanrna dcjnmekistediklcrini bildirdiler. Padigah, bu mtiracaatr memnuniyetle karqrla-dr ve onlan temin eden bir nime grinderdi ?us. Tiirkistan HanrAbdullah'a gelince, o, iran'tn Horasan eyaletine muvaffakiyetle taar-ruz ederek Osmanh'larla olan ittifakrnr bu tarafta yerine getirdisu3.Iran, iki taraftan yaprlan taarruzlar karErsrnda, nihayet Osrianlr'larlagayrl miisait bir sulha razr oldu. Bunun neticesinde Devlet naza-rrnda $ark iqleri tavsadr. Bu srrada orta-Avrupa'da hudut qarpl$-malart giin gtinden krzrEarak nihayet Avusturya ile bir harbe mrirr-cer oldu. 13 yrl siiren, biiyiik harp Devlet'in btttin enerjisini yuttu.Krrtm Hanr dahi, uzun yrllar Orta-Avrupa harp sahnelerinde kuv-vetini harcamak mecburiyetinde kaldr. Bciylece, Osmanh devleti, Ku-zey'de harekete gegmek karartnr ister istemez ihmal etti. Kurnaz lLusdiplornasisinin yerirte gctirilmiycn vaatlcri cic ()snrirnlr'lirr ur lrulakaydisini destekledi. 159'2 de lstanbul'a getcrr Poclj:rciy :rdrrrdlkiyeni bir Rus elqisine karEr eski istekler tekrarlandr. Ruslar tara-ftnda* Terek nehri boyunda yeni yaprlan dort kalenin yrkrlmasrv€ Kafkasya'da egkryahktan vaz geqmiyen Kazal<'lann tedibi,Kazan ve Astrrahan Hanlrklarlnln iadesi istencii. Qor, her zanrankigibi, Terek boyundaki kalelerin yrkrlacairnr, bu Kazak'larrn baErboq egkryalardan ibaret olup onlarrn hareketlerinden kendisininmesul olamryacairnr s<iyliiyor, Kazan ve Astrrahan'daki miisltj-manlann dinlerine riayet edeceiini vaat ediyordu. Hakikattebiitiin bu step korsanlarr, Rusya'dan maddi ve manevi yardrmalmakta idilerzoa. Bu arada Osmanh payitahtrna gcinderilen elqilerinbir faaliyeti de grizden kaqmamahdrr. padiqah, Moskof hdkimiyeti

20l Sel6niki, 242.202 bak. Eklcr, vcsike VII.203 Abdullah Han'la Ormanlr'lar arasrnda yaprlan mektuplaqmalar ha[:krpd,.

bek. Fcridun II, 134-153.

'on Q"t, Volge iizerinde hdkimiyctiui kuvvctlendirmek iqiu vaktiyle Osman-lrlarrn kaoal kezdrfr biilgede 1589 da Tzaritzin, yani bugiiuki Stolingrad kal.-.eini yaptrrdr ve Karak'lan yerlegtirdi.

395 HALIL lNelctr

altrndaki miisliimanlartn mukadderatiyle ilgilendiSi gibi "lll. RoDE,,

iddiasiyle Ortodoks dleminin merkezi olmak istiyen Moskova da

Osman[ hakimiyeti altrndaki Ortodokslarla ilgilenmiye baElamrgtr.

Daha 1534 de Rus elqisi Adagev'e, Padigah'rn htristiyan tebaasiyle

miinasebete girmek vazifesi verilmigti. 1539 da Istanbul Patrikine

Qar'rn dostane bir mektubu sunulmug, L57l de Qar'rn elqisi orto-dokslar iqin sadaka gcittirmtiS, nihayet 1588 de lstanbul Patriki

Jeremie Moskova'ya git-ig ve Moskof Kilisesi Patriklife yiiksel'

lit*igti. lleriki astrlarda Q,arhfrn, Osmanlt lmparatorlufunu parqa'

lamak igin bu dint miinasebetlerden ne kadar istifade ettifimal0mdur 205.

Hrilisa,XVI. asrtn sonlarrna dof ru, istikbalde ikiimparatorluk arasrndaki miinasebetlere hdkimolan meseleler keskin bir qekilde meydana qrkmrqbulunuyordu. Osmanlr devleti, Ruslartn bir yandanAtya iginde Tiirk-Mtisltiman iilkeleri ne y ayrlrrk e n

bir taraf tan da Cenupta Kaf kasya ve Karadenizedofru yayrldrfrnr, Kuzeyde, Karadenizi qevirenbolgelerde kendi niif uz sahasrnr tehlikeye soktu'gunu anlamt$tr. Keza, Osmanfu devleti, Karadeniz, Kuzey-Kaf'kasya ve Hazar denizi steplerinden orta-Asya'ya kadar fasrlastz

uruyun biltiin T ii r k - I s I 6 m m e m I e k e t I e r i n i n, R u s i s t i I i s t

kar$rsrnda mii$terek miidafaa ihtiyaciyle kendietraf rnda toplandrf rnr gormiiqtii. Fakat Volga havzastntn

zaptr ve Moskof hakimiyetinin Astrrahan'dan Kafkasya'ya dofruilerlemesi sr.retiyle bu cephe merkezinden yartlml$ bulu-

nuyordu. Osmanh'lar, iki defategebbiis olunan Astrrahan sef e-

riyl e i$ te b u na karSr re aksiyonda bulunuyorlardr.Q,arhk,bu devirde, siyasi Eartlar kendisi igin gayri miisait oldufu iqin

cenupta kuvvetli Osmanh lmparatorlufu ile aqrk bir miicade-

20s Moskova'nrn Ortodoks Rumen memlcketleri iizerinde tesir ve niifuzu

deha bu devirde otdukga biiyfik idi. 1543 dc Bugdan bcyi Petru Rareg, Mosko-

va'ya, Bfiyiik Knaza bir elgi heyeti giiodererek Osmanlr'lara kargt himayesini

rica etmigti (Polnoge Sobrange RucsftiA Lctopiseg lzdanoge..., Tom XX,2,Lvovrkoie Letopis, gast vtoraia, St. Petersburg 1914, s. 462. - Bu notu' Prof.

A. D c c c i 'nin l0tuf kir igaretine borgluyum. - XVll. artr ortalarrnda Rumlar da,

Qarr, imparatortarr vc himileri rayryortar ve kendilerini Osmanlr hirkimiyetin'

den osun Lurtaraeafrna inauryorlardl: bak. Rycaul, Etat prdrcnt dc I'Empirc

Ottoman,1671, s. 304.

osMANLr - RUS REKABETININ MEN$EI 397

I e y e sebep olacak bu ilerlemelerine daha fazla devam edemedi.Garpta, Ukrayna ve Litvanya'da Ortodoks Rus'lar iizerinde haki-miyct meselesi yiiziinden Lehistan'la olan miicadele, onun iqin datrahayatt bir mahiyet taEryordu. ote taraftan osmanh devleti, ortaAvrupa'da, Avusturya'ya karqr yaptrfr biiyiik miicadele ve iE kar-gagahklar sebebiyle $imalde aktif bir politikadan vaz-geQerek igleri kendi haline brrak1r206. Fakat osmanh-Rus mricadelesi, Moskova'ya tdbi Kazak'lann Giineye yaptrklarrakrnlarla bilvasrta devam etti. XVII. asrrda Kazak'lar, Karadeniz'ibir dolaEma sahasr yaptrlar ve bu denizde emniyeti kaldrrdrl ar. 1614de Sinop'u yaktrlar20T ;162L de Ahyuli'yi ros ; l6e5 de goriilmemiE birciiretle lstanbul BoSazr'nda Yenikoy'ii yagmalad,lu, zoi. Nihayet 1637de Azak kalesini zapta muvaffak oldular. Burasrnr beq sene ellerindetuttuktan sonra ancak Qar'rn emriyle boEalttrlarsro. XVII. asrr ortala-rrnda Istanbul'da bulunin bir lngiiizin miigahedesine grire, Osmanl'lar, Moskof'larrn kuvvetinden ve ilerlemelerinden endiEe duyuyorlarve bilhassa lranh'larla ittifak etmelerinden korkuyoriardr ztr. ay11.asnn ikinci yarrsrnda Dnieper Kazak'lan ve Ukrayna, osmanlr lm-paratorlufu, Rusya ve Lehistan arasrnda miicadele mevzuu oldu.1678 da Sadrazam Kara Mustafa Paga bnyiik bir ordu ile Uk-rayna'yr istili etti. Qarhk ordulanna kargr gok kanh savaElardansonra Qigrin'i zapt ve tahrip etti. Bu, osmanh'larrn Moskof'larlailk hakiki savagrdrr. Fakat Dnieper Kazak'lan Eimdi Moskova'yabaflanmrqlar ve boylece Qarhk btitrin Karadeniz gimal kryrlariprtehdit altrna almrgtr. Rus'lar, Karadeniz'de osmanlr'lara kargi d o F-rudan dogruya taarruza ancak 1695 de cesaret edebil-diler212. Bu tarihte Osmanh lmparatorlufu Mukaddes Liga ilebirlegen (1684) btitiin eski rakiplerinin umumt taarruzu kargrsrnda

206 Mamafih Ruslar, hig bir zaman Terek nehri ilzerinden gekilmcdikleri iqinDevlet, yirmi scne sonra da Terek kalesioi yrkrnak igin tegebbiiste bulunmayrdfigiiniiyordu. iran'la 1619 da imzalanan eulh muahedesine qu madde eklenmigti :Osmanlt'lar Hazar denizi fizerindc Rus'larrn inga ettikleri Terek kalesini yrkmakhusuruna tegebbiis cdince lran askeri mtidahalede bulunmryacaktr. bak. M. NuriPaga, Netaic'fi\-vukfiat, lstanbul 1294, ll, s, 42 - Terek kalesi hakkroda ayrre&Kefcli ibrahim miihim malOmat veriyor : Tevdrih-i Tatar Hsn, 24-25.

207 Naima II, 118. 208 l\J"1,tr6 Il, 189.2ro Naimi lll, 322; IV, 15; Rambaud, 306-302.2ll Rycaut, aynl yer.212 Biiyiik Petro'nun birinci Aratc muhararasr.

ror Naim6 Il. 341.

398 HALIL ittlt-ctr

bfisbfitffn q6kme tehlikesi kargrsrnda bulunuyordu. Bu tarihten sonra

baghyan fiqfincii safhada, artrk dofrudan_ dofruya Qar'larrn' Kaf'

karya, Karid"niz ve Balkanlar iizerinde Osmanh lmparatorlufu'na

kargr giriqtikleri istild harplerini g6rtiyoruz'Netice itibariyle gciriiliiyor ki, Eurasia'du Qarlar hdki'

miyeti, men$;d"n itibaren, karErstnda Osmanlr lm-pa;atorluf unun ve diser Tgtk kavimlerinin muka-vem eti n i bul m ugtur. Moskof lmparatorlufu'nun kurulugu ve

geligmesi tarihinin safhalannr hakkiyle kavramak iqin, o s m a n l't

Devleti'nin kuzey siyasetini yakrndan takip etmek zaru-

reti vardrr.

OSMANLI. RUS REKABETININ MENSEI 399

Veelka VIII.II. SELIM'DEN IV. IVAN'A NAME *

s"^'6V'ril;: o# s ,*- .li;t/. irt- 3.r- f,;f-1.. LU ells ,i_. >>

""-b) Jtl -* t-.f .'1r{l l:lir ;L.-. UL :ly'rl CU ,r^,' u{ o*-l sr*ar-L 3-r- '>{*- :* ;-b 2s):l lrf ,Jlcy -,Jt/. ,,.f ;U OU" LU ,_,rJrt

-;(llit^. Ll t lYlr, -rtr .lYrl .;"a(s:91 ._r.rr--ri 4;r.l J-etrl .1) e-lF.:,.LJt-rt ,+'r | iln,r.s;|.i. --tf,lL $-l eL-;

jrt '-u!l 6;r--v:tt.; g' t '-,-.

.l*:r ;.--l ";1.,i SrQrt )f:)-+V,,Llj. .-ri) t. ,1il::l; .f t- cr"{l ,tL__l r,, )r{ ?:sls a,} Jj

\r ; e-lt-s ""t jVi\ rl-l qf _M r .l-t jYl;; j}Tr, . (d_,lj!> )( < rv\ r,-F

**-,r€ :-)6=J;:.1il...ri ;y,r f r: "e-i.y : ,,;r,>

,-tT 6;l-,e. cLL;f e-^:-.iiU vZ -t u-r,j;l Jl,.-- ,:r4) r]- 3U.r>;l L_lL >

.rLlrl -Jl {l-rL:- :-rtrl ,*- "*.ltZ or;-dl. .l-r-r....f,.r:Jr:. yrtl ,-l ;r-*-1-5yrf-l 4-1, .-;r,-l *U yr*-l q t -,l.ir' or):dL. e j*-l ,e*. jl -b *JtJ1. "*ili ,1j.11 Sri:f

-L-r gr v-tsls d;r-"si2f e f slra, S:--L ,U

1.'rf-l .ttj iLj -r-L (tr) .rrtr.l ;La- )r.t/ ,J-F;.-o-r,-l .;j- .;:daL. J J[^t< cJ-rl,_-r-r <;la;:f> ( dJj! ) << j-o-r,l .1r- ;r;t-

Veelka X.

QERKEZ BEYLERINE HUKUM ***

.r)rt 5 j+- nS j-*,1 rr*- .rl^rrjl ,*:f Jrl f,€ 6 *,-l ,5 r! ,o1-;lt d,lsr. yr-r,-l ll ,9,;fd;,. .jr-r cL .3y'Jl r+:, )lt-,- "j' ,.l: ,-[4.; itj <l.g:Jltk- :rtrl ,"-L .Flr_ dl:- J.(, s -r:jrt ,*- ait* or.!1.oaA:l-f;r-e or:..r;

";,1.el Se:2f -V s ts 4le ,^ *t_l ;- :,-Lo -,eJa-.*r.".rrbfjy- 5 ,>t*) {_l .rey;l s c.ilt* +f Ct} 1;' "rjl ,L *r .lllt:jl j-dt..JI; r.rle r-- iZ tl ;fl^ J-ts s "r:! "1r-,

s;usr s ,lsl ..*_[:.. .-u; rttJr.oo-*-l ,lll , r V ,srLtlsi)t- g)il ,-:11 )r*- Ji-, )rri. J-r. ":)-r=.;

I Mfrhirnme defteri 7, s.997, vesika 2744, 13 Muharrem 976.. Difcr vesi-kalarrn fotukopileri verilmigtir.

rf Miibimmc defteri 7, s.830, vecika 5275,rrt Miihimme defteri 7, r. 819, 2246.

osMANLr - RUS REKABETiNiN MENSE| 401400

,J-^Ji!

.j st, r.

-d;f.-, 6 Jt

HALIL

r.eJjl:j;y t.

K "r 6. *f;ts tlj!

j st- t..fL J,y

+l-l *r-b.l .ll*i. .r.

1V1 ;Ylg-.-r \1

INALCIK

t9-tlj!j st* t.

6 _,rt . S. *f;.t-dj!

j;r t..( Ju*

.J-,Ji! >

jlr', s.

l(jt- 5"t

.5-JjU

i s-* t.{ '''t,.'

u -retj!( i .i,-*L-s oJ- oi]irF 6. 'K. "

Vesika XI,

II. SELIM'DEN IV. IVAN'A NAN{E "

e'/: .lt*.' ,+ty- .ti-L f,"f'tt; -,rt- L; 3- I ;lr:^Jl-r; +. t u

-,-5J11 r1l1 ;(.,-l,cJta i.U .ir,Ll-, ,-(-t-t ..u ( ;-^!-;r ) .1-r,l;1: .,ylf.:,.rt-.1t; a++17. dl)Ul ;rl;-)t a;e.: al;i Jb -rla-l t flf,lT;^.!!l f.ii.rt^ . ih--i 6-r YL d4d;t ,2j11 ,.1' i!ir,. ,..;-)-V "s-t- Zt* "irLt+'ltf ;".FK::lr : =hs:.f

j-<i 41g, or4_l c-)- c'f s .+. 'jls*;*!.1 f

y'l qr--,Jrl g;lr ::sl: tJ* ! .l|;j .j.L ;r. L-; t r.t f t*,f,,P ou2s+.a... lt 1'- i,-! r-,-l ;!-l t-j 5.i {l,sr. =ll t--/ d; c.t"".1 r-ri-lrl g^t: , 4 J-Kll 9r J' 2iqL stf lt -;"-; fb yy'rl;*.ly.Yl a-* iijr_ rill'.'.) .ib-1.r 1Ll r le'l i{i y.T rJL .'1k'l

o-.L, f-r da}.j ellLr r jtr .,Li cil-r.. +y- i*-l ?t;'l d-y;l Jtrl*Jl ";r'l4b ;L-i , sln( 4,-l ,?i(* ;l;Jl 3 ,;len; .:!1,

"jrl J'-t,

's;-fsl: .:-J',3 ?rt-r" .r*:."r- )rl ;t;Yl )r*t ori.L ;l;l-r-t- jL jr-l

'lr, s ct-t .Vrl .-{l 5 oyzis Ylr ;:t* ?t- ; | .s)j ;S!1*r-l ,;L-l

.*ljtl p-r;-1.2 "itit--. r ei c,,!' "itlJ,. {_l er-sb .U"o t 4 ,r}-) )-b -lflll ,'l- ,7r,LL.::! :[L' e tlat-: lktl -,i't; *it]l gi: 1-112;t 2 (rr' rsr-l u;ttif ajl ird ,L d--*l .rt;j L,rL 5 s-tiii.trbL 1l e'-\: ra-rl1l t' o'-Yr cf ;V1. {lllrUt gjl; ;L )t ;t!t- 1r:

' Feridfin, Miins\t fre-seldtin, 1275 lstanbut, S. 160-461.

u yl li^ Jl :* e.'-s*;L&l r c.'Ul "rrL-J;Ui.9,l! Jl, d_[Lrr'gu d-l .;r'r-L^ a+- Lsfl : ol,rY, ))t {tt ";l

o&;-J -bi a-,.,*6--t )tr- .f\-r t ; ;ltj ::-rlrl ,,rlj'!l:r** s ;eaL , Jrp. .1rl-,,1o,rus-l d-ljLr o(l -Elrl rr[-e s -,,K. ;r,-l 11-ri.. Ji. .r.:".itl ,^t ,rL, oslylJaL la'L .1-r^1,--r^l1l gl.r-l {^lt F # s cjll ..r._s ,rui,-Y1 .g[ -,F .-!-l,slslJS e str ,V r. ={ =F sritL. J+Jl,l)Ju r .9rg; c-:: o-r-.,L'F ;r;;lV "fit V; .,-ty- 5 '1,.1 i,LL Jrl ,t--E;|,-l u jfru{ e -lt- ,sr{--lC"G-t crl--" s o_1,.,"tiJl J .ttr r je, dit-ri:*l y# t .l r ,.)Gl ,-;)L,

"b.,ut "g *o' e&l s -jtj "s2.1 t-l s dlr-l {. : eyr ;Yrt .;[l1

f* sl^i- s. J.r.Jl!t ;tr.r.Jl.g1j .l,rl ",*l n_{L ;,.1.: .lL 1..r _,LJLI

u'L tt '=Jl-rh, gr) !t , L-ri, dr-l /rl ;'! dLJl s{: .,..r _,1_,:

-t.{ -,ettl j* "r;S-).e ts.ot)- -it ;-rr 6++-l ..,1-,.r

"S:l 4.JL -.1:

t-at "{-t J(') (t Jlr 1*-'- . ibL. I *r--ri;)lr. Ss^l-t-s .>-.=.}s irf

I Lc v*-t-:.rr-h ;;Ll t tu;1 {xl >la d,iT ?$rl d:l f -f' JL ;l-rh, )drl Cl, ;!rl C, r d ..i, € q{rl Cb Fylr., c.F ?L -r.

jy: <t-s2.1 : Jl-l Jt) J5l :; 6) ,* 6t; F ._/!- $t ,t,-t--*,B 1. Cl ..r:;(-Yr.l$,l;i-ur'rL-.. ;l -b f* =l:l

L:fl o"_r sr) s

-,tri ;StrT !l.rr. +',t. ;.r:-.[el dl, i_{ , )-ra Jt d!lr. s c-rV;-r-:!.7-.,;-l i)r, ?S:l :f ";{;rf+-t o-V.s s l:l ;iF-,rrL .rK.rl r -lL-rd-Jrl ,f'2 $.1 6.r*. t)te -,6 oei-dl. J-r-, -,rr.h LU d:{f) y; Jr- ibi .jrL :jsl x_.5", :t/-l 'Jt. , + ;l: e ,,li os:sl

,':;r:-d.rl y+-l C'J g-di i-:L "x.4 | gl,-ri+ oa^y.L :'[ q!y;t J-{r-$ ;!1.l*d-[Lr y:-r,-l ;lllJ lL , c-i .J+:: o5 , O--l ,sls,*s .J-r-l )f , )),/:*t-t rjLl .' *T.1,-l ;Atl ft.1'{L ;.b

"3.L C; !l;k- , ={ 17-s-Fsll',

"rS. r .l!4l,sr, .*)V ,r)rl g u-i ) =)t_-_l i:;* di_Yr , tKv ,5

y't; :)) -rl*.1 r € "t-l .r^1 ){-j *,r 3-r'b 1. s sl;-,l r .r+r rK;!l{J-

.hlr- s ul.f df'l .f)rt ak. a,, :.\l:. Lb Jt;_rli; r ![-, )r+T ).'ltfJt- s+-.i: er,' s s-pr -fl- Jt-l dt iLj ,-iltl s ,sl:s: aLrl

(1570) (( c)t-llr 1lr.Bollctcn, C. Xll. F. 26

'}ct9

I4otrtF.F'ITnDZx=I i-)

,t X

iht

l" f.r.chi'Ftsi i ,te t;'; \. l1 ;. ,I'1 t t.r q. Y' t Ao Gt-rtr Y. b

,f J f u-\

E- '= .\ i' L\rrC.t': X]t, G -.,

t- !. '; .h Gr

F: ts; Fsh ..- t. h, i.FJ,o;\lv E rs:g\te,SLv LY.Ft, \.,. {\I 4 \+ .o r.3 \- I, U.Y.q; q-{:2\&F61 3l -\ \(rtsartr t. \+ A'JiLi,lh+ ,1, \ c.r:- \--

-t 1

t

It

3uoa.o

o:.\o

wr:-:.

oJJr

o2.'fFN'o\o\

. :ar'-!-i ii!r*.' t-, ' ..t.

ii'ii- :' y I

i .:.'*,.v .. i

',,'

,:#ti I':,' ':| ,

i,:

I;

or'a ' , 'lsr{tA., I

.t' ..ft.\' (\'\ ..

, rt'\.t\

F:a

R.-

oIF

fi'tF

FGaf

F\

Lea, LXI H. lnaluk

)tdututat/y'o)

,4)!:,r, l,o#,lUr1,-,' ^/,

i '#tr;;f*i{,It':?';W'

flrji,i,,,.r,.* t.\ "r:),#::.Hi11;/'t;72|,""l: -

-'" " u' te Sr,f, lW ;, il) rU;,,,- ;i, _-,,lse'.

t D, 7 /;ri ii{i;ff i,yo 94, y i1 : ; "

Lea. LXI I

Verlka 2

Eolloton C. XllVeelka 3

Leo. LHII H. Jnalak H. Inaluk Lea. LXI V

U

; tj.ri',. c'4,,/

Vesika 4

Verlka 5

i .f rtit* i'; i'ur $$3$ $$fi$:.FFI g

$Nf$$$$giwi_gr.r. $f s: i r; i$N

i $,y$ I: IFi$ $$+Tl li$i F:$ I'F i'$

l'-oFlI\\

t6rD

{

F

*aIh.

a

Ia

X

\L,

otss, ,n, .L t\ $$i[l$$..$i

'if*iii;j

-,$:, lr ,9, :f t\,li,qt'iglifflii,.i"i;t'h

$R ),*$$.i:bffi$i$$li :

o!tFiD

lru,

# .{ il "$si.i$rfryFq l ; i i :i:klfrN$:t.|$ffi| *.''$i'i.i.$.$.ll|.l.$[.$F.i;s.'$..{$i.'s'€F.i'''irji

l,',:.,i.T ,,i'L^ ir' \r,l \ i;l $:$:i$.$I$;* i,

,ir:*itt, ,L ,f ,l't*liiifif,iltit: .

',.,.L :.,:..;-.i. '|- v., .\ . .\ ,.ri-- - (i .

r.r'' .' € '; i-, t, ;.,,r!' r, r,' ,L i nl ,ni+.$'j,,: it i f, ;1i i: ,

,, I ,,,,1, Ti ; i. j i f ;l i:i.i,j;-f,:i i,,i i (' "'.' " t'i'-'1',t'r{',i:;t.'.!.'tr1t;;t",.,i-!

i:. )) i.,.',,

r\Grt

f-\s