t.c. ankara Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler...

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ (TASAVVUF) ANABİLİM DALI

ABDÜLKERÎM KUŞEYRÎ’DE HÂLLER VE MAKÂMLAR

Doktora Tezi

Yüksel GÖZTEPE

ANKARA – 2006




Doktora Tezi

Yüksel GÖZTEPE

Danışman Prof. Dr. Mustafa AŞKAR

ANKARA – 2006




Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Mustafa AŞKAR

Tez Jüri Üyelerinin Adı Soyadı İmzası

Prof. Dr. Mustafa AŞKAR ...............................

Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu ...............................

Prof. Dr. İbrahim Sarıçam ...............................

Doç. Kadir Özköse ...............................

Yard. Doç. Dr. Deniz Gürbüz ...............................

Tez Sınav Tarihi: 28 / 09 / 2006

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ...................................................................................................................... VII

ÖNSÖZ......................................................................................................................................VIII

GİRİŞ

A. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ ........................................................................ 1

1. KENDİ ESERLERİ ..................................................................................................................... 1 2. TASAVVUF İLMİNİ İZAH EDEN ESERLER.................................................................................. 3 3. DİĞER ESERLER....................................................................................................................... 7

B. KUŞEYRÎ’NİN YAŞADIĞI ÇAĞA GENEL BİR BAKIŞ................................................... 9

1. SİYASÎ DURUM ........................................................................................................................ 9 2. DİNÎ VE KÜLTÜREL DURUM .................................................................................................. 12 3. TASAVVUFÎ DURUM .............................................................................................................. 14

BİRİNCİ BÖLÜM

KUŞEYRÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

I. HAYATI ................................................................................................................................... 17

A. MENSÛBİYETİ, İSMİ VE LAKAPLARI ........................................................................... 17 B. DOĞUMU ........................................................................................................................... 18 C. ÇOCUKLUĞU .................................................................................................................... 18 D. TAHSİLİ VE HOCALARI ................................................................................................... 19 E. ŞEYHİYLE TANIŞMASI, İNTİSÂBI VE SİLSİLESİ......................................................... 20

1. Şeyhiyle Tanışması ve İntisâbı ........................................................................................ 20 2. Silsilesi............................................................................................................................. 20

F. EVLİLİĞİ, ÇOCUKLARI VE TORUNLARI ................................................................................. 22 1. Evliliği ............................................................................................................................. 22 2. Çocukları ......................................................................................................................... 22 3. Torunları ......................................................................................................................... 25

G. SEYAHATLERİ.................................................................................................................. 25 1. Kuşeyrî’nin Hac Ziyareti................................................................................................. 25 2. Kuşeyrî’nin Ebu’l-Hasan Harakânî’yi Ziyareti .............................................................. 26

H. VEFATI............................................................................................................................... 26

II. KUŞEYRÎ’NİN ESERLERİ ................................................................................................. 27

A. TASAVVUFÎ ESERLERİ ................................................................................................... 28 B. KELAMLA İLGİLİ ESERLERİ.......................................................................................... 38 C. TEFSİR VE HADİSLE İLGİLİ ESERLERİ ......................................................................... 41

IV

D. ŞÜPHELİ ESERLER........................................................................................................... 45 E. KAYIP ESERLERİ .............................................................................................................. 46

İKİNCİ BÖLÜM

ABDÜLKERÎM KUŞEYRÎ’DE HÂLLER

A. HÂLLER VE MAKÂMLARLA İLGİLİ GENEL KAVRAMLAR.................................. 48

1. HÂL ....................................................................................................................................... 48 2. MAKÂM................................................................................................................................. 54 3. VAKİT ................................................................................................................................... 60 4. TELVÎN-TEMKÎN.................................................................................................................... 66 5. ŞERİAT-HAKÎKAT .................................................................................................................. 71 6. SETR-TECELLÎ ....................................................................................................................... 74 7. HÂL VE MAKÂMIN ANALİZİNE YÖNELİK ÜÇ TEORİ.............................................................. 78

B. HAZIRLAYICI HÂLLER..................................................................................................... 86

1. BEVÂDİH-HÜCÛM ................................................................................................................. 86 2. LEVÂİH, TEVÂLİ’ VE LEVÂMİ’ .............................................................................................. 88

C. İRFÂNÎ HÂLLER.................................................................................................................. 91

1. HAVÂTIR ............................................................................................................................... 91 2. VÂRİD ................................................................................................................................... 99 3. ZEVK-ŞÜRB ......................................................................................................................... 101 4. ŞÂHİD.................................................................................................................................. 105 5. MUHÂDÂRA, MÜKÂŞEFE VE MÜŞÂHEDE ............................................................................ 107 6. RÜYÂ .................................................................................................................................. 115

D. VİCDÂNÎ HÂLLER ............................................................................................................ 120

1. KABZ-BAST......................................................................................................................... 120 2. HÜZÜN ................................................................................................................................ 130 3. ŞEVK ................................................................................................................................... 134 4. HEYBET-ÜNS....................................................................................................................... 139 5. KURB-BU’D......................................................................................................................... 144 6. TEVÂCÜD, VECD VE VÜCÛD ............................................................................................... 150 7. GAYBET-HUZÛR.................................................................................................................. 160 8. SEKR-SAHV ......................................................................................................................... 165 9. NEFES.................................................................................................................................. 173 10. MAHV-İSBÂT..................................................................................................................... 175 11. FENÂ-BEKÂ....................................................................................................................... 180 12. CEM’-FARK ....................................................................................................................... 191

V

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ABDÜLKERÎM KUŞEYRÎ’DE MAKÂMLAR

A. TEMEL MAKÂMLAR ....................................................................................................... 204

1. TEVBE ............................................................................................................................... 204 2. ZÜHD................................................................................................................................. 216 3. VERA’ ................................................................................................................................ 226 4. SABIR .................................................................................................................................. 232 5. ŞÜKÜR................................................................................................................................. 239 6. TEVEKKÜL .......................................................................................................................... 247 7. FAKR ................................................................................................................................... 258 8. RIZÂ .................................................................................................................................... 267

B. BİDÂYET MAKÂMLARI .................................................................................................. 276

1. HAVF................................................................................................................................... 277 2. RECÂ ................................................................................................................................... 286 3. TAKVÂ ................................................................................................................................ 294 4. HUŞÛ’ ................................................................................................................................. 301 5. TEVÂZU’ ............................................................................................................................. 306 6. KANÂAT .............................................................................................................................. 313 7. İRÂDE .................................................................................................................................. 317 8. GAYRET .............................................................................................................................. 325 9. MURÂKABE ......................................................................................................................... 330 10. FÜTÜVVET......................................................................................................................... 337 11. FİRÂSET............................................................................................................................. 344 12. YAKÎN ............................................................................................................................... 351

C. NİHAYET MAKÂMLARI.................................................................................................. 357

1. HAYÂ .................................................................................................................................. 357 2. İSTİKÂMET........................................................................................................................... 365 3. İHLÂS .................................................................................................................................. 371 4. SIDK .................................................................................................................................... 379 5. SAMT................................................................................................................................... 386 6. DUÂ..................................................................................................................................... 394 7. UBÛDİYET ........................................................................................................................... 403 8. HÜRRİYET ........................................................................................................................... 412 9. MA’RİFET ............................................................................................................................ 420 10. MUHABBET ....................................................................................................................... 431 11. TEVHİD.............................................................................................................................. 448

D. YARDIMCI MAKÂMLAR................................................................................................. 457

VI

1. MÜCÂHEDE ......................................................................................................................... 458 2. HALVET-UZLET................................................................................................................... 466 3. ZİKİR ................................................................................................................................... 472 4. SEMÂ’ ................................................................................................................................. 481

SONUÇ....................................................................................................................................... 496

BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................................. 500

EKLER....................................................................................................................................... 522

ÖZET.......................................................................................................................................... 529

ABSTRACT............................................................................................................................... 530

KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.mlf. : Aynı müellif AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi bkz. : Bakınız. c. : Cilt çev. : Çeviren DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi h. : Hicrî haz. : Hazırlayan İA : İslâm Ansiklopedisi İLAM : İslâm Araştırmalar Merkezi İst. : İstanbul İÜEFD : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Ktp. : Kütüphanesi Mad. : Maddesi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Neşr. : Neşreden nr. : Numara OTDTS : Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü s. : Sayfa sad. : Sadeleştiren ss. : Sayfalar arası SÜİFD : Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Tahk. : Tahkîk eden TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Terc. : Tercüme eden ts. : Tarihsiz TTDS : Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü TTS : Tasavvuf Terimleri Sözlüğü UÜİFD : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi vd. : Ve devamı vr. : Varak Yay. : Yayınları

ÖNSÖZ

Tasavvufî düşünceyi izâh eden birçok klasik eserin yazıldığı IV-V/X-XI.

yüzyılların en önde gelen sûfîlerinden biri de Abdülkerîm Kuşeyrî’dir. Bu dönemde

ortaya konan eserler, Gazâlî, İbn Arabî ve Mevlânâ Celâleddin Rumî gibi sûfîlerin

yetişmesine zemin hazırlamıştır. Diğer yandan, bu dönemde verilen eserler, ulema ile

sûfîler arasındaki ihtilafların en aza indirilmesinden dolayı Tasavvuf Tarihi açısından

son derece önemli bir yere sahiptir. Zira bu eserlerde felsefî izlere rastlanmadığı ve

şeriata ters düşecek ifadelerden de titizlikle kaçınıldığı için, ulemanın itirazları en aza

inmiştir. Bu eserlerin birçoğu müellifimizin yaşadığı Horasan bölgesinde ve

yakınlarında kaleme alınmıştır.

Ebû Ali ed-Dekkâk gibi kâmil bir mürşidin müridi olmasından, tasavvufî

tecrübeyi bizzat yaşayan bir şahsiyet olmasından, İslâmî ilimlerin her alanında eser

veren âlim bir şahsiyet olarak kabul edilmesinden dolayı Kuşeyrî, eserlerini hem ilim

dünyasına, hem de sûfîlere hitap eder bir şekilde kaleme almıştır. Hucvirî, Gazâli, İbn

Arabî ve İbn Haldûn gibi çok sayıda bilgin ve sûfîyi etkilemiştir.

Giriş, üç bölüm ve bir sonuçtan oluşan bu çalışmada, Kuşeyrî’nin hayatı, hâller ve

makâmları, kavramlar çerçevesinde ele alınmış, başta kendi eserleri olmak üzere

ulaşılabilen bütün malzemeden faydalanmak suretiyle, kavramlarla ilgili görüşleri ve

tasavvufî anlayışı hakkında bilgi verilmeye gayret edilmiştir.

Girişte, kaynaklar hakkında kısa bir bilgi verildikten sonra Kuşeyrî’nin yaşadığı

dönem hakkında -daha ziyâde Kuşeyrî merkeze alınarak- Horasan ve Nişâbur’daki

siyasî, dinî ve tasavvufî durum hakkında özlü bir bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Birinci bölümde Kuşeyrî’nin hayatı, nesebi, tahsili, hocaları, çocukları, silsilesi,

seyahatleri ve eserleri gibi hususlar konu edilmiştir. Hayatı hakkında iki doktora

çalışması yapılmış olduğundan, bu kısım kısa tutulmuştur. Daha önceki çalışmalarda

değinilmeyen silsile, ulaştığımız fakat bazı noktalardan Kuşeyrî’ye nispette

zorlandığımız şüpheli eserler ve daha önceki çalışmalarda ulaşılamayan eserler

hakkında bilgi verilmiştir.

İkinci bölüm, Abdülkerîm Kuşeyrî’nin hâller hakkındaki tasavvufî anlayışına

tahsis edilmiştir. Burada, genel kavramlar, öncü hâllerden levâih, tevâli ve levâmi’’ gibi

kavramlar, irfanî hâllerden havâtır, vârid, zevk-şirb, şâhid ve müşâhede gibi kavramlar,

IX

vicdânî hâllerden de kabz-bast, heybet-üns, vecd, gaybet-huzûr, mahv-isbât gibi

kavramlar ele alınmıştır. Bu kavramlarla ilgili müellifimizin görüşleri ortaya

konulurken, yaşadığı dönemde ve sonrasında gelen bazı mutasavvıfların söz konusu

kavramlarla ilgili fikirleri, karşılaştırmalı olarak ele alınmaya gayret edilmiştir.

Üçüncü bölümde ise Abdülkerîm Kuşeyrî’nin makâmlar hakkındaki görüşlerine

yer verilmiştir. Temel makâmlar olarak tevbe, zühd, verâ’, sabır, tevekkül ve fakr gibi

kavramlar ele alınmıştır. Hâllerde olduğu gibi bu kavramların da sözlük manaları

verilmekle birlikte Kuşeyrî’nin kendi dönemine ve sonrasındaki bazı mutasavvıfların

görüşlerine atıfta bulunulmuştur. Bidâyet makâmlarından havf, reca, kanâat, takva,

tevâzu’ gibi kavramlar ve nihâyet makâmlarından istikâmet, ihlâs, sıdk, ubûdiyet,

ma’rifet, muhabbet gibi makâmlar da aynı şekilde ele alınmıştır.

Sonuç kısmında ise Abdülkerîm Kuşeyrî’nin hâl ve makâmlarla ilgili tasavvufî

anlayışının genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Ekler kısmında ise Kuşeyrî’nin bazı

yazma eserlerinden örnekler sunulmuştur.

Başlangıçtan itibaren çalışmanın her aşamasında teşvik ve tavsiye, yakîn ilgilerini

ve maddî ve manevî yardımlarını esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Ethem

CEBECİOĞLU ve Prof. Dr. Mustafa AŞKAR’a kalbî teşekkürlerimi sunarım.

Kuşeyrî’nin bazı eserlerini temin etmemde yardımcı olan Yrd. Dr. Süleyman

AKKUŞ’a ve çalışmam sırasında desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Kadri ÖZKÖSE,

Yrd. Doç. Dr. H. İbrahim ŞİMŞEK ve -hâssaten- Dr. M. Ali ŞİMŞEK’e de teşekkürü

bir borç bilirim. Sabır ve fedâkarlıklarından dolayı eşime ve çocuklarıma da ayrıca

şükranlarımı sunarım.

Yüksel GÖZTEPE

2006 - ANKARA

GİRİŞ

A. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ

1. KENDİ ESERLERİ

Bu çalışmamızı yaparken, en başta Kuşeyrî’nin bizzat kendi eserlerini temel aldık.

Kuşeyrî’nin hayatını işlerken da bunlara kısaca değinmek durumunda kaldık. Bunun

sebebi ise, hayatı hakkında iki doktora çalışması bulunmasıdır. Bu çalışmaların ilki,

İbrahim Besyûnî tarafından yapılan “el-İmâmu’l-Kuşeyrî sîretuhu, âsâruhu ve

mezhebuhu fi’t-tasavvuf” 1 adlı eserdir. Burada Besyûnî, Kuşeyrî’nin hayatını gayet

geniş bir şekilde ele almıştır. Diğer bir çalışma da Süleyman Akkuş tarafından

“Kuşeyrî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâmî Görüşleri”2 isimli doktora çalışmasıdır.

Süleyman Uludağ da, Risâle tercümesi içerisinde, Kuşeyrî’nin hayatını geniş olarak ele

almıştır.3 Bu çalışmalarda Kuşeyrî’nin hayatına yeteri kadar yer verildiği için tekrardan

kaçınmak maksadıyla biz bu burada daha çok hâl ve makâmlar hususuna ağırlık verdik.

Hayatı hakkında, yukarda bahsedilen akademik çalışmalarda değinilmeyen,

müellifimizin hayatıyla ilgili menakıbı, Ebu’l-Hasan Harakanî’yi ziyareti, silsilesi ve

müellifimize isnat edilen şüpheli eserleri inceleyerek kanâatimizi belirttik

Araştırmamızın temel referansları hiç şüphesiz öncelikle müellifimizin kendi

eserleridir. Bu eserlerin başında, müellifimizin işârî tefsirlerden kabul edilen Letâifü’l-

işârât adlı üç ciltlik tefsiri gelmektedir. Eserleri kısmında yeteri kadar malumat

verdiğimiz bu tefsirin, birçok tahkîkli ve neşir nüshası bulunmaktadır. Fakat biz,

İbrâhim Besyûnî tarafından tahkîk edilen nüshayı esas aldık. Bu tercihimizi

yapmamızda İbrâhim Besyûnî’nin, müellifimiz hakkında ilk ciddi akademik çalışmayı

yapmasının da etkisi olmuştur.

1 İbrahim Besyûnî, el-İmâmu’l-Kuşeyrî, sîretuhu, âsâruhu ve mezhebuhu fi’t-tasavvuf, Kâhire 1972. Besyûnî bu akademik çalışmasında her ne kadar Kuşeyrî’nin hayatı ile ilgili kısmını gâyet geniş bir şekilde ele almışsa da, onun görüşlerini incelerken, -Kuşeyrî’nin birçok eserine ulaşamadığı için- Letâifü’l-işârât, Risâle ve Tahbîr ve tezkîr adlı eserleriyle yetinmiştir. Ayrıca makâmların sayısını altı adet vermiş ve buna göre izâh etmiştir. Istılâhlar bölümündeki birçok hâli de ele alıp işlememiştir. İlk dönem tasavvuf klasiklerine de pek fazla başvurduğunu söylemek kolay değildir. Ayrıca, Kuşeyrî’nin Uyûnü’l-ecvibe, Kitâbü’l-Cevâhir, Tevbe ve ahkâmuha, Mensûru’l-hitâb gibi eserleri, fikirleri hususunda son derece önemli eserlerdir. Besyûnî, bu eserlerin çoğuna ulaşamamıştır. Oysa bu eserlerde müellifimizin çok önemli görüşleri bulunmaktadır.

2 Süleyman Akkuş, Kuşeyrî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâmî Görüşleri (Basılmamış Doktora Tezi), Konya 1997. Süleyman Akkuş da Kuşeyrî’nin hayatını yazarken, ilgili bölümü Besyûnî kadar geniş tutmamıştır.

3 Abdülkerîm Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi (Haz. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., 3. Baskı, İst. 1991.

2

Referans olarak faydalandığımız ikinci eser ise İbrâhim Besyûnî’nin doktora

çalışması esnasında ulaşamadığı ve Süleyman Akkuş’un da, müellifimizin Kelâmî

yönünü çalıştığı için ismini zikrettiği hâlde pek kullanmadığı Uyûnü’l-ecvibe adlı

eseridir. Bu eser, Kuşeyrî’nin tasavvufî sorulara vermiş olduğu cevaplardan

oluşmaktadır. Bu eserde, tasavvuftaki birçok makâm ve hâl, sorulan sorular verilen

cevaplar şeklinde kaleme alınmıştır. Ayrıca bu eserde muhabbet kavramı, müellifimizin

diğer eserlerinden farklı bir şekilde ve detaylı olarak ele alınmıştır.

Üçüncü başvuru kaynağımız, er-Risâle’dir. Kuşeyrî’nin tasavvuf literatüründe

meşhur olan bu eseri, onun görüşlerini yansıtıcı olmaktan ziyâde ağırlıklı olarak tasvip

etmiş olduğu sûfîlerin nakillerini içermektedir. Birçok tahkîkli nüshası basılan er-

Risâle’nin Ma’rûf Zerîk ve Ali Abdulhâlim Baltacı tarafından yapılan tahkîkli nüshayı

esas aldık.4 Yer yer Süleyman Uludağ’ın Kuşeyrî Risâlesi tercümesinden de

faydalandık.5

Tezimizde faydalandığımız Kuşeyrî’nin bir diğer eseri, Kitâbu Cevâhiri’l-

mensûr’dur. Konya Mevlânâ Kütüphanesi’nde bulunan bu eser, İbrahim Besyûnî’nin

doktora çalışması sırasında ulaşamadığı için kayıp olarak zikrettiği, yine Süleyman

Akkuş’un, müellifimizin kelamî yönünü çalışması sebebiyle gördüğü halde, pek

referanslarında kullanmadığı önemli bir kaynaktır. Burada, âyet ve hadislerden sık sık

referans gösterilerek, tasavvufî konular izâh edilmiştir.6 Kuşeyrî’nin diğer bir eseri de,

makâm ve hâllerin özlü bir şekilde birçok tanımının yapıldığı, Mensûrü’l-hitâb fî

meşhûri’l-ebvâb7 isimli çalışmasıdır. Bu eserde, elli bir kavramın birçok tanımı ve izâhı

yapılmıştır.

4 Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fi ilmi’t-tasavvuf (Tahk. Ma’rûf Zerîk-Ali

Abdulhâlim Baltacı), Dârü’l-Hayr, Beyrût 1993 (Bu eser, tezin ilerleyen kısmında er-Risâle şeklinde kısaltılarak kullanılmıştır.).

5 Kuşeyrî Risâlesi (Haz. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., 3. Baskı, İst. 1991. Bu tercümeden alıntı yaparken “Kuşeyrî Risâlesi” ve “Risâle” (Uludağ) şeklinde referans verilmiştir.

6 Kuşeyrî, “Kitâbu Cevâhiri’l-mensûr”, Mevlânâ Müzesi İhtisas Ktp., nr. 1634. Mevlânâ Müzesi’ndeki bu eser, “Kitâbu Cevâhiri’l-mensûr” şeklindedir. Birçok tabakât kitabında “Kitâbü’l-Cevâhir” olarak geçmektedir. Şunu belirtmeliyiz ki, bu eser, incelemelerimizde gördüğümüz kadarıyla literatürde bizden evvel referans olarak hiç kullanılmamıştır. Bu eserden faydalanırken, üzerindeki numaralandırma sistemini aynen kullandık. Sebebini zikrettiğimiz nedenden dolayı aslında 82 varak olan bu eser, 164 varak olarak numaralandırılmıştır. Bu hususta araştırma yapanların buna dikkat etmeleri gerekir.

7 Kuşeyrî, Mensûrü’l-hitâb fî meşhûri’l-ebvâb, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4128, vr. 144a-151a arasında sekiz varaktır. Süleymaniye Ktp., İbrahim Efendi, nr. 870, vr. 100b-105a arasında altı varaktır. Beyazit Ktp., Mikro filim. Nr. 1327, vr. 114b-116a iki varak olup, mükemmel bir hat ile istinsâh edilmiştir.

3

Kuşeyrî’nin faydalandığımız diğer eserleri ise şöyledir: Tevbe bahsini yazarken,

ağırlıklı olarak, yirmi beş varaktan oluşan Risâle fi’t-tevbe ve ahkâmihâ8 adlı eserini

kullandık. Bu eser, kullandığımız yazma nüshada, Muhtasar fi’t-tevbe şeklinde

geçmektedir. Semâ kavramını yazarken ve diğer bazı hâllerde istifade ettiğimiz diğer bir

eseri de Kitâbu Ahkâmi’s-semâ’dır.9 Kuşeyrî’nin, birçok kavramda referans olarak

kullandığımız eserlerinden biri de Muhammed Hasan’ın Resâilü Kuşeyriyye içerisinde

yayınladığı Tertibü’s-sülûk10’tur. Kuşeyrî’nin bir başka eseri de Allah’ın doksan dokuz

ismini şerh ettiği ve yer yer tasavvufî izâhlar yaptığı et-Tahbîr fi’t-tezkîr ve şerhu

esmâillahi’l-hüsnâ11 adlı kitabıdır. Müellifimizin, hadislerle Mi’râc hadisesini ele aldığı

ve kısa da olsa tasavvufî açıklamalar yaptığı diğer bir kitabı da Kitâbü’l-Mi’râc12’tır.

Ayrıca Kuşeyrî’nin eserleri bölümünde tanıttığımız Erbaûne hadîsen gibi eserleri de,

başlıca referans kaynaklarımızı oluşturmuştur.

2. TASAVVUF İLMİNİ İZAH EDEN ESERLER

Tasavvuf ilmini izâh eden ve ıstılahlarından bahseden ilk eser, Hâris el-

Muhâsibî’nin (ö. 243/857)13 “er-Riâye li-hukûkillah” adlı çalışmadır. Muhâsibî’nin bu

eseri, tasavvuf kavramları açısından son derece önemlidir. Muhâsibî, eserinde riyâ

kavramı üzerinde titizlikle durmuş, gurur, hased, ucb, kibir ve gafletin zararlarını ve

kurtulma yollarını, psikolojik tahliller yaparak anlatmıştır. Bu eser, tasavvufla ahlâkı

8 Kuşeyrî, Risâle fi’t-tevbe ve ahkâmihâ, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1393. Kaynaklarda Risâle

fi’t-tevbe ve ahkâmihâ şeklinde geçen bu eser, Şehid Ali Paşa bölümünde bulunan eserin ilk sayfasında “Kitabün muhtasarun fi’t-tevbe” şeklinde yazılmıştır.

9 Muhammed Hasan, Risâletü kitabü’s-semâ’ (er-Resâilü’l-Kuşeyriyye içerisinde 50-65 arası), el-Ma’hed el-Merkezî li’l-Ebhâsi’l-İslâmiyye, Pakistan 1964; Kuşeyrî, Risâletü’s-semâ’, Kastamonu Umumi Ktp., nr. 2713/12.

10 Muhammed Hasan, Risâletü Tertibi’s-sülûk fi tarîkillah (er-Resâilü’l-Kuşeyriyye içerisinde 66-80 arası), el-Ma’hed el-Merkezî li’l-Ebhâsi’l-İslâmiyye, Pakistan 1964. Ayrıca az da olsa şu eserle de karşılaştırması verilmiştir: Abdülkerîm Kuşeyrî, “Tarîkullahi Teâlâ” Teribü’s-sülûk (Tahk. İbrahim Besyûnî-Muhammed Gânim), et-Tab’atü’s-sânî, Dârü’t-Türâsi’l-İslâmî, Kâhire ts.

11 Abdülkerîm Kuşeyrî, et-Tahbîr fi’t-tezkîr (Tahk. İbrahim Besyûnî), Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Kâhire 1968; Abdülkerîm Kuşeyrî, et-Tahbîr fi’t-Tezkîr Şerhu esmâillahil-hüsnâ (Tahk. Abdulvâris Muhammed Ali), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1999; Süleymaniye Ktp., Carullah, nr. 1022. Bu risâle, 110-207 varakları arasındadır.

12 Abdülkerîm Kuşeyrî, Kitâbü’l-Mi’rac (Tahk. Ali Hasan Abdulkadir), Dâru’l-Kütübi’l-Hadis, Kâhire 1964.

13 Muhâsibî’nin hayat, eserleri ve görüşleri için bkz. Sülemî, Abdurrahmân, et-Tabakâtü’s-sûfiyye, s. 56-57; Kuşeyrî, Abdülkerîm, er-Risâle (Tahk. Ma’ruf Zerrîk ve Ali Abdullah Cahid Baltacı), s. 429-430; Muhâsibî, Risâletü’l-müsterşidîn (Tahk. Abdulfettâh Ebû Gudde, Abdulfettâh’ın bu esere yazdığı önsözden), Dâru’s-Selâm, Kâhire 1402/1982, s. 16-32; J. Van Ess, “Muhâsibî” , İA, VIII, MEB, İst. 1970; Haris el-Muhsibî, Kalp Hayatı “er-Riâye” (Terc. Abdulhakim Yüce, tercümenin önsözünden), s. 3-24; Haris el-Muhâsibî, er-Riâye (Nefis Muhâsebesinin Temelleri) (Terc. Filiz Şahin-Hülya Küçük), İst. 1998, s. 27-180; Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Ankara 2001, s. 47-50; Zafer Erginli, İlk Sûfîlerde Nefis Kavramı -Muhâsibî-Haris Muhâsibî Örneği- (Basılmamış Doktora Tezi), Bursa 2001, s. 25-59.

4

mezcedip, isminden de anlaşıldığı gibi Allah’ın hukukunu gözetmede insanın çok

dikkatli olmasının yollarını göstermektedir. İnsanın kurtulması gereken kötü huyları

açıklayan Muhâsibî, bu kötü huyları anlatırken, yeri geldikçe ilgili kavramların izâhını

da yapmıştır.14 Tezimizde sıklıkla kullandığımız Muhâsibî’nin ikinci eseri ise

Risâletü’l-müsterşidîn’dir.15 Haris el-Muhâsibî bu eserinde, muhâsebe, yakîn, sabır,

tevekkül, sıdk, kanâat, muhabbet, ihlâs, recâ, murâkabe, iclâl ve ta’zîm, zühd, hayâ,

rıza, takvâ ve havf16 gibi kavramlar üzerinde durmakla birlikte özelikle muhâsebe, sıdk

ve ihlâs kavramlarına vurgu yapmaktadır. Ayrıca, rıza kavramını hâl olarak kabul

etmesiyle de, tasavvuf geleneğinde önemli bir yere sahiptir.

Ebû Nasr es-Serrâc (ö. 378/988)17’ın tasavvuf ıstılâhlarını sistemli bir şekilde ele

aldığı el-Lüma’ isimli eserinde, tevbe, vera’, zühd, fakr, sabır, tevekkül ve rıza

kavramlarını yedi makâm; murâkabe, kurb, muhabbet, havf, reca, şevk, üns, itminân,

müşâhede ve yakîn kavramlarını hâl olarak benimsemiştir.18

Kelabazî (ö. 380/990)19, daha çok hâl ve makâmlardan bahsettiği et-Ta’arruf li

mezhebi ehli tasavvuf adlı eserinde, tevbe, zühd, sabır, fakr, tevâzu, havf, takvâ, ihlâs,

şükür, tevekkül, rıza, yakîn, zikir, üns gibi kavramları makâm olarak isimlendirmiştir.

Istılâhlar olarak ele aldığı diğer kavramların ekserisi, hâllerden müteşekkildir.20

14 el-Muhâsibî, er-Riâye, s. 52; Mustafa Aşkar, a.g.e., s. 49-50. 15 Muhâsibî, Risâletü’l-müsterşidîn (Tahk. Abdulfettah Ebû Gudde), Dâru’s-Selâm, et-Tab’atü’r-Râbia,

Kâhire 1982. 16 Muhâsibî, Risâletü’l-müsterşidîn, s. 170-183; Emîn Yûsuf Avde, Tecellîyâtü’ş-şi’ri’s-sûfî, Ürdün 2001,

s. 38-39. 17 Serrâc’ın hayatı, eserleri ve görüşleri için bkz. Hucvirî, Keşfü’l-mahcûb, Dâru’n-Nehdatü’l-Arabiyye,

Beyrût 1980, s. 567; Feridüddin Attar, Tezkîratü’l-evliyâ (Terc. Süleyman Uludağ,) s. 672-673; es-Serrâc et-Tusî, el-Lüma’ (Tahk. Abdulhâlim Mahmûd-T. Abdulbâkî Sürûr, tahkîk edenler tarafından yazılan önsözden), Kâhire, 1960, s. 6-14; es-Serrâc, el-Lüma’ “İslâm Tasavvufu” (Terc. H. Kâmil Yılmaz, eserin tercümesindeki önsözden), Altınoluk Yay., İst. 1417/1996, s. IX-XVI; Abdulhakim Yücel, “Klasiklerimiz, el-Lüma’”, Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 3, Nisan 2000, s. 185-195.

18 Ebû Nasr Serrâc Tûsî, el-Lüma’ İslam Tasavvufu (Terc. H. Kâmil Yılmaz), Altınoluk Yay., İst. 1996 (Bu eserden, ekseriyetle Hasan Kâmil Yılmaz’ın tercümesinden referanslar verdik. Zaman zaman da Arapça nüshayı da karşılaştırma ve referanslandırma şeklinde kullandık. Bunu yaparken az kullandığımızı parantez içinde (Kâhire) şeklinde belirttik.); Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’ (Tahk. Abdulhâlim Mahmûd-T. Abdulbâkî Sürûr), Kâhire 1960.

19 Bkz. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-zünûn, I, 53, 1105, 1163; Fuat Sezgin, Târîhu’l-türâsi’l-arabî, el-Cüz’ü’r-Râbi’, Riyâd 1991, I, 173-175; A. J. Arberry, “Kelabâzî”, İA, MEB, İst. 1967, IV, 537-538.

20 Ebû Bekir Muhammed b. İshak el-Kelâbâzî, Tasavvuf Ta’arruf (Haz. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., 2. Baskı, İst. 1992.

5

Ebû Tâlib Mekkî (ö. 386/996)21’nin “Kûtu’l-kulûb” adlı eserinde çok sayıda

makâm ve hâller bulunmaktadır. Eserde bulunan belli başlı ıstılahlar, muhâsebe, zikr,

yakîn, tevbe, sabr, reca, zühd, tevekkül, rıza, muhabbet, sohbet, uzlet, tefekkür, vera’,

fakr, kanâat, şevk, havf, hüzn, huşû, rağbet, sıdk, ihlâs, istikâmet, şükür, tevâzu, hulk,

ihsân, teslîm, mücâhede, takvâ, ma’rifet, murâkabe ve hayâ gibi kavramlardır. Bu

eserde ekseriyeti hâller ve makâmlardan oluşan kırka yakın kavram bulunmaktadır. Biz

bu çalışmada, tasavvufun en önde gelen klasiklerinden biri olan bu eserin, iki cildi bir

arada olan Kâhire nüshasından faydalandık.22

Abdurrahmân es-Sülemî’nin, başta Tabakâtü’s-sûfîyye23 olmak üzere, Süleyman

Ateş’in tahkîkini yapıp tercüme ve Arapçasıyla birlikte bastırdığı “Tis’a kütüp” , diğer

ismiyle “Sülemî’nin Risâleleri” 24 adlı eserlerinden istifade ettik. Kuşeyrî’nin hayatında

değindiğimiz gibi, Abdurrahmân Sülemî, Kuşeyrî’nin üzerinde etkisi olan önemli

sûfîlerden biridir. Zira o, müellifimize göre, üstadı konumunda bir dostudur. Kuşeyrî,

bizzat Risâle’sinde Şeyhi Ebû Ali Dekkâk ile Sülemî arasındaki ilişkiye değinerek, her

ikisinin de keşf ehli insanlar olduğuna dikkat çeker.

Cüneyd-i Bağdadî’nin görüşleri bağlamında Süleyman Ateş’in Cüneyd-i

Bağdadî’nin mektuplarını Arapçasıyla birlikte bastırdığı eserinden yararlandık.

Süleyman Ateş bu çalışmasında, Cüneyd-i Bağdadî’nin hayatı ve eserleriyle birlikte,

bazı görüşlerini ve mektuplarının tercümelerini vermiştir. Eserde, tevhid, fenâ, sekr ve

sahv gibi kavramların genişçe izâhları bulunmaktadır.25

Ali b. Osman Hucvirî’nin Keşfü’l-mahcûb26 adlı eseri de kullanılan kaynaklar

arasındadır. Eserin aslı Farsça olup, Arapça ve Türkçe’ye tercümeleri bulunmaktadır.

Hucvirî, müellifimizle bizzat görüşmüş ve ondan etkilenmiş bir mutasavvıftır. O,

eserinde ondan çeşitli alıntılar yapar ve onun tasarruf ehli bir mürşit olduğuna dikkat

çeker.

21 Mekkî’nin hayatı, eserleri ve görüşleri için bkz. Mevlânâ Camî, Nefahât Tercümesi, s. 172; Fuat Sezgin, a.g.e., I, 168-170; Tahsin Yazıcı, “Mekkî”, Aİ, VII, 643-644; Bilal Saklan, “Ebû Talib el-Mekkî”, TDVİA, İst. 1994, X, 239; Ramazan Muslu, “Klasiklerimiz, Kûtü’l-kulûb”, Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 10, Ankara 2003, s. 349-375.

22 Ebû Talib Mekkî, Kûtu’l-kulûb (Tahk. Abdulhâfız Fergalî), Matba’atü’l-Envâri’l-Muhammediye, Kâhire 1975.

23 Abdurrahmân Sülemî, et-Tabakâtü’s-sûfiyye (Tahk. Nureddin Sureybe), Matba’atü’l-Medenî, et-Tab’atü’s-Sâlise, Kâhire 1986.

24 Abdurrahmân Sülemî, “Tis’a Kütüp” Sülemî’nin Risâleleri (Tahk. ve Terc. Süleyman Ateş), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1981.

25 Süleyman Ateş, Cüneyd-i Bağdadî Hayatı, Eserleri ve Mektuplar, Sönmez Yay., İst. 1970. 26 Ali b. Osman Hucvirî, “Keşfü’l-mahcûb” Hakîkat Bilgisi (Haz. Süleyman Uludağ), Dergah Yay., İst.

1982.

6

Herevî, müellifimiz ile aynı asırda ve bölgede yaşamasına rağmen Eş’ârî olduğu

için mezhep kaygısı yüzünden Kuşeyrî’yle görüşmemiştir. Fakat Hallâc-ı Mansûr gibi

birçok sûfînin tenkidine uğramış bir sûfîden saygıyla bahsetmekten de çekinmemiştir.27

Abdullah el-Ensarî el-Herevî’nin Menâzilü’s-sâirîn28 adlı eseriyle de zaman zaman

karşılaştırmalar yapılmıştır. Ayrıca, Herevî’nin bu eserine en güzel şerhlerden birini

yapan İbn Kayyim el-Cevzî’nin Medâricü’s-sâlikîn29 adlı eserinden de aynı şekilde

sıkça istifade edilmiştir.

Kavramlar üzerinde en geniş çalışmayı yapan Ruzbihân Baklî’nin Meşrebü’l-

ervâh30 adlı eserinden, çalışmamızda yoğun bir şekilde istifade ettik. Bu eser, tasavvuf

ıstılâhları yönünden, diğer eserlere oranla daha zengindir.

Kuşeyrî’den sonra hâl ve makâmların analizine yönelik girişimde bulunan

Şihâbeddin Sühreverdî’nin Avârifü’l-maârif31 ve İrşâdü’l-mürîdîn32 adlı eserleri de,

referans olarak kullandığımız önemli eserlerdir. Her iki eser de hâl ve makâmların izâhı

bakımından son derece önemli olması nedeniyle zaman zaman bunlara atıfta

bulunulmuştur.

Tezimizde sıklıkla müracaat ettiğimiz diğer bir eser, Gazâlî’nin başyapıtı

diyebileceğimiz İhyâu ulûmi’d-dîn33’dir. Gazâlî, İslamî ilimlerde ve felsefede,

mütebahhir bir âlim olması ve bizzat tasavvufu tecrübe etmesi dolayısıyla, tasavvuf

tarihinde önemli bir yere sahip bir sûfî ve filozoftur.

Mevlânâ Celâleddin Rumî’nin Mesnevî’sinden34 de, birçok kavramın

açılanmasında istifade edildi ve Kuşeyrî’nin, o konu hakkındaki fikriyle karşılaştırmalar

27 Tahsin Yazıcı-Süleyman Uludağ, “Herevî, Hace Abdullah”, TDVİA, XVII, 222-226. 28 Ebû İsmâil Abdullah b. Muhammed el-Ensârî el-Herevî, Menâzilü’s-sâirîn ile’l-Hakki Azze Şa’nüh,

Matba’atü Mustafa el-Bâbî el-Hâlebî, et-Tab’atü’s-Sânîye, Kâhire 1966. 29 İbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricu’s-sâlikîn (Terc. Komisyon), İnsan Yay., İst. 1990-1994; Şemseddin

Muhammed b. Ebî Bekr İbn Kayyim el-Cevziyye, Medâricu’s-sâlikîn (Tahk. Imâr Âmîr), Dâru’l-Hadîs, Kâhire 1993. Arapçasını kullandığımız yerlerde -(Kâhire)- şeklinde belirttik ve karşılaştırma verdik.

30 Ebû Muhammed Ruzbihân el-Baklî eş-Şirâzî, Kitabü meşrebi’l-ervâh (Tash. Nazîf Muharrem Havâce), Matba’atü Külliyeti’l-Âdâb, İst. 1973.

31 Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî, Avârifü’l-maârif, Tasavvufun Esasları (Terc. İrfan Gündüz-H. Kâmil Yılmaz), Erkam Yay., İst. 1993; Abdulkâhir b. Abdullah es-Sühreverdî, Kitabü avârifi’l-Maârif, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, et-Tab’atü’s-Sâniye, 1983. Tezimizde ekseriyetle birçok doktora tezinde olduğu gibi akademisyen hocalarımızın tercümesini kullandık.

32 Şihâbeddin Sühreverdî, İrşâdü’l-mürîdîn (Terc. Mehmet Emin Fidan), Hacegân, İst. 2000. 33 Ebû Hâmid Gazâlî, İhyâu ulûmi’d-dîn (Tahriç: Abdurrahim b. Hüseyin el-Irakî), Dâru’l-Ma’rifet,

Beyrût 1983. 34 Mevlânâ Celâleddin Rumî, Mesnevî-i Şerîf, Aslı ve Sadeleştirilmişiyle Manzûm Nahifî Tercümesi

(Haz. Amil Çelebioğlu), MEB Yay., İst. 2000.

7

yapıldı. Özellikle fenâ, dua ve tevbe gibi kavramların açıklanmasında, Mevlânâ’nın

fikirlerinden istifade edildi.

Başvuru kaynaklarımızdan bir diğeri ise Necmüddin Kübrâ’nın “Usûlu aşere” ,

“Risâle ile’l-Hâîm” , “Fevâihu’l-cemâl ve celâl” adlı risâleleridir. Mustafa Kara

tarafından hazırlanan Tasavvufî Hayat35 adlı eserin içerisinde yer alan risâleler, bazı

kavramların izâhında kullanılmıştır. Bunlar arasında, öncelikle “Fevâihu’l-Cemâl ve

Celâl” adlı eser, Mustafa Kara’nın da eserin giriş kısmında vurguladığı gibi, psikolojik

tahliller yönünden son derece önemlidir.

Sıklıkla başvuru kaynağı olarak kullandığımız bir diğer eser, İsmâil Ankaravî’nin

Minhâcu’l-fukarâ36 isimli eseridir. Bu eserde Ankaravî, her ne kadar Ebû İsmail

Abdullah el-Ensârî el-Herevî’nin Menâzilü’s-sâirîn adlı eserindeki kavramları temel

alarak açıklamalar yaparsa da, Mevlânâ ve İbn Arabî’nin eserlerinden de nakillerde

bulunur. Aynı zamanda, kendi fikirlerini de yeri geldikçe vermekten geri durmaz.

3. DİĞER ESERLER

Kuşeyrî, tüm İslâmî ilimlerde eserler veren, mütebahhir bir âlim ve sûfî

olduğundan hayatıyla ilgili, gerek kendi, gerekse sonraki dönemlerde yazılan tabakât

kitaplarında bilgi bulmak mümkündür. Kendisi, şâfiî âlimlerin önde gelenlerinden biri

olduğu için, başta Subkî’nin Tabakâtü’ş-şâfiiyye37 adlı eserinde hem kendisi, hem de

kendi gibi İslam âlimlerinden olan evlatları hakkında, gerekli bilgilerden istifade

edilmiştir. Ayrıca İbn Hâllikân’ın, Vefâyati’l-a’yân38, Abdurrahmân Câmî’nin

Nefehâtü’l-üns39 ve İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye40 adlı eserlerinden, Kuşeyrî’nin

hayatı ve eserleri hakkında verilen bilgilerden faydalanıldı. Kâtip Çelebi’nin Keşfü’z-

zunûn41, İsmâil Paşa el-Bağdâdî’nin Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli alâ Keşfi’z-zünûn42,

Ahmed Efendi Taşköprüzâde’nin Mevzuâtu’l-ulûm43, İbn Mulakkın’ın Tabakâtü’l-

35 Necmüddin Kübrâ, Tasavvufî Hayat, “Usûlu Aşere, Risâle ile’l-Hâîm, Fevâihu’l-Cemâl (Haz. Mustafa

Kara), Dergah Yay., 2. Baskı, İst. 1996. 36 İsmail Ankaravî, Minhâcu’l-fukarâ (Haz. Saadettin Ekinci), İnsan Yay., İst. 1996. 37 Tâcüddin Ebî Nasr es-Sübkî, et-Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ, (I-IV iki cilt birlikte) Mısır 1324. 38 Ahmed b. Muhammed İbn Hâllikân, Terceme-i vefâyati’l-a’yân (Terc. Muhammed b. Berdu), İst. 1280. 39 Abdurrahmân Câmî, Nefehâtü’l-üns (Terc. Lami Çelebi), Matba-ı Âmire, İst. 1270. 40 İmâdüddin Ebu’l-Fidâ İsmail İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Mısır 1932. 41 Hacı Hâlife Katib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, İst. 1941. 42 İsmâil Paşa b. Muhammed Emin el-Bağdadî, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli a’lâ Keşfi’z-zünûn, MEB, İst.

1972. 43 Ahmed EfendiTaşköprüzâde, Mevzûatu’l-ulûm, İst. 1313 h.

8

evliyâ44, Dâvûdî’nin Tabakâtü’l-müfessirîn45 isimli eserlerinden istifade edilmiştir.

Ayrıca köklü bir aileden gelmesinden dolayı ensâb kitaplarında, tarihte Tuğrul Bey’in

veziri Kündürî’yle mücâdele eden bir kişilik ve zulme maruz kalmış bir âlim olması

dolayısıyla Nişâbur tarihi ve Selçuklu Devletiyle alâkalı bir takım tarih kitaplarında

Kuşeyrî’yle alâkalı bölümlerden faydalanılmıştır.

Kuşeyrî de hâl ve makâmları ele alırken, Cevherî’nin es-Sıhâh46, Hıfnî’nin

Mu’cemu mustalahâti’s-sufiyye47, İbn Manzûr’un Lisânü’l-Arab48, Râğıb el-İsfahânî’nin

Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân49, Cürcânî’nin Kitâbu’t-Ta’rîfât,50 Kaşânî’nin İstilâhât-ı

sûfîyye51, Asım Efendî’nin Kâmûs Tercemesi52, İbn Arabî’nin İstilâhât53, Şârkâvî’nin

Mu’cemu elfâzi’s-sûfiyye54 gibi birçok lügatten istifade edilmiştir.

Ayrıca günümüzde Kuşeyrî’nin düşünceleri ve hayatı hakkında yapılan başta

akademik tezler olmak üzere birçok makale ve ansiklopedi maddesinden istifade

edilmiştir. Kuşeyrî’nin hayatı ve eserleri üzerinde, makale olarak akademik düzeyde en

kapsamlı çalışmalardan biri olan Abdülkerîm zuhûr İddî’nin “Ebu’l-Kâsım Kuşeyrî”

adlı çalışmasından da istifade edilmiştir. Makalede, Kuşeyrî’nin yaşadığı mihne olayı

üzerinde durulmakla birlikte, vefâtı, oğulları, Kuşeyrî’nin etkilendiği ve etkilediği

şahıslara da yer verilmiştir.55

Kuşeyrî hakkında yapılan diğer bir çalışma da en-Nefs ve’l-ahlâk inde’l-imâmi’l-

Kuşeyrî ismindeki akademik çalışmadır. Eserde, ağırlıklı olarak nefis konusu ele

alınmıştır. Ahlâk bölümünde ise Kuşeyrî’nin zühd, fütüvvet ve rıza gibi kavramlara

bakışı ele alınmıştır.56

44 Sirâcüddin Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed el-Mısrî İbn Mulakkın, Tabakâtü’l-evliyâ (Tahk. Nureddin Şeribe), et-Tab’atü’l-Ûlâ, Kâhire 1973.

45 Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed İbnü’l-İmâd, Şezerâtu’z-zeheb fi ahbâri min zeheb, Kâhire 1350. 46 İsmâil b. Hammâd Cevherî, es-Sıhâh, “Tâcu’l-Lüga ve Sıhâhi’l-Arabiyye”, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî,

Mısır ts. 47 Hıfnî, Abdülmun’im, Mu’cemu’l-mustalahâti’s-sûfiyye, Beyrût 1987. 48 İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed, Lisânü’l-Arab, Beyrût 1990. 49 Râgıb el-Isfâhânî, Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân (Tahk. Safvân Adnân Dâvûdî), et-Tab’atü’s-Sâniye,

Dâru’l-Kalem, Dımaşk 1997. 50 Ali b. Muhammed el-Cürcânî, Kitâbu’t-Ta’rifât, Yer ve Tarih yk. 51 Abdurrezzâk el-Kâşânî, Mu’cemu’l-ıstılâhâti’s-sûfiyye (Tahk. Abdulâl Şâhin), Dâru’l-Menâd, et-

Tab’atü’l-Ûlâ, Kâhire 1992. 52 Asım Efendi, Kamûs Tercemesi, İst. 1304 h. 53 Muhyiddin İbn Arabî, Resâilü İbn Arabî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, et-Tab’u’l-Ulâ, Beyrût ts. 54 Hasan Şarkâvî, Mu’cemu’l-elfâzi’s-sûfiyye, et-Tab’atü’s-Sâniye, Müessesetü Muhtar, Kâhire 1992. 55 Abdülkerîm Zuhûr İddî, “Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî” , c. 56 (ss. 753-793), Revue de Academie Arabic

1981. 56 Fethi Ahmed Ramazan, en-Nefs ve’l-ahlâk inde’l-imami’l-Kuşeyrî, Dâru’l-Hadârâ, Tantâ 2001.

9

Kuşeyrî hakkında batıda yapılan çalışmaların başında Fritez Meier tarafından

müellifimizin Tertîbü’s-sülûk adlı eserinin Arapça metniyle birlikte neşredilmesi gelir.

Fritez Meier’in bu makalesindeki Tertîbü’s-sülûk’un değerlendirme kısmı, Eyüp Yaka

tarafından tercüme edilerek yayınlanmıştır.57

Ayrıca Kuşeyrî’nin hayatı, eserleri ve görüşleriyle ilgili birçok makale ve

ansiklopedi maddesi bulunmaktadır. Belki de ülkemizde, Kuşeyrî’nin kısaca hayatını ve

eserlerini ele alan ilk makalelerden biri Kâsım Kufralı tarafından yazılmıştır.58

Kuşeyrî’nin Letâifü’l-işârât adlı eserinin tanıtımı ve değerlendirilmesine yönelik bir

makale de Abdülbaki Turan tarafından kaleme alınmıştır.59 Kuşeyrî’nin “et-Tefsiru’l-

kebir” adlı tefsirin tanıtıldığı ve çeşitli tahlillerin yapıldığı bir çalışma da, İshak Özgel

tarafından hazırlanmıştır.60 Yine başka bir makale de, başta işârî tefsir hakkında bilgi

vermekle birlikte Kuşeyrî’nin Letâifü’l-işârât adlı eseri ve onun, Kur’ân âyetlerini işârî

olarak yorumlaması ve Kuşeyrî’nin besmele yorumları üzerine Ali Akpınar tarafından

kaleme alınan ve Tasavvuf Dergisinde yayınlanan çalışmadır.61 Sûfîlerin kavramlarına

yaklaşımlarıyla ve kavramlar arasındaki paradoksal yapıyı izâh etmek için, Ürdün

Üniversitesi Felsefe öğretim üyesi Edib Nâyf Ziyâd tarafından kaleme alınmış olan bir

makaleden de istifade edilmiştir.62

B. KUŞEYRÎ’NİN YAŞADIĞI ÇAĞA GENEL BİR BAKIŞ

1. SİYASÎ DURUM

Kuşeyrî’nin yaşadığı hicrî 376-465 yılları arası, yaklaşık doksan senelik devre,

Bağdat’ta hilafete Abbasîlerin hâkim olduğu bir dönemdir. Kuşeyrî, üç Abbasî

hâlifesinin iktidarda olduğu bir devirde yaşamıştır. Kuşeyrî’nin hayatının çoğunluğunu

geçirdiği Nişâbur, önce Sâmânoğullarının, daha sonra Gaznelilerin ve en sonunda da

Selçukluların egemenliği altında kalmıştır. Kuşeyrî’nin yaşadığı çağda Horasan,

57 Fritz Mayer, “Qusayri’s-Tartib as-Sulûk” , Orieus, Leiden, E. J. Brill, 1963, XVI, 1-39. Bu makale,

Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fak. Arş. Gör. Eyüp Yaka tarafından Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 10’da, 2003 yılında 363-375 sayfaları arasında tercüme edilerek yayınlandı.

58 Kâsım Kufralı, “Kuşeyrî”, Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, c. I, Sayı: 1, İst. 1946. 59 Abdülbaki Turan, Kuşeyrî ve “Letâifu’l-işârât” İsimli Tefsiri”, SÜİFD, Sayı: 4, Konya 1991 (ss. 35-

54). 60 İshak Özgel, “Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî’nin Tefsir İlmine Katkısı ve Az Bilinen “et-Tefsiru’l-Kebir”

Adlı Tefsirinin Tanıtımı)”, Tasavvuf, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 8, Ankara 2002 (ss. 273-292).

61 Ali Akpınar, “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî’nin Besmele Tefsiri”, Tasavvuf, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Ankara 2002 (ss. 53-92.).

62 Edib Nâyf Ziyad, “Cedelü’l-ezdâd fi’l-ahvâl ve’l-makâmâti’s-sûfiyye”, Dirâsât, c. XIII, Sayı: 4, Amman 1989 (ss. 195-214).

10

özellikle Gazneliler ile Selçukluların hâkimiyet mücâdelesine sahne olmuş bir yerdir.63

Gazneliler, Sultan Mahmut (ö. 421/1030)’tan sonra, tahta oturan oğlu Sultan Mesut (ö.

433/1041) devrinde en parlak dönemlerini geçirmişlerdir.64

Kuşeyrî’nin siyasetle aktif olarak ilgilenmesi Tuğrul Bey’in veziri Kundürî

döneminde olmuştur. Bu sebeple Selçukluların Nişâbur hâkimiyeti, müellifimizin

siyasetle dolaylı da olsa ilgilenmesi açısından önemli bir yer işgal etmektedir.

Tuğrul Bey (ö. 455/1063), 23 Mayıs 1040/ 8 Ramazan 431’de Gazneli hükümdar

Sultanı Mesut ile Dandanakan Meydan Savaşı’nda yapmış olduğu muharebeden zaferle

çıkarak Horasan’ı ele geçirdi. Bu savaşın ardından Tuğrul Bey, Horasan’ın önemli

şehirlerinden biri olan Nişâbur’u başkent yaparak, Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk

hükümdarı oldu. Nişâbur’da “Melikü’l-Mülûk” ve “es-Sultanu’l-A’zâm” unvanıyla

kendi adına Cuma hutbesi okuttu ve Gazneli Sultan Mesut’un tahtına oturdu.65

Bu sırada Bağdat’ta Abbâsî hâlifesi el-Kâim Bi-Emrillah bulunmakta idi. Abbâsî

hâlifesi o günlerde güçlü bir konumda olmamasına rağmen, manevî nüfuzu nedeniyle,

yeni kurulmuş Selçuklu Devleti’nin, hilafet merkezi tarafından tanınması son derece

önemli idi. Gazneli hükümdar Sultan Mesut’u mağlup etmesinin akabinde, Halifeden

bir mektup, çeşitli hediye ve unvanlar almıştı.

İşte bu nedenle, başta Tuğrul Bey olmak üzere, Selçuklu Devleti’nin ileri gelenleri

Merv şehrinde yaptıkları toplantıda, Abbâsî hâlifesi el-Kâim Bi-Emrillah’a, Selçuklu

hanedanının, İslâm’ın emirlerine ve adalete önemli ölçüde riâyet, gaza ve cihada devam

ettiğini ve Sultan Mesut’un halkı iyi idare edemeyip zülüm ettiği için halkın desteğini

kaybettiğini, kendilerinin ise Selçuklu Devleti’ni kurduklarını, hilafet merkezine bağlı

olduklarını ve Abbasî halifesinden himâye talebinde bulunduklarını bildiren bir mektup

gönderdiler. Gaznelilerin zulümlerini anlattıktan sonra, Sultan Mesut’u mağlup

etmesinin ardından hâlifenin kendisine göndermiş olduğu elbiseler, hediyeler ve

unvanlardan dolayı kendisine teşekkürlerini ve bağlılığını bildiren bu mektupla birlikte

onbin dinar, pek çok nâdir mücevherler ve güzel kokular da gönderdi.66 Bu

hediyeleşmelerin de katkısı ile zaman içinde güçlenen Selçuklularla birlikte geçen süre

63 Besyûnî, İmam Kuşeyrî, s. 3. Ayrıca bkz. Ahmed Emin, Zuhûru’l-İslâm, Beyrût, 1969, I, 69. 64 M. Longworth Dames, “Gazneliler”, İA, IV, 742-748. 65 Hasan İbrahim Hasan, İslam Tarihi (Terc. İsmail Yiğit), Kayıhan Yay., 2. Baskı, İst. 1988, V, 16;

Brockelman Gal, İslam Milletleri (Terc. Neş’et Çağatay), 2. Baskı, AÜB, Ankara 1964, s. 160; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, KBY, İst. 1976, s. 10-12.

66 Hasan İbrahim Hasan, a.g.e., V, 18-19; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, KBY, İst. 1976, s. 35-36.

11

zarfında, Abbasîlerle arasındaki ilişkiler iyi bir düzeye geldi. Öyle ki, daha sonra Abbasî

hâlifesi, Tuğrul Bey’den, Hilafet merkezini Fatımîlerin sultasından kurtarması talebinde

bulunacak noktaya geldi.67 Hâlifenin isteği üzere Tuğrul Bey, Irak’taki Büveyhî

hâkimiyetine son vererek kendi hâkimiyetini kurdu.68

Nişâbur’un hâkimiyetini ele geçiren Tuğrul Bey, Nişâbur’daki Şâfiîlerin reisi olan

Ebû Selh’in babası Muvaffak’tan fasih Arapça bilen bir kâtip istemiş el-Muvaffak da,

Amîdülmülk Kündûrî’yi tavsiye etmişti.69 Tuğrul Bey’in kâtipliğini ve tercümanlığını

yapan Kündûrî, daha sonraları Tuğrul Bey’in saltanatı sırasında vezirlik makâmına

getirildi. Amîdülmülk Kündûrî, Şafiîlere son derece muarızdı. Sünnî mezhebine mensup

sultanı, Cuma hutbelerde Rafızîlere karşı lanet okutmaya ikna etmiştir. Hatta Şafiîlerin

de Rafızîlikle suçlandığı bir ferman çıkartarak, hutbelerde, Şafiîlerin itikattan mezhebi

olan Eş’arîliğe lanetler okutmuştur.70

Kündûrî, bununla da kalmayarak, Kuşeyrî, İmâmu’l-Haremeyn, Reis Füratî ve

Ebû Sehl’in ders vermelerini menetmiş ve bunları şehirden sürgün etmek ve hapsetmek

amacıyla Tuğrul Bey’den ferman çıkartmasını sağlamıştır. İmâmu’l-Haremeyn ve Ebû

Sehl o sırada Nişabur’da olmadığı için yakalanmazken, Kuşeyrî ve Reis Füratî

tutuklanarak zindana atılmış ve çeşitli işkencelere maruz bırakılmıştır. Nişâbur dışında

bulunan Ebû Sehl el-Muvaffak, yerinde girişimleriyle Nişâbur kalesi zindanından Reis

Furâtî ve Kuşeyrî’yi kurtarmıştır.71 Kündûrî’nin baskılarından kurtulan Kuşeyrî,

ülkesinde Ehli Sünnet âlimlerine yapılan baskıyı anlatmak amacıyla, hicrî 445-455

tarihleri arasında İslâm ülkelerinde diyar diyar dolaşmak zorunda kalmıştır.72

Kuşeyrî’nin “Şikâyetü ehli’s-sünne bi-hikâyeti mâ nâlehüm min ehli’l-mihne” adlı

eseri, Kündûrî’nin Eş’ârîlere yapmış olduğu bu olayı anlatmaktadır. Bu, bir noktada

67 H. İ. Hasan, a.g.e., V, 20-25. 68 Hasan İbrahim Hasan, a.g.e., V, 26; K. V. Zettesteen, “Büveyhileri”, İA, II, 843-845; K. V. Zettersteen, “Abbasîler”, Aİ, İst. 1978, I, 19; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, KBY, s. 39; İbrahim Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, MEB, X, 366-367.

69 İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi, s. 45. 70 İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 46. 71 Abdülkerim Zuhûr İddî, a.g.m., s. 754-755; Ahmet Ateş, “Kuşeyrî”, İA, MEB, İst. 1977, VI, 1034;

Süleyman Uludağ, Kuşeyrî’nin Hayatı ve Risâlesi (er-Risâle Tercümesi içerisinde), Dergah Yay., 1991, s. 14-15; Muhammed Hasan, Mukaddime, er-Resâilü Kuşeyriyye, s. 12-17.

72 İbnü’l-Esîr, a.g.e., s. 46.

12

Kündûrî ve taraftarlarına bir cevap, diğer İslâm beldelerindeki Ehli Sünnet âlimlerini de

bilgilendirme amaçlıdır.73

Tuğrul Bey sağlığında Çağrı Bey’in küçük oğlu Süleyman’ın veliaht olmasını

vasiyet etmişti. Tuğrul Bey’in ölümüyle Kündürî, vasiyeti gerekçe göstererek

Süleyman’ın tahta çıkmasına destek vermiş ve Süleyman’ın sultanlığını kabul etmeyen

Alpaslan’a karşı cephe almıştı. Ancak gelişmelerden, tahta oturan veliahdın, Alpaslan

ile başa çıkamayacağını anlayınca saf değiştirerek tahtı Alpaslan’a teslim etmiş ve kısa

bir müddet, Alpaslan’ın da vezirliğini yapmıştı. Nizâmülmülk’ün vezirliğini

sağlamlaştırdıktan sonra, ilk önceki hâli göz önüne alınarak öldürüldü.74

Nizâmülmülk’ün vezirliğiyle birlikte Sünnî ulema rahat etmiştir. Müellifimiz

Kuşeyrî de, hayatının sonlarına doğru Nizâmülmülk’ün idaresi altında rahat ve huzûrlu

bir yaşam sürmüştür.75 Nizâmülmülk, vezâreti sırasında Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn

ve Kuşeyrî’yi çağırarak Bağdat’ta kurmuş olduğu medresede Eş’arî fikirlerinin doğuda

kabul görmesine zemin hazırlamıştır.76

2. DİNÎ VE KÜLTÜREL DURUM

Kuşeyrî, Abbâsîlerin hilafette olduğu bir devirde yaşamıştır. Abbâsîlerin

hilafetinin ilk devirleri, Yunan, Hind ve Fars kültürünün eserlerinin Arapça’ya tercüme

edildiği, farklı kültürlerle teması neticesinde kültürel canlanmanın oluştuğu bir

dönemdir. Bu dönem, özellikle Yunanca felsefî eserlerin tercümesiyle birlikte, buna

karşı kelam ilminin revaç bulduğu bir zaman dilimidir. Bu dönem uleması arasında, aklî

ve naklî ilimler de son derece önemli yere sahiptir.77

Her ne kadar Sâmânoğulları, Gazneliler ve Selçuklular arasında çeşitli savaşlar

olmuşsa da, zaman zaman mezhep taassubu ile iktidar mücâdelesi yüzünden bazı

âlimler çeşitli işkencelere maruz kalmışsa da, hepsinin ortak özelliği ilmî faaliyetlere

destek vermeleri ve âlimleri himâye etmeleridir. Horasan’a hâkim olan devletlerin bu

tavırları vesilesiyle, başta Nişabur’da olmak üzere, bu bölgede çok değerli âlimlerin

yetişmesine ve kıymetli eserlerin te’lif edilmesine zemin hazırlanmıştır. Aslında

73 Bkz. Ebu’l-Kâsım Abdulmelik el-Kuşeyrî, Şikâyetü ehli’s-sünne bi-hikâyeti ma nâlehüm min mihne,

(Muhammed Hasan, er-Resâilü’l-Kuşeyriyye içerisinde 1-49 sayfaları arasında) el-Ma’hedu’l-Merkezî li’l-Ebhâsi’l-İslâmiyye, Pakistan 1964, s. 10-19.

74 Mehmet Altay Köymen, Alparslan ve Zamanı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yay., İst. 1972, s. 10-19, 142-144.

75 Subkî, a.g.e., III, 246; İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi, s. 46. 76 Brockelman Gal, İslam Milletleri, s. 193. 77 İbrahim Besyûnî, a.g.e., s. 10-11; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbasîler”, TDVİA, İst. 1988, I, 41-43.

13

medrese, mescit gibi imar faaliyetleri, bu bölgeye hâkim olan devletlerin ortak

özelliğidir.78

Bu asır, Horasan’da, Kündûrî’nin sebep olduğu mihne olayları dikkate alınmasa,

dinî ve kültürel alanda kelam, fıkıh, tefsir, hadis ve Arap edebiyatı gibi alanlarda, birçok

eserin telif edildiği bir dönemdir. Çünkü bu çağda Horasan ve Nişâbur’da âlimlere

değer veriliyordu. Aynı zamanda, çeşitli etkinliklerle bilgi halka ulaştırılıyordu. Birçok

medrese ve ilim meclislerinde münazaralar düzenleniyor ve farklı görüş ve mezhepteki

âlimler ilmî tartışmalar yapabiliyordu. Aynı mezhebe bağlı kişiler arasında da ilmî

tartışmalar olabildiği gibi, ekseriyetle ilmi tartışmalar farklı görüşteki âlimler arasında

oluyordu. Bu münazaralar da, bölgede ilmî gelişmelerin ve kültürel zenginleşmenin

kuvvetlenmesine zemin hazırlıyordu. Bu sıralarda Horasan’da âlimlerin tartıştığı

meseleler arasında Kur’ân-ı Kerim’in mahlûk olup olmadığı, bazı hadislerin sıhhatli

olup olmadığı gibi mevzular da yer almaktaydı.

Aynı zamanda Horasan, bu asırda Türk, Arap ve Farisî ırklardan meydana geldiği

ve çeşitli mezheplerden oluştuğu için tam bir kültür mozaiği sergilemekteydi. Her ne

kadar mezheplerin birbirine, zaman zaman siyaseti arkalarına alarak tahakkümleri

olmuşsa da, genel amaç dine hizmet etmek idi. Horasan sıklıkla yeni beyliklerin

devletlere dönüşmesine zemin olan yerlerden olmuş ise de, bu durum yeni medreselerin

kurulmasına ve ilmî faaliyetlerin aksamasına neden olmamıştır. Zira bu asırda Nişâbur,

yeni üniversiteler kurulması yönünden İslam âleminin diğer şehirlerine göre en iyi

durumda olanı idi. Nitekim Kuşeyrî’nin hocası İbn Furak’ın ve Beyhakî’nin adlarına

nispet edilen medreseler bulunmaktaydı. Yine o devrin en büyük üniversitelerinden

Selçuklu Sultanı Alpaslan’ın ünlü veziri Nizâmülmülk’ün adına nispetle kurulan

Nizamiye Medresesi, devrin en önemli İslâmî ilimlerinin okutulduğu ilim yuvalarıydı.

Nizâmülmülk bu medreseyi kurduğunda, müellifimiz Kuşeyrî ve İman-ı Haremeyn’i

davet etmiş olduğu göz önüne alınırsa, bu medresenin arka planında Kuşeyrî’nin ve

İmam-ı Haremeyn’in fikirleri bulunmaktadır.79

Kuşeyrî’nin yaşadığı çağ, dinî ilimlerin ve kültürel gelişmelerin olduğu bir zaman

dilimidir. Bunun en önemli göstergesi, müellifimizin ders halkalarına iştirak ettiği

üstatları ve çağdaşı olduğu, eser vermiş âlimlerdir. Bu âlimler arasında Ebû Bekir b.

78 Besyûni, a.g.e., s. 10-12; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 121. 79 Besyûnî, a.g.e., s. 13-14; Brockelman Gal, a.g.e., s. 160; Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 10-11;

Hakkı Dursun Yıldız, “Abbasîler”, TDVİA, İst. 1988, I, 41-43.

14

Tayyib Bakıllânî (ö. 403/1013), Ebû Bekir b. Fürek (ö. 406/1015), Ebû İshak İsferâyânî

(ö. 418/1027), Abdulkâdir el-Bağdâdî (ö. 429/1038), Gazâlî’ye de hocalık yapmış

mütebahhir bir âlim olan İmâmu’l-Haremeyn el-Cüveynî (ö. 478/1085)’yi sayabiliriz.

Bunlar, dönemin önde gelen kelam, fıkıh ve tefsir ulemasıdır.80

Ayrıca bu çağda Horasan’a baktığımızda kelam, hadis, tefsir ve tasavvuf alanında

da eser telif etmiş birçok âlimi görmekteyiz. Bunlar hem ilmî liyakate hem de tasavvufî

neşveye sahip âlimlerdi. Kuşeyrî’yle aynı çağda yaşamış el-Lüma’nın sahibi Serrâc et-

Tûsî ve Kuşeyrî’nin arkadaşı ve hocası konumunda olan, Hakîkatu’t-tefsir ve

Tabakâtü’s-sûfiyye gibi birçok eser kaleme almış olan Abdurrahmân es-Sülemî (ö.

412/1021), bu çağın seçkin âlimlerindendi. Tasavvuf klasiklerinin önemli eserlerinden

Keşfü’l-mahcûb’un yazarı Ebu’l-Hasan Ali b. Osman b. Ebî Ali el-Hucvirî (ö.

465/1072) de bu devrin önde gelen âlimlerindendir. Ebû Bekir el-Beyhakî (ö.

458/1066), Hâkim en-Nişâburî (ö. 404/1014) ve Kuşeyrî’den hadis dinleyen Ebû Said

el-Müevellî (ö. 478/1085) gibi hadis âlimlerinin yaşadığı çağ da bu çağdır.

3. TASAVVUFÎ DURUM

Kuşeyrî’nin yaşamış olduğu çağ olan dördüncü asrın son çeyreği ile beşinci asrın

yarısından biraz fazla olan zaman diliminde Horasan bölgesi, ilmî faaliyetler yönünden

hareketli bir dönemdir. Bu dönem, aynı zamanda tasavvufî alanda da büyük sûfîlerin

yetiştiği bir devre rastlar.81 Her ne kadar Kuşeyrî, devrindeki sûfîleri genel bir eleştiriye

tâbi tutarak, çoğunluğu, şekil ve kıyâfet bakımından eski mutasavvıflara benzemelerine

rağmen tasavvufî ruh bakımından değişikliğe uğradıklarını söylese de, daha önceki

sûfîlerin durumlarıyla kıyaslayarak tasavvufun bir duraklama ve gevşemeye maruz

kaldığını ve gerçek manasıyla yok olup gittiğini vurgulasa da, bu dönemde yine de

büyük birçok sûfînin varlığı dikkat çekmektedir.

Ancak, gerek Serrâc et-Tûsî’nin eleştirilerine bakıldığında, gerekse müellifimiz

Kuşeyrî’nin tenkitlerine bakıldığında her asırda, sûfîlerin gerçekleriyle sahtelerinin aynı

anda sahnede oldukları gerçeği vardır. Önemine binâen, bu devirdeki sahte sûfîlerin

durumuna yönelik, Kuşeyrî’nin eleştirilerinin bir kısmını burada aktarmakta fayda

vardır. O şöyle diyor: “Kendileriyle hidâyete ulaşılan şeyhler vefât edip gitmiş,

şeyhlerin âdetlerine ve sülûklarına tâbi olan gençler azalmış, verâ’ yok olup gitmiş,

80 Sübkî, a.g.e., III, 243-244; İbn Hâllikân, a.g.e., I, 330; Câmî, a.g.e., s. 353; Yâfi, a.g.e., III, 91; İbn

Mulakkın, a.g.e., s. 258; İddî, a.g.m., s. 753-754. 81 Kâsım Kufralı, “Gazzâlî”, İA, MEB, I, 754.

15

tamah kuvvetlenmiş, ihtiras kök salmış ve şeriata saygı gösterme duyguları kalplerden

yok olmuştur. Dine karşı lakaytlıkla birlikte, dini, menfaat elde etmenin en güvenilir

vâsıtası olarak kabul eden zamane sûfîleri, haram ile helal arasındaki farkı gözetmez

olmuşlar, dine ve din ulularına karşı saygısızlığı bir âdet hâline getirmişlerdir. İbadet

etmeyi hafife almışlar, namaz kılmayı ve oruç tutmayı basit bir şey saymışlar, gaflet

meydanında at koşturmuşlar, nefsânî isteklere kendilerini teslim etmişler ve yapılması

sakıncalı şeyleri hiç aldırmadan yapmışlardır. Halktan ve zalim devlet adamlarından

temin ettikleri şeylerden, hiç çekinmeden faydalanmışlardır. Bu tür kötü fiilleri

yapmayla da yetinmeyerek bir de en yüksek manevî hâllere ve hakîkatlere işaret

etmişler ve bu gibi şeylerden bahsederek ubûdiyet mükellefiyetinden kurtulup hürriyete

kavuştuklarını, Allah’a vuslat hâli ve hakîkati ile muttasıf olduklarını daima Hakk ile

kâim bulunduklarını, üzerlerinde kendi irâdelerinin değil de Allah’ın hükmünün cereyan

ettiğini, nefsâniyetlerinin yok olup fenâ mertebesine ulaştıklarını ve işledikleri

haramlardan veya yapamadıkları farzlardan dolayı azarlanıp kınanmayacaklarını…

iddia etmişlerdir.”82 Kuşeyrî’nin, zamanındaki sûfîleri, kendilerinden bir iki asır önce

yaşamış olan Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Bekir eş-Şiblî, Beyâzid-i Bestâmî ve Zunnun

Mısrî gibi sûfîlerle kıyaslayarak böylesi bir hükümde bulunduğu bir gerçektir. Bütün

bunlarla birlikte o çağda Horasan bölgesine baktığımızda tasavvuf ilmini izâh eden

eserlerin önemli bir kısmının, bu devirde telif edildiğini görmekteyiz. Tasavvuf ilmini

izâh eden klasiklerden Serrâc’ın el-Lüma’sının, Kelâbâzî’nin et-Ta’arruf li mezhebi ehli

tasavvuf adlı eserinin, Kuşeyrî’nin yaşadığı zaman dilimine çok yakın dönemlerde,

Horasan ve Mâverâunnehir bölgelerinde kaleme alınmış olduğunu müşâhede

etmekteyiz. Zira Ebû Ali Dekkâk, Kuşeyrî’nin arkadaşı ve hocası konumunda olan,

Tabakâtu’s-sûfiyye adlı eserin müellifi ve birçok eserin sahibi Abdurrahmân Sülemî, bu

bölgenin ve çağın insanıdır.

Müellifimizin başta Risâle’si olmak üzere tasavvufun en önemli işârî

tefsirlerinden olan Letâifü’l-işârât’ının ve Hûcvirî’nin Keşfü’l-mahcûb’unun bu bölgede

ve bu çağda yazıldığını görmekteyiz. Yine bu bölgede Menâzilü’s-sâirîn müellifi

Abdullah el-Ensârî el-Herevî (ö. 481/1088)’nin Gazâlî’nin şeyhi ve Kuşeyrî’nin bir

müddet müritliğini yapmış olan Ebû Ali Farmâdî’nin, bu çağda yetişen önemli sûfîler

olduğunu bilmekteyiz.83

82 Kuşeyrî, er-Risâle, s. 36-38. 83 A. J. Arberry, Tasavvuf (Terc. İbrahim Kapaklıkaya), Gelenek Yay., İst. 2004, s. 63-68.

16

Yine bu dönemde Ebû Muhammed el-Huldî (ö. 348//959)’nin Hikâyâtü’l-evliyâ

isimli eseri yazmış olduğunu görüyoruz. Ayrıca Makâmat-i erbâîn’in müellifi Ebu’s-

Said Ebu’l-Hayr ve Kuşeyrî’nin manevîyatının yüceliğinden etkilendiği Ebü’l-Hasan

Harakanî de bu çağda ve bu bölgede yaşamış tasavvuf tarihinin mümtaz simalarından

biridirler.

Görüldüğü gibi müellifimizin yaşadığı dönem, onun da eleştirdiği gibi her ne

kadar sahte şeyhler, bid’atçi sûfîler, batinî itikat ve hurafelere sahip sadece dervişlikleri

şekilden ibaret olup, gerçek sûfîlere gösterilen ilgi alâkadan faydalanmak için sûfî

saflarına karışmış kimseler bulunsa da aynı zamanda bu çağ, Serrâc et-Tûsî,

Abdurrahmân Sülemî, müellifimiz Kuşeyrî ve Gazâlî gibi, tasavvufta yerleri

küçümsenemeyecek sûfîlerin de bulunduğu bir dönemdir. Diğer taraftan, Ebû Ali

Fârmedî’nin Kuşeyrî’den sonra mürşitliğini yapan Ebû Kâsım Cürcânî (ö. 450/1058),

Horasan’ın önde gelen sûfîlerindendir. Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiyâ isimli

eserin müellifi Ebû Nuaym el-Isfahânî (ö. 430/1038) de bölgede yetişmiş önemli

sûfîlerinden biridir.84

Kuşeyrî’nin yaşadığı çağ ve Horasan bölgesi, tasavvuf alanında belki de İbn Arabî

öncesi dönemler içerisinde, en çok telif eserin verildiği bir devredir. Bu dönemin, bu

dönemde yazılan eserler arasında Ebû Hâmid Muhammed Gazâlî’nin, tasavvuf alanında

yazılmış en mükemmel eserlerden biri ve en önemlisi olan İhyâu ulûmi’d-dîn adlı eserin

telif edilmesine zemin hazırlamış olduğunu da görüyoruz.

Görüldüğü gibi bu dönemde her ne kadar Cüneyd-i Bağdadî gibi mutasavvıfların

yaşadığı zamana göre, kâmil insan sayısı az olsa da birçok devre göre yine de iyi bir

durumda olduğu söylenebilir.

84 Süleyman Uludağ, “Giriş” Keşfü’l-mahcûb, Dergah Yay., İst. 1982, s. 24-26.

BİRİNCİ BÖLÜM

KUŞEYRÎ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

I. HAYATI

A. MENSÛBİYETİ, İSMİ VE LAKAPLARI

Kuşeyrî, anne tarafından Sülemî kabilesine, baba tarafından da Kuşeyrî kabilesine

mensuptur. Müellifimizin babası, vaktiyle Horasan yöresine göç eden Arap

kabilelerinden Kuşeyr b. Kilâb kabilesine mensup olması nedeniyle, İslâm âleminde

ilim çevrelerinde en yaygın şekliyle Kuşeyrî nispetiyle tanınmıştır. Bu kabile, ismini,

Arapların İran’ı ilk fetihleri sırasında Horasan’ın başkenti Nişâbur’a gelip yerleşen

büyük Kuşeyr kabilesinden almaktadır. Ayrıca Kuşeyrî’nin nispeti, yaşadığı çağdaki

Horasanın başşehri durumundaki Nişâbur kentine nispetle Nîsâburî dendiği gibi, doğum

yeri ve Nişâbur’un önemli yerleşim birimlerinden olan Üstüvâ kasabasına nispetle de

Üstüvâî şeklinde de söylenmiştir. Amelde mezhebi olan Şafiîye nispetle Şâfiî, itikatta

mezhebine nispetle de Eş’arî denilmiştir. Ekseriyetle de birçok nispeti birlikte

kullanılmıştır.85

85 Tâcüddin Ebî Nasr es-Sübkî, et-Tabakâtü’ş-şâfiiyyeti’l-kübrâ, Mısır 1324, III, 243; Ahmed b.

Muhammed İbn Hâllikân, Terceme-i Vefeyâti’l-a’yân (Terc. Muhammed b. Berdu), İst. 1280, s. 329; İmâdüddin Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Mısır 1932, XII, 107; Katib Çelebi, Keşfü’z-zünûn, I, 520; Câmî, Nefehâtü’l-üns, s. 353; Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-âmme, et-Tab’atü’l-Ulâ, Haydarabad 1359, VIII, 280; İsmâil Paşa b. Muhammed Emin el-Bağdadî, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyliha alâ Keşfü’z-zünûn, MEB, İst. 1972, I, 194, 424; Sirâcüddin Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed el-Mısrî İbn Mulakkın, Tabakâtü’l-evliyâ (Tahk. Nureddin Şeribe), et-Tab’atü’l-Ûlâ, Kâhire 1973, s. 257; Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hasan el-Bâharzî, Dimyetü’l-kasr ve usretü ehli’l-asr (Tahk. Sâmî Mekkî), 1971, II, 243-245; Ebu’l-Hasan Abdülgâfir b. İsmail el-Fârisi, el-Hallatü’l-evvel min târihi Nisâbur (Haz. Muhammed Kazım el-Mahmûdî), ts., s. 512; Ebî Sa’d Abdülkerîm et-Temimî es-Sem’ânî, el-Ensâb (Tahk. Abdullah Ömer el-Bârûdî), Dâru’l-Cinân, Beyrût 1988, IV, 503; Ebu’l-Mehâsin Yûsuf İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, Kâhire 1929, V, 91; Ebu’l-Kâsım İbn Asâkir Ali b. el-Hasan, Tebyînü’l-kizbi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş’arî (Tahk. Husâmü’ddin el-Kudsî), Dârü’l-Fikr, Dımaşk 1979/1399, s. 100-114, 271-276; Ebu’l-Felâh Abdulhayy b. Ahmed İbnü’l-İmâd, Şezerâtu’z-zeheb fi ahbâri min zeheb, Kâhire 1350, V, 275 vd.; Semsüddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Dâvûdî, Tabakâtü’l-müfessirîn (Tahk. Ali Muhammed Ömer), et-Tab’atü’l-Ulâ, Matbatu’l-İstiklâli’l-Kubrâ, 1972, I, 344 vd.; Ahmed Efendi Taşköprüzâde, Mevzuatu’l-ulûm, İst. 1313, I, 797; Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatib el-Bağdadî, Tarihü Bağdad, Kâhire 1931, XI, 83; Ebû Muhammed Abdullah b. Es’ad b. Ali Yâfiî, Mir’âtü’l-cenân ve ibretü’l-yakzân fi ma’rifeti havâdisi’z-zamân, 3. Baskı, Kâhire 1993, III, 91; Zeynüddin Muhammed Abdurraûf Münâvî, el-Kevâkibü’d-dürriyye, Mısır 1938, II, 64. Ebû Şemseddin Abdullah Muhammed Zehebî, el-İber, Dâru’l-Kutubü’l-Arabiye, et-Tab’atü’l-Ulâ, Beyrût 1985/1405, II, 319; Ahmet Ateş, “Kuşeyrî”, İA, MEB, İst. 1977, VI, 1034; Celâleddin Suyûtî, Kitâbu Tabakâti’l-müfessirîn, Tahran 1960, s. 21; Besyûnî, a.g.e., s. 29-30; Kâsım Kufralı, “Kuşeyrî”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, c. I, Sayı: 1, İst. 1946, s. 19; Abdülkerîm Zuhûr İddî, “Ebu’l-Kâsım el-Kuşeyrî”, c. 56, s. 753; Abdülkerîm Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi (Uludağ), s. 11; Abdülbaki Turan, “Kuşeyrî ve “Letâifu’l-İşarât” İsimli Tefsiri”, SÜİFD, Sayı: 4, Konya 1991, s. 35; Süleyman Akkuş, Kuşeyrî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâmî Görüşleri, s. s.

18

Kuşeyrî’nin hayatından bahseden eserler, onun kitaplarını istinsâh edenler,

kâtipler ve hayatıyla ilgili yapılan ilmî çalışmalar da Kuşeyrî’nin ismini, Abdülkerîm b.

Hevâzin b. Abdulmelik b. Talha b. Muhammed olarak naklederken, künyesi Ebu’l-

Kâsım olarak verilmektedir. Kuşeyrî’ye, ilmî seviyesine göre birçok payeler verilmiştir.

Müellifimiz ilim çevreleri arasında, sâhibu’r-risâle, zeynü’l-İslâm, üstad, sûfî, zâhid,

imâmü’l-eimme, şeyhu’l-meşâyih, üstâdü’l-cemâa, el-câmi’ beyne eştâti’l-ulûm, imâm,

mukaddimü’t-tâife, gibi lakaplarla meşhur olmuştur.86

B. DOĞUMU

İslam âleminin tanınmış âlimlerinden Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin b.

Abdülmelik b. Talha el-Kuşeyrî en-Nîşâbûrî, 376/986 yılında, Rebîülevvel ayında,

Horasan’ın Nişâbur civarındaki Üstüvâ kasabasında dünyaya geldiği hususunda ihtilaf

yok gibidir. Kuşeyrî’ye, kendi doğum tarihi sorulduğu zaman yukarıdaki tarihi bizzat

kendisi zikretmiştir. Kuşeyrî’nin hayatını nakleden kaynaklarda, ailesi hakkında

teferruatlı bir bilgiye rastlayamıyoruz.87

C. ÇOCUKLUĞU

Üstat Kuşeyrî’nin çocukluğu hakkında, kaynaklarda pek fazla bilgiye

rastlanmamaktadır. Her ne kadar çocukluğu ile ilgili bir menkıbe varsa da ciddi kritere

tâbi tutulması gerekmektedir.88 Ancak, Üstüvâ kasabasında henüz küçük bir çocuk iken

17-18; Kadir Özköse, er-Risâle, Klâsik Tasavvuf Kaynakları (Editör. Ali Çınar), Sûf Yay., 2. Baskı, Ankara 2003, s. 87-88; Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, İz Yay., İst. 2006, s. 81.

86 Hucvirî, a.g.e., s. 272; Sübkî, a.g.e., III, 243 vd.; İbn Hâllikân, a.g.e., s. 329; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, XII, 107; Câmî, Nefehâtü’l-üns, s. 353; İbn Mulakkın, a.g.e., s. 257; Süleyman Akkuş, a.g.e., s. 16-17.

87 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., VIII, 280; İbn Asâkir, a.g.e., s. 272. 88 Kuşeyrî’nin çocukluğu ile ilgili fazla bir bilgiye rastlanmamasına karşın o, hakkında “menâkıbname”

kaleme alınmış nâdir sûfîlerden biridir. Menâkıb-ı Şeyh Ebi’l-Kâsım Kuşeyrî ismiyle Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmut Efendi, no: 2017’de Menâkıb-ı İmam Ebî Hanife içerisinde (168a-169b varakları) arasında bulunmaktadır. İmam-ı A’zam’ın menâkıbının başında bu risâleyi Aliyyü’l-Kârî’nin tasnif ettiği kaydı bulunmaktadır. Bu menakıbnamenin özeti kısaca şu şekildedir: Kuşeyrî, ilim öğrenmek amacıyla annesinin izniyle çıkmış olduğu ilim yolculuğunda yaşamış olduğu bazı olumsuz olaylar üzerine, annesinin hizmetine geri döner. Bunun üzerine Allah’u Teâlâ, Hızır (a.s.)’ı Kuşeyrî’ye ilim öğretmekle görevlendirir. Kuşeyrî, üç sene boyunca Hızır (a.s.)’dan ders alır. Meverâunnehir’de ilim yönünden zamanın en seçkin âlimlerinden biri olur. Bu esnada bin eser telif eder ve şöhreti o bölgeye yayılır. Çok sayıda talebe ve müridi olur. Kuşeyrî birgün bu eserlerini bir sandığa koyarak, çok güvendiği müritlerinden birine verir ve bunları Seyhun nehrine atmasını emreder. Mürid, iki sefer nehre kitapları atmadığı hâlde Kuşeyrî’ye, onları attığını söyler. Kuşeyrî ona ne gördüğünü sorması üzerine atmadığını anlar ve atması yönünde tehditle birlikte kesin talimat verir. Mürid, şeyhinin emrini yerine getirdiğinde bir elin nehirden çıkarak bu kitapları emânet olarak aldığını belirtir. Kuşeyrî’nin müridi şeyhinin yanına döndüğünde gördüklerini ona anlatır ve hikmetini sorar. Kuşeyrî de kıyamete yakın İsâ’nın nüzül edip Deccâli öldürdükten sonra dinî kitapların yeryüzünden silineceğini, Hz. İsâ’nın bu sandıktaki eserleri Seyhun nehrinden çıkardıktan sonra, bu eserlerle insanları yöneteceğini belirtir. Ayrıca menakıbın istinsâh tarihi olarak 1157 kaydı düşülmüştür.

19

babasını kaybettiği ve akrabasından Ebû Kâsım el-Yemânî’nin himâyesinde çok iyi

Arapça tahsili gördüğü bilinmektedir.89

Bu sıralarda Kuşeyrî, köyünden ve kasabasından ağır vergi alındığını görerek,

buna karşı bir çözüm bulmak maksadıyla Nîşâbûr’a gidip hesap öğrenimi görmeyi ve

maliye memuru olmayı istediği nakledilmektedir. Tahsil için geldiği Nişâbur’da bir

müddet hesap tahsili ile iştigal etti. Bu esnada Nişâbûr Horasan’ın başkenti olup, ilim ve

sanat camiasının toplandığı bir merkez konumunda idi.90

D. TAHSİLİ VE HOCALARI

Kuşeyrî, küçük yaşlarda himâyesine girdiği dayısı Ebû Kâsım el-Yemânî’den

Arapça ve edebiyat dersleri aldığı bilinmekle beraber, kaç yaşına kadar devam ettiği

hususunda yeterli malumat yoktur.91 Kuşeyrî, tahsil için gittiği Nişâbur’da tesadüfen

tanıştığı, daha sonra üstadı ve şeyhi olan Ebû Ali’nin derslerine devam etti. Mürşidi Ebû

Ali, Kuşeyrî’den, öncelikle zâhirî ilimleri tahsil etmesini istedi. Mürşidinin tavsiyesine

uyarak Ebû Bekir Muhammed b. Bekir et-Tûsî’den Şafiî fıkhını tahsile başladı. Daha

sonra gerek şeyhinin, gerekse üstadı Ebû Bekir Muhammed’in yönlendirmesiyle

dönemin önde gelen kelâm âlimlerinden Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin b. Fûrek el-

Isfahanî (ö. 406/1015)’nin derslerine devam etti.92 Onun en önde gelen öğrencilerinden

biri oldu. Yine bu yıllarda tanınmış kelâm ve fıkıh âlimlerinden Ebû İshâk el-

İsferâyinî’nin kelâm derslerini takip etti. Hocası İbn Fûrek el-İsfahanî’nin vefâtından

sonra kelâm tahsilini Ebû İshak İsferâyinî’nin derslerini takip etmekle tamamladı.

Kuşeyrî, Ebû İshak’ın derslerini takip ettiği esnada, sadece dinlemekle yetinmesi

hocasının dikkatini çekti. Hocasının, ilmin sadece dinlemekle öğrenilemeyeceğini

söylemesi üzerine Kuşeyrî, o ana kadar takip etmiş olduğu dersleri ezberden hatasız

tekrar etti. Bu durum İsferâyinî’nin teveccühünü elde etmesini sağladı. Bunun

neticesinde İsferâyî, Kuşeyrî’ye dersini takip etmeksizin kitaplarını okuyup anlamadığı

yerleri kendisine sormasının yeterli olacağını söyledi. Kuşeyrî bu izinden sonra kelamda

89 Suyutî, a.g.e., s. 21. 90 Sübkî, a.g.e., III, 244; İbn Hâllikan, a.g.e., I, 330; İbn Esîr, a.g.e., XII, 107; Câmî, a.g.e., s. 353; İbn

Mulakkın, a.g.e., s. 258; Kufralı, a.g.m., s. 19; Abdülkerîm Zuhûr İddî, a.g.m., s. 753. 91 İbn Mulakkın, a.g.e., s. 258; Abdülkerîm Zuhûr İddî, a.g.m., s. 753. 92 Sübkî, a.g.e., III, 243; Suyutî, a.g.e., s. 21; İbn Hâllikân, a.g.e., I, 330. Abdülkerîm Zuhûr İddî, a.g.m.,

s. 753.

20

iki hocasının usullerini birleştirme yoluna gitti.93 Kuşeyrî, ayrıca Ebû Bekr Bâkıllânî (ö.

403/1013)’nin eserlerinden de istifade ederek ilmî seviyesini yükseltmeye çalıştı.94

Kuşeyrî’nin üstatları arasında, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin b.

Muhammed el-Ezdî, es-Sülemî en-Nişâburî, Ebu’l-Abbas b. Şerîh ve Ebû Mansûr

Abdulkadir b. Muhammed el-Bağdâdî et-Temîmî el-İsferâyinî de bulunmaktadır.95

E. ŞEYHİYLE TANIŞMASI, İNTİSÂBI VE SİLSİLESİ

1. Şeyhiyle Tanışması ve İntisâbı

Kuşeyrî, Nişâbur’a gittiğinde tesadüfen devrin büyük sûfîlerinden Ebû Ali ed-

Dekkâk’ın (ö. 401/1014) bir sohbetinde bulunur. Ebû Ali’nin sohbetinin etkisinde kalan

Kuşeyrî, ona intisap edip seyrü sülûka başlar. Kuşeyrî’de büyük bir istidat ve kabiliyet

gören Ebû Ali ed-Dekkâk, ona özel bir ilgi gösterir.96 Gerek er-Risâle’de gerekse

Letâifü’l- işârât’ta şeyhinin Kuşeyrî üzerindeki etkisi açıkça görülmektedir.

2. Silsilesi

Kuşeyrî’nin tarikat silsilesi, Subkî’nin Tabakât’ında Ma’rûf-ı Kerhî ile Seyiyy-i

Sâkatî arasında, Dâvûd-ı Tâî’nin adı da zikredilerek, birkaç mürşidin ismi verilir.

Abdurrahmân Câmî ise Ebû Ali Dekkâk’tan başlayarak Cüneydî Bağdadî’ye kadar

şeyhlerin ismini zikredip daha öncekileri saymaz. Bu, Cüneyd-i Bağdadî’nin tarikat

silsilesindeki zincirin sağlamlığından kaynaklanmaktadır. Hüseyin Vassâf ise

Kuşeyr

t.c. ankara Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler...

Documents