Teorie

Handlu

Międzynarodowe

go

Katarzyna Bednarek

Błażej Byczkowski

Marta Maciszewska

Łukasz Nowak

Marta Zobeniak

politologia, III rok

Geneza teorii handlu międzynarodowego

1

Psychoza lęku przed brakiem towarów

To koncepcja, która opiera się na dogmacie ciągłego zapotrzebowania towarów przez rynek

i strachu przed wyczerpaniem się owych dóbr, jedna z najstarszych, jeśli nie odwiecznych,

koncepcji ekonomicznych. Oparta jest na ciągłym gromadzeniu towarów czy to przez pojedyncze

osoby czy przez całe miasta, państwa. Było to spowodowane słabym zaopatrzeniem rynku,

niedoborem produkcyjnym, podażowym. Mimo że zapotrzebowanie rzeczywiste nie było tak duże,

ludzie zdobywali towar i go przetrzymywali ponieważ nie byli przekonani, kiedy będzie następna

dostawa takiego dobra. Woleli zabezpieczyć się na zapas, nie mając pewności o przyszłych

możliwościach. Kwestia ta łączyła się również z polityką wczesnych państw, które próbowały

gromadzić jak największe dobra wewnątrz swoich granic i stworzyć maksymalny import przy

słabym eksporcie. Łączyło się to też z działami wojennymi, jeśli brakowało towaru rabowano

pobliskie włości, księstwa etc. zdobywając żywność, broń, złoża, pieniądze. Taką rabunkową

politykę prowadzili Grecy, Fenicjanie, Egipt oraz Rzym, w latach swojej świetności.

Według A. Budnikowskiego, taki lęk niekoniecznie jest obecny w świadomości ludzkiej,

konsumenckiej, dlatego część nie zdaje sobie sprawy z tego że brak części towarów wprowadziłby

chaos do ich życia. Według mnie, taki strach będzie narastać w zbliżających się dziesięcioleciach

z powodu wyczerpujących się złoży mineralnych zwłaszcza ropy. Jak zachowają się konsumenci

wiedząc że za parę lat skończą się ogólno dostępne zasoby benzyny do ich samochodów?

W jaki sposób postąpią koncerny produkujące samochody, jakie będą decyzje rządów,

których nie stać jak USA na wykupienie i magazynowanie zasobów ropy na przyszłość?

Nasza cywilizacja oparta na benzynie i asfalcie, komunikacja międzyterytorialna może upaść.

Taki problem może przerażać świadomych lub nieświadomym zrobić niespodziankę, kiedy dojadą

na stację i nie będzie dla nich paliwa. Mimo że koncepcja ta wywodzi się ze starożytności,

najprawdopodobniej czeka ją restauracja w nachodzących czasach.

Dogmat słusznej ceny

2

Koncepcja nieco młodsza, ujęta m.in. w XIII w. przez św. Tomasza z Akwinu, Dogmat ten

stanowi: „Każdy towar ma swoją słuszną cenę, poniżej lub powyżej nie powinien być

sprzedawany, Słuszna cena to cena pokrywająca koszty produkcji”.

Początek datowany jest po częściowym rozpadzie feudalizmu w Europie i wzroście znaczenia

Kościoła katolickiego. Dogmat słusznej ceny odnosi się do handlu międzynarodowego pozytywnie

twierdząc, że strony handlujące obie zyskują prowadząc wymianę, ponieważ koszty produkcji

w różnych państwach były różne. Taki stan rzeczy był również przyczyną zapoczątkowania zmiany

w rozumieniu dogmatu słusznej ceny w późnym średniowieczu, mianowicie słuszną cenę

rozumiano jako taką, która ukształtowała się na rynku. Dlatego nie należy jej sztucznie zmieniać,

próbując zaniżać ceny dla lepszego zbytu towaru, lub zawyżać by uczynić towar trudniej

dostępnym. Sprawiedliwością według św. Tomasza jest również przykład, by człowiekowi, który

pracował 10 godzin zapłacić równorzędną pracą 10 godzin innego człowieka lub pracy 10 osób

po godzinie. Tomasz był przeciwny lichwie pożyczkom i wszelkim kombinatorskim metodom

bogacenia się. Doktryna ta działała do XVI w.

Koncepcje merkantylistyczne

3

Merkantylizm to pojęcie zakładające, że bogactwo narodów to ilość kruszców szlachetnych

przebywających wewnątrz granic państwa. Taki układ był ściśle powiązany z odpowiednią polityką

państw, które w XVI w. wraz z tworzeniem monarchii absolutnych w Europie próbowały bogacić

kraje w taki sposób. W owej czasoprzestrzeni funkcje pieniądza pełniły właśnie złoto i srebro, więc

aby bezpiecznie rządzić należało władze zaopatrzyć w możliwie pokaźne zasoby owych kruszców.

Ponieważ wydobycie złota nie w każdym kraju było możliwe posłużono się handlem

międzynarodowym by osiągnąć zakładany cel. Polityka handlu międzynarodowego bulionistów

oparta była właśnie na pozytywnym bilansie międzynarodowym, przewadze eksportu ( który

prowadzono z nadwyżek towarów czy dóbr w kraju ) nad importem, który miał być prowadzony,

o ile musiał, na poziomie barteru, by zgodnie z ideą von Hornicka “złoto i srebro, gdy już znajdzie

się na terytorium kraju, nie powinno w żadnych okolicznościach opuszczać jego granic”.

Innymi środkami prowadzenia polityki finansowej państw były cła zaporowe, blokady towarów,

ograniczenia. Ważnym postulatem było też eksportowanie materiałów surowych lub

niewykończonych, które było uznawane za szkodliwe.

Państwa miały magazynować złoto. Dzięki tej teorii monetarystów nastąpiła pierwsza

akumulacja kapitału, która dała natężenie w handlu międzynarodowy. Niemniej teoria ta była

słusznie krytykowana, ponieważ państwa bogate to takie, które są zasobne w dobra, a nie kruszce,

choć szlachetne. Często porównywane w ten sposób do mitu o królu Midasie, który mimo

że zasobny w złoto, niemal umarł z głodu.

Inną kwestią wątpliwą w merkantylizmie może być kwestia korzyści dla krajów, które mają

nadwyżkę dóbr, które wyznaczane są na eksport. Jeśli państwo nie posiada obfitości jakiegoś

towaru to niestety musi biednieć, ponieważ będzie zamknięte na handel, albo co gorsza zacznie

importować i różnica w ilości kruszcu a co za tym idzie kryterium ówczesnego bogactwa zwiększy

się i państwo po prostu zubożeje. Poprzez krytykę bulionizmu doszło dopiero do powstania

koncepcji ekonomii klasycznej. Do pierwszych z pośród krytyków można zaliczyć Davida Hume’a,

oraz Adama Smitha.

Odmiany merkantylizmu :

4

Kameralizm - z łaciny “camera” - komnata. „Doktryna ekonomiczna rozwinięta w Niemczech

i Austrii w XVII-XVIII w., uznająca za nadrzędny cel polityki gospodarczej państwa pełne

wykorzystanie zasobów ludzkich i zdolności produkcyjnych w celu zwiększenia dochodów

władcy”.

Do jej podstawowych założeń zaliczyć należy zwiększenie dochodów państwa oraz zasobów

ludzkich. Takie czynniki plus ścisła kontrola i modernizacja rolnictwa, rzemiosła i handlu miała

pozytywnie wpłynąć na gospodarkę. Władza niemiecka wprowadziła również nowe

opodatkowanie, które miało zapewnić rozwój armii, która niezbędna była do funkcjonowania na

arenie międzynarodowej jako ważny jej uczestnik. Państwo poprzez rozrost ludności chciało

zwiększyć możliwości funkcjonowania i produkcji. W tym celu rozbudowywano infrastrukturę,

banki manufaktury. Właśnie dzięki polityce demografii chciano zwiększyć wykorzystanie zasobów

ludzkich, dochody z podatków i ilość żołnierzy w armii. Do czołowych przedstawicieli możemy

zaliczyć takie osoby, jak:

Georg Obrecht (1547 - 1612)

Johann Joachim Becher (1635 - 1682)

Philip Wilhelm von Hörnigk (1638 - 1712)

Veit Ludwig von Seckendorff (1626 - 1692)

Kolbertyzm - nurt ten wziął nazwę od Colberta, ministra Ludwika XIV. Do charakterystycznych

cech tej specyficznej merkantylistycznej polityki trzeba jako najważniejszy postulat zaliczyć rozwój

przemysłu, zaspokojenie potrzeb dworu i armii kosztem rolnictwa. Podatki, którymi obkładano ten

dział gospodarki były często zbyt wygórowane i bywały absurdalne ( podatki od ilości drzwi

i okien.) Colbert próbował również rozwijać manufaktury królewskich, w których zatrudniał

chłopów pańszczyźnianych, przez co wydajność tych pierwszych fabryk była niezwykle niska.

Do ważniejszych osiągnięć można zaliczyć prowadzenie elastycznego systemu ceł importowych.

Teorie klasyczne

5

Teoria przewagi absolutnej

Koncepcja Adama Smitha opierała się na międzynarodowym podziale pracy, na kwestii

specjalizacji. Wyszedł on z założenia, że skoro rzemieślnicy, którzy specjalizują się w jakiejś

czynności, są wstanie wykonać więcej pracy, to taką analogią posługując się, państwa również

mając takie same środki produkcyjne koncentrując się na jednym towarze mogą wyprodukować go

więcej i poprzez handel międzynarodowy zapewnić rozwój i dobrobyt nie tylko sobie ale i innym

państwom, importując środki które wyprodukowane są przez inne państwa specjalizujące się

w owych towarach.

Jako kryterium, które determinuje, jaki towar należy produkować, Smith uznał właśnie absolutną

przewagę w kosztach produkcji lub w wydajności pracy.

Jednak takie podejście do sprawy jest raczej teoretyczne, ponieważ Smith odgrodził swoją teorię

założeniami które nigdy nie występują w rzeczywistości a raczej zawsze mają istotny wpływ na

obrót towarami między krajami. Do owych czynników załączył:

jeden czynnik produkcji – praca

nakład pracy potrzebny do wytworzenia jednostki towaru określa jednocześnie koszty produkcji

istnieje pełna mobilność pracy w granicach jednego kraju i brak mobilności pracy między

krajami

relacja między nakładem pracy a wielkością produkcji nie zmienia się

nie występują koszty transportu

w obu krajach jest wolna konkurencja

eksport jest równy importowi

nie ma barier handlowych.

Takie założenia są niemożliwe do uzyskania w rzeczywistości, więc tak naprawdę teoria Smitha jest

zawieszona w próżni. Nie da się jej wykorzystać bez uwzględnienia innych czynników. Jej słabym

punktem jest również przypadek, w którym państwo “a” ma przewagę absolutną w wszystkich

gałęziach gospodarki, co w takim przypadku ma począć państwo ”b” które by jedynie importowało,

a produkcja stała by się nie opłacalna.

Smith w swojej teorii próbował przekazać idee, iż handel jest opłacalny dla wszystkich

państw. Twierdził iż handel międzynarodowy jest grą o sumie niezerowej.

Teoria kosztów komparatywnych

6

Istotą tej teorii jest twierdzenia, że wymiana międzynarodowa może być korzystna dla obu

partnerów w warunkach, gdy jeden wytwarza większość towarów taniej niż drugi. Do uzyskiwania

korzyści z handlu wystarczy bowiem istnienie względnych różnic w kosztach wytwarzania

( wydajności produkcji ) w obu krajach. Kraj będący tańszym ( wydajniejszym ) producentem obu

towarów nie ma nad droższym ( mniej wydajnym ) producentem jednakowej przewagi w produkcji

obu dóbr. Jeżeli ten warunek nie jest spełniony, a więc gdy koszty ( wydajność ) produkcji obu

towarów w jednym kraju stanowi identyczną wielokrotność kosztów ( wydajności ) wytwarzania

tych towarów w drugim, brak jest podstawy do korzystnej dla obu partnerów wymiany handlowej.

W tej sytuacji bowiem producenci obu towarów nie mieliby bodźców do eksportu, gdyż za granicą

mogliby otrzymać za swój towar dokładnie tyle samo co w kraju. Ówcześnie jest to jednak mało

prawdopodobne, gdyż we współczesnej gospodarce powstają tysiące różnorakich dóbr

Teoria kosztów komparatywnych jest rozszerzeniem i jednocześnie uogólnieniem teorii

kosztów absolutnych Adama Smitha, zgodnie, z którą w wymianie handlowej decyduje poziom

bezwzględnych kosztów produkcji, a większe korzyści z wymiany będzie odnosił partner,

który potrafi wytworzyć dobra mniejszym nakładem.

Po raz pierwszy teorię kosztów komparatywnych sformułował Robert Torrens. W pracy wydanej

w 1808 roku zawarł on najważniejsze elementy teorii, którą potem w zmodyfikowanej wersji

przedstawił w wydanym w 1815 roku opracowaniu ''An Essay on the External Corn Trade''

( ''Traktat na temat handlu zagranicznego zbożem'' ). Opisał w nim przykład wymiany dóbr

przemysłowych i rolnych między Anglią a Polską. Doszedł do wniosku, że Anglia może odnosić

znaczące korzyści sprzedając Polsce towary przemysłowe w zamian za zboże, nawet w przypadku,

gdy produkcja zboża jest tańsza w Anglii niż w Polsce.

Upowszechnienie teorii przez Ricardo miało wpływ na częste przypisywanie mu jej autorstwa.

Jakkolwiek Ricardo nie był pierwszym, który sformułował koncepcję kosztów komparatywnych,

jego niewątpliwym wkładem było opracowanie jej w formie naukowej ( choć bez pogłębionej

analizy ) w swoim dziele – „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” –

oraz spopularyzowanie jej do tego stopnia, że stała się dominującą teorią międzynarodowej

wymiany handlowej i do dziś jest ważnym punktem odniesienia dla współczesnych teorii handlu.

David Ricardo w swojej książce posłużył się przykładem Anglii i Portugalii oraz dwoma

produkowanymi przez nie dobrami – winem i suknem.

Oba dobra można wyprodukować w obu krajach, jednak w Portugalii jednostka wina wymaga

mniejszych nakładów na produkcję niż jednostka sukna. W Anglii nakłady konieczne do

wyprodukowania obydwu dóbr są znacznie większe niż w Portugalii, jednak w przeciwieństwie do

Portugalii, w Anglii sukno jest łatwiejsze do wyprodukowania od wina.

7

Anglia Portugalia

Sukno 80 30

Wino 100 20

Tab.1 Nakłady w roboczodniach niezbędnych do wyprodukowania jednostki danego dobra w obu

krajach:

Portugalia ma bezwzględną przewagę, ponieważ oba dobra jest w stanie wyprodukować taniej niż

Anglia. Jednocześnie obydwa kraje potrzebują po 5 jednostek każdego dobra. Jeżeli będą chciały

zaspokoić swoje potrzeby wyłącznie własną produkcją (czyli powstrzymają się od wymiany),

wówczas nakład pracy konieczny do zaspokojenia swojego zapotrzebowania na wino i sukno

przedstawia się następująco:

Anglia PortugaliaRoboczo-

godziny

Wielkość

produkcjiNakład pracy

Roboczo-

godziny

Wielkość

produkcjiNakład pracy

Sukno 80 5 400 30 5 150

Wino 100 5 500 20 5 100

10 900 10 250

Jednostka wina wyrażona w suknie jest tańsza w Portugalii (1 wino = 0,66 sukna) niż w Anglii (1

wino = 1,25 sukna).

Jednostka sukna wyrażona w winie jest droższa w Portugalii (1 sukno = 1,5 wina) niż w Anglii (1

sukno = 0,8 wina).

Ta różnica we względnej cenie dwóch dóbr w Anglii i Portugalii stanowi istotę teorii kosztów

komparatywnych: Anglii opłaca się wymienić jednostkę sukna za jednostkę wina, ponieważ

w Anglii sukno jest tańsze od wina. Jednocześnie Portugalii opłaca się oddać jednostkę wina

w zamian za jednostkę sukna, ponieważ w Portugalii wino jest tańsze od sukna. Fakt, że Portugalia

ma znacząco niższy poziom kosztów dla obydwu dóbr nie wpływa na korzyści, jakie oba kraje

odnoszą z wymiany handlowej.

Jeżeli oba kraje zdecydują się wyspecjalizować w produkcji dobra o niższym koszcie

komparatywnym i produkować dodatkowe jednostki z przeznaczeniem na wymianę za dobra o

wyższym koszcie komparatywnym wówczas będą mogły skorzystać na wymianie handlowej.

Globalna produkcja się nie zmieni, zatem Portugalia wyprodukuje 10 jednostek wina, z czego

sprzeda 5 jednostek Anglii w zamian za 5 jednostek sukna. Anglia wyprodukuje 10 jednostek

sukna, z czego 5 jednostek wymieni za 5 jednostek wina. Nakłady obu krajów będą się kształtować

następująco:

Anglia Portugalia

8

Roboczo-

godziny

Wielkość

produkcjiNakład pracy

Roboczo-

godziny

Wielkość

produkcjiNakład pracy

Sukno 80 10 800 30 0 0

Wino 100 0 0 20 10 200

10 800 10 200

Po wymianie 5 jednostek wina za 5 jednostek sukna oba kraje zaspokajają swoje zapotrzebowanie

na oba produkty. Jednocześnie w porównaniu do sytuacji, gdy kraje produkowały wyłącznie na

własny użytek wymiana pozwoliła na obniżenie nakładów na produkcję:

Anglia Portugalia

Koszt bez

wymiany900 250

Koszt z

wymianą800 200

Różnica

bezwzględna100 50

Różnica

względna11% 20%

Zarówno Anglia jak i Portugalia odniosły korzyści na wymianie handlowej, pomimo znaczącej

różnicy w ogólnym poziomie kosztów w obu krajach.

Teoria Ricarda w ujęciu pieniężnym

9

W modelu Ricarda należy uwzględnić występowanie pieniądza, który pośredniczy

w wymianie handlowej. Wybierając między np. dobrem polskim a zagranicznym, jesteśmy

zainteresowani przede wszystkim ceną a nie przewagą w jego wytwarzaniu. Punktem wyjścia jest

tutaj jednostkowy nakład potrzebny do wytworzenia danego dobra. Uwzględniamy dwa dodatkowe

elementy – cenę pracy w obu krajach oraz kursy ich walut. Załóżmy, że płace w Portugalii są

wyższe niż w Anglii oraz, że koszty pracy w obu krajach stanowią ¾ całkowitej ceny produktów.

Należy również uwzględnić kurs walut. Jeśli bierzemy pod uwagę jedynie nakłady pracy Portugalia

ma przewagę absolutną nad Anglią w wytwarzaniu i wina i sukna. W przeliczeniu pieniężnym ceny

wina w Portugalii i ceny sukna w Anglii są niższe, co wskazuje, że między krajami może istnieć

korzystna wymiana handlowa. Widzimy tutaj również jak duże znaczenie ma poziom płac – wyższy

poziom płac w Portugalii sprawia, że większa wydajność tego kraju w produkcji wina traci

na znaczeniu. Również kurs walutowy ma znaczenie – znaczące zmiany poziomu kursu

walutowego mogą prowadzić do zmian relacji cenowych między towarami krajowymi

i zagranicznymi.

Model Dornbusha-Fishera-Samuelsona

10

Teoria ta pozwala ukazać zależności w handlu z większą ilością towarów oraz w ujęciu

pieniężnym. Przyjmuje się tu istnienie dwóch krajów, w których koszty produkcji zależą od jednego

czynnika produkcji – pracy. W obu krajach wytwarza się nieskończenie wiele produktów i w obu

występują różnice w wielkości nakładów pracy potrzebnych do wytworzenia poszczególnych dóbr.

Model ten wskazuje przede wszystkim współzależność poziomu płac i struktury obrotów

handlowych w dwóch krajach biorących udział w wymianie międzynarodowej

Porządkuje te dobra według nakładu pracy potrzebnego do ich produkcji w tych krajach.

W tym celu używa następującej formuły

L(di)= La(di)/Lp(di),

gdzie La(di)- nakład pracy potrzebny do wytworzenia jednostki dobra di w Anglii.

Lp(di) –nakład pracy potrzebny do wytworzenia jednostki takiego samego dobra w Portugalii.

Dzięki tej formule można uporządkować poszczególne dobra z punktu widzenia Anglii

od dóbr o relatywnie najmniejszej pracochłonności. Dornbusch, Fisher i Samuelson stwierdzają,

że czynnikiem decydującym o tym, jaki kraj będzie produkował poszczególne towary będzie relacja

płac w obu krajach oraz kurs walutowy. Zauważyli również, że poziom płac w Anglii jest zależny

od popytu na wytwarzane przez nią dobra znajdujące się na rynku światowym – Portugalia.

Wraz ze wzrostem liczby dóbr rośnie tez popyt na prace potrzebna do ich produkcji.

Znaczenie tego modelu polega przede wszystkim na tym, że wskazuje on współzależność poziomu

płac i struktury obrotów handlowych w 2 krajach biorących udział w wymianie międzynarodowej

Jest również dobrym punktem wyjścia do dalszego rozwijania teorii przewag komparatywnych-

np. uwzględnienie zmian technologii, transport.

Teorie poklasyczne

11

Rola Johna Stuarta Milla w rozwoju teorii wolnego

handlu

John Stuart Mill był następcą klasyków i w dalszym ciągu zakładał w głównej mierze,

że mechanizm rynkowy, w wyniku działania konkurencji, zapewnia najkorzystniejszy podział pracy

w skali międzynarodowej. Uzupełnił on też koncepcje swoich poprzedników i w tym wyraża się

jego wkład w rozwój teorii wolnego handlu. Wskazał on mianowicie, że teoria kosztów

komparatywnych Davida Ricardo nie określa faktycznego stosunku wymiennego, według którego

kraje wymieniają swoje towary. Określa ona tylko granice opłacalności produkcji na eksport dla

uzyskania importu i dlatego nie rozwiązuje problemu wartości międzynarodowej. Według J. St.

Milla główną tego przyczyną było nieuwzględnienie przez Davida Ricardo zagadnienia popytu w

wymianie międzynarodowej. Podobnie jak David Ricardo, J. St. Mill uważał, że import i eksport

każdego kraju muszą się wzajemnie dostosować, by ilość towarów wywożonych i przywożonych

przez te kraje oraz ich relacje wymienne osiągnęły poziom, przy którym eksport byłby w stanie

zapłacić za import. Zdaniem Milla, stosunek wymienny i podział korzyści ze specjalizacji

międzynarodowej są determinowane przez siłę wzajemnego popytu krajów uczestniczących

w wymianie. Stosunek wymienny między krajami wyznaczają nie tylko relacje kosztów

względnych na rynkach krajowych, ale również relacje wzajemnego popytu współpracujących ze

sobą krajów. Relacja ta zbliża się do stosunku wymiennego kraju, którego popyt na dobro

importowane jest relatywnie duży. W efekcie kraj o relatywnie dużym popycie na dobro importowe

odnosi z wymiany mniejsze korzyści niż jego partner o stosunkowo mniejszym popycie.

Przyjmijmy, że Polska prowadzi z Niemcami wymianę handlową, w której Polska

specjalizuje się w eksporcie miedzi, a Niemcy w eksporcie wina. Przyjmujemy na początku,

że relacja wymienna miedzi i wina kształtuje się na poziomie 1/1, to jest takim, przy którym

korzyści zarówno Niemiec, jak i Polski z wymiany międzynarodowej są jednakowe. Relacja ta,

prezentowana przez prostą a, może się zmieniać pod wpływem popytu. Jeżeli bowiem

w Niemczech wystąpi duży wzrost popytu na miedź, to relacja wymienna przesunie się w lewo od

linii a, co będzie oznaczać, że więcej korzyści odniesie Polska. I podobnie, gdy w Polsce wystąpi

duży wzrost popytu na wino, doprowadzi to do przesunięcia relacji wymiennej w prawo, co będzie

jednoznaczne z osiągnięciem większych korzyści z wymiany przez Niemcy. Stwierdzenia te

składają się na słynne prawo wzajemnego popytu.

12

W nawiązaniu do tego prawa Mill rozważał też zagadnienia kształtowania się elastyczności

popytu. Nie używał on wprost tego określenia, ale sugerował jednoznacznie, że wymiana

zagraniczna prowadzi do zmiany relacji wymiennej obu towarów w obu krajach i w konsekwencji

zmienia popyt na wzajemnie importowane towary. Zmiany te nie muszą być proporcjonalne, popyt

w jednym kraju może wzrosnąć silniej niż w drugim. Zmiany popytu w obu krajach mogą ponadto

następować jednocześnie, co sprawia, że poziom relacji wymiennej zależy od relatywnej siły

popytu zgłaszanego przez oba kraje. Jednak taka sytuacja występuje jedynie wówczas, gdy oba

kraje mają porównywalny potencjał gospodarczy i w zbliżonym stopniu mogą wpływać na ceny.

W gospodarce światowej jest to jednak dość rzadkie zjawisko. Znacznie częściej wymiana

handlowa występuje między krajami o różnym potencjale gospodarczym. Wówczas bardzo często

zdarza się, że popyt kraju mniejszego nie ma wpływu na relację wymienną, a o jej wielkości

decyduje praktycznie popyt kraju większego. Jego popyt jest bowiem większy, a popyt kraju

mniejszego może być z punktu widzenie całości popytu na dany towar mało istotny.

13

Model Alfreda Marshalla

Alfred Marshall był przedstawicielem szkoły neoklasycznej. Kontynuował on rozważania

Johna Stuarta Milla, który za zasadniczy czynnik kształtujący relację wymienną między krajami

uważał kształtowanie się wzajemnego popytu na importowane towary. Dla pełnego wyjaśnienia

opisywanego zjawiska oraz w celu odejścia od rozpatrywania wymiany tylko dwóch towarów

wprowadził pojęcie „reprezentatywnych koszyków towarów”, które są przedmiotem wymiany

między krajami. Jako ilustrację swoich wywodów zaproponował wykresy, w których najważniejsze

są „zwrotne” krzywe popytu i podaży. Przez zwrotną rozumiał on krzywą popytu kraju A na

„reprezentatywny” koszyk towarów kraju B. Marshall był też twórcą najdoskonalszego narzędzia

ekonomii neoklasycznej, pozwalającego badać kształtowanie się relacji wymiennych – krzywej

wzajemnego popytu. Krzywa ta, zwana w polskiej literaturze także krzywą oferty, ukazuje

zależność relacji wymiennych od wielkości eksportu i importu danego kraju. Jest ona swego

rodzaju kombinacją krzywej popytu i podaży. Tak jak krzywa popytu określa ona wielkość importu,

a podobnie jak krzywa podaży określa wielkość eksportu.

Model Marshalla ilustruje rysunek, który przedstawia sytuację dwóch krajów: A i B, które

produkują dwa produkty: X ( kraj A ) i Y ( kraj B ). Proste OA i OB wyznaczają relację wymienną

dóbr X i Y w obu krajach.

Krzywe m i n są krzywymi zaoferowania odpowiednio w krajach A i B. Krzywa m

pokazuje, ile jednostek dobra X kraj A byłby skłonny wymienić na określoną liczbę jednostek

dobra Y. Oferując np. x2 jednostek dobra X, kraj A oczekuje w zamian y2 jednostek dobra Y.

Ta relacja wymienna ( punkt R na wykresie ) nie jest jednak akceptowana przez kraj B, który za y2

jednostek dobra Y oczekuje x3 jednostek dobra X, zgodnie z kształtem swojej krzywej zaoferowania

n ( punkt S ). Nie dochodzi więc do wymiany.

Oczekiwania partnerów są zbieżne w punkcie T, tj. w punkcie przecięcia krzywych

zaoferowania m i n. Oba kraje odnoszą korzyści z wymiany: kraj A, oferując x1 jednostek dobra X,

otrzymuje w zamian y1 jednostek dobra Y, natomiast w kraju mógłby uzyskać jedynie y0. Podobnie

kraj B może zwiększyć konsumpcję dobra X o x1 – x0 jednostek.

Kształt owych krzywych zaoferowania, a więc podział korzyści z wymiany, zależy od

elastyczności popytu i podaży w obu krajach. Relatywnie większe korzyści będzie kraj o bardziej

elastycznej gospodarce, a więc silniej reagujący na zmiany relacji wymiennej.

14

Pojęcie elastyczności wymiany Marshall wyprowadził ze zmodyfikowanej wersji klasycznej

koncepcji kosztów realnych, ale uwzględniających zarówno koszty pracy, jak i koszty kapitału.

W teorii tej koszty realne są ujmowane w kategoriach subiektywnych, realne koszty pracy są

pojmowane jako przykrość pracy, tj. konieczność wyrzeczenia się przez robotnika czasu wolnego,

a realne koszty kapitału jako abstynencja, tj. konieczność wyrzeczenia się części konsumpcji

bieżącej dla zaoszczędzenia środków na akumulację i zwiększenie skali działalności gospodarczej

i konsumpcji w przyszłości.

15

Teoria kosztów realnych

Zgodnie z podstawowym twierdzeniem teorii kosztów realnych możliwości korzystnej

specjalizacji międzynarodowej istnieją wtedy, kiedy między współpracującymi krajami występują

względne różnice „realnie” ujmowanych i wyrażanych w pieniądzu kosztów zastosowania pracy

i innych czynników produkcji. Twierdzenie to – nazywane dalej zasadą kosztów realnych – jest

wynikiem wielu prób zastąpienia teorii wartości opartej na pracy innego rodzaju ujęciami.

Zasada kosztów realnych sprowadza się zatem do swoistego przeformułowania klasycznej zasady

kosztów względnych, polegającego na uwzględnieniu w rachunku nakładów i wyników większej

liczby czynników.

Rozwiniętą wersję teorii kosztów realnych przedstawił jej największy zwolennik

i propagator J. Viner. Pozostając częściowo w sferze teorii wartości opartej na pracy, sądził on,

że niezbędne jest uwzględnienie dodatkowo realnych kosztów zastosowania innych czynników

produkcji. Zgodnie z teorią wartości rozwiniętą w latach siedemdziesiątych XIX wieku i opartą na

tzw. użyteczności krańcowej realne koszty wykorzystywania wszystkich czynników Viner ujmował

w kategoriach subiektywnych. Chodziło mu przy tym nie tylko o koszty bezpośrednio związane

z produkcją ( np. koszty wykorzystania pracy ), lecz także o koszty odsunięcia na przyszłość

konsumpcji możliwej do realizacji w danym momencie. Dlatego też do swoich rozważań Viner

wprowadził specyficzne kategorie ekonomiczne. I tak, realne koszty pracy traktował jako

„przykrość” spowodowaną pracą oraz koniecznością wyrzeczenia się wypoczynku przez

pracowników, natomiast realne koszty kapitału – jako „przykrość” jego właścicieli z powodu

wyrzekania się części konsumpcji w celu zaoszczędzenia środków na akumulację oraz zwiększenie

skali działalności gospodarczej i konsumpcji w przyszłości.

Viner był świadomy, że jedyną możliwością sprowadzenia subiektywnie ujmowanych

kosztów wykorzystania czynników produkcji ( „przykrości pracy” itd. ) do wspólnego mianownika

jest forma pieniężna. Jego teoria opiera się jednak na zbyt wielu nierealistycznych założeniach.

Dlatego ujęta subiektywnie zasada kosztów realnych w wyrażeniu pieniężnym odznacza się

podobnymi mankamentami ( statyczność, niewielka wartość informacyjno-operacyjna itp. ),

jak klasyczna teoria kosztów względnych.

16

Teoria kosztów alternatywnych

Teoria kosztów alternatywnych została sformułowana przez austriackiego ekonomistę

Gottfrieda Haberlera i jest ona specyficznym rozwinięciem klasycznej teorii kosztów względnych,

jednak bardziej udanym i o większym znaczeniu.

Haberler założył, że każdy kraj dysponuje określonym zasobem czynników produkcji,

które mogą być alternatywnie zastosowane w gałęzi M produkującej towar m ( np. miedź )

lub w gałęzi W wytwarzającej towar w ( np. wino ). Jego zdaniem, każdy kraj jest w stanie

wytworzyć pewną ilość towaru m, koncentrując się wyłącznie na jego produkcji, bądź pewną ilość

towaru w, bądź też pewną kombinację tych towarów przy skierowaniu czynników produkcji

częściowo do gałęzi M i częściowo do gałęzi W. W każdym razie, zawsze istnieje możliwość

wyboru między produkcją towaru m oraz towaru w, co jednak powoduje powstawanie kosztów

nazywanych przez Haberlera kosztami alternatywnymi. Przez to pojecie rozumie on konieczność

rezygnacji z produkcji określonej ilości towaru m po to, aby wytworzyć określoną ilość towaru w,

lub na odwrót. Jego zdaniem, ta rezygnacja i przesuwanie zasobów mogą, a nawet powinny mieć

miejsce wtedy, kiedy jest rozwijana korzystna specjalizacja międzynarodowa. Podjęcie takiej

specjalizacji oznacza właśnie możliwość częściowej lub całkowitej rezygnacji z produkcji

określonego towaru ( który jest przedmiotem importu) przy jednoczesnej częściowej lub całkowitej

koncentracji zasobów na produkcji innego towaru ( który staje się przedmiotem eksportu ).

Te przesunięcia muszą być jednak dokonywane w sposób racjonalny.

Zgodnie z teorią kosztów alternatywnych Haberlera, potrzeba rozwoju specjalizacji i handlu

międzynarodowego istnieje w sytuacji zróżnicowania kosztów alternatywnych w różnych krajach.

Każdy kraj powinien się przy tym specjalizować w tych dziedzinach lub produktach, w przypadku

których ma relatywnie niższe koszty alternatywne. Stwierdzenie to określa się mianem zasady

kosztów alternatywnych, która stanowi kolejną specyficzną reinterpretację klasycznej zasady

kosztów względnych.

Aby zrozumieć korzyści wynikające z wymiany międzynarodowej zgodnie z teorią kosztów

alternatywnych trzeba wspomnieć o pewnych narzędziach ekonomii neoklasycznej. Podstawowym

narzędziem jest krzywa obojętności, wprowadzona do ekonomii przez brytyjskiego uczonego

F. I. Edgewortha pod koniec XIX wieku. Krzywa ta ukazuje różne kombinacje dwóch towarów,

których konsumpcja zapewnia pojedynczemu odbiorcy jednakowy poziom zadowolenia.

17

Kształt krzywej obojętności jest odbiciem założeń przyjętych przy jej konstrukcji.

Krzywa ta jest wypukła, co jest jej cechą charakterystyczną. Odzwierciedla to fakt, że wybierając

między różnymi wariatami konsumpcji dóbr, konsument jest bardziej skłonny zrezygnować

z mniejszej ilości jednego dobra dla uzyskania większej ilości drugiego dobra.

Kształt krzywej obojętności odzwierciedla również inną prawidłowość, prawidłowość mianowicie

zmniejszającą się krańcową stopę substytucji. Krańcowa stopa substytucji to ilość jednego dobra,

z której konsument bez zmiany łącznej wielkości zadowolenia, musi zrezygnować dla uzyskania

zwiększenia konsumpcji drugiego dobra o jednostkę.

Dla teorii handlu międzynarodowego większe znaczenie niż krzywa obojętności ma jednak

inne narzędzie ekonomii neoklasycznej – społeczna krzywa obojętności. Jest to krzywa łącząca

kombinacje dwóch dóbr, które dają ten sam poziom zaspokojenia potrzeb określonej społeczności.

Ze względu na fakt, że najczęściej prowadzi się rozważania dotyczące całych państw, krzywą tę

odnosi się do poszczególnych krajów. Społeczna krzywa obojętności ma te same właściwości i ten

sam kształt, co opisana wyżej krzywa obojętności. Zasadnicza różnica sprowadza się do tego,

że pokazuje różne kombinacje konsumpcji dwóch dóbr dające takie samo zadowolenie

z konsumpcji nie indywidualnemu konsumentowi, ale całemu narodowi.

18

Inne narzędzie, to krzywe możliwości produkcyjnych, nazywane przez Haberlera

krzywymi substytucji lub krzywymi transformacji dwóch towarów. Każdy punkt tych krzywych

odzwierciedla tzw. marginalna stopę transformacji lub inaczej tzw. alternatywne koszty krańcowe,

rozumiane jako np. koszty produkcji określonej ilości towaru m, odpowiadające kosztom produkcji

towaru w, z wytwarzania którego trzeba zrezygnować po to, aby móc produkować ostatnią

( krańcową ) jednostkę towaru m.

Aby pokazać korzyści z wymiany międzynarodowej trzeba rozważyć model dwóch krajów,

przyjmując założenie dwóch towarów i rosnących kosztów alternatywnych ich wytwarzania

w warunkach jednakowej społecznej krzywej obojętności w obu krajach. Można posłużyć się

przykładem Polski i Niemiec będących producentami miedzi i wina.

Punktem wyjścia będzie stan sprzed wprowadzenia wymiany międzynarodowej. Jest to

punkt A dla Polski i punkt A’ dla Niemiec. Są one wyznaczone w punktach styczności krzywych

możliwości produkcyjnych obu krajów ze społecznymi krzywymi obojętności ( I dla Polski i I’ dla

Niemiec ) najdalej oddalonymi od początku układu współrzędnych. Każdy kraj osiąga w tych

punktach określoną kombinację produkcji wina i miedzi ( Polska – 20 jednostek miedzi i 40

jednostek wina, Niemcy – 55 jednostek miedzi i 30 jednostek wina ). Po wprowadzeniu wymiany

międzynarodowej zgodnie z teorią kosztów komparatywnych każdy kraj powinien zacząć

specjalizować się, a więc zwiększać produkcję tego dobra, w którym ma względną przewagę.

W ujęciu graficznym odpowiednikiem tego procesu jest przesuwanie się po krzywych możliwości

produkcyjnych obu krajów w kierunku osi tego towaru, w produkcji którego dany kraj jest

względnie wydajniejszy. W przypadku Polski będzie to ruch w dół krzywej możliwości

produkcyjnych, produkcyjnych przypadku Niemiec – w górę.

W wyniku przedstawionego wyżej procesu specjalizacji następuje ustalenie nowych

punktów produkcji: punktu C w Polsce i punktu C’ w Niemczech. W każdym z tych punktów

zarówno Polska, jak i Niemcy będą wytwarzały nadal oba dobra, ale znacznie więcej tego z nich,

w którym mają względną przewagę. Polska będzie zatem wytwarzać 60 jednostek miedzi i 15

jednostek wina, natomiast Niemcy – 65 jednostek wina i 35 jednostek miedzi. Dokonując wymiany

międzynarodowej części produkowanej miedzi ( Polska ) i wina ( Niemcy ), oba kraje uzyskają

możliwość osiągnięcia poziomu konsumpcji określonego przez społeczne krzywe obojętności

bardziej niż poprzednio oddalone od początku układu ( krzywa II w Polsce i II’ w Niemczech ).

Wymiana ta, której wielkość ilustrują przyprostokątne trójkątów zaznaczonych na obu wykresach,

polega na wymianie 30 jednostek polskiej miedzi na 30 jednostek niemieckiego wina.

19

Tego rodzaju korzyści z handlu międzynarodowego dają się również przedstawić ilościowo.

Przed wymiana międzynarodową łączna produkcja w obu krajach wynosiła 75 jednostek miedzi

( 20 w Polsce i 55 w Niemczech ) oraz 70 jednostek wina ( 40 w Polsce i 30 w Niemczech ).

Po wprowadzeniu wymiany międzynarodowej, i związanej z tym częściowej specjalizacji, łączna

produkcja miedzi wzrosła do 95 jednostek ( 60 w Polsce i 35 Niemczech ), a wina do 80 jednostek

( 15 w Polsce i 65 w Niemczech ).

20

Twierdzenie Heckschera - Ohlina

Teoria obfitości zasobów – podobnie jak teoria Ricardo – podejmuje próbę odpowiedzi na

pytanie o motywy skłaniające kraje do rezygnacji z autarkii i rozpoczęcia wymiany

międzynarodowej. Teoria obfitości zasobów została stworzona przez dwóch szwedzkich

ekonomistów, Heckschera i Ohlina, w latach 1930-40. i jest powszechnie znana jako teoria

Heckschera-Ohlina (H-O). Za wkład do teorii handlu międzynarodowego Ohlin otrzymał w 1977 r.

Nagrodę Nobla.

Twierdzenie: kraj będzie eksportował te towary, do wytworzenia których zużywa się

relatywnie dużo czynnika produkcji w danym kraju względnie obfitego, a sprowadzał z zagranicy

towary, których produkcja wymaga relatywnie dużo czynnika produkcji w danym kraju względnie

rzadkiego.

W związku z tym, ze jest to twierdzenie na bazie koncepcji Ricardo, należy przywołać

podstawowe założenia dla tej teorii, będące punktem wyjścia do jej przedstawienia:

dwa kraje, dwa towary,

dwa jednolite czynniki produkcji – praca, kapitał

oba czynniki niezbędne do wytworzenia towarów

jeden towar bardziej pracochłonny , drugi bardziej kapitałochłonny

identyczne technologie produkcji w obu krajach

doskonała konkurencja

identyczne gusty w obu krajach

pomija się koszty transportu

brak barier ruchu towarów przez granice

doskonała mobilność czynników produkcji wewnątrz kraju, brak mobilności miedzy krajami.

21

Empiryczna weryfikacja twierdzenia Heckschera-

Ohlina

W związku z faktem, że tw. H-O jest dogmatem teoretycznym warto przyjrzeć się jego

skuteczności w praktyce gospodarczej, która nie spełnia zawsze niezbędnych do tego modelu

założeń.

Empiryczna weryfikacja W. Leontiefa :

- zastosował metodę przepływów międzygałęziowych jako metodę badawcza

- badania dotyczyły Stanów Zjednoczonych lat 40’ (1947 r.) jako kraju bogatego w zasoby kapitału,

ubogiego w pracę

- wyniki: USA eksportują dobra, do których potrzeba więcej czynnika produkcji rzadkiego w tym

kraju, a importują dobra, których wytwarzanie wymaga więcej czynnika obfitego, co oznacza

sprzeczność z tw. H-O jest to tzw. paradoks Leontiefa,

- powody pojawienia się takich wyników upatrywano w specyficznych preferencjach

konsumenckich amerykanów, bariery celne gospodarki lat 50-tych, co oznacza niezgodność

z założeniem teoretycznym wolnej konkurencji, bardzo skomplikowany proces specjalizacji

gospodarek na świecie,

- kapitał ludzki w USA to tak duże zasoby, że eksport dóbr jest bardzo bogaty w zasoby ludzki,

że należy uznać , ze eksport amerykański pozostaje w zgodzie z teoria H-O

- nieuwzględnienie innych czynników produkcji, jak; kapitał ludzki, nisko kwalifikowana praca,

zasoby naturalne, grunty orne także wpłynęło na powstanie paradoksu Loentiefa

D. B. Keesing :

- upatrywał zaistnienie paradoksu Leontiefa w pominięciu kapitału ludzkiego, który, uwzględniony

prowadzi do wyników zgodnych z tw. H-O

J. Hartigan :

- postulował uwzględnianie w badaniach zasobów naturalnych

empiryczna weryfikacja na przykładzie Niemiec, krajów nowo uprzemysłowionych oraz Polski

( z roku 1990, konieczne jest uwzględnienie odchyleń związanych z zmiana sytuacji polityczno-

gospodarczej ),

- eksport knu ukierunkowany jest na dobra pracochłonne, co zgodnie z tw. H-O oznacza, ze są to

kraje bogate w pracę, ubogie zaś w kapitał, co się zgadza w praktyce,

22

- eksport Niemiec koncentruje się na dobrach kapitałochłonnych, co zgadza się z ich bogactwem

w kapitał, zaś niedostatkiem pracy

- Polska – kraj ubogi a kapitał, a bogaty w pracę, eksportuje najpierw artykuły materiałochłonne,

a dopiero na trzeciej pozycji dobra pracochłonne, co sugerowałoby występowanie paradoksu

Leontiefa

Oznacza to, ze twierdzenie H-O nie sprawdza się w pełni w warunkach realnych, w praktyce

gospodarczej. Można to tłumaczyć faktem, ze twierdzenie to ma wymiar teoretyczny i obwarowane

jest licznymi założeniami, które nigdy nie mogą być w pełni spełnione w praktycznym wymiarze.

23

Twierdzenie o wyrównywaniu się cen czynników

produkcji

To twierdzenie, którym na podstawie założeń Heckschera-Ohlina zajął się P.A. Samuelson

( laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii ).

Twierdzenie o wyrównywaniu cen odnosi się do wpływu handlu międzynarodowego

na ceny czynników produkcji. Handel międzynarodowy prowadzi do względnego i absolutnego

wyrównania się między krajami przychodów z tytułu zastosowania jednorodnych czynników

produkcji. Handel przenosi za pośrednictwem towarów zasoby relatywnie obfite w danym kraju

do kraju o ograniczonej ich ilości. Twierdzenie to sprawdza się tylko w warunkach wolnej

konkurencji.

Zakładamy, że zgodnie z tw. H-O, występuje specjalizacja w produkcji danego dobra,

czyli wzrasta popyt na to dobro w danym kraju i rośnie jego cena. Automatycznie wiąże się to

ze zmniejszeniem produkcji innego dobra, do którego potrzeba dużo czynników produkcji,

więc spadek jego ceny.

W praktyce okazuje się jednak, że istnieją różnice miedzy ceną pracy w krajach

uczestniczących w wymianie, co jest niezgodne z twierdzeniem o wyrównywaniu się cen

czynników produkcji. Wynika to z tego, że teoretycznie twierdzenie to sprowadza się do sytuacji,

gdzie mamy zupełnie wolną konkurencję, swobodę handlu. W rzeczywistości gospodarczej nigdy

tak nie jest, dlatego w praktyce można zaobserwować tylko tendencje do wyrównywania się cen

czynników produkcji, nigdy zaś ich pełne zrównanie.

24

Twierdzenie Stolpera-Samuelsona

Dalsza konsekwencją twierdzenia H-O oraz wyrównywania się cen czynników produkcji

jest praca W. Stolpera oraz P.A. Samuelsona. Jest to tzw. efekt ( twierdzenie ) Stolpera-Samuelsona

Twierdzenie : uruchomiony przez handel międzynarodowy ruch cen czynników produkcji

polegający na wzroście cen czynnika w danym kraju obfitego i zarazem spadku ceny czynnika

produkcji rzadkiego prowadzi do wzrostu realnych dochodów właścicieli czynnika obfitego

i zarazem spadku realnych dochodów właścicieli czynnika rzadkiego w danym kraju.

Zakładamy: Handel miedzy Polską i Niemcami, otwarcie się gospodarek, pełne zatrudnienie w obu

krajach w obu czynnikach produkcji. Polska – kraj zasobny w pracę, specjalizuje się w wymianie

produkcją i handlem odzieżą Niemcy – kraj zasobny w kapitał, specjalizuje się w wymianie

produkcją i handlem samochodami. W wyniku wymiany – Polska – eksport odzieży, a Niemcy –

eksport samochodów : w Polsce wzrastają ceny pracy, wzrastają ceny odzieży; jednakże wzrost cen

odzieży jest wolniejszy, ponieważ równocześnie spada cena czynnika produkcji rzadkiego –

kapitału, co ma wpływ na produkcję odzieży. Niemcy – analogicznie spadek dochodów z rzadkiego

czynnika, czyli pracy, i jednocześnie wzrost dochodów z kapitału. Warto zaznaczyć, że zawsze

wzrost realnego dochodu z czynnika obfitego w danym kraju jest zawsze szybszy od wzrostu cen

danego towaru, co jest związane z odbywającym się jednocześnie procesem spadku dochodu

z czynnika rzadkiego. W praktyce oznacza to, ze poszczególne grupy interesu zgodnie z efektem

Stolpera-Samuelsona albo walczą o wolny handel ( posiadacze obfitego czynnika produkcji

w danym kraju ), albo chcą ograniczeń w handlu ( posiadacze rzadkiego czynnika produkcji

w danym kraju ). Sugerując się powyższym przykładem, dochodzimy do wniosku, że w Niemczech

protestować przeciwko wolnej konkurencji będą posiadacze czynnika produkcji rzadkiego, czyli

pracy, a w Polsce odwrotnie posiadacze kapitału.

25

Teorie alternatywne

Teorie neotechnologiczne

Teoria luki technologicznej / Koncepcja opóźnienia technologicznego

Nie zawsze słuszne jest założenie teorii Heckschera-Ohlina, w którym przyjęto,

że wszystkie kraje dysponują jednakową technologią. Wynikiem odrzucenia tej tezy stało się kilka

koncepcji teoretycznych z lat 60. XX wieku.

Pierwszą ważną hipotezą była koncepcja zwana opóźnieniem naśladowczym ( imitation

lag ), sformułowana w 1961 roku przez M. Posnera. Stwierdził on, iż przyczyną powstania handlu

międzynarodowego może być występowanie odstępu czasowego między rozpoczęciem produkcji

określonego dobra w dwu krajach. Dla bliższego wyjaśnienia związku między wystąpieniem

omawianej różnicy a pojawieniem się handlu międzynarodowego, wprowadził on dodatkowo dwa

pojęcia : opóźnienie popytu i opóźnienie reakcji. Opóźnienie popytu ( demand lag ) – to odstęp

czasu między pojawieniem się danego dobra w kraju, który pierwszy je wyprodukował,

a powstaniem popytu na nie w innym państwie. Opóźnienie reakcji oznacza natomiast odstęp

czasu między powstaniem popytu na dany towar na rynku drugiego kraju, a podjęciem produkcji

tego towaru przez lokalnych producentów. „Kraj-innowator” będzie eksportował dany towar

w okresie między wystąpieniem opóźnionego popytu i opóźnionej reakcji. Gdy jednak w kraju,

który podejmuje produkcję danego dobra z opóźnieniem, popyt na nie pojawi się dopiero z chwilą

podjęcia tej produkcji na miejscu, opóźnienie popytu będzie równe opóźnieniu reakcji i import

mogący być efektem opóźnienia naśladowczego nie nastąpi.

Przykładowe dobra, których eksport był wynikiem opóźnienia naśladowczego,

to np. tkaniny syntetyczne, męskie koszule non-iron, posrebrzane żyletki do golenia.

W teorii luki technologicznej kładzie się nacisk na możliwość rozwoju handlu

międzynarodowego, jaką przynoszą międzynarodowe różnice w poziomie wiedzy technicznej

i tempie postępu technicznego ( np. możliwość sprowadzenia z zagranicy towarów bardziej

nowoczesnych czy możliwość zakupu licencji przez kraj o niższym poziomie rozwoju ).

26

Teoria cyklu życia produktu

Drugą ważną hipotezą wiążącą międzynarodowe obroty handlowe z różnicami w dostępie do

technologii jest hipoteza cyklu życia produktu. Została ona sformułowana w 1966 r. przez

R. Vernona, a jej istota polega na powiązaniu handlu międzynarodowego z uwarunkowanymi

technologicznie zmianami w specjalizacji poszczególnych krajów w produkcji określonych dóbr.

Głosi ona, że handel międzynarodowy jest pochodną przechodzenia danego produktu – innowacji

przez trzy fazy :

1. ) fazę innowacyjną

2. ) fazę dojrzewania

3. ) fazę standaryzacji.

Pojawienie się na rynku nowego, zaawansowanego technicznie towaru, to jednocześnie

początek wstępnej ( innowacyjnej ) fazy życia produktu. Na początku towar ten jest sprzedawany

jedynie na rynku kraju, w którym zlokalizowana jest produkująca go firma. Jest to także okres,

w którym przedsiębiorstwo zdobywa doświadczenia w produkcji danego towaru i poznaje reakcje

rynku na jego wprowadzenie, co w rezultacie pozwala firmie na ewentualne przejście do produkcji

masowej. Taki krok stanowi początek kolejnej, dojrzałej fazy życia produktu, w której rozpoczyna

się jego eksport do krajów rozwiniętych. W wyniku obniżenia ceny import danego dobra staje się

udziałem reszty świata, więc i państw rozwijających się. W tym też okresie następuje opanowanie

i uruchomienie produkcji tego dobra w importujących je krajach uprzemysłowionych i one z kolei

stają się jego eksporterami netto. Niedługo po uzyskaniu przez państwa rozwinięte statusu

eksportera netto, udział państwa - innowatora w eksporcie maleje. Wkrótce staje się ono

importerem netto, tracąc swą dominującą pozycję. Następuje okres przewagi państw będących

eksporterami netto. Jest to także okres wchodzenia produktu w fazę standardową, w której zarówno

sam produkt, jak i proces jego produkcji, są dobrze znane. W efekcie standaryzacji zwiększa się

rola kosztów pracy w kosztach wytwarzania dobra. Powoduje to uruchomienie jego produkcji

w krajach rozwijających się, np. w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

Dzięki przewadze komparatywnej, te właśnie państwa stają się eksporterami netto na rynek

światowy, w efekcie czego państwa rozwinięte stają się importerem netto.

Długość życia produktu zależy od :

zapotrzebowania na produkt na rynku krajowym i poszczególnych rynkach zagranicznych

łatwości w przenoszeniu się technologii między krajami

specyfiki samego produktu, kształtowania się jego cyklu życia na rynku międzynarodowym

polityki firm – ich decyzji odnośnie debiutu konkretnych dóbr i miejsca ich produkcji

stopnia luki technologicznej między krajami.

27

Wśród przykładów dóbr, których eksport wiąże się z fazami cyklu życia produktu,

wymienia się np. wyroby przemysłu włókienniczego. W okresie I rewolucji przemysłowej

produkcja maszynowa została uruchomiona w Wielkiej Brytanii. W następnych dziesięcioleciach

XIX wieku podjęto ją także w innych państwach europejskich, w tym w Polsce, m.in. w Łodzi

i Żyrardowie, a także w USA. Po II wojnie światowej, wraz ze wzrostem znaczenia kosztów siły

roboczej, głównym ośrodkiem produkcji stały się kraje rozwijające się, będące też eksporterami.

28

Teorie neoczynnikowe

Sprowadzają się do rozwinięcia rozważań E. Heckschera, B. Ohlina i P.A. Samuelsona

na większą liczbę czynników produkcji, niż kapitał i praca. Uznają, że opierając się na zasadzie

kosztów względnych, należy uwzględnić dodatkowo zasoby naturalne oraz niejednorodność

czynników pracy i kapitału. Autorzy tych teorii dzielą prace na prostą i złożoną, kapitał – na tzw.

rzeczowy i ludzki ( human capital ), który łączy się z pojęciem pracy złożonej. Wspólnym

mianownikiem teorii neoczynnikowych jest uogólnienie zasady obfitości zasobów, zgodnie z którą

kraj ( i każdy innego rodzaju podmiot gospodarczy ) powinien eksportować towary, których

wytwarzanie wymaga większego zastosowania relatywnie obfitych czynników produkcji,

a importować te, których produkcja wiąże się z większym zastosowaniem czynników relatywnie

mało obfitych, deficytowych. Stosowanie tej zasady miało zawsze przynosić mniejsze lub większe

korzyści.

29

Teorie popytowo-podażowe

Ich autorzy eksponują, prócz czynników podażowych, znaczenie determinant po stronie

popytowej, ściślej – kształtowanie się jego wielkości i struktury. Nawiązując do rozważań

B. Ohlina, zawartych w tzw. niesformalizowanej teorii obfitości zasobów, autorzy ci starają się

dowieść, ze jedną z istotnych korzyści z rozwoju handlu międzynarodowego jest lepsze

zaspokojenie potrzeb konsumentów i inwestorów pod względem ilości, a przede wszystkim –

jakości.

Teoria podobieństwa preferencji / teoria nakładającego się popytu

Kolejną koncepcją mającą wyjaśnić powstawanie strumieni handlu międzynarodowego,

które nie dają się podporządkować teoriom klasycznym i neoklasycznym, jest hipoteza Lindera.

Szwedzki ekonomista sformułował ją w 1961 r., a więc w czasie, gdy rodziły się hipotezy

tłumaczące handel międzynarodowy różnicami w zaawansowaniu technologicznym. W porównaniu

z tymi ostatnimi, odchodzi ona jeszcze dalej od koncepcji klasycznych. Pomija ona całkowicie

stronę podażową, koncentrując się na popycie. Odnosi się ponadto tylko do produktów gotowych

( finalnych ).

Punktem wyjścia dla koncepcji Lindera są dwa założenia :

1. ) kraj eksportuje towary, które znajdują zbyt na rynku krajowym, bowiem nie produkuje się

wyrobów gotowych wyłącznie na eksport,

2. ) struktura popytu krajowego zależy od PKB na 1 mieszkańca. Ta struktura określa pewien

zestaw dóbr, które znajdują w danym kraju zbyt ( koszyk dóbr nabywanych ), czyli wyznacza popyt

reprezentatywny. Eksport ma miejsce wówczas, gdy popyty w dwu krajach pokrywają się.

Firma produkuje najpierw na rynek krajowy, a ukształtowany tam popyt reprezentatywny

wyznacza możliwości eksportu. Przedsiębiorstwo, szukając możliwości zbytu za granicą,

w naturalny sposób będzie szukać rynków zbliżonych maksymalnie pod względem struktury popytu

do rynku rodzimego, a zatem o takim samym lub podobnym popycie reprezentatywnym.

Najczęściej są to rynki bliskie geograficznie, o niewiele różniących się PKB per capita, na których

nabywcy, zaspokajając zbliżone, a nawet takie same potrzeby, kupują podobne czy identyczne

wyroby. Im popyty reprezentatywne w danych krajach będą bardziej zbliżone do siebie, będą się

nakładać, tym zakres i intensywność wymiany między krajami będą większe.

30

Teoria zróżnicowania produktów

Koncepcje tę opracował M. Armington, do grona jej zwolenników należeli m.in. J. Dréze

i M. Hesse. W teoriach klasycznych rozważano wymianę międzynarodową towarami

jednorodnymi. Współczesna wymiana takimi towarami, zwłaszcza między państwami wysoko

uprzemysłowionymi, traci na znaczeniu. Jednocześnie wzrasta wolumen obrotu dobrami

zróżnicowanymi, będącymi bliskimi substytutami, służącymi zaspokajaniu praktycznie takich

samych potrzeb. Wśród elementów różnicujących dobra najczęściej wymienia się : kraj

pochodzenia, jakość, wygląd, styl, parametry techniczno – użytkowe, koszt wytworzenia.

Różnicowanie wynika z odmiennych strategii samych przedsiębiorstw. W warunkach konkurencji

monopolistycznej właśnie przez „odróżnienie się” próbuje się skłonić klientów do wyboru

produktów danej firmy. Służą temu odpowiednio prowadzone kampanie marketingowe.

Duże znaczenie mają cechy popytu. Występuje znana zasada, że im wyższe dochody,

tym bardziej zróżnicowane preferencje. W związku z powiązaniem z poziomem dochodów,

różnicowanie produktów występuje głównie w handlu między państwami wysoko

uprzemysłowionymi. Bogacących się konsumentów stać na wyroby coraz droższe, wyróżniające się

na tle oferowanych przez konkurentów dodatkowymi atrybutami. Konkurencja może naśladować

konkretne rozwiązania, gusta i dochody zmieniają się, w związku z czym teoria ta ma charakter

dynamiczny. Wzrost dochodów pociąga za sobą większą siłę nabywczą, zwiększenie chłonności

rynku oraz zmianę preferencji. To z kolei powoduje pojawianie się nowych, zróżnicowanych

towarów.

31

Teorie handlu wewnątrzgałęziowego

Jednoczesny rozwój podziału pracy i rozwój handlu między- oraz wewnątrzgałęziowego jest

możliwy nawet przy uwzględnieniu zasady obfitości zasobów. Każdy kraj jest eksporterem netto

w branżach i gałęziach, w których dysponuje, zgodnie z teorią klasyczną i neoklasyczną, względną

przewagą. Zgodnie z zasadą kosztów względnych i zasadą obfitości zasobów, każdy kraj może

importować pewne produkty, a także ich zespoły, podzespoły, części składowe, nawet w ramach

tych gałęzi, w których ogólnie jest eksporterem netto. Mamy wówczas do czynienia z poziomym

( horyzontalnym ) wewnątrzgałęziowym podziałem pracy. W ramach danej gałęzi wymienia się

wówczas np. dobra bardziej kapitałochłonne na dobra bardziej pracochłonne.

Pionowy ( wertykalny ) wewnątrzgałęziowy podział pracy jest natomiast zjawiskiem

sprowadzającym się do jednoczesnego importu i eksportu wyrobów ( także ich zespołów,

podzespołów, części składowych ) tych samych gałęzi lub branż, z tym że różnią się one pod

względem jakości. Mogą także występować między nimi różnice w stopniu użyteczności dla

ostatecznego nabywcy.

Do istotnych części składowych teorii handlu wewnątrzgałęziowego zalicza się:

a ) metody i sposoby pomiaru intensywności tego typu handlu

b ) kształtowanie się terms of trade

c ) kształtowanie się korzyści dla partnerów.

Specyficznym przykładem handlu wewnątrzgałęziowego jest handel przygraniczny.

Wynika on ze zbliżonych upodobań mieszkańców strefy przygranicznej oraz niskich kosztów

transportu. Często zdarza się ( szczególnie w przypadku towarów jednorodnych, jak piasek, żwir,

węgiel, a także pewnych artykułów spożywczych, jak piwo, słodycze, warzywa, owoce, że taniej

i szybciej jest je sprowadzić z regionu przygranicznego partnera, oddalonego o kilkanaście

kilometrów, niż wieźć je z innej części własnego kraju, oddalonej już o kilometrów kilkadziesiąt

czy nawet kilkaset, nawet jeśli nasz kraj należy do liczących się eksporterów danego dobra.

32

Teoria korzyści skali

W teoriach klasycznych, a także w teorii Heckschera-Ohlina, zakładano, że przeciętne

koszty produkcji nie są zależne od skali produkcji. Jest to jednak założenie odbiegające od

rzeczywistości. Na istnienie takiej relacji wskazywał już A. Smith.

W przypadku niektórych towarów przeciętne koszty wytwarzania spadają wraz ze wzrostem skali

produkcji. Mówimy wówczas o występowaniu zjawiska korzyści skali. Wyróżnia się zarówno

wewnętrzne, jak i zewnętrzne korzyści skali.

Wewnętrzne korzyści skali pojawiają się, gdy wzrost wielkości produkcji wewnątrz

przedsiębiorstwa pozwala na obniżenie przeciętnych kosztów. Przyczyny tego zjawiska mogą mieć

różnorodny charakter. Najprostsza przyczyna, dostrzegana już przez Smitha, to wąska specjalizacja

produkcji, możliwa w wyniku rozłożenia procesu produkcyjnego na szereg stosunkowo prostych

czynności umożliwiające pracownikom osiągnięcie dużej wydajności. ( Przykładem może stać się

zakład odzieżowy, który jedynie kroi marynarki, a nie szyje ich w całości. ). Do powstania korzyści

skali przyczynia się także fakt, iż część kosztów, zwana kosztami stałymi, jest, przynajmniej

w pewnych granicach, niezależna od skali produkcji. Koszty ochrony przedsiębiorstwa

produkcyjnego są zależne jedynie od wielkości ochranianego obiektu, a nie od skali produkcji.

Najczęściej jednak wzrost skali produkcji powoduje zmniejszenie przeciętnych kosztów poprzez

zainstalowanie maszyn i urządzeń, których zastosowanie nie byłoby możliwe w przypadku

produkcji na małą skalę. Wzrost skali produkcji i wzrost przedsiębiorstwa może także umożliwić

mu podjecie produkcji ubocznej, związanej z głównym nurtem działalności gospodarczej,

przyczyniając się tym samym do zmniejszenia przeciętnych kosztów.

Zewnętrzne korzyści skali powstają, gdy koszty produkcji spadają nie w wyniku

zwiększenia skali produkcji w danym przedsiębiorstwie, ale wielkości produkcji całej branży.

Przykładowo, przeciętne koszty produkcji węgla w danej kopalni są zależne nie tylko od wielkości

jej wydobyci, ale od wielkości produkcji całego przemysłu węglowego. Korzyści te mogą

wzrosnąć, jeśli dana gałąź została zlokalizowana w jednym rejonie, jak np. polskie górnictwo

węglowe skoncentrowane na Górnym Śląsku i w Zagłębiu. Ten rodzaj korzyści nazywa się niekiedy

korzyściami aglomeracji lub korzyściami koncentracji przestrzennej.

Ze statycznymi korzyściami skali mamy zwykle do czynienia w krótkich okresach.

Wynikają one z lepszego wykorzystania dostępnego aparatu wytwórczego i zasobów kapitałowych,

zatrudniania bardziej wykwalifikowanych pracowników, zmian w systemach zaopatrzenia

33

i służbach nadzoru ruchu w zakładzie, wprowadzania drobnych udoskonaleń w celu zwiększenia

produkcji lub zmniejszenia jej kosztów.

W dłuższych okresach obserwuje się dynamiczne korzyści skali. Wiążą się one

z wprowadzaniem całkowicie nowych technologii, metod produkcyjnych, systemów zaopatrzenia,

ogólnie mówiąc – z postępem technicznym. Skutkują zazwyczaj rozpoczęciem wytwarzania

wyrobów nowej generacji, lepszych jakościowo, a także możliwą obniżką kosztów procesu

produkcyjnego.

Warunkiem uzyskiwania korzyści ze skali produkcji jest dostatecznie duży rynek zbytu. Jeżeli jest

on mały, to nie można np. zastosować nowoczesnych linii produkcyjnych, gdyż nie są one

opłacalne. Szansę uzyskiwania korzyści ze skali produkcji daje powiększenie popytu krajowego

o popyt zagraniczny, co umożliwia zwiększenie produkcji. W ten sposób można osiągnąć poziom

produkcji gwarantujący zastosowanie innowacyjnej technologii.

34

Teoria stopnia rozwoju produkcji /

Teoria stopnia rozwoju gospodarczego

Jej autorem był D. Felix. Zgodnie z nią, państwa o niższym stopniu rozwoju gospodarczego

specjalizują się w produkcji oraz eksporcie dóbr konsumpcyjnych. Powinno to pociągać za sobą

konieczność importowania dóbr inwestycyjnych z krajów wysoko rozwiniętych.

Wraz z unowocześnieniem gospodarki, w miejsce dóbr konsumpcyjnych następuje eksport dóbr

inwestycyjnych. Wymagana jest jednak w tym celu odpowiednia ( antyimportowa ) polityka

państwa. Dzięki temu dochodzi do unowocześnienia gospodarki kraju dotąd słabiej rozwiniętego.

Teorię tę zreinterpretował J. Dréze, którego zdaniem strukturę importu należy

uważać za dobry nośnik informacji o stopniu skomplikowania procesu wytwórczego.

Wraz ze zwiększaniem się tego stopnia dochodzi do zmian w strukturze eksportu, będących

następstwem wysyłania za granicę towarów bardziej nowoczesnych.

35

Bibliografia

Bożyk Paweł, Misala Józef, Puławski Mieczysław, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne,

PWE, Warszawa 2002

Budnikowski Adam, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2002

Budnikowski Adam, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2003

Rymarczyk Jan (red.), Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE,Warszawa 2006

36