Teorite politike bashkekohore

Bekim Baliqi

-Nacionalizmi – eshte nje ideologji politike qe perfshin nje identifikim te forte ten je grupi te individeve me nje komb. Ka dy perspektiva kryesore mbi origjinen dhe bazat e nacionalizmit, nje eshte perspektiva primordialiste qe pershkruan nacionalizmin si shprehje e tendencies se lashte dhe evolucionare e njerzve per tu organizuar ne gruim te veqante ne baze te prejardhjes: tjetra eshte perspektiva moderniste qe pershkruarn nacionalizmin sin je dukuri te koheve te fundit qe kerkon kushtet strukturore te shoqerise moderne ne menyre qe te ekzistoje –Etnosimbolizmi eshte nje shkolle e mendimit ne studimin e nacionalizmit qe thekson rendesine e simboleve, miteve, vlerave dhe traditave ne formimin dhe qendrueshmerine e kombit modern . A. Smith argumenton se nacionalizmi bazohet ne historine para-eksiztuese te grupit sin je perpjekje per te ndertuar kete jistori ne nje sens te identitetit dhe histories se perbashket.

Nje komb nderkohe eshte nje popullsi qe ndan nje territor historic mitet dhe kujtimet historike dhe kujtime historike te perbashketa nje kulture massive publike nje ekonomi te perbashket dhe te drejta ligjore per antaret e vet.Tema qendrore e nacionalistave etnike eshte se kombet jane te percaktuara nga nje trashegimi e perbashket e cila zakonisht perfshin nje gjuhe te perbashket, nje besim te perbashket dhe nje prejardhje te perbashket entike.

-Konservatorizmi- eshte nje filozofi politike dhe sociale qe nxit ruajtjen e institucioneve tradiocionale dhe mbeshtet ne pergjithsi ndryshimet graduale dhe minimale ne shoqeri, natyra e reagimeve konservatore ndaj ndryshimeve nganjeher ka qene kundershtim i hapur i bazuar ne nje model shoqerie qe mendohejse ishte I drejte per te gjitha kohet. Reagimet e tjera mund te marrin forme reaksionare duke perpjekur te rindertojne forma te shoqeris qe ekszitonin ne nje periudhe te meparshme. Ai mbeshteti revolucionin amerikan por ndjeu neveri per dhunen e revolucionit francez. Ai e pranoi idealet liberale te prones private dhe ekonomise se Adam Smithit por mendonte se ekonomia duhet te mbahej ne varesi tee tikes konservatore sociale se kapitalizmi duhet te jete i varur nga tradita mesjetare socaile dhe se klasa e biznesit duhet te jete ne varesi te aristokracise. Ai kembngulte ne standardet e nderit qe rrjedhin nga tradita mesjetare aristokrate dhe pa aristokracin si udheheqese natyrore te vendit.

-Liberalizmi – eshte nje ideologji politike apo botekuptim I themeluar mbi idete e lirise dhe barazise liberalet perqafojne nje rrjet te gjere te pikepamjeve ne varsi te kuptuarit e ketyre dy parimeve por ne pergjithsi liberalet mbeshtesin ide te tilla si konstitucionalizmi, demokracin liberale zgjedhje te lira te drejtat e njeriut dhe ushtrimin e lire te fese. Mendimtari liberal klasik John Locke i cili shpesh kreditohet per krijimin e liberalizmit si nje tradite te veqante filozofike e zhvilloi konceptin e te drejtave natyrore dhe kontrates sociale per te argumentuar se sundimi I ligjit duhet te zevendesoje absolutizmin ne qeveri

dhe se individet privat kishin nje te drejte themelore te jetes lirise dhe prones. Ai ne dy traktetet (1690) krijoi idene liberale se qeveria perveteson miratimin per te sunduar nga te qeverisurit dhe jo nga autoritetet e mbinatyrshme.

-Libertarianizmi –tradicionalisht libertar ishte ai qe besonte ne vullnetin e lire dhe kundershtonte determizimin. Libertarianizmi mund te ndahet ne dy kampe kryesore forma me e kulluar e libertarizmit qendron ne besim ne veqantin qensore te individve I cili pavarsisht a eshte pjese apo jko e nje shoqerie apo a ju nenshtrohet ose jo ligjeve te nje shteti. Ka disa te drejta te patjetersueshme qe perfshijne detyrimisht te drejten per te fituar dhe per te mbajtur pronen

Libertaret ne pergjithsi I perkrahin nje shoqeri me nje qeveri te fusheveprimit te vogel ne krahasim me shoqerite e sotme ose qe nuk ka asnje lloj pushteti .R. Nozick thote se shteti duhet te jete I kufizuar vetem ne qeshtjet qe kane te bejne me pronen sigurine dhe lirine fetare D. Gauther refuzon drehjtesine pasi ajo eshte tejet utopike dhe jo e moralshme (drejtesi joproporcionale) shkolla austriake thekson lirite totale te ekonomise nga nderhyrja e shtetit dhe interesohet me shume per perfitimet nga tregjet e lira dhe per domosdoshmerine e kundershtimit te prirjes se shtetit per te shtrire perhere e me gjere pushtetin. Nozick ne anarchy state and utopia argumenton ne favor te nje shteti minimal te kufizuar ne funksionet e ngushta te mbrojtjes kunder forces vjedhjes mashtrimeve zbatimin e kontratave etj.

-Komunitarizmi- eshte nje ideologji qe thekson lidhjen midis individit dhe komunitetit .Komunitarizmi thekson rolin e shoqerise civile perfshire ketu familjet vendet e adhurimit dhe shoqatat vullnetarek.

Komunitarizmi filozofik konsideron liberlazimin klasik te jete ontologjikisht dhe espitemologjikisht incoherent dhe e kundershton ate ne keto baza … ajo thekson rolin e komunitetit ne definimin dhe formesimin e individeve . Komunitarizmi ideologjik eshte I karakterizuar sin je ideologji radikale centrist qe eshte mveshur ndonjehere nga nje majtizem per qeshtjet ekonomike dhe moralizem apo konservatorizem per qeshtjet sociale . Ideja kryesore e Etizonit eshte qe te drejtat dhe aspiratat individuale duhet te mbrohen por se duhet te futen ne nje ndjenje te komunitetit.Michel Sandel argumentoi se liberalizmi Rawlsian mbeshtetet ne nje konceptim teper individualiste te vetes. Debati midis indivizualizmit dhe komunitarizmit sillet rreth pyetjes a eshte realitet politik I formuar nga vendimet dhe veprimet e individeve te percaktuar si persona qe qendrojne ne nje distance apo te ndare nga obligacionet e komunitetit apo ajo eshte e formesuar nga qeniet shoqerore identiteti dhe sjellja e te cilave eshte percaktuar nga grupet komunitetet sociale ne te cilat ata i perkasin? Ndersa individualistet liberal e shohin realitetin politik te formesuar nga vendimet dhe verpimet e individeve te lire, komunitaristet theksojne mardhenjet ndermjet personit dhe komunitetit dhe e shohin kete mardhenie si themel I teorise dhe praktikes politike.

-Egaliztarizmi – eshte nje prirje e mendimit qe favorizon barazine midis subjekteve te jeteses doktrina egalitariane pohone se te gjithe njerzit jane te barabarte ne baze te vlerave themelore apo statusit social. Egalitarizmi eshte nje sere bindjesh qe ne pergjithesi promovojne barazine per te gjithe njerzimin pavaresisht nga gjinia, raca orientimi fetar etj.Nje egalitar eshte dikush I cili praktikon barazine mbase duke promovuar ligjet duke I dhene mbrojtje te barabarte grave ne vendin e punes ose duke avokuar per migrantet e paligjshem te kene te njejtat te drejta si qytetare. Drejtesia si paanesi eshte konceptim I

filozofit John Rawls mbi drejtesine ajo perbehet nga dy parimet kryesore te lirise dhe barazise kjo e dyta eshte e ndare ne te drejten e mundesise se barabarte dhe parimi i dallimit . Parimi I pare eshte me I rendesishem thekson se cdo individ ka te drejte te barabarte ne lirite themelore psh .Rawls beson se prona private gjerat personale nje shtepi etj perbejne nje liri themelore porn je e drejte absolute e pakufizuar mbi prones private nuk eshte si liri themelore ato jane te patjetersueshme asnje qeveri nuk mund ti ndryshoje ose shkele ose ti konfiskoje ato nga individet . Parimi I dyte I barazise eshte komponent I drejtesise si paanesi per krijimin e drejtesise shperndarese Pabarazite socaile dhe ekonomike duhet te organizohen ne menyra qe ato te jene (a) per te miren me te madhe te personave me pak te avancuar dhe (b) te bashkengjitur me zyra dhe pozita te hapura per te gjithe nen kushtet e barazise se mundesive. Dworkin ka bere gjithashtu kontribut te rendesishem ne ate qe quhet nganjehere debate mbi barazine e kujt? Ne librin e tij Virtyti I sovranit ai mbeshtete nje teori qe ai e quan ‘’barazia e burimeve’’.Kjo teori kombinon dy ide kryesore. Pergjithesisht e para eshte se qeniet jane pergjegjes per zgjedhjet e jetes qe ata bejne e dyta eshte se dhuntit natyrore te intelegjences dhe talentit jane moralisht arbitrare dhe nuk duhet te ndikojne ne shperndarjen e burimeve ne shoqeri.

- Feminizmi- eshte nje permbledhje e levizjeve qe synojne percaktimin, krijimin dhe mbrojtjen e te drejtave te barabarta politike e ekonomike dhe sociale per grate. Teori feminist e cila doli nga keto levizjet feminist synon per te kuptuar natyren e pabarazise gjinore duke shqyrtuar rolin e grave ne shoqeri dhe pervojen e tyre ne jete : kjo teori eshte zhvilluar ne nje shumllojshmeri te disiplinave ne menyre qe te jepe pergjigje per qeshtje te tilla si zhvillimi dhe ndertimi I shoqerise ne baza gjinore perderisa ne pergjithsi promovon nje kritike te mardhanjeve shoqerore, pjesa me e madhe e teorise fokusohet ne analizmin e pabarazise shoqerore pjesa me e madhe e te drejtave interesave dhe qeshtjeve gjinore kane te bejne me grate.Nancy Fraser.mke mendimtar e njohur feminist e interesuar me konceptet e drejtesise ne traditen e mendimtarve feminist ajo argumenton se drejtesia eshte nje concept kompleks I cili duhet te kuptohet nga pikepamja e tri dimensioneve te veqanta te nderlidhura : shperndarja e burimeve, njohja e kontributeve te ndryshe me grupe , dhe perfaqesimi linguistic , Iris Marjon Young ishte nje luftetar per drejtesi kunder shtypjes. Feminizmi I saj ishte pjese e ketij perkushtimi ndaj drejtesise . Vemendja dhe ndjeshmeria e saj ndaj shtypjes se te tjerve kishte bere qe ajo te angazhohet ne aktivete te kunderta kunder pabarazive dhe kishte kerkuar nga te gjitha grate qe te perballen me kercenimet e shfrytezimit ekonomik margjinalizmimit social pafuqise hegjemonise kulturore dhe dhunes sistematike.

-Multikultiralizmi –I referohet bashkejeteses se njerzve komuniteteve racave dhe kulturave te ndryshme ne nje mjedis. Si term pershkrues ajo zakonisht I referohet faktit te thjeshte te diversitetit kulturor nderkaq termin normative ajo I referohet ideologjive ose politikave qe nxisin kete diversitet ose institucionalizmin e saj.

-Shkolla Austriake –thote se tregjet e lira te drejtat e prones jane te domosdoshme dhe se individet jane aktoret qendrore dhe njesi sovrane te shoqerise . Ata theksojne tendencen njerezore per te kryer veprime ne nje menyre te qellimshme duke verpuar ne interesin personal me te mire te tyrin ne kerkim te permbushjes se qellimeve qe perfitojne ata. Austriaket gjithashtu zhvillojne nje theks te forte ne nje tjeter parim baze te doctrines liberale: rendi spontan . Ata e shohin ekonomine si nje fenomen organik Miliona njerz te gjithe duke vepruar ne interest e tyre angazhohen ne miliona transaksione vullnetare

me njeri tjetrin .Efekti permbledhes eshte qe te prodhoje nje urdher te paplanifikuar qe organikisht percakton qmimet pagat, shperndarjen e burimeve dhe te gjitha elementet e tyre natyrore ekonomike.

- Shkolla e Frankfurtit – I referohet nje shkolle neo-marksiste te teorise nderdiciplinore sociale Shume prej teoricienteve te klasa shoqerore besojne se teoria tradicionale marksiste nuk mund te shpjegoje ne menyre adekuate zhvillimin e trazuar dhe te papritur te shoqerive kapitaliste ne shekullin e 20. Ndaj kapitalizmit dhe socializmit sovjetik shkrimet e tyre vuren ne dukje mundesine e nje rruge alternative per zhvillimin social . Duke ndjekur Marksin ata ishin te shqetesuar nga kushtet qe te lejojne ndryshimet shoqerore dhe krijimin e institucioneve racionale. Theksi I tyre ne komonentin kritik te teorise kishte rrjedhur ne menyre te konsiderushme nga perpjekjet e tyre per te kapercyer kufijte e materializmit pozitivizmit dhe determinizmit duke u kthyer ne filozofine kritike te Kantit dhe pasardhesve te tij ne idealizimin gjerman kryesisht filozofi Hegeli me theksin e tij ne dialektike dhe kontradiktat si pronat e natyrshme te realitetit.

- Teorite Politike- qellimi I teorise poltike nuk eshte vetem per te pastruar ngaterresat konceptuale por per te rezonuar ne menyre etike sistemtike per disa nga problemet e medha sociale dhe politike me te cilat perballemi per te ndriquar se cilat vlera etike jane me te rendesishme per kontekstin dhe per te dhene nje drejtim qe duhet te bejme . Teoria politika na mundeson qe te organizojme njohurite tona qe te orientojme hulumtimet tona dhe per te interpretuar gjetjet tona gjithashtu perpiqet per te mesuar rreth se vertetes se nje situate te veqante.