teti contat s’istòria pròpia pro mesu de s’archeologia testos de ignazia tidu bortados in...

Download Teti contat s’istòria pròpia pro mesu de s’archeologia Testos de Ignazia Tidu bortados in sardu dae

If you can't read please download the document

Upload: lucio-moroni

Post on 02-May-2015

219 views

Category:

Documents


2 download

TRANSCRIPT

  • Slide 1
  • Teti contat sistria prpia pro mesu de sarcheologia Testos de Ignazia Tidu bortados in sardu dae
  • Slide 2
  • Slide 3
  • Abini: orgine de su nmene Abini, est de seguru una parula orientale: AB- ABI ( babbu o sennore) e IN-INI (resposta de pregadoria), est a nrrere logu in ue sos babbos e sos avos arrasaiant, e in ue sa divinidade cuntzediat a issos sas respostas chi pediant. Custu significadu paret siat arribadu a travessu sos sculos a sas generatziones imbenientes ca su situ fiat tmidu comente iscusorzu de superstitzione. Abini est unu santuariu de poca nurgica postu in su territriu de Teti; sos restos sunt galu totu interrados in una badde inghiriada da montes artos e in ue che colat unu rivu chi che essit in sa badde de su Tirsu. In su situ sunt istadas fatas chircas diferentes, sa prima est istada fata in su 1865 cando tzertos pastores e massajos ispirados dae sos tantos bisos de unu pilocu ant iscavadu in ue si bidiant sos restos de unu muru antigu de predas (cumbintos chi che esseret cuerradu uniscusorzu) e ant agatadu unu dolio mannu de terra prenu de trastes de brunzu Testos bortados in sardu dae
  • Slide 4
  • Sa palastria de Abini Su sennoreddu de siscusorzu Si contat chi in santigriu, in unu logu mutidu Abini, chi est in su sartu de Teti, in una badde inghiriada dae montes e rugrada dae unu riu minoreddu in su tretu in ue essint a pitzu sos muros de una bidda betza, fiat istadu carratzadu unu iscusorzu ispantosu ( su bicu de oro ), e pro ddu chistire che aiat unu gherradore legendriu chi lu mutiant su senoreddu de s iscusorzu. A su chi contant sos betzos, medas de issos diat prrere chi apant tentu ocasione de ddu chistionare, de ddere bidu passitzare e isfidare a gherrare totus sos chi che cheriant pigare sa cosa sua. Su gherradore legendriu provaiat sas fortzas e sa balentia a sos maleintrannaos; intre de custas garas ddi faghiat fghere su tiru de sarcu, sa tiradura de su matzucu, a gherrare a istrumpa e in prus una gara de cassa; ddos poniat a su giudtziu de sabba e de su fogu e a chircare carchi cosa chi non sagataiat mai. Custu custode balente, binchiat semper ca, in mesu de sas garas, si mudaiat e poniat teros tantos ostculos. Testos bortados in sardu dae
  • Slide 5
  • Abini In tempos antigos, sos betzos de Teti, cando intendiant numenare a sa badde de sa domo e sa badde de sa bidda - naraiant sos berbos ( brevos ): sa credntzia populare naraiat chi fiat infestadu de ispritos malignos! Unu pilocheddu coragiosu, chi ascurtaiat sos bisos suos fitianos, per fiat arrennssidu a cumbnchere amigos suos pastores-massajos a isfidare sos ispritos, a iscorrofeddare in su giassu de Abini, in ue che fiant sas ruinas de frigos betzos e nchant bogadu a pitzu una cssia de pedra (una cista litica)- a cguru de trastos votivos de brunzu. Custu est su chi si contant e chi chistionat fintzas de su tempus de sagatatura: su mese de capudanni de su 1865. Sistria ddu cunfirmat: su cannicu archelogu Giovanni Spano, in una nota de su Bulletinu archeolgicu pblicu suo: Ammentos subra de carchi dolu minoreddu agatadu in sa bidditzola de Teti (tzdidos a su museu rgiu- oe Museu Archeolgicu Natzionale de Casteddu). teru e tantu ricos sunt sos depsitos chi ant agatadu a pustis teros pastores-massajos de Teti. In su 1878 est istada agatada una brugna manna, prena a isticu de ogetos de brunzu chi pesaiant 108 chilos e fintzas custos nche sunt finidos in su museu de Casteddu (chi tando serbiat pro totu sa Sardigna) ma sispantu non finiat in cue! Cussos restos de frigos betzos bisados dae cussu pilocheddu, a nrrere sa beridade, fiant prpiu unu iscusrzu archeolgicu. Dae sos iscavos de Leon Gouin de su 1882 e de Antonio Taramelli de su 1929, chi che ant bogadu a pitzu aposentos de bvere, chi fiant a inghriu inghriu de su tmpiu de su cultu. A pustis de sos acatos fatos in sos rtimos bintichimbe annos pro more de sa Soprintendntzia, sunt istados dados a bdere problemas de cronologia e de tipologia chi interessaiant sarchitetura religiosa de sos protosardos, e mescamente sunt megioradas sas connoschntzias de sarchitetura de sos frigos (de tipu isdomu), dedicadu a su cultu de sa divinidade de sabba. Testos bortados in sardu dae
  • Slide 6
  • Dae sa purgadura de sas discrrigas antigas, in ue fiant ammuntonados sos materiales de tzermicas diferentes, chi non fiant istadas mai arregortas e mescamente dae sos brocos de pedra de mola e pedra morta (trachite rosa) - chi beniant, sunu dae su pradu de Abbasanta e stera dae sa Badde mdia de su Tirsu- est crara sa pelea de sa gente nurgica pro carrare su materiale de pedra, e si podet cumprndere simportntzia manna chi sos nurgicos daiant a su santuriu de Abini, fraigadu aposta in una badde chi fiat sa rughe de sos caminos de sos chi tramudaiant dae sos montes pro chistiones de clima e de artria, rugrende sas baddes e sas campuras prus a canta. Su recperu de totu sos materiales, finas a cantos, chi interessant sera cultuale e sistima de sas pedras traballadas, partzidas cunforma a sa tipologia, at batidu a iscobrrere su chi at permtidu de cumprndere sa tipologia isdoma de su frigu cultuale originale, chi faghiat parte de unu frigu fatu de unaposentu tundu, cun un copertura a bvida farsa, cun un acrotriu tzilndricu cun annantas retangulares chi essiant meda a foras (altorilievu). A sa tholos fiat atacadu unu vestbulu retangulare, serradu dae muros dritos cun una bvida a duas gheta-abbas cun unu colmu cun in pitzu brocos a sestu de traptziu, in ue che fiat cravadas sas ispadas votivas fissadas cun coladas de prumu, regortas galu oe in sos istampos fatos aposta pro issas. A sera cultuale pertenent sas pedras ladas, chi a printzpiu fiant in su pavimentu de sintrada, e sos basamentos de pedra istampados pro sustnnere sos brunzos votivos chi sos pellegrinos donaiant in su snturiu a sa divinidade de sabba. Testos bortados in sardu dae
  • Slide 7
  • Su modellu architetnicu cun su cale si podet cunfrontare est belle tzertu sa funtana nurgica de Su tempiesu de Orune, chi est simigiante meda a su Tmpiu de Abini siat pro sos materiales seberados, pro sas tcnicas e su sestu de su frigu. In intro de sa corte, sunt essidas a campu a manu manca, sos setzidrgios a canta de sos muros e duas fileras de gradones a mesuchircu, fraigadas a printzpiu pro amparare sos fideles. Custa pera est giai atestada in sa bidditzola nurgica de su romanzesu, in su comune de Bitzi, in sa bidditzola santuriu de gremanu in Fonne e in su situ de sedda e sos carros de Ulana. In sos rtimos annos, cando che ant segadu serba e che ant mvidu sos muntones de terra betzos, sunt essidas a campu sas fundatziones de tres barracas a sestu tundu, e in intro ant agatadu bculos de brunzu, istrgios, una lama de brunzu, bratzaleddos a capi aperti, firmapilos, ispillones, granos de guturadas, in cristallu de roca, pendentes de brunzu, unistileto e una punta de istileto intrea; paris cun sos trastos de brunzu, bi fiant materiales tzermicos medas, intre de custos tocat de sinnalare una cupa pnica cun pede, colorada de nieddu, chi imitat sos modellos grecos. Unu blocu (longu 80cm e largu 28 cm) con 50 istampos, chi galu oe, medas de custos, ant sa colada de prumu de printzpiu chi manteniant unu basamentu ispantosu ornadu de chimbanta ispadas votivas. Su blocu est traballadu petzi in su pianu in ue fiant fissadas sas ispadas a fatza- vista; podiat ssere postu in sintrada betza de su putzu a intro de su tmenos, in unu logu in ue sos fideles oferidores podiant abastare cun fatzilidade. Sos materiales de terra (tzermica) chi sunt espostos in su Museu Cumprensoriale de Teti, sassimigiant meda a sos de sa bidditzola nurgica de surbale, e custu permitit de incuadrare a livellu cronolgicu su santuriu de Abini in su perodu intre de su brunzu reghente finale e sedade de su ferru ( XII- VII sec.a.c), praticadu finas a sedade romana. Sa mvida de sos muntones de terra in su santuriu federale de Abini, no at permtidu de acabare sa chirca, e duncas est apretosu e netzessriu de torrare a isforroncare, siat pro recuperare sos materiales siat pro chistire su situ dae sa trascurntzia, ca sarriscu est de nchssere, a dolu mannu, cantzelladu pro semper dae sistria archeolgica sarda. Testos bortados in sardu dae
  • Slide 8
  • Ite sunt sos brunzetos nurgicos? Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu Sa parula brunzetos nurgicos si impreat pro indicare sas figuras de brunzu chi apartenent a su cuntestu de sa tziviltade nurgica, chi sunt sa proa chi in Sardigna fiat meda ispainada, isttuas minores, fatas cun sa chera prdida, pro sa cale onni sngulu cantu at unu modellu originale, cun su resurtadu lgicu chi issas sunt diferentes suna cun stera. Sas genias sunt duas: Uta e Abini e leant su nmene dae sos logos in sa cale sunt istadas agatadas. Custas duas genias segundu sarcheologia sunt sas resurtntzia artstica- culturale de duas fases diferentes de sa tziviltade nurgica. Medas isttuas sunt istadas agatadas in su santuriu de Abini e se Santa Vitria de Serri, ue beniant apicadas a su muru o saldadas in apgios de pedra chi fiant in sintrada de su putzu.
  • Slide 9
  • Su museu In mesu de sa bidda de Teti, in sa costa de sos montes, in mesu de su birde e in su tzentru de sa Sardigna e a badde unu lagu artifitziale (Cucchinadorza), chest unu piticu museu archeolgicu de su cumprensriu- Barbgia- Marndrolisai- fraigadu in su 1990, fatu a nou cun unarchitetura moderna. Presentat duos pianos e si cumponet in duos corpos chi parent otagonos illonghiados a diversas mannrias, satbiant in sas duas partes prus longas cun una uniscala in tzentru e in stera parte (silisinadorzu) chest sa calada po sa gente chi tenet problemas de movimentu. In su pianu terra che sunt duas istntzias mannas pro sos laboratrios de resturu. In su primu pianu chest sespositzione de sos trastos archeolgicos e si partzit in duas istntzias in ue che sunt vetrinas prenas de trastos de sos diversos sitos acheolgicos de sa BarbgiaMandrolisai (Nuraghe Talei de Sorgono - Nuraghe Nolza de Meana Sardo - su Nuratze e Interrios de Tonara) e de sas diversas biddas ispaniadas a frriu de sa terra. Sa bona parte de custos trastos sunt istados fatos in uniscuta de tempus chi andat de su Prenurgicu a sArtu Medioevo. Andande a in antis in intro de su museo si podent apompiare parte de sos brunzos acatados in su santuriu nurgicu fiderale de Abini. Custos trastos chi beniant postos a dae in antis de sa divinidade issoro de sabba, in ue che fiat unu tmpiu : lamas a forma de fozas e iscolpidas cun sinnos geomtricos, busas e (chncalleria) zunchillos. Sighinde sa passigiada in su museu si podet bdere su capu mannu, sos arrasadores, sos gherradores e sos gherradores cun sarcu ; custas sunt una parte de sos brunzos agatados in sottighentos e sunt cpias (sos originales sagatant in su museu archeolgicu de Casteddu). Sos brunzos prus importantes sunt sos chi jughent sos bator ogros, bator bratzos et duos iscudos est sunt datados dae su X a su VII sculu a in antis de Cristu Testos bortados in sardu dae
  • Slide 10
  • IIn saposentu a costau si podet bdere sos diversos tipos de tzeramica e sas diversas decoratziones de sa bidda de sUrbale. In sa vetrina a manca si podent bdere sas figuras de arghidda chi sunt istadas agatadas dae sos operatores de su museu in santiga funtana, a badde de sa bidda de Surbale.. Custas figuras parent contende sa bida, sischntzia e sa religione de sabba issoro; semper in custu aposentu si podet bdere sa barraca F de SUrbale, unu de sos pagos esmpios de ricostrutzione de unu monumentu in intro de unu museu sardu. Sa barraca tenet su foghile in mesu e sos vasos in pitzu de sos forreddos sunt istados postos in su logu inube sunt istados agatados paris cun teros trastos chi sunt istados lassados cando ana lassadu sa bidda po unu fogu. In su matessi aposentu sest torradu a costruire su pavimentu cun pizas a borta a borta de arghidda e de orticu.
  • Slide 11
  • Su museu e sos repertos suos TETI NU ABINI - DEMONE > Est unu prodotu artsticu-culturale, datu dae unu mastru bile, chi at bvidu intre su de X e su de XII sec. i.c., e benit dae sa bidda nurgica federale de Abini (Teti), e est istadu donadu a sa divinidade de sabba, chi li fiat dedicadu su tmpiu. Sa cara est ovoidale in punta de susu e longa e puntuda in sa parte de bassu, sinzada dae sos ossos de barra e dae sos bator ogros globulares chi essint a foras. Sa bestimenta paret mudada dae comente sunt retratados teros gherradores: custu ponet a pensare chi baiat un assentu militare. Unu bonete ispantosu, cun duos corros longos, cun duos bratzos ammostrat duos iscudos e cun sos teros duos mantenet sas ispadas. A su chi narant sos mannos de sarcheologia sarda, rapresentat ideales mticos-religiosos chi agatant cumpangia in figuras iperantrpicas orientales. DATAZIONE : 1200-900 a. C ERA : BRONZO MEDIO PRIMA ETA DEL FERRO CULTURA E CIVILTA DELLA SARDEGNA NURAGICA ARTE MAGICO -RITUALE : BRONZO VOTIVO ( ALTEZZA Cm 19). Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
  • Slide 12
  • ISPADA VOTIVA (lamas votiva) Ispada votiva chi tenet in pitzu unelementu a forma de mesu luna, e sas puntasa finint cun corros de cherbu in pitzu est postu unmine sacru. Custa faghet bdere sos tres elementos: sas ispadas, sa figura de sanimale cravadu in sispada, e una figura de mine sacru cun s'arcu in manu (stera manu est segada) in pitzu de su corpu de sos cherbos. Est craru su ligmine lgicu pro su cale su gherradore est postu in stziu cun sispada, ca mustrat sa positzione sotziale sua e su sinzale de sa classe sotziale sua. Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
  • Slide 13
  • I COMMILITONI COMMILITONI - GUERRIERI ORANTI CON LUNGHE SPADE DI CUI UNA SPEZZATA, DAL RIPOSTIGLIO DI ABINI. SONO RITTRATI DI UOMINI D'ARME PER LA MASSIMA PARTE; CI RENDONO L'IMMAGINE DI UNA SOCIET' GUERRIERA LA CUI SOMMIT' DEL POTERE ERA OCCUPATA DA CAPI TRIB' E SACERDOTI, UNA ARISTOCRAZIA MILITARE E DA MILITARI DI PROFESSIONE. IN SOSTANZA LE FIGURE RAPPRESENTANO, ILLUSTRANDOLE NEL VARIO CONTENUTO TEMATICO E ICONOGRAFICO, CON SEMPLICIT' ED EFFICACIA, CON COMMOVENTE ADERENZA AL REALE, CON VIGILE MISURA ESPRESSIVA, TUTTA L'UMANIT' DI QUELLE POPOLAZIONI NURAGICHE, NELLA CONCRETEZZA DELLA VITA QUOTIDIANA,.NELLE ASPIRAZIONI IDEALI, NEL SUO ACUTO ISTINTO RELIGIOSO, NEI SENTIMENTI DELLA GIOIA E DEL DOLORE. TESI CON DIGNITOSA SOBRIET' E CON QUELLA RISERVATEZZA SEVERA E SIGNORILE CHE E' CARATTERISTICA, ANCOR OGGI, DEI SARDI. Testos bortados in sardu dae Sos commilitones (Cumpngios de miltzia) Sos commilitones gherradores arrasadores cun ispadas longas de sas cales una truncada, benint dae unu ungrone de Abini. Sa bona parte de custos benint pintados che mines de gherra; custa istatueddas nos mustrant una sotziedade gherrera, in pitzu de sa cale su podere fiat manigiadu o dae sos capos trib e o dae sos ministros de su cultu o dae unaristocratzia militare e dae militares de mestieri: sarcheologia ufitziale no est ancora arrennssida a dare unispiegatzione crara. Sas figuras duncas rapresentant, pintadas cun semplitzidade e a manera adeguada a sa realtade, totu sumanidade de sas populatziones nurgicas, in sa pratitzidade de sa bida fitiana issoro, in sas punnas ideales, in sistintu religiosu biu, in sos sentidos de su bresu e de su dolu, cun moderatzione, dinnidade e cun su riguardu severu e signorile chi est piessignu, galu oe, de sos sardos. Foto de Ignazia Tidu
  • Slide 14
  • CAPO TRIBU' ORANTE (BRONZO). Al sommo delle gerarchie dei ministri di culto, la religione sarda dell' et nuragica aveva posto un personaggio di cui sinora sono state catalogate cinque rappresentazioni. Questo personaggio, grande vicario, fa supporre che sia in tenuta da cerimonia: tunica chiusa che ricopre un vestito leggero, che arriva sino all'inizio delle cosce, mantello gettato sulle spalle: sulla testa una semplice calotta, nella mano sinistra tiene un bastone, specie di scettro religioso( o bastone del comando). La mano destra sollevata in segno di adorazione. Porta obliquamente sul petto, il pugnale sacro sospeso ad una larga bandoliera( pugnale ad elsa gammata ). molto probabile che in et nuragica i capi trib abbiano esercitato le funzioni di officianti. Testos bortados in sardu dae Capu trib arrasadore in brunzu In su gradu prus artu de sa gerarchia de sos ministros de cultu de spoca nurgica bi fiat unu persongiu, pintadu e catalogadu fintzas a commo in chimbe istatueddas ebbia. Custu persnagiu, domeri mannu, si pensat chi siat bestidu de tzerimnia: sa tnica agutonada chi cucgiat unu bestire prus lbiu, longu finas a sas cossas e una gapa ghetada in palas, in conca una genia de berrita semplitze, a manu manca aguantat unu bculu a nodos che a uniscetru (o che bculu de cumandu). Sa manu destra est ampulada chi paret in adoratzione. Postu de travessu in petorras giughet sistileto sacru apitzicadu a una bandulera (istile a mniga de elsa gammada). Si podet dare chi sos capos trib in poca nurgica sserent istados finas una genia de ministros de cultu. Foto de Ignazia Tidu
  • Slide 15
  • GHERRADORE CUN ARCU E STGIU FORNIDU DE UNA FRITZA E DE UNU MATZUCU CUN SA PINNIA ABINI (TETI) Brunzu de artria de 30 cm. Sa tcnica usada pro fghere custu ex voto est mutida a chera prdida, ca a pustis de ere sestadu su modellu in chera (o teru materiale chi si podiat iscazare) lu si inghiriaiat de materiale refratriu a manera chi cando si ghetaiat, pro mdiu de unistampu, su brunzu buddidu, sa chera siscazaiat e lassaiat su logu a su brunzu matessi e nde pigaiat sa forma. - Su mastru a pustis acontzaiat sistatuedda, rifiniat carchi cantu e carchi teru nde agiunghiat a pustis de lere postu a iscazare. - Su mastru manigiaiat metallos cun ligas diversas (rmene-istanzu) pro fghere brunzetos destinados a ordinadores diversos e consumadores cun esigntzias diversas ( ex voto de totus sos prejos comente los acatamus in sas crsias cristianas). - Su mastru espressat e trasmitet, unu pagu ca ddi benit ordinadu e unu pagu ca ddi benit consigiadu, sos ideales de sa sotzietade ordinadora de sas istatueddas. ( Abini - Teti ) Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
  • Slide 16
  • ARCHERI ARRASADORE BRUNZU ARTRIA 30 cm. Custas istatueddas sunt cravadas a sa pedra cun su prumu. Ddas poniant a dae in antis de sas divinidades de su tmpiu in ue sos fideles arrasaiant e pediant a sas divinidades de ddis dare auditu. Custas ant unu sinnu solenne, donadu dae satzione religiosa chi issos sunt faghende e chi sarte pintat. mines chi faghent traballos diversos, pintados in momentos de sa bida de onnia die, chi mustrat su simbolismu de su status prpiu. Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu