tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti - dcaf.chkanada), herbert vulf ... iii bюlmяdя...

IPU вя DCAF - Тящлцкясизлик секторуна парламент нязаряти, 2003

1

Tяhlцkяsizlik sektorunaparlament nяzarяti:

Qaydalar, mexanizmlяr vя gюrцlяn iшlяr

«Vis consilii expers mole ruit sua»

(Aьыlsыz sяrf olunan qцvvя юz aьыrlыьы altыnda mяhv olur)

Horatsio, Odalar, 3, 4, 65


2

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti ilя baьlы ParlamentlяrarasыИttifaq (PAИ) - Silahlы Qцvvяlяrя Demokratik Nяzarяtin (SQDN)

bu vяsaitinin iшыq цzц gюrmяsindя aшaьыdakы шяxslяr iшtirak etmiшlяr.

RedaktorlarHans Born (Niderland), Пщилипп Fluri (Иsveчrя), Anders B. Johnsson (Nider-land)

Аparыcы mцяllifHans Born (Niderland)

AssistentlяrAleksey Arbatov (Rusiya), Jan-Kristof Burkel (Fransa), Eva Buja (ABШ),Marina Kaparini (Kanada), Цmid Cizrя (Tцrkiyя), David Darчiaшvili(Gцrcцstan), Conah Иsava Elaiqvu (Nigeriya), Hans-Peter Furrer (Иsveчrя),Denise Qarsia (Braziliya), Suzanna Qavrilesku (Ruminiya), Vilhelm German(Almaniya), Ouen Qrin (Birlяшmiш Krallыq), Miroslav Hadziч (Serbiya vяЧernoqoriya), Karl Holtiner (Иsveчrя), Hayner Henqqi (Иsveчrя), DevidHobbs (Birlяшmiш Krallыq), Jan Hoekema (Niderland), Rocer Huizenqa(Niderland), Andrjey Karkoшka (Polшa), Peter G. Kelli (ABШ), Simon Lunn(Birlяшmiш Krallыq), Tom MakDonald (Birlяшmiш Krallыq), Dorijan Marsic(Sloveniya), Gian Giakomo Miqone (Иtaliya), Maykl F. Nun (ABШ),Aleksandr Pikayev (Rusiya), Kristin Pintat (Fransa), Andreas Prцfert(Almaniya), Kristofer Sabatini (ABШ), Lilian Serban (Rumыniya), RavinderPal Sinqh (Hindistan), Anders K. Syastaad (Norveч), Bauke Snoep(Niderland), Svetlana Svetova (Ukrayna), Yan Trapans (Latviya), MatiasTuler (Argentina), Marlen Urшeler (Иsveчrя), Pentti Veenenen (Finlandiya),Biljana Vankovska (Makedoniya), Mariya Vlaчova (Чex Respublikasы),Kasper V.Vrum (Niderland), Tamas Vaxsler (Macarыstan), Donna Uinslou(Kanada), Herbert Vulf (Almaniya).

Redaksiya heyяtiUillem van Ekelen (Niderland), Andreas Qross (Иsveчrя), Miroslav Filipoviч(Serbiya vя Чernoqoriya), Stepan Sulakшin (Rusiya), Dimitro Tabaчnik(Ukrayna), Яhmяd Hцsnц Hanadzla (Malayziya), Adeseye Oqunleve(Nigeriya) vя Elizavet Papadimitriou (Yunanыstan) - Parlamentlяrarasы Иtti-faqыn (PAИ) siyasi mяsяlяlяr, beynяlxalq tяhlцkяsizlik vя tяrksilah цzrя komis-siyasыnыn цzvlяri; Bet Muqo (Keniya) vя Rikardo Vazgez (Argentina) - PAИ-nыn parlament,hцquq vя insan haqlarы цzrя komssiyasыnыn цzvlяri.

Redaktя etmiшdirOliver Wates (Birlяшmiш Krallыq)

Orijinal variant: ingilis dilindя, Cenevrя, 2003


3

Юn sюz

T яhlцkяsizlik insanlarыn цmumi rifah halыnыn яn цmdя mяsяlяsiolduьundan, чox юnяmlidir ki, onlarыn baxышlarы millяtin tяhlцkяsizliksiyasяtindя юz яksini tapsыn. Hяmin siyasяt dюvlяtin qayьыsыna qaldыьы

vя qoruduьu tяhlцkяsizliklя baьlы prinsiplяri vя яsas dяyяrlяri юzцndя bir-lяшdirmяlidir.

Mяhz buna gюrя dя, insanlarыn seчmiш olduqlarы nцmayяndяlяrin parlament-dя dюvlяt vя tяhlцkяsizlik sektorlarы ilя sыx tяmasda iшlяmяlяrinя чox bюyцkehtiyac vardыr. Onlarыn hamыsыnыn eyni mяqsяdlяr uьrunda fяaliyyяt gюstяr-mяlяrinя baxmayaraq, rollarы mцxtяlifdir vя яsaslы surяtdя mцxtяlif dяolmalыdыr. Parlament, bцdcяni qяbul etmяk vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяriцzяrindя nяzarяti saxlamaqla, hцquqi чяrчivяnin yaradыlmasыna cavabdehdir.O, bu vяzifяlяri o vaxt tam mяnasыyla hяyata keчirя bilяr ki, onun infor-masiya vя zяruri texniki biliklяrя geniш чыxышы olsun vя eyni zamanda,hюkumяti hesabat vermяyя qцvvяsi vя niyyяti olsun. Bunun цчцn dя, юznюvbяsindя, inam vя dialoqla mюhkяmlяnmiш sosial quruluш lazыmdыr.

Чilidя, cяmiyyяtlя silahlы qцvvяlяr arasыndakы яlaqяlяrin yaxшыlaшmasына uzunillяr сярф olунmuшdur. Bu gцn beynяlxalq ictimaiyyяt Чilidя qarшыlыqlы hюrmяtvя яmяkdaшlыьыn шahidi ola bilяr vя biz inanыrыq ki, bu, gяlяcяkdя daha damюhkяmlяnяcяkdir. Biz inanыrыq ki bu kitabчa, tяhlцkяsizlik sahяsinininbцtцn яsas fiqurlarыnы юz яmяkdaшlыq fяaliyyяtini hяr kяsin vя hяr bir vяtяn-daшыn цmumi rifah halыnыn yaxшыlaшmasыna yюnяltmяyя yardыm edяcяkdir.

Senador Sergio Paez VerdugoParlamentlяrarasы Иttifaq Шurasыnыn Prezidenti


4

Kitabыn Ingilis dilindяn tяrcцmяsi, bяdii redaktяsi, tяshihi vяorijinal elektron maketi Beynяlxalq Mяtbuat Klubu tяrяfindяn

asagыdakы heyяtdя hяyata keчirilmisdir:

Qrupun rяhbяriCяfяr Cяfяrov

Kompцter tяrtibatы вя дизайн Vцqar Ismayыlov

Redaktor Иlqar Ibrahimli

Тяrcцmячiляр Fizuli АбыйевAnar Kazыmov

Kitabыn Azяrbaycan dilinя tяrcцmяsi vя yayыlmasы hцquqlarыBeynяxalq Mяtbuat Klubuna mяxsusdur.

® Beynяlxalq Mяtbuat Klubu


5

Giriш

U zun illяr boyunca milli suverenlik vя tяhlцkяsizlik hяr bir dюvlяtinmюvcud olub yaшamasы цчцn яn zяruri amil hesab edilmiшdir. Bu gцnяsas iшi tяhlцkяsizliyi tяmin etmяк olan дювлятлярин fяaliyyяti bюyцk

dя-yiшikliyя mяruz qalmышdыr. Silahlы mцnaqiшяlяrin yeni formalarы vяdюvlяtlяr arasыnda get-gedя artan яlaqяlяr tяhlцkяsizlik konsepsiyasыnыn юzцbarяdя rasional cavab tяdbirlяri vя yeni dцшцncя tяrzi yaratmышdыr. 2001-ciilин 11 sentyabr hadisяlяri vя onun doьurduьu nяticяlяr dя yalnыz bu zяrurяtiюnя чяkmiшdir.

Mяhz effektiv parlament nяzarяti hяmin yeni cavab tяdbirlяrinin tam шяffafvя mяsuliyyяtlя iшlяnib hazыrlanmasы vя hяyata keчirilmяsinin tяmin olun-masыnda hяlledici rol oynamышdыr. Bu nяzarяt olmadыьы tяqdirdя tяhlцkяsizlikorqanlarыnыn юz vяzifяlяrini dцzgцn dяrk etmяmяsi tяhlцkяsi yaranыr vя onlarya gяrginlik yaratmaqla, ya da siyasi vя iqtisadi tяsir gюstяrmяklя юzlяrinidюvlяt iчindя dюvlяt kimi aparыrlar. Keчid mяrhяlяsindя olan, mцharibя vяmцnaqiшяlяr nяticяsindя daьыlmыш юlkяlяr xцsusi tяhlцkя altыnda olduьuzamanda demokratiyanыn bяrqяrar olduьu юlkяlяr dя dяyiшkяn tяhlцkяsizlikmцhiti ilя ayaqlaшa bilmяk цчцn mцlki-hяrbi яlaqяlяrя fikir vermяlidirlяr.

Tяhlцkяsizlik sektorunun юzцnяmяxsus xarakteri vя dinamikasы effektiv par-lament nяzarяti цчцn real чяtinliklяr yaradыr. Яgяr parlament цzvlяri юzlяrimцstяqil tяdqiqat vя tяhqiqat aparmasаlar, texniki mяsяlяlяrin яhatя olun-masыnыn mцxtяlifliyi, tяhlцkяsizlik personalыnыn яhяmiyyяtli dяrяcяdя чoxluьuvя mцrяkkяb quruluшu, eyni zamanda mяxfilik qanunlarы, qaydalarы vяtяcrцbяsi onlarыn sяmяrяli iшlяmяsi цчцn чяtinlik yarada bilяr.

Bu fonda, Parlamentlяrarasы Иttifaq (PAИ) vя Silahlы Qцvvяlяrя DemokratikNяzarяtin (SQDN) Cenevrя Mяrkяzi tяhlцkяsizliyя nяzarяt iшinя parlamentyardыmыnы formlaшdыra bilяcяk mexanizm vя qaydalarыn mцfяssяl toplusunutяqdim edяn yыьcam bir мялумат kitabыna ehtiyac olmasыnы zяruri saydыlar.Tяqdim olunan bu мялумат kitabы hяmin ideyanыn tяcяssцmцdцr. Kitabiшlяndiyi dюvrdя mяtnlяr diqqяtlя юyrяnilmiш, parlamentarlarыn redaksiyaheyяti tяrяfindяn dяqiqlяшdirilяrяk mцxtяlif ekspertlяr tяrяfindяnyoxlanыlmышdыr.

Kitab yazыlarkяn bцtцn юlkяlяr цчцn eyni dяrяcяdя yararlы ola bilяcяk vahidparlament nяzarяti modelinin olmamasы fikrinя яsaslanыlmышdыr. Mцяyyяn biryerdя effekt verяn vя qяbul olunan qayda vя qanunlar, ola bilяr ki, digяr biryerdя tamamilя yersiz vя qeyri-mцnasib sayыlsыn. Bundan яlavя, heч dя bцtцnparlamentlяrin sяlahiyyяtlяri eyni deyildir. Bцtцn bu mцxtяlif reallыqlarnяzяrя alыnarkяn kitabdakы tяkliflяrin bяzilяri hяddindяn artыq ideal gюrцnя


6

bilяr. Eyni zamanda, tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinin mцrяkkяb xarakteri bцtцnaspektlяrя eyni rakursdan yanaшmaьы mцmkцnsцz edir. Ona gюrя dя, bukitab tяhlцkяsizlik sektorunun parlament nяzarяti mяsяlяsinя geniш bir giriшkimi qяbul edilmяlidir vя цmid edirik ki, hяmin kitab oxucunu sonradan busahяdя tяdqiqatlar aparmaьa ruhlandыracaqdыr. Vя son olaraq, цmid edirikki, bu kitabыn sayяsindя tяhlцkяsizlik siyasяti vя qanunlarы keшiyindя dur-duqlarы insanlarыn istяklяrini doьru-dцzgцn яks etdirяcяkdir.

Anders B. Johnsson Sяfir Dr.Teodor H.Winkler

Parlamentlяrarasы Иttifaqыn Silahlы Qцvvяlяrя Demokratik NяzarяtinBaш Katibi Cenevrя Mяrkяzinin Direktoru


7

Bu kitabda siz nяlяri oxuya bilяcяksiniz

Kitab, hяr biri bir neчя fяsildяn ibarяt olan sяkkiz bюlmяyя ayrыlmышdыr vя iki mцxtяlifyolla oxuna bilяr. Kitabыn baшdan ayaьa oxunmasы tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri vя parla-ment nяzarяtinin rolu haqqыnda яn mцfяssяl vя hяrtяrяfli anlayыш verяcяkdir. Bununlayanaшы, hяm dя mцmkцndцr ki, oxucu, onun цчцn xцsusi maraq kяsb edяn bюlmяlяrivя fяsillяri ayrыca olaraq, seчmя yolu ilя oxuya bilsin. Tematik siyahы vя mцxtяlif isti-nadlar bu mяqsяdlя tяrtib olunmuшdur.

Bцtцn kitab boyu xцsusi cяdvяllяr yerlяшdirilib ki, orada яsas mяtndяki mцrяkkяbmяsяlяlяrя aydыnlыq gяtirilir, qanun vя qaydalardan misallar verilir vя mцxtяlifюlkяlяrdяki tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя mюvcud olan parlament nяzarяti ilя яlaqя-dar tяcrцbя iшыqlandыrыlыr. Яksяr fяsillяrin sonunda Siz parlament цzvц olaraq nя edяbilяrsiniz adlы bюlmя vardыr vя orada konkret tюvsiyяlяr verilir. Lakin yuxarыda qeydolunduьu kimi, bu tюvsiyяlяrя milli kontekstdяn baxыlmalыdыr.

Birinci iki bюlmяdя tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя parlament nяzarяtinin yoxlanыlmasыцчцn nяzяri vя analitik чяrчivя verilmiшdir. I bюlmяdя tяhlцkяsizliyin tяkamцl konsep-siyasыna diqqяt yetirilir vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrindя Parlamentin vя digяr dюvlяtqurumlarыnыn roluna qlobal baxыш hяyata keчirilir. I bюlmяdя яsasяn bu suallara cavabaxtarыlыr:

Tяhlцkяsizlik mцhitindя son hadisяlяr hansыlardыr?Yeni tяhlцkя vя cavablar hansыlardыr?Niyя gюrя tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti vacibdir?Tяhlцkяsizlik sektorunun demokratik шякилдя idarя olunmasыnыn яsas prinsiplяrihansыlardыr?Parlamentin hюkumяt vя mяhkяmя qarшыsыnda rolu nяdяn ibarяtdir?

II bюlmяdя milli tяhlцkяsizlik siyasяti silsilяsinin bцtцn mяrhяlяlяri, eyni zamandamilli tяhlцkяsizlik siyasяtinя mцvafiq olan beynяlxalq qanunlar tяsvir olunur. IIbюlmяnin axыrыncы iki fяsilindя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrindя vяtяndaш cяmiyyяti vя КИВ-ин rolu, hяmчinin cender perspektivi tяqdim olunur. Яsas suallar bunlardыr:

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя baьlы qяrarlarda parlamentin rolu nяdяn ibarяtdir?Beynяlxalq hцquq milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar imkanlarы necя mяh-dudlaшdыrыr yaxud geniшlяndirir?Vяtяndaш cяmiyyяti vя КИВ tяhlцkяsizlik sektoruna necя mцnasibяt bяslяyir vяparlament onlarыn mцxtяlif yardыmlarыndan necя istifadя edir?Tяhlцkяsilzik mяsяlяlяri ictimaiyyяtя necя чatdыrыlыr?Tяhlцkяsizlik sektorunda qadыnыn rolu nяdяn ibarяtdir?

III bюlmяdя tяhlцkяsizlik sektorunda Kim Kimdir yazыsы verilmiшdir ki, ora hяrbi,polis vя kяшfiyyat orqanlarы, digяr hяrbilяшdirilmiш dюvlяt tяшkilatlarы vя xцsusi tяh-lцkяsizlik шirkяtlяri daxildir.

Hяr bir tяhlцkяsizlik orqanыnыn яsas vяzifяsi vя xцsusiyyяti nяdяn ibarяtdir?Hansы daxili vя siyasi mяsuliyyяt mexanizmlяrinя ehtiyac vardыr?Parlamentlяr tяhlцkяsizlik orqanlarыna effektiv nяzarяti necя hяyata keчirя bilяr-lяr?

IV bюlmяdя tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяt iшindя parlamentlяrin istifadя edя bilяcяyimetod vя vяzifяlяrdяn sюz aчыlыr vя bu arada aшaьыdakы suallara cavablar verilir:

Tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяti tяmin etmяk цчцn parlamentlяr hansы


8

vasitяlяrdяn istifadя edя bilяrlяr?Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlament tяcrцbяsi necя tяkmillяшdirilя bilяr?Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlament sorьularы vя dinlяmяlяrin rolu nяdяnibarяtdir?Mцdafiя komissiyalarы necя sяmяrяli iшlяyя bilяr?Ombudsmanыn rolu nяdяn ibarяtdir?Ombudsman institutu mцdafiя iшini necя qurur?Parlament цzvlяri nя цчцn tяhlцkяsizlik orqanlarы mцяssisяlяrinя baш чяkmя-lidirlяr?

V bюlmяdя fюvqяladя vяziyyяtlяr, daxili sabitliyя tяhlцkя vя terrorizm kimi tяhlцkяsi-zliyя spesifik problemlяr yaradan vяziyyяtlяr tяsvir olunmuшdur. Orada hяmчininsabitliyin tamamilя olmadыьы, яn yaxшы halda isя kюvrяk olduьu яrazilяrя tez-tezgюndяrilяn beynяlxalq sцlhц mцdafiя missiyalarыnda iшtirakыn nяticяlяri qeyd olun-muшdur. V Bюlmяdя digяr suallarla yanaшы aшaьыdakы suallar da mцzakirя olunmuшdur:

Fюvqяladя vяziyyяt, daxili sabitliyin qorunub saxlanыlmasы vя insan hцquqlarыnariayяt olunmasы mяsяlяlяri arasыnda incя tarazlыq necя saxlanыla bilяr?Fюvqяladя vяziyyяtin mahiyyяti vя hцdudlarы nяdяn ibarяtdir?Sentyabrыn 11-dяn sonra hansы dяyiшikliklяr olub? Terrorizm legitim demokratiketirazlardan necя fяrqlяndirilя bilяr? Dюvlяtlяrin beynяlxalq tяhlцkяsizliyininnяticяlяri nяdяn ibarяtdir? Bu sahяdя parlamentin rolu nяdяn ibarяtdir?Beynяlxalq sцlhц mцdafiя яmяliyyatlarы цчцn xaricя qoшun gюndяrmяk qяrar-larыnda parlamentin iшtirakыnыn яhяmiyyяti nяdяn ibarяtdir?

VI, VII vя VIII bюlmяlяrdя tяhlцkяsizlik sektoru ilя baьlы resurslarыn цч toplusu tяhlilolunur. VI bюlmяdя mцdafiя bцdcяsinя parlament vя dюvlяt audit orqanlarы tяrяfind-яn olunan nяzarяt tяsvir olunur.

Bцdcя tяhlцkяsizlik цчцn necя яsas element ola bilяr?Шяffaflыq vя hesabatlыlыq tяhlцkяsizlik bцdcяsinя necя tяtbiq oluna bilяr?Tяhlцkяsizlik bцdcяsinя dцzgцn nяzarяtin шяrtlяri nяdяn ibarяtdir?Tяhlцkяsizlik sektoru necя audit oluna bilяr? Nя цчцn mцstяqil audit vacibdir vяo necя fяaliyyяt gюstяrir?

VII bюlmя parlamentlяrя, tяhlцkяsizlik sektorunun personalы, onlarыn seчilmяsi, tяlimivя iшя gюtцrцlmяsi, tяqaцdя gюndяrilmяlяri vя pensiya qaydalarы, hяrbi чaьыrыш vя alter-nativ xidmяtlя baьlы kюmяk gюstяrmяk mяqsяdi daшыyыr.

Tяhlцkяsizlik sektorunun personalыna demokratik dяyяrlяr necя tяlqin olunabilяr?Hяrbчilяr hяrbi birliklяr yarada bilяrmi?Sektorun яsas professional xцsusiyyяti nяdяn ibarяtdir?Mцxtяlif юlkяlяrdя hяrbi чaьыrыш vя alternativ xidmяt necя tяшkil olunur?Hяrbчilяr цчцn davranыш kodeksi mюvcuddurmu? Bununla baьlы beynяlxalq stan-dartlar varmы?Bu sektordakы personalыn idarя olunmasыnыn hansы cяhяtlяri parlamentarlar цчцnяhяmiyyяtlidir?

Nяhayяt, VIII bюlmяdя tяhlцkяsizlik sektorunun maddi resurslarы, xцsusilя alqы-satqы(nяyi kimdяn almaq), silah ticarяti vя daшыnmasы mяsяlяlяrindяn bяhs olunur.

Hцquqi mяhdudiyyяtlяr hansыlardыr?Alqы-satqы ilя baьlы яsas mцddяalar nяdяn ibarяtdir?Hansы vяziyyяtlяr mяxfiliyi яsaslandыrыr?Parlament bu mяsяlяlяri necя qiymяtlяndirmяlidir?


9

Mцndяricat

- Assistentlяrin siyahыsы 2- Юn sюz 3- Giriш 5- Siz bu kitabda nяlяri oxuya bilяcяksiniz 7

Cяdvяllяrin siyahыsы 11

I-ci bюlmяTяhlцkяsizlik konsepsiyalarыnыn inkiшafы vя iшtirakчыlar:parlamentlяrin qarшыlaшdыqlarы чяtinliklяr

1-ci fяsil - Dяyiшkяn dцnyada dяyiшяn tяhlцkяsizlik 172-ci fяsil - Parlament nяzarяtinin яhяmiyyяti 213-cц fяsil - Parlament vя digяr dюvlяt qurumlarыnыn

rol vя vяzifяlяri 23

II-чi bюlmяMilli tяhlыkяsizlik siyasяti цzяrindя nяzarяt

4-cц fяsil - Milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin hazыrlanmasы 295-ci fяsil - Milli tяhlцkяsizlik siyasяti vя beynяlxalq qaydalar 346-cы fяsil - Vяtяndaш cяmiyyяtinin vя КИВ-ин rolu 387-ci fяsil - Tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar cender mяsяlяsi 47

III-cц bюlmяTяhlцkяsizlik sektorunun яsas fяaliyyяt komponentlяri

8-ci fяsil - Silahlы qцvvяlяr 579-cu fяsil - Digяr dюvlяt hяrbilяшdirilmiш tяшkilatlarы 6210-cu fяsil - Polis strukturlarы 6511-ci fяsil - Mяxfi vя kяшfiyyat xidmяti orqanlarы 6912-ci fяsil - Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr 75

IV-cц bюlmяMilli tяhlцkяsizlik parlament nяzarяti altыnda: шяrtlяr vя mexanizmlяr

13-cц fяsil - Effektiv parlament nяzarяtinin шяrtlяri 8314-cц fяsil - Tяhlцkяsizlik sektoruna tяtbiq olunan parlament

mexanizmlяri 89


10

15-ci fяsil - Parlamentin mцdafiя yaxud tяhlцkяsizlik komissiyalarы 9616-cы fяsil - Ombudsman 10017-ci fяsil - Tяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя sяfяr edяrkяn 105

V-ci bюlmяFяaliyyяtdя olan tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarыna nяzarяt:xцsusi hallar vя яmяliyyatlar

18-ci fяsil - Mцstяsna hallar 111 19-cu fяsil - Daxili tяhlцkяsizliyin qorunmasы 11520-ci fяsil - Terrorizm 11921-ci fяsil - Tяhlцkяsizlik vя informasiya texnologiyalarы:

yeni vasitяlяr vя hяdяflяr 12822-ci fяsil - Beynяlxalq sцlh missiyalarы 131

VI-cы bюlmяMaliyyя resurslarы:tяhlцkяsizliklя яlaqяdar bцdcяyя effektiv nяzarяtя nail olunmasы

23-cц fяsil - Tяhlцkяsizlik vя xяzinяnin qцvvяsi 14124-cц fяsil - Tяhlцkяsizliklя яlaqяdar milli bцdcя xяrclяrinin auditi 153

VII-ci bюlmяTяhlцkяsizlik sektorunda insan resurslarы:peшяkarlыьыn vя demokratik nяzarяtin tяmin olunmasы

25-ci fяsil - Tяhlцkяsizlik sektoru daxilindя demokratikdяyяrlяrя yardыm olunmasы 161

26-cы fяsil - Tяhlцkяsizlik sektorunda iшчi heyяtin idarя olunmasы 17227-ci fяsil - Hяrbi чaьыrыш, siyasi vя yaxud dini-etнik mяnsubiyyяtinя

gюrя xidmяtdяn boyun qaчыrma 175

VIII-ci bюlmяMaddi resurslar: Silah satышы vя юzgяninkilяшdirilmяsi цzяrindяeffektiv nяzarяtin hяyata keчirilmяsi

28-ci fяsil - Silah vя hяrbi avadanlыq alqы-satqыsы 18529-cu fяsil - Silah ticarяti vя юzgяninkilяшdirilmяsi 191

Parlamentlяrarasы Иttifaq 203

Silahlы Qцvvяlяrя Demokratik Nяzarяtin Cenevrя Mяrkяzi 204


11

Cяdvяllяrin siyahыsы

Cяdvяl №1 Ayrыca yaxud цmumi formada bu gцn sabitliyинпозулмасына tяhlцkяйарадан амилляр bunlarы яhatя edir 18

Cяdvяl №2 Tяhlцkяsizlik tяdbirlяrinin mцxtяlif nюvlяri 19

Cяdvяl №3 Tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar dюvlяtinяsas orqanlarыnыn mцmkцn funksiyalarы 24

Cяdvяl №4 Yaxшы idarяetmя tяhlцkяsizlik sektorunademokratik nяzarяtin mцhцm dяyяri kimi 25

Cяdvяl №5 Milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar sorьu 29

Cяdvяl №6 Demokratiya, beynяlxalq mцqavilяlяrin imzalanmasыvя digяr яsas razыlaшmalar: Иsveчrя nцmunяsi 36

Cяdvяl №7 Latыn Amerikasыnda vяtяndaш cяmiyyяti: vяtяndaш cяmiyyяtitяшkilatlarыnыn rolunun vя яhяmiyyяtinin praktik izahы 39

Cяdvяl №8 Mцharibяlяrin yeni nюvlяri: mяtbuat azadlыьыnыnчяtin gцnlяri 41

Cяdvяl №9 2001-ci il 11 sentyabrdan sonra mяtbuat azadlыьы 42

Cяdvяl №10 Parlament Иnternet sяhifяlяri 43

Cяdvяl №11 Parlamentlяr vя КИВ 44

Cяdvяl №12 Sцlh proseslяrindя cender mяsяlяsi 48

Cяdvяl №13 Sцlh fяaliyyяti vя proseslяrindя cender mяsяlяlяri 48

Cяdvяl №14 Qadыnlardan ibarяt hяrbi qцvvяnin gцclц tяrяflяri:NATO юlkяlяriнин tяcrцbяsi 50

Cяdvяl №15 Qadыnlarыn tяhlцkяsizik siyasяtinя cяlb olunmasыcender tяmayцlцnцn bir hissяsi kimi 51

Cяdvяl №16 Tяhlцkяsizlik sektoruna qadыnlarыn cяlb olunmasы ilяяlaqяdar meydana gяlяn yeni cяhяtlяr vя чяtinliklяr 51

Cяdvяl №17 Silahlы qцvvяlяrя malik olmayan юlkяlяr 57

Cяdvяl №18 Mцdafiя islahatы: mяqsяd nяdir? 58

Cяdvяl №19 Cяnubi Afrikada silahlы qцvvяlяrdяn mцlkihцquq-mцhafizя iшindя istifadя olunmasы 60

Cяdvяl №20 Digяr dюvlяt hяrbilяшdirilmiш bюlmяlяrindяn nцmunяlяr 63

Cяdvяl №21 Demokratik polis xidmяtinin яsas xцsusiyyяtlяri 65

Cяdvяl №22 Tяhlцkяli tяhriflяr vя vяziyyяtlяr 66

Cяdvяl №23 Eritreyada polis xidmяti: inkiшaf faktoru 67


12

Cяdvяl №24 Parlament vя kяшfiyyat xidmяtinя ayrыlanxцsusi fondlar: Argentina tяcrцbяsi 70

Cяdvяl №25 Mяxfi sяnяdlяrlя iшlяyяn parlament komissiyalarыцчцn mцяyyяn qaydalar 71

Cяdvяl №26 Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr vя demokratiyaцчцn bяzi potensial tяhlцkяlяr 76

Cяdvяl №27 Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament tяrяfindяndemokratik nяzarяtin tяmin olunmasыnda iшlяdilяbilяcяk цsul vя vasitяlяr 84

Cяdvяl №28 Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti цчцnpreventiv strategiya 86

Cяdvяl №29 Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlament tяcrцbяsininartыrыlmasы цчцn mexanizm vя qaydalar 87

Cяdvяl №30 Иcra orqanlarыna nяzarяt olunmasы цчцn parlamentidarяolunmasы vя proseduralarыnыn цmumixцsusiyyяtlяri 90

Cяdvяl №31 Effektiv sorьu-sual цчцn tяkliflяr 91

Cяdvяl №32 Parlament istintaq komissiyalarыnыn яsas xцsusiyyяtlяri 92

Cяdvяl №33 Kanadalы яsgяrlяrin Somalidя yerlяшdirilmяsi ilя baьlыИstintaq Komissiyasы: parlament hesabatlarыnыntяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя ictimai tяsirinя dair nцmunя 94

Cяdvяl №34 Mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlamentkomissiyalarыnыn mцmkцn olan яsas funksiyalarы 97

Cяdvяl №35 Stortingetin (Norveч Parlamenti) xarici iшlяr vяmцdafiя komissiyalarыnыn birgя iclaslarы 98

Cяdvяl №36 Ombudsman 100

Cяdvяl №37 Ayrы-ayrы юlkяlяrdя mцdafiя ombudsmanlarыnыnfяliyyяtinя baxыш 101

Cяdvяl №38 Alman Silahlы Qцvvяlяrinin Parlament Komissarы 102

Cяdvяl №39 Argentina nцmunяsi 105

Cяdvяl №40 Ишgяncяlяr яleyhinя Konvensiyanыn Яlavя Protokolutяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя sяfяrimkanlarыnы artыrыr 106

Cяdvяl №41 Fюvqяladя vяziyyяtlяr: mяqsяd vя prinsiplяr 112

Cяdvяl №42 Tяhlцkяsizlik vя demokratiyanыn qorunub saxlanыlmasы 116

Cяdvяl №43 Ciddi nяticяlяrя sяbяb olan tяhriflяr 117

Cяdvяl №44 BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn 11 sentyabr hadisяlяri ilяbaьlы mюvqeyi 120

Cяdvяl №45 Terrorizm яleyhinя mцbarizя 122


13

Cяdvяl №46 Шяxsi mяlumatlarыn aftomatlaшdыrыlmыш idarяolunmasыzamanы vяtяndaшlarыn qorunmasы barяdя Konvensiya(ETS no. 108) 129

Cяdvяl №47 Sцlhyaratma, sцlhц qoruma:bяzi faydalы BMT formullarы 131

Cяdvяl №48 BMT-in sцlhцn qorunmasы яmяliyyatlarыnыnyerlяшdirilmяsi 135

Cяdvяl №49 Sцlh missiyalarыnыn aparыlmasы qaydalarы 136

Cяdvяl №50 Sцlhцqoruyanlar цчцn BMT-nin tяlimi 137

Cяdvяl №51 Bцdcя: demokratik idarяetmяnin яsas vasitяsi 141

Cяdvяl №52 Parlament bцdcяnin qяbulunda niyя fяal iшtirak etmяlidir? 142

Cяdvяl №53 Dцnyada vя ayrы-ayrы юlkяlяrdя mцdafiя xяrclяriЦDM-un faiz nisbяti kimi 143

Cяdvяl №54 Planlaшdыrma, Proqramlaшdыrma vя Bцdcя Sistemi (PPBS) 145

Cяdvяl №55 Mцdafiя Bцdcяsinin яsas komponentlяri:2002-ci il цчцn Иspaniyanыn Mцdafiя bцdcяsi 147

Cяdvяl №56 Шяffaf tяhlцkяsizlik bцdcяsi hazыrlanmasыndaяsas maneяlяr 148

Cяdvяl №57 Tяhlцkяsizlik bцdcяsinin sistemlяшdirilmяsinin 3 mяrhяlяsi 149

Cяdvяl №58 Tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя effektiv bцdcяnяzarяtini mяhdudlaшdыran яsas problemlяr 150

Cяdvяl №59 Cяnub-шяrqi Avropanыn ayrы-ayrы юlkяlяrindяmцdafiя bцdcяsi tяcrцbяsi 151

Cяdvяl №60 Baш Auditor 153

Cяdvяl №61 Tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя parlament nяzarяtizamanы BB-in Milli Audit Ofisinin rolu 155

Cяdvяl №62 Gцrcцstan parlamenti vя bцdcя nяzarяti 156

Cяdvяl №63 Hяrbi qцvvяlяrdя чalышan peшяkar personalыnassosiasiyalarыnыn hцquqlarы barяdяAvropa Шurasыnыn tюvsiyяlяri 163

Cяdvяl №64 Alman silahlы qцvvяlяrindя mцlki tяhsil vя rяhbяrlik:«Иnnere Fцhrung» prinsipi 166

Cяdvяl №65 Hцquq mцhafizя orqanlarы iшчilяrinin Davranыш Mяcяllяsi 167

Cяdvяl №66 Tяhlцkяsizliyin Siyasi-Hяrbi Aspektlяri ilя baьlыATЯT-in Davranыш Mяcяllяsi (1994): яsas xцsusiyyяtlяr 168

Cяdvяl №67 Ишчi heyяtinin idarя olunmasы: parlament цzvlяrinindiqqяt yetirmяli olduqlarы яsas mяqamlar 172

Cяdvяl №68 Bцtцn dцnyada hяrbi xidmяt 176


14

Cяdvяl №69 Hяrbi чaьыrышчыlarыn tяhqir edilmяsi 177

Cяdvяl №70 BMT-nin Иnsan Hцquqlarы цzrя Komissiyasыnыn1998/77 saylы Qяrarы: hяrbi xidmяtdяn шцurlu imtina 179

Cяdvяl №71 Alternativ xidmяt: Иsveчrя nцmunяsi 180

Cяdvяl №72 Nяyя gюrя parlament цzvlяri hяrbi tяchizatыnqayьыsыna qalmalыdыrlar? 186

Cяdvяl №73 Zяif, yaxud шцbhяli silahlarыn tяdarцkц siyasяti,yaxud son dяrяcя mяxfi tяdarцk proseslяri ilя nяticяlяnя bilяr. 187

Cяdvяl №74 Mцdafiя tяchizatы цzrя Hollandiya siyasяti:parlamentin nяzarяt masшtabы 188

Cяdvяl №75 Ordunun yerlяшdirilmяsi: tяyinat 191

Cяdvяl №76 Silahlarыn yerlяшdirilmяsi цzrя regional tяdbirlяr 192

Cяdvяl №77 Silahlar barяdя daha yaxшы sanksiyalarыn hazrlanmasы:parlamentlяr nя edя bilяr 195

Cяdvяl №78 Artыq silahlarla ticarяt: tяrksilah nяticяsindяyaranan яlavя sursat 196

Cяdvяl №79 Kiчik silahlarыn ticarяtindя mюvcud olan gюstяricilяr 197

Cяdvяl №80 Odlu silahlarыn vя kiчik kalibrli silahlarыn qeyri-qanuniticarяtinя qarшы BMT-nin iш proqramы: parlament цzvlяriцчцn fokus nюqtяlяri 197

Cяdvяl №81 Silah ixracыna nяzarяt iшindя parlamentin rolu:AB юlkяlяrindя шяffaflыq vя hesabatlыlыq 199

I bюlmя

Tяhlцkяsizlik konsepsiyalarыnыninkiшafы vя iшtirakчыlar:

Parlamentlяrin цzlяшdiyi чяtinliklяr

ПАИ вя СГДН - Тящлцкясизлик секторуна парламент нязаряти, 2003

15


16


17

1-ci fяsil

Dяyiшkяn dцnyadadяyiшяn tяhlцkяsizlik

Son onillikdя dцnyada tяhlцkяsizliklя baьlы vяziyyяt kюklц surяtdя dяy-iшmiшdir. Kюhnя tяhlцkяlяr tяdricяn yox olub getdikcя onlarыn yerini dahayeni vя dяhшяtli tяhlцkяlяr tutur. Bu, tяhlцkяsizlik, mцnaqiшя vя sцlhцnяsasыnы tяшkil edяn ideyalar barяdя yeni dцшцncя tяrzinin yaranmasыna rяvacvermiшdir.

Demokratik юlkяlяrdя sцlh vя tяhlцkяsizlikHeч dя bцtцn mцnaqiшяlяr sцlhя vя tяhlцkяsizliyя tяhlцkя tюrяtmir. Hяr bircяmiyyяtdя bir чox mяsяlяlяr barяsindя ziddiyяtli vя mцxalif fikirlяr mюvcud-dur. Demokratik cяmiyyяtdя sюz azadlыьы insanlara imkan verir ki, hяminfikirlяri юzlяrinin seчmiш olduqlarы nцmayяndяlяrя чatdыrsыnlar. Hяminnцmayяndяlяrin dя tяhlцkя altыnda olan bu mяsяlяlяri geniш ictimaiyyяtvasitяsi ilя mцzakirя etmяk vя qiymяtlяndirmяk kimi vяzifяlяri vardыr. Buproseslяr demokratik юlkяlяrя mцnaqiшяlяri aradan qaldыrmaьa vя цmumi-likdя, cяmiyyяt tяrяfindяn dяstяklяnяn faydalы kompromislяr axtarыb tap-maьa imkan verir. Heч dя tяяccцblц deyildir ki, gяrginliyin bюyцyцb nяzarяt-dяn чыxmasы vя kяskin mцnaqiшяyя чevrilmяsi yaxшы iшlяyя bilяn demokratikqurumlarыn olmadыьы шяraitdя baш verir. Mцnaqiшяni aradan qaldыrmaqyюnцmцndя юz daxili mexanizminin olduьunu nяzяrя alsaq, demokratiya,mahiyyяt etibarы ilя sцlh vя tяhlцkяsizliklя яlaqяlidir.

Bu яlaqя baшqa bir sяbяblя seчilir: indi hamы tяrяfindяn belя qяbul edilmir ki,tяhlцkяsizlik юz-юzlцyцndя mяqsяd deyildir, ancaq o, sonda insanlarыn rifahы-na qulluq etmяlidir. Effektiv, iшlяk parlamentя sюykяnяn demokratiya buideyaya praktiki mяna vermiшdir:

«Cяmiyyяtin, regionun, millяtin, dюvlяtin suverenliyi o zamanmяna kяsb edir ki, o яsl bir suverenlikdяn tюrяsin - o, insanыnsuverenliyidir.» - Vatslav Havel

Dюvlяtin qorunmasыnы diqqяtdя saxlayan milli tяhlцkяszlik юz fяaliyyяtindяfяrdlяri vя icmanы birinci yerdя qoyur. Praktikada bu, aшaьыdakыlarы яhatяetmяklя, dюvlяtlяri tяhlцkяsizliyя qarшы tяhlцkяlяrя cavab vermяk iшinigeniшlяndirmяyя sюvq etmiшdir:

Preventiv tяdbir - mцnaqiшяlяrin hяll olunmasы, sцlhyaratma tяdbirlяrikimi mцnaqiшяlяri яngяllяyяn tяшяbbцslяr;

Mцdaxilя - fюvqяladя hallarda, digяr tяdbirlяr fayda vermяdikdя, bюyцk


18

tяhlцkя altыnda olan яhalini mцdafiя etmяk mяqsяdilя daxilimцnaqiшяlяrя mцdaxilя etmяk;

Cavab tяdbiri - vяtяndaш mцharibяsi яrzindя vя ya ondan sonra mцha-ribяdяn zяrяr чяkяn insanlara yardыm gюstяrilmяsini nяzяrdя tutanxilasetmя tяdbiri. Bu mяcburi kючkцnlяr цчцn чadыrlarыn quraшdыrыlmasы,qaчqыnlara sыьыnacaq verilmяsi vя yaxud onlara humanitar yardыmgюstяrilmяsini яhatя edir.

Hяrbi tяhlцkяsizlikdяn tam tяhlцkяsizliyя«Иnsan tяhlцkяsizliyi» ilя baьlы baxышlardakы dяyiшiklik hяrbi ehtimallardankяnar tяhlцkяsizlik konsepsiyasыnыn geniшlяndirilmяsi ilя yanaшы gedir. Get-gedя artmaqda olan belя bir fikir vardыr ki, tяhlцkяsizlik mяsяlяsinя, qeyri-hяrbi faktorlar da nяzяrя alыnmaqla kompleks шяkildя yanaшыlmalыdыr (baxCяdvяl №1).

Daha geniш tяhlцkяsizlik proqramыnыn цstцnlцyц ondadыr ki, o, tяhlцkяsizliyяolan tяhlцkяnin vя lazыmi tяdbirlяrin daha hяrtяrяfli anlamыnы verir. Ziyanlыtяrяfi isя ondan ibarяtdыr ki, vяtяndaшlarы vя dюvlяti qorumaq mяqsяdilя gцctяtbiq edяn vя ya gцc tяtbiq etmяyi яmr edяn vя yaxud da ki, gцc tяtbiqetmяklя tяhdid etmяyя qanuni sяlahiyyяti olan bцtцn tяшkilatlarы юzцndя bir-lяшdirяn tяhlцkяsizlik orqanlarы, cяmiyyяtin qeyri-hяrbi sahяlяrindя fяaliyyяtgюstяrdiyi zaman hяddindяn artыq gцclц olurlar. Bundan яlavя, ola da bilяrki, bu cцr yeni meydana gяlmiш problemlяri hяll etmяyя tяhlцkяsizlik sek-torunun lazыmi bacarыьы чatmasыn.

Fяrdi dюvlяt tяhlцkяsizliyindяn dюvlяtlяr arasыndatяhlцkяsizlik sahяsindя яmяkdaшlыьa doьruDюvlяtlяr arasыnda tяhlцkяsizlik sahяsindя яmяkdaшlыq olmadan, millяtin

Cяdvяl №1

Ayrыca yaxud цmumi formada bu gцn sabitliyин позулмасынаtяhlцkя йарадан амилляр bunlarы яhatя edir …

Siyasi tяhlцkяlяr - daxili, siyasi qeyri-sabitlik, daьыlmыш юlkяlяr, terror-izm vя insan hцquqlarыnыn pozulmasы;

Иqtisadi tяhlцkяlяr - йохсуллуг, varlы vя йохсул юlkяlяr arasыnda art-maqda olan fяrq, beynяlxalq maliyyя bюhranы, iqtisadi cяhяtdяn gцclцvя yaxud qeyri-sabit qonшu dюvlяtin tяsiri, iqtisadi cinayяtkarlыq;

Tяbii yaxud insan tяrяfindяn yaradыlmыш tяhlцkяlяr - nцvя fяlakяti, qlob-al ekoloji dяyiшikliklяr, torpaq vя ya suyun deqradasiyasы, su vя yadigяr resurslarыn чatышmamasы;

Sosial tяhlцkяlяr - azlыq/чoxluq mцnaqiшяlяri, яhalinin hяddяn artыqsыxlыьы, mцtяшяkkil cinayяtkarlыq, beynяlxalq narkotika alveri, qanun-suz ticarяt, nяzarяt olunmayan kцtlяvi immiqrasiya, vя xяstяliklяr.


19

tяkcя юz mцbarizяsi hesabыna milli tяhlцkяsizliyя qovuшa bilmяmяsi fikri lapчoxdan mюvcuddur. 19-cu яsrdя «qцvvяlяr tarazlыьы» ideyasы чox mяшhur idi.20-ci яsrdя Millяtlяr Жямиййяти, vя sonra da onun varisi olan BMT kimikollektiv tяhlцkяsizlik tяшkilatlarы, hяmчinin NATO kimi kollektiv mцdafiяtяшkilatlarы yarandы. Soyuq mцharibя qurtarandan sonra, daxili mцnaqiшяlяrartmaьa baшladы. Son zamanlar terrorizmlя baьlы xяbяrlяr qяzetlяrin юnsяhifяlяrindя daha tez-tez yer almaьa baшlamышdыr. Qloballaшma, tяhlцkяsizliksahяsi dя daxil olmaqla, dюvlяtlяrin biri-birindяn asыlыlыьыnы mюhkяm-lяndirmiшdir. Иndi bir юlkяdя tяhlцkяsizliyя olan tяhlцkя чox asanlыqla digяrюlkяlяrя keчя, regiondakы vя hяtta dцnyadakы sцlhя tяhlцkя tюrяdя bilяr. Buyeni reallыq, tяhlцkяsizlik proqramыnы geniшlяndirmяklя, beynяlxalq tяhlцkяsi-zlik sahяsindя яmяkdaшlыьa bюyцk stimul vermiшdir.

Cяdvяl №2

Tяhlцkяsizlik tяdbirlяrinin mцxtяlif nюvlяri

Kollektiv mцdafiяKollektiv mцdafiя iki vя ya daha чox dюvlяtin, xaricdяn tяhlцkя olduьutяqdirdя, bir-birlяrinя yardыm etmяklя baьlы verdiklяri sюzя яmяl etmяyi яksetdirяn mцqavilя kimi xarakterizя olunur. Bu cцr tяhlцkяsizlik tяdbirinя яnparlaq misal NATO vя Amerika Dюvlяtlяri Tяшkilatыdыr.

Kollektiv tяhlцkяsizlikBu vasitя ilя mцqavilяni imzalamыш юlkяlяr gцc iшlяtmяkdяn чяkinmяk vяmцqavilя цzvц olan istяnilяn юlkяyя baшqalarы tяrяfindяn gцc iшlяndiyitяqdirdя, yardыm etmяk barяdя razыlыьa gяlirlяr. Bu, beynяlxalq birliktяrяfindяn beynяlxalq sцlhцn pozulmasыna qarшы gцclц cavab tяdbirinitяmin edяn bir sistemdir. Kollektiv mцdafiяdяn fяrqli olaraq, kollektiv tяh-lцkяsizlik, hяmin mцqavilяyя qoшulmuш юlkяlяrin юzцndяn gяlяn hцcumlaraqarшы yюnяlmiшdir. BMT, kollektiv tяhlцkяsizlik sisteminя tipik birnцmunяdir. Nizamnamяnin 41-ci vя 42-ci maddяlяrindя gюstяrildiyi kimi,beynяlxalq birlik, istяr hяrbi, istяrsя dя qeyri-hяrbi gцc tяtbiq olunmasыyolu ilя sцlhц pozanlara qarшы юz qцvvяlяrini sяfяrbяr etmяlidir.

Mяnbя: Bruno Simma:Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Nizamnamяsi, 1995

Birgя tяhlцkяsizlikBirgя tяhlцkяsizlik, kollektiv tяhlцkяsizliyi tяhlцkяsizliyя hяrtяrяfli yanaш-ma ilя яlaqяlяndirir. O, юz imkanlarыna gюrя «чoxcяhяtli olan tяhlцkяsizliyяgeniш yanaшma kimi xarakterizя olunur; hяrbi яmяliyyatlarы saxlamaqdansaonlarы sakitlяшdirmяyя цstцnlцk verir; цzvlцyя mяhdudiyyяt qoymur;чoxtяrяfliliyi ikitяrяflilikdяn цstцn tutur; problemlяrin hяrbi yolla deyil,qeyri-hяrbi yollarla hяllinя цstцnlцk verir; hesab edir ki, dюvlяtlяr tяhlцkя-sizlik sistemindя яsas simadыr, eyni zamanda qяbul edir ki, qeyri-dюvlяtqurumlarы da bu prosesdя mцhцm rol oynaya bilяrlяr; formal tяhlцkяsizlikqurumlarыnыn yaradыlmasыnы tяlяb etmir, eyni zamanda onlarы inkar da


20

«Kollektiv mцdafiя tяdbiri» яn bюyцk perspektivi olan яmяkdaшlыq for-malarыndan biridir. Bundan baшqa, rяsmi hяrbi tяшkilatlar yaratmadanikitяrяfli vя yaxud чoxtяrяfli mцqavilяlяr шяbяkяsinя яsaslanan tяhlцkяsizliksahяsindя яmяkdaшlыq mюvcuddur.

Tяhlцkяsizlik sahяsindя яmяkdaшlыq tяшkilatыna vя xцsusilя dя, kollektivmцdafiя tяшkilatыna qoшulmaq qяrarы юlkяnin tяhlцkяsizlik vяziyyяtinя gцclцtяsir edir. Prinsip etibarы ilя, bu cцr яmяkdaшlыq tяhlцkяyя qarшы kollektiv«yumruq» gюstяrdiyindяn milli tяhlцkяsizliyi mюhkяmlяndirir. Ancaq цzvlцkbaha baшa gяlir: юlkя birliyin mяqsяd vя tяlяblяrinя uyьunlaшmalы vя bununlaяlaqяdar olaraq, milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin mцяyyяnlяшdirilmяsi seчiminimяhdudlaшdыrmalы olur. Bundan яlavя, o, parlament nяzarяtinя dя tяsir edir,ona gюrя ki, qяrarvermя prosesi qismяn milli arenadan beynяlxalq arenayakeчir.

etmir; vя, hяr шeydяn яvvяl, чoxtяrяfli яsasda dialoq vяrdiшlяri yaradыlmasыdяyяrini vurьulayыr».

Mяnbя: Qaret Evans: Sцlh uьrunda яmяkdaшlыq, 1993


21

2-ci fяsil

Parlament nяzarяtinin яhяmiyyяti

Geniш qяbul olunmuш belя bir fikir vardыr ki, tяhlцkяsizlik siyasяti icrahakimiyyяtinin «tяbii» vяzifяsidir, чцnki onlarыn bununla baьlы lazыmimяlumatы vardыr vя onlar operativ hяrяkяt edя bilirlяr. Uzun vaxt tяlяb edяniш prinsipinя malik olmasыna, lazыmi informasiya vя bacarыьыnыn чatышmamasы-na gюrя, чox vaxt parlamenti tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя mяшьul olmaq цчцnmцnasib qurum saymыrlar. Bununla belя, digяr sahяlяrdя olduьu kimi, bura-da da parlament icra hakimiyyяtinin fяaliyyяtini tяftiш vя onlara nяzarяt edir.Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri цzяrindя bu cцr nяzarяti zяruri edяn яn azы dюrdsяbяb vardыr:

Avtokratik idarяetmяni яngяllяyяndemokratiyanыn яsas prinsiplяri

Fransanыn sabiq baш naziri Jorj Klemanso bir dяfя belя demiшdi: «Mцharibяelя bir ciddi mяsяlяdir ki, onu hяrbчilяrя tapшыrmaq olmaz». Bu deyim,yumoristik mяnasыndan baшqa, hяm dя xatыrladыr ki, demokratik шяraitdя,insanlarыn seчdiyi nцmayяndяlяrin ali hakimiyyяti vardыr vя heч bir dюvlяtsektoru onlarыn nяzarяtindяn kяnarda qalmamalыdыr. Tяhlцkяsizlik sektoru,xцsusilя dя silahlы qцvvяlяri цzяrindя parlament nяzarяti olmayan юlkяlяr, яnyaxшы halda demokratiyanыn tamamlanmadыьы vя yaxud demokratiyanыnyaranmaqda olduьu юlkяlяr kimi hesab olunmalыdыrlar.

Gюrkяmli Amerikalы alim Robert A. Dala gюrя «siyasяtdя яn fundamental vяdaimi problem avtokratik idarяetmяdяn yaxa qurtarmaqdыr». Tяhlцkяsizliksektoru dюvlяtin яn яsas mяsяlяlяrindяn biri ilя mяшьul olduьuna gюrя, icraorqanlarыnыn hakimiyyяtini neytrallaшdыrmaq цчцn yoxlama vя balanslaшdыr-ma sistemi lazыmdыr. Mяhz buna gюrя dя, tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя par-lament nяzarяti dюvlяt sяviyyяsindя hakimiyyяt bюlgцsцnцn ayrыlmaz ele-mentidir vя lazыm gяlsя, icra hakimiyyяtinin yaxud prezidentinsяlahiyyяtlяrinя mяhdudiyyяt qoyur.

Parlamentя tяqdim olunmadan heч birvergi тятбиг едиля bilmяz

Bu gцnя qяdяr icra orqanlarыna nяzarяt etmяk цчцn parlamentin malikolduьu яn vacib mexanizmlяrdяn biri bцdcяdir. Qяrbi Avropada ilk toplan-tыlarыnыn ilk gцnlяrindяn parlamentlяr «parlamentя tяqdim olunmadan heчbir vergi тятбиг едиля bilmяz» tяlяbi ilя hяmiшя siyasi mяsяlяlяrdя hяlledici sяsяmalik olmaq mяsяlяlsini tяlяb etmiшlяr. Tяhlцkяsizlik sektoru tяшkilatlarыdюvlяt bцdcяsinin bюyцk bir hissяsini xяrclяdiyindяn, чox юnяmlidir ki, par-


22

lament dюvlяtin mяhdud resurslarыnыn sяmяrяli vя aьыllы surяtdя istifadя olun-masыna nяzarяt etsin.

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri цчцn hцquqiчяrчivяnin yaradыlmasы

Praktikada tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы qanun layihяlяrini icra orqanlarыhazыrlayыr. Bununla belя, parlament цzvlяri bu layihяlяrin nяzяrdяnkeчirilmяsindя яsas rol oynayыrlar. Onlar, ehtiyac olarsa, qanunun mцd-dяalarыnыn tяhlцkяsizliklя baьlы yeni fikirlяri doьru-dцzgцn яks etdirmяsinitяmin etmяk цчцn layihяyя dцzяliшlяr dя tяklif edя bilirlяr. Bundan яlavя,qanunlarыn formal bir шяkildя qalmasыnы yox, bцtцnlцklя hяyata keчirilmяsinяnяzarяt iшi dя parlamentin qismяtinя dцшцr.

Xalqla яlaqя

Ola bilяr ki, icra orqanlarы vяtяndaшlar цчцn bюyцk яhяmiyyяt kяsb edяn tяh-lцkяsizlik mяsяlяlяri haqqыnda doьru-dцzgцn mяlumata malik olmasыnlar.Parlament цzvlяri isя daim xalqla tяmasdadыrlar vя onlarыn mцяyyяnmяsяlяlяrlя baьlы fikirlяrini aydыnlaшdыrmaq цчцn yaxшы, hяrtяrяfli imkanlaramalikdirlяr. Onlar sonradan vяtяndaшlarы narahat edяn mяsяlяlяri parla-mentin iclaslarыnda qaldыrыr vя hяmin mяsяlяlяrin tяhlцkяsizlik qanunlarы vяsiyasяtindя яks olunmasыna nяzarяt edirlяr.

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlamentnяzarяtinin чяtinliklяriTяhlцkяsizlik sektorunun яn azы цч cяhяti parlament nяzarяti цчцn real чяtin-lik yaradыr:

Mяxfilik prinsipi tяhlцkяsizlik sektorunda шяffaflыьы artыrmaq cяhdlяrinяmane ola bilяr. Xцsusilя, yeni yaranan demokratik юlkяlяrdя vя yaxudmцnaqiшяlяrin viranя qoyduьu юlkяlяrdя mяxfilik prinsipi tяhlцkяsizliksektoru цzяrindя parlament nяzarяtini mяhdudlaшdыra vя yaxud tяhlцkяaltыnda qoya bilяr; bu hяm dя informasiya haqqыnda qanunvericiliyinolmamasыndan irяli gяlir;

Tяhlцkяsizlik sektoru чox mцrяkkяb bir sahяdir; burada parlamentlяrsilah яldя olunmasы, silahlara nяzarяt vя hяrbi birlяшmяlяrin hazыrlыьыmяsяlяlяrinя nяzarяt etmяlidirlяr. Heч dя bцtцn parlament цzvlяrinin bumяsяlяlяrlя sяmяrяli surяtdя mяшьul olmaq цчцn kifayяt qяdяr mяlumatыvя bacarыьы yoxdur. Bundan яlavя, onlarыn qeyd olunan bu keyfiyyяtlяriinkiшaf etdirmяk цчцn vaxtlarы vя imkanlarы da olmur, ona gюrя ki,onlarыn parlamentdя tяmsil olunmaq mцddяti vя юlkяdяki vя xaricdяkiekspert mяlumatlarыna чыxышы mяhduddur;

Tяhlцkяsizlik sahяsindя beynяlxalq яmяkdaшlыq parlamenti hяmin proses-lяrdяn kяnarda qoyursa, bu hяmin юlkяnin tяhlцkяsizlik siyasяtinin шяffafolmasыna vя demokratik prinsiplяrя tяsir gюstяrя bilяr. Ona gюrя dя vacib-dir ki, parlament beynяlxalq arenadakы debat vя mцzakirяlяrdя iшtirakedя, юz tюhfяsini verя vя onlara яmяl edя bilsin.


23

3-cц fяsil

Parlament vя digяr dюvlяtqurumlarыnыn rol vя vяzifяlяri

Ortaq mяsuliyyяtParlament vя hюkumяtin tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrindя fяrqli rollarы olduьunagюrя, onlar dяqiq fяaliyyяt gюstяrяn tяhlцkяsizlik sektorunun saxlanыlmasыn-da mяsuliyyяti bюlцшцrlяr. Ortaq mяsuliyyяtlя baьlы olan bu ideya siyasi vяhяrbi liderlяr arasыndakы яlaqяlяrя dя aiddir. Hяmin iki tяrяf fяrqli mяqsяdlяriolan rяqiblяr kimi hesab edilmяmяlidir. Яksinя, onlar effektiv vя hяrtяrяflitяhlцkяsizlik siyasяtini tяmin etmяk цчцn bir-birlяrinя daha чox lazыmdыrlar.Ona gюrя dя, demokratik nяzarяt siyasi liderlяr vя yцksяk rцtbяli hяrbчilяrarasыnda inama, цnsiyyяtя vя qarшыlыqlы etibara яsaslanan dialoqa geniш yervermяlidir. Bu cцr mцntяzяm dialoqlarыn mцhцm цstцnlцyц ondadыr ki,onlar, siyasяtчilяr vя hяrbi liderlяrin bir-birilя yadlaшmasыna mane olur vяbelяliklя dя, sabitliyin mюhkяmlяnmяsinя kюmяk edir.

Rol bюlgцsцDюvlяtin цч orqanы, icra, qanunverici vя mяhkяmя orqanlarы milli tяhlцkяsiz-lik siyasяtinin яsas hissяlяrini yerinя yetirirlяr. Onlarыn izahы Cяdvяl №3-dяverilmiшdir; orada icra orqanыnыn daxilindя 3 яsas fiqurun - dюvlяt baшчыsы,hюkumяt vя iшчi heyяtin hяr birinin spesifik funksiyalarы gюstяrilmiшdir.Cяdvяl, siyasi sistemin юlkяdяn юlkяyя dяyiшdikcя mцmkцn funksiyalarыnnяzяrdяn keчirilmяsi mяqsяdilя verilmiшdir. Ona gюrя dя, orada bцtцnюlkяlяrdяki vяziyyяtin ayrы-ayrыlыqda tяsvir olunmasы vacib deyildir.

Parlament, mяhkяmя vя icra hakimiyyяtindяn baшqa, vяtяndaш cяmiyyяti tяh-lцkяsizlik siyasяtinin formalaшmasы vя hяyata keчirilmяsindя mцhцm roloynayыr. КИВ isя bцtцn dюvlяt qurumlarыnыn bu iшlя baьlы fяaliyyяti vяniyyяtlяri barяdя ictimaiyyяti mяlumatlandыrыr (bax: 6-cы fяsil).

Son olaraq, milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin hяyata keчirilmяsi vя ona sяrf olu-nan bцdcяyя nяzarяt iшindя iki qurum hяlledici rol oynayыr, bunlar mцvafiqolaraq Ombudsman (bax: 16-cы fяsil) vя Baш Auditdir (bax: 24-cц fяsil).

Siyasi hesabatlыlыqTяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarы dюvlяtin hяr bir яsas hakimiyyяt qoluqarшыsыnda hesabat vermяlidir:


24

Иcra hakimiyyяti tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarыnыn fяaliyyяtinя mяrkяzi,regional vя yerli sяviyyяdя nяzarяti hяyata keчirir, bцdcяni, цmumi prin-siplяri vя prioritetlяri mцяyyяnlяшdirir.

Qanunverici orqan tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarы vя onlarыn fяaliyyяtinimцяyyяn edяn vя nizamlayan qanunlarыn qяbul olunmasы vя uyьun bцdcяtяxsisatlarыnыn tяsdiq olunmasыna parlament nяzarяtini hяyata keчirir. Bucцr nяzarяtя ictimaiyyяtdяn gяlяn шikayяtlяri araшdыrmaq цчцn yaradыl-masы mцmkцn olan parlament komissiyalarы da daxildir.

Mяhkяmя orqanlarы tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяt edir vя lazыmgяldikдя, xidmяt iшчilяri tяrяfindяn qanunun pozulmasы zamanы mцlki vяcinayяt-prosessual qaydada tяhqiqat aparыr.

Cяdvяl №3

Tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar dюvlяtin яsas orqanlarыnыnmцmkцn funksiyalarы

tnemalraP яmяkhяMarcИ

itяyyimikah

tяlvюDыsычшab

tenibaKirdяsnitяyeH

tяyyimikahilA

яdrяlяklюizяbilAtnemalrap

nadnamoKnimikяnisяfizяvяliыsamnuloniyяtrяlяrikazцmыlьab

unoayяvrыraparideniyяt

ayisutitsnoKisяmяkhяmnitnedizerp

nitenibakduxaynadnamoKшaB

imikayayisutitsnok

inisяmlяgnuьyu-tяmyiq

riridnяl

яdrяlяklюizяBnыnыsычшabtяlvюd

lamrofidaыralayisknuf

-nirяlrяgid,rыdrav

яdnцrvюdnadnamoKilA

laerimikrыdravitяyyimikah

mtяmukюH

ilAяdnцrvюdrыdnadnamoK

ilAяdrяlяklюizяBibrяH

nadnamoKяbirahцmzыnlay,ruloяdnцrvюdяsiяdnirяlrяgid

ubridimiadяfizяv

kilzisяkцlhяTitяsayis

kilzisяkцlhяTяliыsayispesnokrяlяrikazцmыlьab

unoяvrыrapa,rideqidsяt

ыralnunaqridenяyyяцm

kilzisяkцlhяTыlьabяliurotkes

ыralnunaqrыyalazmi

kilzisяkцlhяTыlьabяliitяsayisяvrirevrяlfilkяt

ririчekatayяh

kilzisяkцlhяTыlьabяliitяsayishяlsяmяtяmukюh

uno,rirevrяltяяvrыrыdшalnalpririчekatayяh

яcdцBqidsяtinяcdцB

riderяlfilkяtяyяcdцB

rirevlsяmяtяmukюH

rirevrяltяhя

яifadцMыralnunaq

lubяqыralnunaQride

ayisutitsnoKisяmяkhяmnыralnunaq

ыnыsamlonuьyuridenяyyяцm

crяdnыralnunaQыnыsamnulo

rыyalazmi

aralnunaQ,rirevrяlfilkяt

ralmacnяrяsridelubяq

lsяmяtяmukюH;rirevtяhя

atayяhыralnunaqririчek

lanosreP

яdrяlяklюizяBsasяяdtnemalrap

kяmteqidsяtяdяrab

rыdravitяyyihalяs

шыnarvadnыralnO-anunaqnыnы

ыnыsamlonuьyurideяmikahцm

sasЯыralnadnamok

;rideniyяtыnыnalplanosreP

rideqidsяt

sasЯыralnadnamok

rideniyяt

-ыralnalplansreP-tяhяlsяmыlьabяlilanosrep;rirevrяl

atayяhыnыralnalpfizяvыьaшa;ririчekыralnadnamokilя

rideniyяt

tazihcяT

halissasЯыqtas-ыqlainirяlяhiyal

nяdrяzяnяvririчekrideqidsяt

яvayispurroKalqыlrakatxas

nыralnunaqыlьabыnыsamluzop

rideяmikahцm

ыsыqtas-ыqlahaliSrяlfilkяtыlьabяli

rirev

haliSiniшiыnыsыqtas-ыqla

яvrыyalшabririчekatayяh

nыralnuшoQ-яdnюgяciraxiciraX/isяmlir

nыralnuшoqulubяg

,qidsяtiroirpAqidsяtiroiretsopa

чehduxayяvqidsяt

qamamnulo

-ыnarvadnыralnOanunaqnыnыш

ыnыsamlonuьyurideяmikahцm

iqlaxlяnyeB,ridenimяtыkaritш

ыlьabяlkilяdhюyyяцmыraladyaq

ridenя

vitarepOяmteяradi

qlaxlяnyeB,rяlяlivaqцm

ралгафиттиamnuloqidsяT

qlaxlяnyeBrяlяlivaqцm

rыyalьab

ыsararяltяlliMnцчцralqышыnad

rudlusяm

яtяmukюHrirevtяhяlsяm


25

Yuxarыda qeyd olunduьu kimi, dюvlяtin цч яsas orqanыnыn funksiyalarы mцx-tяlif юlkяlяrdя mцxtяlif ola bilяr. Bununla belя, birinci dяrяcяli mяsяlя odurki, tяhlцkяsizlik sektorundan siyasi sui-istifadяyя qarшы yoxlama vя tarazlыьыtяmin edяn sяlahiyyяt bюlgцsц sistemi yerindя olsun. Яksяr юlkяlяrdяhюkumяtin tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrindя dominantlыьы яldя saxlamaьa meylliolduьunu nяzяrя alsaq, onda belя mяlum olur ki, parlamentя effektiv nяzarяtsяlahiyyяti vя resurslarы verilmяsi чox mцhцmdцr. Bu, hяm dя ona gюrя чoxmцhцmdцr ki, yeni tяhlцkяsizlik problemlяri (bax: 1-ci fяsil) ictimai qurum-larы юz funksiyalarыna yenidяn baxmaьa vadar edir.

Demokratik vя parlament nяzarяtinin prinsiplяriTяhlцkяsizlik vя mцdafiя mяsяlяlяri milli suverenliklя baьlы olduьundandemokratik vя parlament nяzarяti sahяsindя heч bir beynяlxalq standartmюvcud deyildir. Bяzi regional standartlar vardыr ki, onlardan biri dя ATЯT-in Davranыш Kodeksidir (яlavя mяlumat цчцn Cяdvяl № 66-ya bax). Oradademokratik vяtяndaш-hяrbi яlaqяlяrini nizamlayan prinsiplяr dя mюvcuddur:

Dюvlяt cяmiyyяtdя qanuni gцc monopliyasыna malik olan yeganя fiqur-dur; tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarы legitim demokratik hakimiyyяtinqarшыsыnda hesabat verirlяr;

Parlament suverendir vя icra hakimiyyяtini tяhlцkяsizlik vя mцdafiяsiyasяtinin nяzяrdяn keчirilmяsi, hяyata keчirilmяsi vя inkiшafы цчцnmяsuliyyяt daшыmaьa vadar edir;

Parlamentin konstitusiya ilя ona verilmiш mцdafiя vя tяhlцkяsizlik xяr-clяrini yoxlamaq vя tяsdiq etmяk sяlahiyyяti vardыr;

Parlamentin fюvqяladя vя yaxud mцharibя vяziyyяtinin elan olunmasы vяya aradan qaldыrыlmasы kimi mцstяsna rolu vardыr (bax: 18-ci fяsil);

Yaxшы idarяetmяnin prinsiplяri (bax: Cяdvяl № 4) vя qanunun aliliyidюvlяtin bцtцn strukturlarыna, o cumlяdяn tяhlцkяsizlik sektoruna шamilolunur;

Tяhlцkяsizlik xidmяti personalы fяrdi olaraq milli vя beynяlxalq qanun-larыn pozulmasыna gюrя mяhkяmя orqanlarы qarшыsыnda mяsuliyyяtdaшыyыrlar (mцlki vя cinayяt qaydasыnda qanun pozuntularы);

Tяhlцkяsizlik xidmяti tяшkilatlarы siyasi cяhяtdяn bitяrяfdirlяr.

Cяdvяl №4

Yaxшы idarяetmя tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя demokratiknяzarяtin mцhцm dяyяri kimi

«Yaxшы idarяetmя qabaqcadan nяticяsi bяlli olan, aydыn, ehtimal vя gцman-lardan uzaq siyasi kursun iшlяnib hazыrlanmasы vя hяyata keчirilmяsi, icti-mai яmtяяnin, qanunun aliliyinin, шяffaf proseslяrin daha da inkiшafetdirilmяsi kimi peшяkar чalarlarla zяngin olan bцrokratiya, ictimai iшlяrdяiшtirak edяn gцclц vяtяndaш cяmiyyяti ilя xarakterizя olunur. Pis idarяetmяdespotik siyasi kursun aparыlmasы, aьlasыьmaz bцrokratiya, яdalяtsizhцquqi sistem, hakimiyyяtdяn sui-istifadя, ictimai hяyatda iшtirak edя


26

bilmяyяn vяtяndaш cяmiyyяti vя geniш yayыlmыш korrupsiya ilя xarakterizяolunur.»

Mяnbя: Dцnya Bankы. 1994.Иdarяetmя: Dцnya Bankыnыn tяcrцbяsi

II bюlmя

Milli tяhlцkяsizliksiyasяti цzяrindя nяzarяt

27



28


29

4-cц fяsil

Milli tяhlцkяsizliksiyasяtinin hazыrlanmasы

Tяrkib hissяlяriMilli tяhlцkяsizlik siyasяti hюkumяtin tяhlцkяsilik mяsяlяsinя yanaшma tяrzi-ni vя tяhlцkяsizliyin necя яldя olunmasыnы ifadя edir. Milli tяhlцkяsizliksiyasяti dюvlяtin vя cяmiyyяtin daxili vя xarici tяhlцkяsizliyinя tяsir edяn tяh-lцkяsizlik sektorunun яsas qяrarlarыnы яhatя edir. O, tяhlцkяsizlik цчцn qяtimцяyyяn edilmiш yanaшma tяrzinя яsaslanыr, hяrbi doktrinalar цчцn яsas-namяlяr verir vя dюvlяtin tяrяfdar olduьu beynяlxalq vя regional nizamlan-malar чяrчivяsindя inkiшaf edir. O, yalnыz milli tяhlцkяsizliyin ehtiyaclarы vяprioritetlяrinin dяrk olunmasы ilя mцяyyяn olunmur; ona cцrbяcцr xarici fak-torlar, tяzyiqlяr vя юhdяliklяr tяsir edir. Иstяnilяn halda o, milli konstitusiyavя nizamnamяlяrdя tяsbit olunmuш prinsiplяrя vя dяyяrlяrя cavab vermяlidir.

Cяdvяl № 5

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar sorьu

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя baьlы sяnяdlяrin mцzakirяsi vя tяsdiq olun-masы vя yaxud onun xцsusi vяziyyяtlяrdя tяtbiq olunmasы ilя яlaqяdarmцzakirяlяrdя, xalqыn seчmiш olduьu nцmayяndяlяr aшaьыdakы suallarыnbяzilяri vя ya hamыsыna cavab axtarmalыdыrlar: Hansы nюv tяhlцkя vя ya risklяrdяn cяmiyyяtin qorunmasыna ehtiyac

vardыr? Hansы vя ya kimin шяrяfi qorunmalыdыr? Vя belяliklя, hansы nюvtяhlцkяsizlik tяdbiri lazыmdыr?

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti mцtяшяkkil cinayяtkarlыq vя terrorizm kimitяhlцkяsizliyя qarшы yeni tяhlцkяlяrin yoxlanыlmasыnы яhatя edirmi?

Necя etmяk lazыmdыr ki, tяhlцkяsizlik siyasяti beynяlxalq humanitar vяinsan hцquqlarы ilя baьlы qanun vя prinsiplяrя uyьun olsun?

Hansы sяviyyяdя tяhlцkяsizlik tяdbiri kifayяtdir? Milli tяhlцkяsizlik яn yaxшы necя яldя oluna bilяr: ittifaqa goшul-

maqlamы? Neytrallыьы saxlamaqlamalы? Tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarы tяrяfindяn hansы nюv яmяliyyatlarыn

keчirilmяsi mяqsяdяuyьundur? Yalnыz mцdafiя яmяliyyatlarыmы? Onlarsцlhцn qorunmasы яmяliyyatlarыna cяlb olunmalыdыrlarmы?

Tяhlцkяsizliyin arzu olunan sяviyyяsini яldя etmяk цчцn hansы sektor-lar cяlb olunmalыdыr vя hansы tяdbirlяr lazыmdыr? Vя bцtцn bunlar hansы


30

Bir qayda olaraq, milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin hяyata keчirilmяsi чoxlusayda dюvlяt idarяlяri vя tяшkilatlarыnы, hяmчinin bununla baьlы sяnяdlяriяhatя edir. Ona gюrя dя, чox vacib шяrtlяrdяn biridir ki, hюkumяt bцtцn яlaqя-dar шяxslяri vя tяhlцkяsizlik aspektlяrini яhatя edяn hяrtяrяfli milli tяhlцkяsi-zlik strategiyasыnы iшlяyib hazыrlasыn. Bu cцr yanaшma dюvlяtя tяhlцkяsizliyinbцtцn cяhяtlяri ilя vacib vя hяrtяrяfli qaydada mяшьul olmaq imkanы verir.Terrorizm vя beynяlxalq cinayяtkarlыq adlandыrыlan yeni tяhlцkяlяr onlarlamцbarizя aparmaq цчцn ordu, maliyyя nazirliyi, polis, sяrhяd xidmяti vя kяш-fiyyat orqanlarы kimi mцxtяlif qurumlarыn cяlb olunmasы ilя bяrabяr birgяsяylяr tяlяb edir.

Parlament iшtirakыnыn яhяmiyyяti

Parlamentin missiyasыnыn xalqыn mяnafeyini vя maraqlarыnы яks etdirmяliolmasы faktыnы nяzяrя alaraq demяk olar ki, parlamentin milli tяhlцkяsizliksiyasяtinin hazыrlanmasы iшinя cяlb olunmasы vя onun parlamentdя шяffaf шяk-ildя tяsdiq olunmasы цчцn bir neчя sяbяb vardыr: Milli tяhlцkяsizlik siyasяti xalqыn hяyatыna, dяyяrlяr vя rifahыna tяsir edir

vя buna gюrя dя onun yalnыz icra hakimiyyяti vя hяrbi qцvvяlяrin юhdяs-inя buraxыlmasыna yol vermяk olmaz;

Milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin hяrbi qцvvяlяrin, orada xidmяt edяn kiшi vяqadыnlarыn gяlяcяyinя mцhцm tяsiri vardыr;

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti bюyцk maliyyя mяsrяflяrinя sяbяb olur vя o,demяk olar ki, vergi юdяyяnlяrin puludur;

Maliyyя mяsrяflяrindяn яlavя, tяhlцkяsizlik tяdbirlяri vяtяndaш mцstяqil-liyi vя azadlыqlarыnы mяhdudlaшdыra bilяr vя demokratiyaya bюyцk tяsirivardыr. Ona gюrя dя чox vacibdir ki, parlament hяmin tяdbirlяrin hяrzaman mцvafiq beynяlxalq humanitar qanunlarыn, xцsusilя dюrdCenevrя Konvensiyasы vя onlarыn iki Protokolunun, vя insan hцquqlarыhaqqыnda qanunun, xцsusilя Иnsan Hцquqlarы ilя baьlы ЦmumdцnyaBяyannamяsi vя Mцlki vя Siyasi Hцquqlarla baьlы BeynяlxalqMцqavilяnin шяrtlяri ilя uyьun gяlmяsini tяmin etsin. Sonuncu mцqav-ilяdя gюstяrilir ki, mцяyyяn hцquqlar heч bir halda mяhdudlaшdыrыlabilmяz. Bax: 18-20 -ci fяsillяr.

mцddяtя vя hansы шяrtlяr altыnda olmalыdыr? Tяhlцkяsizlik siyasяti hansы mцddяtlяrdя nяzяrdяn keчirilmяlidir? Hansы miqdarda maliyyя vя iqtisadi ehtiyatlar lazыmdыr vя vergi

юdяyяnlяr nя qяdяr pul vermяyя razы olacaqlar? Tяhlцkяsizlik siyasяti vя onun hяyata keчirilmяsinin xarici яlaqяlяrя vя

regional sabitliyя hansы sяviyyяdя tяsiri vardыr? Kцtlяvi qыrьыn silahlarы ilя яlaqяdar indiki vяziyyяt necяdir vя gяlяcяk

milli strategiya nяdяn ibarяtdir?


31

Milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin hazыrlanmasыmяrhяlяlяrindя parlamentin roluMilli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя baьlы mцzakirя adi bir tяdbir yox, onun bцtцndюrd mяrhяlяsindяn - iшlяnib hazыrlanma, qяrar qяbul etmя, icra olunma vяqiymяtlяndirilmяsi mяrhяlяlяrindяn keчяrяk tяkmillяшяn bir prosesdir. Busiyasяtin icra orqanlarы tяrяfindяn hяyata keчirilmяsi ilя baьlы sяlahiyyяtlяrinяheч bir mцdaxilя olmadыьыndan bu proses son dяrяcя шяffaf olmalы, tяhlцkяsi-zlik sektoru vя hяrbi-sяnaye kompleksi dя daxil olmaqla bu iшя tяsiri olabilяcяk bцtцn tяrяflяr arasыnda mцnasib tarazlыьы tяmin etmяlidir.

Bцtцn mяrhяlяlяrdя millяt vяkillяri юz sяlahiyyяtlяri daxilindя olan mex-anizmlяrdяn istifadя edяrяk tяhlцkяsizliklя baьlы vя xalqы narahat edяnmяsяlяlяrin, шifahi vя yazыlы suallarыn, tяkliflяrin, sorьularыn, rяsmi sяnяdlяrin,nazir vя mцxtяlif шюbяlяrя olan iradlarыn icra orqanlarы tяrяfindяn nяzяrя alыn-masыna mцvяffяq olmalыdыrlar (Bax: tяhlцkяsizlik sektoruna parlament mex-anizmlarinin tяtbiq olunmasы ilя baьlы 14-cц fяsil).

Ишlяnib hazыrlanma

Parlamentя malik olan bцtцn dюvlяtlяrdя parlamentin yeni milli tяhlцkяsiz-lik siyasяtinin iшlяnib hazыrlanmasы mяrhяlяsindя rolu elя dя bюyцk deyildir.Bu mяsяlя яsasяn sяriшtяli vя bu iшdя tяcrцbяsi olan hюkumяt idarяlяrinin,nazirliklяrin vя orqanlarыn sяlahiyyяtinя daxildir. Bununla belя, parlament vяmillяt vяkillяri, mюvcud siyasяtin xalqыn ehtiyac vя istяklяrinя necя cavab ver-mяsi mяsяlяsini aydыnlaшdыrmaq vя lazыm gяlяrsя, hяmin siyasяtin yenidяnnяzяrdяn keчirilmяsi tяlяbinin irяli sцrцlmяsindя bюyцk rol oynayыrlar.

Parlamentin rolu yalnыz ona tяqdim olunmuш sяnяdlяrin onun tяrяfindяnqяbul vя yaxud geri qaytarыlmasы mяsяlяsi ilя mяhdudlaшmamalыdыr. Hяr birprosesin lap яvvяlindяn onun sяriшtяli komissiyalarыna mцraciяt olunmalыdыrki, parlament hazыrlanacaq qanunvericilik aktlarыna vя sяnяdlяrя parlament-dяki mцxtяlif siyasi baxышlarы яks etdirяn tяkliflяrin dя dцшmяsini tяmin edяbilsin. Bu, ona yalnыz prosesin яvvяlindя xalqы narahat edяn mяsяlяlяrin dilяgяtirilmяsi deyil, hяm dя tяqdim olunmuш sяnяdin qяbul edilmяsi zamanы par-lamentdя daha mцnasib mцhit vя mцzakirяlяrin yaradыlmasы kimi bir imkanverir. Millяtin mяnafeyi parlamentdяki iqtidarla mцxalifяt arasыnda olanhakimiyyяt mцnasibяtlяrinя цstцn gяlmяli vя milli tяhlцkяsizlik sяnяdinindemokratik шяkildя oxunuшuna яngяl tюrяtmяmяlidir. Belя bir ruhda parla-ment ona tяqdim olunmuш sяnяdlяrя dяyiшikliklяr etmяyя qadir olmalыdыr.

Qяrar qяbul etmя

Parlament qяrar qяbul etmя mяrhяlяsindя mцhцm rol oynaya bilяr vя oyna-malыdыr, xцsusяn ona gюrя ki, milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя baьlы sяnяd parla-mentя daxil olarkяn, hяmin sяnяd «parlamentin mцlkiyyяtinя» чevrilir vя bir-baшa onun sяlahiyyяtinя aid olur. Bu sяnяdin elя-belя, baшdansovdu deyil,dяrindяn юyrяnilmяsinя kifayяt qяdяr vaxt ayrыlmalыdыr.


32

Parlament hюkumяt tяrяfindяn tяqdim olunan qanunvericilik aktlarыnыn vяyeni qaydalarыn tяsdiq olunmasыna razыlыq verя bilяr vя yaxud da onu geriqaytararaq ona mцяyyяn dяyiшikliklяr edя bilяr. Bir daha qeyd etmяklazыmdыr ki, bu mяrhяlяdя parlament daha fяal olmalы vя яgяr onun qarшыsыn-dakы sяnяd onu qane etmirsя, ona dяyiшikliklяr tяklif etmяklя mцяyyяn tяsiretmяlidir. Parlament mцzakirяlяrindя vя qяrar qяbul etmя prosesindя parla-mentin hяll etmяli olduьu яsas mяsяlяlяr bu fяsilin яvvяlindя verilmiшdir.

Bu mяrhяlяdя parlamentin яn mцhцm tяsiri adяtяn bцdcяnin mцяyyяn-lяшdirilmяsi vasitяsilя hяyata keчirilir (Яlavя mяlumat цчцn maliyyяresurslarыnыn gюstяrildiyi 6-cы bюlmяyя baxыn). Bu tяsir parlamentinsяlahiyyяtli komissiyalarыnыn tяhlцkяsizliklя baьlы hяr hansы bцdcя tяyinatы,hяmчinin bцtцn tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar bцdcя mцzakirяlяri zamanыdaha da geniшlяnir. Mцdafiя planlarы yoxlanыlmaq цчцn vaxtыnda mцяyyяnolunmalы vя onun bцdcя tяlяblяri ilя aydыn яlaqяsi olmalыdыr.

Parlament son olaraq qяbul edilmiш qanunun legitimliyinin tяmin olunmasыvя ictimai dяstяyin gцclяndirilmяsi sahяsindя hяlledici rol oynaya bilяr.Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdar parlament mцzakirяlяrininkeчirilmяsindяki шяffaflыq hяlledicidir vя ona gюrя dя, son dяrяcяdя vacibdirki, ictimai qurumlar vя media parlament mцzakirяlяrinя vя dinlяmяlяrinяqatыla bilsinlяr.

Hяyata keчirilmя

Milli tяhlцkяsizliklя яlagяdar parlamentin mяsuliyyяti qanun layihяsinin vяhяtta bцdcяnin qяbul olunmasы ilя sona чatmыr; ona nяzarяt vя auditfunksiyalarы dяqiq surяtdя hяyata keчirilmяlidir. Hяyata keчirilmяmяrhяlяsindя parlament юz ixtiyarыnda olan bцtцn vasitяlяrlя (Bax: 14-cцfяsil) vя monitorinq keчirяn digяr qurumlarыn yardыmы ilя (mяs:milli auditidarяsi; bax: 24-cц fяsil) hюkumяtin fяaliyyяtini diqqяtlя nяzяrdяn keчirmя-lidir. Parlament xцsusi olaraq mцvafiq bцdcя tяxsisatlarы ilя яlaqяdar qяbuletdiyi qяrarlar vasitяsilя tяsir gюstяrя bilяr. Parlament hяmчinin auditi hяya-ta keчirяn idarяlяrin peшяkarlыьыnы vя texniki bacarыьыnы da nяzяrdяn keчirmя-lidir.

Parlament яsas dяyiшikliklяr yaxud hюkumяtin fяaliyyяtinin onun tяrяfindяntяsdiq olunmasы tяlяb olunan bюhran zamanыnda mцdaxilя edя bilяr. Bunamisal olaraq qoшunlarыn xaricя gюndяrilmяsi (Bax: 22-ci fяsil) yaxudfюvqяladя vяziyyяtin (Bax: 18-ci fяsil) elan olunmasыnы gюstяrmяk olar.Bundan яlavя, hюkumяtin ciddi sяhvlяr buraxdыьы vaxtlarda da parlamentmцdaxilя edя bilяr. Belя hallarda adяtяn parlament mяsяlя qaldыrыr; fюvqяladяhallarda o, xцsusi istintaq aparыlmasы barяdя gюшtяriш dя verя bilir.

Qiymяtlяndirmя vя nяticяlяr

Demokratik mцhitdя hюkumяtin юzцnцn apardыьы siyasяtin uyьunluьunu


33

qiymяtlяndirmяk vя hяm kяmiyyяt, hяm dя keyfiyyяt baxыmыndanqiymяtlяndirmя nяticяlяrini parlamentя tяqdim etmяk kimi юhdяliyi vardыr.Parlament bu iшdя maraqlы olduьundan bu qiymяtlяndirmяyя mцtlяq uyьunbцdcя ayыrmalarыnыn xяrclяnmяsi ilя baьlы rяqяmlяri vя fяaliyyяti gюstяrяnaudit nяticяlяri dя daxil olur. Hяtta яgяr bu, gecikmiш qiymяtlяndirmяyяsяbяb olursa, mюvcud siyasяtin tяsdiq edilmяsindя yaxud yenisinin hazыrlan-masыnda bunlar hяmiшя nяzяrя alыna bilяr. Vяtяndaш cяmiyyяtinin fяal olduьuyerlяrdя QHT-lяr dя юz qiymяtlяndirmяlяrini aparыrlar. Buna misal olaraqsцlh missiyalarыnыn, яsas vя bahalы silah proyektlяrinin vя mцdafiя nazir-liyinin heyяti sisteminin qiymяtlяndirilmяsini gюstяrmяk olar (xцsusilя hяrbiчaьыrышыn vяziyyяti). Parlamentlяr hяmчinin xцsusi fяaliyyяt auditini hяyatakeчirmяk цчцn konsultantlar da tяyin edя bilяrlяr.

Parlament цzvц olaraqsiz nя edя bilяrsiniz

Tяhlцkяsizlik siyasяti Яmin olun ki, milli tяhlцkяsizlik siyasяti, hяrbi doktrinalar, mцdafiя

planlarы vя budcя tяlяblяri arasыnda mяntiqi яlaqя vardыr; Яgяr mцnasibdirsя, яlяlxцsus, digяr юlkяlяrdя tяtbiq olunan qanunla

mцqayisя olunandan sonra, parlamentdя hяmin qanunun zяruriliyi vяyaxud bu yюndя яtraf alяmdя baш verяn son dяyiшikliklяrin hяminqanunda юz яksini tapmasы haqqыnda mяsяlя qaldыrыn: 1-ci bюlmяyяbax;

Parlament bцtцn dюrd mяrhяlяdя юz rolunu mцяyyяn etmяklя millitяhlцkяsizlik siyasяtinin iшlяnib hazыrlanmasы, qяrar qяbul olunmasы,hяyata keчirilmяsi vя qiymяtlяndirilmяsi ilя baьlы qanunlar qяbuletmяlidir.

Яsas mяsяlя Яmin olun ki, milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin mцяyyяn vя yaxud yenidяn

mцяyyяn olunmasы prosesindя Cяdvяl №5 «Milli Tяhlцkяsizlik Siyasяti»bюlmяsindя sadalanan mяsяlяlяr nяzяrя alыnmыш olunsun.


34

5-ci fяsil

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti vяbeynяlxalq qaydalar

Beynяlxalq prinsiplяrBeynяlxalq mцqavilяlяr milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin mцяyyяn olunmasыvariantlarыnы mяhdudlaшdыrыr, bяzяn isя hяmin imkanlarы geniшlяndirir.Dцnyanыn яksяr юlkяlяri Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn цzvlяridir vя busяbяbdяn BMT Nizamnnamяsi 2.3 vя 2.4 maddяlяrinя яmяl edirlяr. Hяminmaddяlяrdя deyilir:

«Bцtцn Цzvlяr юz beynяlxalq mцbahisяlяrini dinc vasitяlяrlя o qay-dada hяll edirlяr ki, beynяlxalq sцlh, tяhlцkяsizlik vя яdalяt tяh-lцkяyя mяruz qalmasыn.»«Bцtцn Цzvlяr юz beynяlxalq mцnasibяtlяrindя, hяr hansы birdюvlяtin яrazi bцtюvlцyцnя vя siyasi mцstяqilliyinя qarшы vя yaxudBirlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn mяqsяdlяri ilя bir araya sыьmayanhяr hansы bir шяkildя gцclя hяdяlяmяkdяn vя gцcцn tяtbiqindяnчяkinirlяr.»

Bundan яlavя, bяzi beynяlxalq qaydalar bununla baьlы istinad strukturutяmin edir. Dюvlяtlяr arasыnda dostluq mцnasibяtlяri vя яmяkdaшlыqla яlaqя-dar beynяlxalq hцququn prinsiplяri haqqыnda olan Baш Assambleyanыn 2625(XXV) saylы Bяyannamяsi BMT Nizamnamяsinin яsl шяrhi kimi qяbul olunurvя ona gюrя dя BMT цzvц olan bцtцn dюvlяtlяrя шamil olunur. Bu bяyan-namяdя aшaьыdakы eyni dяyяrя malik olan sяkkiz bir-birindяn ayrыlmaz prin-siplяr gюstяrilmiшdir:

I prinsip Gцc ilя hяdяlяmяkdяn vя ya tяtbiq etmяkdяn imtinaII prinsip Beynяlxalq mцbahisяlяrin dinc yolla hяlli III prinsip Sяrhяdlяrin toxunulmazlыьы vя dюvlяtlяrin яrazi bцtюvlцyцIV prinsip Xalqlarыn юz mцqяddяratыnы юzlяrinin tяyin etmяsi vя

beynяlxalq alяm tяrяfindяn tanыnmыш vя tяminat verilmышsяrhяdlяr daxilindя olan юz яrazilяrindя dinc yaшamahцququ

V prinsip Dюvlяtlяrin suveren bяrabяrliyi vя bir-birinin daxili iшlяrinяqarышmamasы

VI prinsip Иnsan hцquqlarыna hюrmяtVII prinsip Dюvlяtlяr arasыnda яmяkdaшlыqVIII prinsip Beynяlxalq hцquq sяnяdlяrindя tяsbit olunmuш юhdяliklяrin

xoш mяramla yerinя yetirilmяsi


35

Tяhlцkяsizlik vя mцdafiя ilя baьlычoxtяrяfli mцqavilяlяrTяhlцkяsizlik sahяsindя xeyli чoxtяrяfli mцqavilяlяr mюvcuddur. Belяmцqavilяlяrin яsas kateqoriyalarы aшaьыdakыlardan ibarяtdir (mцqavilяlяrinsiyahыsы tam deyil, burada yalnыz hяr kateqoriyaya uyьun misallargюstяrilmiшdir):

Qlobal tяhlцkяsizliyi nizamlayan mцqavilя: Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnNizamnamяsi

Beynяlxalq vя beynяlxalq olmayan silahlы mцnaqiшяlяri nizamlayan beynяlxalqhumanitar qanunun beynяlxalq mцqavilяlяri: Dюrd Cenevrя Konvensiyasы,1949, iki яlavя Protokol da daxil olmaqla, 1977

Silahlarыn mцxtяlif nюvlяri vя sistemlяri ilя яlaqяdar beynяlxalq mцqavilяlяr:Ballistik raketlяrя qarшы mцqavilя, Strateji Silahlarыn Azaldыlmasы ilя baьlыmцqavilя, Minalarla baьlы Konvensiya, Tlatelko Mцqavilяsi, vя s.

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя qismяn mяшьul olan regional tяшkilatlarыn yaradыl-masы ilя nяticяlяnяn beynяlxalq mцqavilяlяr: Amerika Юlkяlяri TяшkilatыnыnNizamnamяsi, Avropa Birliyi Mцqavilяsi, Avropada Tяhlцkяsizlik vя Яmяk-daшlыq Konfransыnыn Yekun Aktы-ATЯK/ATЯT, Afrika Birliyi Tяsis Aktы.

Hяrbi яmяkdaшlыq vя qarшыlыqlы mцdafiя yardыmы ilя baьlы regional mцqavilяlяr:NATO Mцqavilяsi, Sцlh Uьrunda Яmяkdaшlыq Mцqavilяsi, Qяrbi AvropaBirliyi Mцqavilяsi, Qarшыlыqlы Yardыmla baьlы Amerika DюvlяtlяrarasыMцqavilя.

Dюvlяtlяrin beynяlxalq tяhlцkяsizlik mцqavilяlяrini imzalamasы цчцn яsassяbяb beynяlxalq vя regional tяhlцkяsizliyin gцclяndirilmяsi mяqsяdilяbeynяlxalq davranыш prinsiplяrini mцяyyяn etmяk, ikitяrяfli vя чoxtяrяfliяmяkdaшlыьы geniшlяndirmяkdir. Иcra orqanlarы xarici iшlяr nazirliyi vasitяsilяadяtяn danышыqlar prosesini aparыr.

Иkitяrяfli razыlaшmalar yaxud dostluq, яmяkdaшlыqvя qarшыlыqlы hяrbi yardыm mцqavilяlяriDюvlяtin tяhlцkяsizlik siyasяtini hazыrlayarkяn ikitяrяfli razыlaшmalar damцhцm rol oynayыr. Yalnыz iki tяrяfdяn dюvlяtlяr cяlb olunmaqla, юlkяlяrinarahat edяn ehtiyaclar vя iшlяrin vяziyяti, xцsusi яhяmiyyяt kяsb edяnmяsяlяlяri mцmkцn qяdяr nizamlamaqla bu mцqavilяnin шяrtlяri barяdяdanышыqlar aparmaq olar. Keчmiш SSRИ vя Birlяшmiш Шtatlar arasыndakы strate-ji silahlarыn azaldыlmasы ilя яlaqяdar baьlanmыш mцqavilя (START) bunamisal ola bilяr.Bu cцr mцqavilяlяr yalnыz hцcum etmяmяk vя dostluq kimi anlayышlarы ifadяetmяk цчцn deyil (mяs: 1997-ci ilin avqustunda Rusiya ilя Ermяnistan arasыn-da Dostluq, Яmяkdaшlыq vя Qarшыlыqlы Yardыm ilя яlaqяdar baьlanmышikitяrяfli mцqavilя), hяm dя bяzi hallarda qoшunlarыnы vя silahlarыnы digяr


36

юlkяnin яrazisindя yerlяшdirmяk dя daxil olmaqla hяrbi яmяkdaшlыьыn prakti-ki mяsяlяlяrinin hяll olunmasыna kюmяk edir. 1990-cы illяrdя Rusiya keчmiшSSRИ respublikalarы ilя hяrbi яmяkdaшlыq sahяsindя bir neчя mцqavilя imza-lamышdыr.

Bu mцqavilяlяr ehtiyac olduьu hallarda konkret hяrbi yardыmы da nяzяrdяtuta bilяr. Bu kontekstdя 1994-cц ildяki Demokratik Яmяkdaшlыq haqqыndaNizamnamя 1992-ci ildя Birlяшmiш Шtatlar ilя Qazaxыstan arasыnda baьlanmышikitяrяfli hяrbi яlaqяlяri inkiшaf etdirmяyя yol aчan mцqavilяnin davamы kimigюrцnя bilяr.

Цmumilikdя, ikitяrяfli mцqavilяlяr xarici tяhlцkяsizlik siyasяtinin iшlяnibhazыrlanmasы, digяr юlkяlяrlя dostluq mцnasibяtlяrinin geniшlяndirilmяsi vяkonkret problemlяrin hяll edilmяsi sahяsindя bir vasitя kimi baxыla bilяr.Parlamentlяr, яnяnяvi чoxtяrяfli tяhlцkяsizlik mцqavilяlяrindяn fяrqli olaraq,bu mцqavilяlяri tяsdiq edяrkяn daha qяtiyyяtli mюvqedя olmalы vя mяtndяtяklif olunacaq dяyiшikliklяr цчцn daha geniш imkanlar яldя etmяlidir.

Parlament vя ictimaiyyяtin iшtirakыnыn яhяmiyyяtiBeynяlxalq mцqavilяlяrin imzalanmasы prosesindя parlamentin vя icti-maiyyяtin iшtirakыnыn geniш yayыlmadыьы юlkяlяrdя bu cцr iшlяr ona gюrяdяstяklяnmяlidir ki, bunlar xalqыn dяstяyini geniшlяndirmяyя kюmяk edir.Prinsip etibarы ilя, demokratik юlkяlяrdя icra orqanlarы parlamentin razыlыьы vяmяlumatы olmadan ikitяrяfli razыlaшmalar vя gizli mцqavilяlяr baьlaya bilmir-lяr. Юlkяnin suverenliyinя, яrazi vя beynяlxalq statusuna tяsir edяn beynяlx-alq mцqavilяlяr bilavasitя parlamentdя mцzakirя olunmalы vя bяyяnilmяlidir.

Bяzi юlkяlяrdя, mяsяlяn Иsveчrяdя яsas mцqavilяlяr xalq referendumunaчыxarыlыr. Юlkяnin xarici siyasяtinя яsas dяyiшikliklяrin edilmяsindя vяtяndaшcяmiyyяtinin iшtirakы bu yolla tяmin olunur. Иsveчrяdя xalq referendumununkeчirilmяsi (Bax: Cяdvяl №6) bu cцr mцqavilяlяrin imzalanmasыna gяtiribчыxarыr.

Cяdvяl №6

Demokratiya, beynяlxalq mцqavilяlяrin imzalanmasы vяdigяr яsas razыlaшmalar: Иsveчrя nцmunяsi

Иsveчrяdя Federal Parlament, Federal Шura (hюkumяt) vя xalq, beynяlxalqmцqavilяlяrin imzalanmasыnda iшtirak edirlяr. Юlkя цчцn mцhцmяhяmiyyяt daшыyan mцqavilяlяr tяkcя parlamentin mцzakirяlяrinя deyil,hяm dя xalqыn mцzakirяsinя чыxarыlыr. Cяmiyyяt referendum yolu ilяhaqqыnda danышыqlar aparыlan mцqavilяlяrlя baьlы юz fikirlяrini ifadя edяbilяrlяr. Bundan baшqa, cяmiyyяt, referendum yolu ilя, Federal Шurayasяlahiyyяt verя bilяr ki, gяlяcяk mцqavilяlяr barяsindя danышыqlara baшlasыnvя yaxud danышыqlarы dayandыrsыn. Hюkumяt «kollektiv tяhlцkяsizlik tяшki-latы vя yaxud millяtlяrarasы birliyя» qoшulmaq istяsя bu cцr referendumtяlяb olunur (Federal Konstitusiyanыn 140.b maddяsi)


37


Mцqavilя ilя baьlы danышыqlar

Яmin olun ki, parlament vя onun mцvafiq komissiyalarы- mцxtяlif siyasi meylli millяt vяkillяrindяn ibarяt olan danышыqlaraparan komandanыn цzvlяri danышыqlar prosesi ilя яlaqяli olsunlar;- vяtяndaш cяmiyyяti qurumlarыndan, xцsusilя mцvafiq tяdqiqat vяmцdafiя tяшkilatlarыndan mцzakirя olunan mяsяlяlяrlя baьlы mяs-lяhяtlяr alsыnlar;- xalqыn narahatlьы vя istяklяrinin nяzяrя alыnmasыnы tяmin edя bilmяkцчцn vaxtыnda vя rяsmi шяkildя юz mюvqeyini hюkumяtя tяqdim etsin-lяr.

Tяsir analizi

Яmin olun ki, mцqavilя parlamentя tяqdim olunub vя parlamentonun potensial tяsirinin mцfяssяl siyasi, iqtisadi, sosial, яtraf mцhit vяdigяr mяsяlяlяrlя baьlы analizini (hяm yaxыn, hяm dя uzun mцddяtli)mцzakirя etmiшdir.

Иmzalanma

Яmin olun ki, parlamentdяn lazыmi vaxtda mцqavilяnin tяsdiq olun-masы xahiш edilir;

Beynяlxalq mцqavilяlяrlя яlaqяdar milli mяnafeni ifadя edяn шяrtlяri vяyaxud, яgяr lazыmdыrsa, aydыnlaшdыrыcы maddяlяri daxil etmяk vя ya hяrhansы bir hцququ юzцndя saxlamaqla daxili qanunlarla imzalanacaqmцqavilя arasыnda mяntiqi яlaqяnin olmasыna nail olun.

Hцququ юzцndя saxlama vя aydыnlaшdыrыcы maddяlяrin nяzяrdяn keчirilmяsi

Milli tяhlцkяsizlik siyasяtinin ardыcыl nяzяrdяn keчirilmяsi iшinin birhissяsi kimi юlkяniz tяrяfindяn daxil edilmiш aydыnlaшdыrыcы maddяlяrinvя mцяyyяn hallarla baьlы hцquqlarыn юzцndя saxlanыlmasыmяsяlяlяrinin hцquqi qцvvяsinin nяzяrdяn keчirilmяsinя nail olun.


38

6-cы fяsil

Vяtяndaш cяmiyyяti vя кцтляви информасийа васитяляринин rolu

Tяhlцkяsizlik sektoru get-gedя daha geniш vя daha mцrяkkяb olur. Bu da par-lamentlяrin iшinя daha чox чяtinlik yaradыr, чцnki onlarыn tяhlцkяsizlik sek-toruna effektiv шяkildя nяzarяt edя bilmяlяri цчцn lazыm olan resurs vя ixti-saslaшmыш heyяti yoxdur. Bunun nяticяsindя mцxtяlif qurumlar yaranmышlarki, hяmin vяzifяlяri yerinя yetirsinlяr, hяtta baxmayaraq ki, parlamentinhюkumяti hesabat vermяyя dяvяt etmяk kimi mцhцm bir mяsuliyyяti vardыr.Hяm vяtяndaш cяmiyyяti, hяm dя media parlamentin formalaшdыrdыьы iшlяrчяrчivяsindя tяhlцkяsizlik sektorunun parlament tяrяfindяn dяqiqюyrяnilmяsinя kюmяk edя bilяr.

Vяtяndaш cяmiyyяtiVяtяndaш cяmiyyяti termini burada mцstяqil tяшkilatlara aiddir ki, birtяrяfdяn dюvlяt qurumlarы, digяr tяrяfdяn isя insanlarыn vя mцxtяlif icmalarыnfяrdi hяyatы arasыnda юzцnя yer tutur. O, kюnцllц birliklяrin vя ictimaihяrяkatlarыn geniш spektrindяn, yяni mцxtяlif ictimai maraqlar vя fяaliyyяtnюvцnц tяmsil edяn чoxlu sayda qruplar vя tяшkilatlardan ibarяtdir. Nюvbяtiparaqraflarda tяhlцkяsizlik sektorunda hesabatlыlыьыn tяmin olunmasыndavяtяndaш cяmiyyяtinin hansы rol oynamasыndan, bu rolun nяlяrdяn ibarяtolmasыndan, parlament nяzarяtinin hяyata keчirilmяsinя vяtяndaш cяmiyyя-tinin necя kюmяk etmяsindяn bяhs olunacaq.

Vяtяndaш cяmiyyяti vя demokratiya

Vяtяndaш cяmiyyяti demokratiyanыn bяrqяrar olduьu юlkяlяrdя demokratik-lяшmя prosesinin ifadяsi, vя hяm dя mцhцm amili olaraq onun inkiшafыndaget-gedя daha aparыcы rol oynayыr. O, fяal surяtdя siyasi liderlяrя xatыrladыr ki,dюvlяtin ehtiyaclarы цчцn olan xяrclяr vя dюvlяt siyasяti ilя baьlы qяrarlarqяbul edilяrkяn mцxtяlif mяnafe vя maraqlar nяzяrя alыnmalыdыr. Ona gюrяdя, fяal vяtяndaш cяmiyyяti demokratiyanыn inkiшafы цчцn яsas шяrtdir. Onundюvlяt hakimiyyяtinя mцxalif mюvqe tutmaq vя avtoritarыzmя mцqavimяtgюstяrmяk цчцn potensialы, plцralistik tяbiяtя malik olduьundan, mцяyyяnqruplarыn mяnafeyinin dяstяklяnmяsindя dюvlяtin bir alяtя чevrilmяmяsinяqarшы чыxmaq цчцn hяr cцr imkanы vardыr.

Vяtяndaш cяmiyyяti vя tяhlцkяsizlik sektoru

Tяhsil mцяssisяlяri, elmi-tяdqiqat mяrkяzlяri, insan hцquqlarы цzrя ixtisas-


39

laшmыш QHT-lяr vя siyasi fяaliyyяtlя mяшьul olan QHT-lяr kimi vяtяndaшcяmiyyяti daxilindяki qruplar tяhlцkяsizlik sektoru ilя baьlы qяbul edilmiшqяrarlara vя qaydalara fяal surяdя tяsir edя bilяrlяr. Hюkumяtlяr milli tяh-lцkяsizlik, silahlы qцvvяlяr, siyasяtin vя qaydalarыn mцяyyяn edilmяsi ilя baьlыictimai mцzakirяlяrdя QHT-lяrin iшtirakыnы dяstяklяyя bilяr. Bu cцr mцza-kirяlяr, юz nюvbяsindя, hюkumяtin fяaliyyяtindя sonrakы шяffaflыьы artыra bilяr.

Tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar tяdqiqat institutlarыnыn vяqeyri-hюkumяt tяшkilatlarыnыn spesifik rolu vя tюhfяsi

Цmumiyyяtlя, qeyri-hюkumяt tяшkilatlarы (QHT) spesifik mяsяlяlяrlя baьlыictimai istяklяri vя maraqlarы tяmsil etmяk mяqsяdilя yaradыlan юzяl, gяlirgяtirmяyяn qurumlardыr. Tяdqiqat institutlarыna gяlincя, bunlar ya hюkumяt-dяn asыlы olmayan QHT-lяrdir, ya da яksinя, hюkumяtlя iliшkilяri, mяs.maliyyяlяшmя ilя яlaqяdar mцяyyяn яlaqяlяri olan tяшkilatlardыr.

QHT vя tяdqiqat institutlarы tяhlцkяsizlik sektoruna demokratik vя parla-ment nяzarяtini aшaьыdakыlar vasitяsilя gцclяndirя bilяrlяr: Tяhlцkяsizlik sektoru, hяrbi vяziyyяt vя mцdafiя mяsяlяlяri ilя baьlы

mцstяqil analitik mяlumatlarыn parlament, media vя ictimaiyyяtячatdыrыlmasы;

Tяhlцkяsizlik sektoru daxilindя insan hцquqlarыna vя qanunun aliliyinяhюrmяt mцhitinin formalaшdыrыlmasы vя onun monitorinqi;

Цmumilikdя cяmiyyяt цчцn mцhцm яhяmiyyяt kяsb edяn tяhlцkяsizlikmяsяlяlяrinin siyasi gцndяmя gяtirilmяsi;

Tяlim kurslarы vя seminarlar tяшkil etmяklя parlamentin bacarыьыnыn vяimkanlarыnыn artыrыlmasы;

Hюkumяtin tяhlцkяsizlik siyasяti, mцdafiя bцdcяsi, alqы-satqы vя resursvariantlarы ilя baьlы alternativ mцtяxяssis rяyinin verilmяsi, ictimai mцza-kirяlяr tяшkil etmяklя mцmkцn siyasяtin formalaшdыrыlmasы;

Milli tяhlцkяsizlik siyasяti ilя яlaqяdar qяrarlar vя onlarыn hяyatakeчirilmяsi yollarы barяdя mяlumatlarыn verilmяsi;

Иctimaiyyяtin maariflяndirilmяsi vя xalq arasыnda alternativ mцza-kirяlяrin keчirilmяsinя yardыmчы olmaq.

Tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяtin hяyata keчirilmяsindя QHT-lяrin vяtяdqiqat institutlarыnыn oynaya bilяcяyi rol Latыn Amerikasыnda vяtяndaшcяmiyyяtinin mцdaxilяsi timsalыnda aydыn gюstяrilmiшdir (Bax: Cяdvяl №7).

Cяdvяl №7

Latыn Amerikasыnda vяtяndaш cяmiyyяti:Vяtяndaш cяmiyyяti tяшkilatlarыnыn rolu vя яhяmiyyяtinin praktik izahы

Latыn Amerikasыndakы vяtяndaш cяmiyyяti qruplarыnыn яksяriyyяti 1980-ciillяrin sonu, 1990-cы illяrdя, yeni seчilmiш mцlki hюkumяtlяrin silahlыqцvvяlяri yenidяn qurmaьa чalышdыqlarы zaman, mцlki яhali ilя hяrbчilяrarasыnda dialoqun inkiшaf etdirilmяsi mяqsяdilя yaradыlmышdы. Bu dialoqlarsilahlы qцvvяlяrin tяcrid olunmasыnы aradan qaldыrmaьa kюmяk etmiш vя


40

vяtяndaш cяmiyyяti, seчilmiш rяsmi шяxslяr vя ali hяrbi komandanlыq arasыn-da peшяkar fikir mцbadilяsi prosesinя tяkan vermiшdi. Hяmin vaxtdanetibarяn bu qruplar tяhlцkяsizlik vя mцdafiя mяsяlяlяri ilя baьlы texnikiyardыmыn vя mцlki tяcrцbяnin яsas mяnbяyi kimi xidmяt edяn, hяrbisiyasяtin vя bцdcяnin dяqiqlяшdirilmяsindя bюyцk mяsuliyyяti nяzяrdяtutan rolu юz цzяrlяrinя gюtцrmцшlяr.

НцмунялярНцмунялярдян biri Argentinanыn SER en 2000 qrupudur. 1990-cы ildяkihяrbi чevriliш cяhdindяn sonra yaradыlmыш SER en 2000 ilkin olaraq юzfяaliyyяtinя vяtяndaш cяmiyyяti, siyasi partiyalar vя hяrbчilяrinnцmayяndяlяri arasыnda dialoqun keчirilmяsinя kюmяk etmяklя baшladы. Budialoqlar SER en 2000 qrupuna mцdafiя siyasяtinin formalaшmasыnakюmяk edяn qanunvericiliyin яsas mцddяalarыnыn irяli sцrцlmяsinя vя onunhazыrlanmasыna vяtяndaш tюhfяsini tяmin etmяk цчцn mцhцm яsas verdi.

Eynilя, Dominikan Respublikasыnda, FLACSO tяшkilatыnыn mцlki tяhlцkя-sizlik vя mцdafiя цzrя ekspertlяri polisdяki islahatlarla baьlы qanun layi-hяsinin hazыrlanmasыnda silahlы qцvvяlяrlя yaxыndan яmяkdaшlыq etdilяr vяsonralar Иcra orqanlarыna vя qanun layihяsini mцzakirя edяn Konqresя юzmяslяhяtlяrini verdilяr.

Latыn Amerikasыndakы qruplarыn яksяriyyяti silahlы qцvvяlяrin fяaliyyяtinяnяzarяt mяqsяdilя qяbul olunan qanunvericiliyin mцtяxяssis vя texnikiimkanlarыnы tяkmillяшdirmяk цчцn milli konqresin mцdafiя vя tяhlцkяsizlikkomissiyalarы ilя yaxыndan iшlяyirlяr.

Иnstituto de Estudios Politicos y Estrat?gicos (ИDEPE) konqresin mцdafiяkomissiyasыnыn heyяtinя vя konqresmenlяrя hяrbi bцdcя vя administrasiyailя baьlы tяlimlяr verir.

Qvatemaladakы FLACSO kяшfiyyat islahatы vя hяrbi xidmяt dя daxilolmaqla silahlы qцvvяlяrlя baьlы bir neчя qanunun tяdqiqi vя nяzяrя alыn-masы ilя яlaqяdar konqresя kюmяk etmiшdir.

Mцlki tяdqiqatыn чatышmamasыLatыn Amerikasыnda mцdafiя vя tяhlцkяsizlik sahяsindя mцlki tяdqiqat hяlяdя чatышmыr. Mцlki ekspertlяrin bu cцr catышmamasы silahlы qцvvяlяrяnяzarяt etmяli olan icra vя qanunvericilik qurumlarыnыn sяmяrяliliyinя яngяltюrяtmiшdir. Bununla belя, vяtяndaш cяmiyyяti tяшkilatlarы dюvlяt qurum-larыna yardыm gюstяrmяklя vя mцlki kadrlara tяlim vermяklя qыsa mцddяtяrzindя boшluqlarы doldura bilяr.

ШяbяkяBu mцnasibяtlя SER en 2000 bu yaxыnlarda tяhlцkяsizlik vя mцdafiяmяsяlяlяri ilя mяшьul olan qeyri-hюkumяt tяшkilatlarыnыn vя tяdqiqat insti-tutlarыnыn regional шяbяkяsini yaratmышdыr. RESDAL adlanan bu шяbяkяdя(www.ser2000.org.ar) tяhlцkяsizlik vя mцdafiя ilя baьlы materiallar vяqanunvericilik aktlarы toplanan mяlumat bazasы yaradыlmыш vя mцlki vяtяn-


41

Кцтляви Информасийа Васитяляри (КИВ)Цmumiyyяtlя, mцstяqil КИВ ictimaiyyяt vя onun siyasi nцmayяndяlяrinяqяrarlarыn qяbul olunmasы ilя baьlы mяlumatlarыn чatdыrыlmasыnda kюmяkedir. Onlar dюvlяtin цч orqanы цzяrindя nяzarяtin hяyata keчirilmяsinя kюmяkedir vя ictimai mцzakirяlяrdя irяli sцrцlяn mяsяlяlяrin mahiyyяt vя keyfiyyяt-inя tяsir edirlяr ki, bu da юz nюvbяsindя hюkumяt, biznes, tяhsil vя vяtяndaшcяmiyyяtinя tяsir edir. Belяliklя, mцstяqil мятбуат demokratiyanыn яsas tяrk-ib hissяsidir. Cяdvяl №8-dя юz hюkumяtlяrini tяnqid edяn jurnalistlяrinqarшыlaшa bilяcяyi problemlяr gюstяrilmiшdir. Jurnalistlяrin tяhlцkяsizlik-lяrinin tяmin olunmasы mяtbuat azadlыьы цчцn яsas шяrtdir.

КИВ-ин hюkumяt qurumlarыndan asыlы olduьu юlkяlяrdя мятбуатын asanlыqlaiqtidarыn xeyrinя tяbliьat aparmaqda ittiham etmяk mцmkцndцr. Belя hal-larda, tяbii ki, мятбуат tяhlцkяsizlik sektoruna demokratik nяzarяtin vя шяf-faflыьыn artыrыlmasыna yardыm edя bilmяz.

Иnternetin gяliшi ilя rяsmi informasiyalara чыxыш potensialы artыr. Keчяn onil-likdя daha чox шяffaflыq, ictimai hesabat vя rяsmi informasiyalarыn яldя olun-masыna meyl artmышdыr. Bu meyl dяstяklяnmяlidir, чцnki, o, daha mяlumatlы

daшlarыn tяшkilatlara sяfяr etmяsi vя tяdqiqatlar aparmasы цчцn proqramlarverilmiшdir.

Mяnbя: Kris Sabatini, Demokratiya цчцn Milli Sяrvяt, Vaшinqton, 2002

Cяdvяl №8

Mцharibяlяrin yeni nюvlяri: mяtbuat azadlыьыnыn чяtin gцnlяri

«Dцnya яhalisinin tяxminяn цчdя biri hяlя dя mяtbuat azadlыьыna sadяcяicazя verilmяyяn юlkяlяrdя yaшayыrlar. (…) Biz hяmчinin mцharibя zon-alarыnda юldцrцlяn jurnalistlяri vя hяssas mяqamlar barяdя yazdыqlarыmяqalяlяr vя apardыqlarы tяhqiqatlara, mяmur юzbaшыnalыьыnы, dюvlяtяmlakыnыn oьurlanmasыnы, яdalяtsizliyi, cinayяtkarlыьы vя reketчiliyi tяsviredяn yazыlarыna gюrя qяsdяn qяtlя yetirilmiш jurnalistlяri dя mцяyyяnetmяliyik. Keчmiш zamanlarda olduьu kimi nizami ordular arasыnda deyil,etnik, ideoloji, dini, yaxud da sadяcя cinayяtkar maraqlar arasыnda baшverяn mцharibяlяrin yeni nюvlяri get-gedя jurnalistikanы tяhlцkяli bir peшяyячevirir. Bu mцnaqiшяlяrdя jurnalistlяrin zяdяlяnmяsi vя ya юlцmц heч dяhяmiшя tяsadцfцn nяticяsi olmur. Bяzяn mцbarizя aparan tяrяflяr, hяttanizami ordunun яsgяrlяri dя onlarыn hяrяkяtlяri цчцn narahatlыq yaradanшahidlяri qяsdяn hяdяfя alыrlar.»

Mяnbя: Иllik hesabat, 2002, Sяrhяdsiz Jurnalistlяr


42

insanlarыn чoxalmasыna, vacib siyasi mяsяlяlяrlя baьlы yцksяk keyfiyyяtli icti-mai mцzakirяlяrin keчirilmяsinя vя sonda yaxшы idarяetmяyя kюmяk edir.Иnternetin чatышmayan cяhяtlяri dя vardыr, belя ki, o ekstremist qruplarыnяlindя irqi ayri-seчkilik vя anti-semitizmin yayыlmasы цчцn vasitяyя чevrilir.Bu yaxыnlardakы mцnaqiшяlяrin bяzilяrindя digяr informasiya vasitяlяri,mяsяlяn, radio stansiyalarы ekstremist qruplara imkan vermiшdir ki, cяmiyyяt-dяki mцxtяlif qruplar arasыnda nifrяt mцhiti yaratsыnlar.

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdarinformasiyalarыn toplanmasы vя yayыlmasы

Demokratik vя yaxшы idarяetmя nюqteyi-nяzяrindяn, мятбуатын, xalqыnmaraqlarы чяrчivяsindя olan tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы informasiyalarыtoplamaq vя yaymaq hцququ, hяqiqяtя, dяqiqliyя vя qяrяzsizliyя sюykяnяnxяbяrlяr vermяk kimi mцvafiq mяsuliyyяti vardыr.

КИВ, mяhz bu yolla, hюkumяtя vя parlamentя, onlarыn qяbul etdiklяri qяrarvя qaydalarыn, mяlumat almaq vя siyasi proseslяrdя yaxыndan iшtirak etmяkhцququ olan vяtяndaшlara izah edilmяsindя yardыm edя bilяrlяr. Mяsяlяn,мятбуат tяhlцkяsizlik sahяsindя ofisя kimin rяhbяrlik etmяsi, qяbul olunmuшtяhlцkяsizlik siyasяtinin nюvц, qoшunlarыn xaricdя yerlяшdirilmяsi, hяrbi dok-trina, silah яldя olunmasы vя bununla baьlы mцqavilяlяr vя razыlaшmalar, cяlbolunmuш tяrяflяr, gяlяcяkdяki tяhlцkяsizlik problemlяri vя mцvafiq mцza-kirяlяrlя baьlы informasiyalarы yaymaq yolu ilя insanlarыn mяlumat almaqhцququna yardыm edя bilяr. Ancaq onlar, mяxfi mяlumatlara toxunarkяnsenzura ilя dя qarшыlaшa bilяrlяr.

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri vя КИВ ilя baьlы qanunvericilik

Bцtцn юlkяlяrdя mяtbuat azadlыьы mяsяlяsinin яks olunduьu qanunvericilikaktlarы vardыr. Bu prinsip Иnsan Haqlarы ilя baьlы ЦmumdцnyaBяyannamяsindя aшaьыdakы kimi tяsbit olunmuшdur:

«Hяr kяsin sюz vя fikir azadlыьы hцququ vardыr: bu hцquq heч birmцdaxilя olmadan fikri mцdafiя etmяk vя istяnilяn КИВ vasitяsilяinformasiya vя ideyalarы axtarmaq, яldя etmяk vя sяrhяdlяrdяn asыlыolmayaraq yaymaq azadlыьыndan ibarяtdir»

Bu cцr azadlыqlarыn necя яldя olunmasы vя qorunmasы ilя baьlы beynяlxalq шяk-ildя razыlaшdыrыlmыш яsasnamяlяrin olmadыьыndan, qeyd olunmalыdыr ki, yuxarы-da gюstяrilяn beynяlxalq qayda tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdar mцmkцnmяhdudiyyяtlяrя hяr hansы istinad edilmяdяn qeyri-mяhdud ifadяlяrlя tяsbitolunmuшdur.

Cяdvяl №9

11 sentyabr 2001-ci ildяn sonra mяtbuat azadlыьы

Beynяlxalq Mяtbuat Azadlыьы Gцnц hяr il mayыn 3-dя qeyd olunur. 2002-ci


43

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri barяdяictimaiyyяtlя яlaqя saxlayan parlamentYaxшы idarяetmяnin qaydalarыndan biri olaraq demokratik nяzarяt o zamansяmяrяli ola bilяr ki, ictimaiyyяtin mцhцm mяsяlяlяr barяsindя parlamentsяviyyяsindя aparыlan mцzakirяlяrdяn mяlumatы olsun.Xalqla tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdar яlaqяnin sяmяrяliliyi hяmhюkumяt, hяm dя parlament tяrяfindяn xalqa юtцrцlяn informasiyanыndяqiqliyi vя keyfiyyяtindяn asыlыdыr. Parlamentin xцsusi maraьы olmalыdыr ki,xalq lazыmi sяviyyяyя чatmaqla vя keyfiyyяtli mяlumat яldя etmяklя iшlяrinmюvcud vяziyyяti vя parlamentdяki qяrar qяbul etmя prosesinin verя bilяcяyinяticяlяri baшa dцшя bilsin.

Sяnяdlяrin xalqa чatdыrыlmasы

Xalqы tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdar mцxtяlif informasыya vя sяnяdlяrlяtяmin edя bilmяk цчцn parlament hюkumяtlя birgя vя yaxud tяkbaшыna hяmininformasiyalarыn sяnяdlяr vя ya юz Иnternet sяhifяsi vasitяsilя xalqa чatdыrыl-masы kimi sяmяrяli цsuldan istifadя edя bilяr.

il Beynяlxalq Mяtbuat Azadlыьы Gцnцnцn diqqяt mяrkяzi 11 sentyabr 2001-ci ildяki terrorist hцcumlarыndan sonra milli vя beynяlxalq tяhlцkяsizliyigцclяndirmяk istiqamяtindя mцxtяlif юlkяlяrin gюrdцyц tяdbirlяrin mяtbu-at azadlыьыna mцmkцn tяsiri цzяrinя чevrildi.

«Яsas azadlыqlarыn tяtbiq olunaraq hяyata keчirilmяsi ilя terrorizmя qarшыbюyцk tяhlцkяsizlik tяdbirlяrinin keчirilmяsinя duyulan ehtiyac arasыndaaчыq-aшkar daxili ziddiyyяtlяr vardыr, lakin istяniliяn anti-terror kam-paniyasыnыn яsil mahiyyяti bizim azadlыqlarыmыzыn tяhlцkяsizliyi olmalыdыr.»- Koiчiro Matsuura, YUNESKO-nun Baш Direktoru.

Mяnbя: Parlamentlяr dцnyasы, №6, may 2002, PAИ

Cяdvяl №10

Parlament internet sяhifяlяri

2002-ci il may ayыnыn mяlumatыna gюrя, 180 юlkяdя 244 parlament palatasыvardыr (64 parlament ikipalatalыdыr). PAИ-a 128 юlkяdяki 165 parlamentinternet sяhifяsinin цnvanы mяlumdur (bяzi ikipalatalы parlamentlяrdяpalatalarыn ayrыca юz internet sяhifяlяri vardыr). 2000-ci ilin mayыndaParlamentlяrarasы Иttifaq Шurasыnыn qяbul etdiyi «Parlament internetsяhifяlяrinin strukturu vя mяzmunu ilя baьlы яsasnamя» ilя PAИ-nin inter-net sяhifяsi olan http://www.ipu.org - da tanыш olmaq olar.


44

Иctimaiyyяtя чatdыrыla bilяn tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar informasiyalar-dan bяzi nцmunяlяr: Strateji яhяmiyyяti olan sяnяdlяr, mяs. milli tяhlцkяsizlik siyasяti; Mцdafiя bцdcяsi (mяxfi fondlar nяzяrя alыnmamaqla); Parlamentdяki tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar bцtцn яsas mцzakirяlяr,

qяrarlar, fяaliyyяt, motivlяr vя s.; Parlamentin (komissiyalarыn) iclas protokollarы vя tяhlцkяsizlik

mяsяlяlяri ilя яlaqяdar mцzakirяlяr (baьlы qapыlar arxasыnda keчirilяniclaslar nяzяrя alыnmamaqla);

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinin parlament tяrяfindяn yoxlanыlmasы ilя яlaqя-dar nяшrlяr;

Иllik parlament hesabatlarы vя bцtцn tяhlцkяsizlik xidmяti orqanlarыnыnfяaliyyяtininin xцlasяsi;

Tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar baш auditorun vя ombudsmanыnhesabatlarы; ola bilяr ki, ombudsmana xцsusi яhяmiyyяt kяsb edяnaraшdыrmalarla baьlы hesabatlarы mцzakirяyя чыxarmaьa icazя verilmяsin,ancaq ondan xahiш oluna bilяr ki, hяmin hяsabatlarы komissiyalaratяqdim etsin; hюkumяt ombudsman vя yaxud auditin parlamentяhesabatlarы яsasыnda gюrцlяcяk hяr bir tяdbiri cяdvяllяшdirmяllidir;

Чoxtяrяfli vя ikitяrяfli mцqavilяlяr haqqыnda mяlumat; Ayrы-ayrы millяt vяkillяrinin yaxud siyasi qruplarыn tяhlцkяsizlik

mяsяlяlяri ilя baьlы necя sяs vermяlяri ilя яlaqяdar mяlumat (mяs. bцdcя,beynяlxalq bloklara qoшulmaq, hяrbi mцkяllяfiyyяt mяsяlяlяri, alqы-satqы);

Иnformasiya qanunvericiliyi azadlыьы.

Parlamentin iшinя ictimaiyyяtin cяlb olunmasы

Birtяrяfli mяlumat (parlament yaxud hюkumяtdяn xalqa) kifayяt deyildir.Parlament tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы xalqa onunla яlaqя yaratmaqimkanы vermяlidir. Иkitяrяfli яlaqя yaxud dialoq чox vacibdir, ona gюrя ki, o: vяtяndaшlar tяrяfindяn iшtirakыn vя daimi nяzarяtin olmasыnы tяmin edir; parlamentin fяaliyyяtinя xalqыn inamыnы artыrыr; pis idarяetmяnin potensial surяtdя yoxlanmasыnы tяmin edir (mяs. parla-

ment ombudsmanы vasitяsilя); qanunvericiliyin vя hюkumяt siyasяtinin legitimliyini vя xalqыn dяstяyini,

bununla baьlы demokratik sabitliyi tяmin edir.

Иkitяrяfli яlaqя parlament mяlumatlarы, dinlяmяlяr, televiziyadakы qrup mцza-kirяlяri, parlamentin tяdqiqat xidmяti tяrяfindяn tяmin olunan xяbяrlяrvasitяsilя inkiшaf etdirilя bilяr.

Cяdvяl №11

Parlamentlяr vя мятбуат

«11. Assambleya milli parlamentlяri tяcili surяtdя aшaьыdakы tяdbirlяrimцzakirя etmяyя dяvяt edir:I. Komissiya iclaslarы da daxil olmaqla, parlament fяaliyyяtinin maksi-


45

Sistemin uzun mцddяtli demokratik sabitliyi цчцn cяmiyyяtin iшtirakы чoxvacibdir. Юlkяlяr arasыndakы hяmin iшtirak dяrяcяsi bir-birindяn fяrqlidir. Bяziparlamentlяr ictimaiyyяtin nцmayяndяlяrinя komissiya iclaslarыnda iшtiraketmяyя icazя verirlяr. Bu, qanun hazыrlanmasы prosesinя maraq gюstяrяnQHT-lяrin vя bяzi insanlarыn fяaliyyяti цчцn bюyцk яhяmiyyяt kяsb edir.Hяtta bu iшtirak komissiya iclaslarыna qatыlan ayrы-ayrы шяxslяrя mцdaxilяimkanы vermяsя belя, onlarыn proesdя adicя iшtirakы чox яhяmiyyяtlidir.

mum шяffaflыьыnыn tяmin edilmяsi vя bu mяsяlяnin yalnыz bir яlaqяsiyasяti kimi deyil, hяm dя demokratiyanыn iшlяmяsinя birbaшa tяsiriolan mцhцm siyasi prioritet kimi mцzakirя olunmasы;

II. Klassik яlaqя vasitяlяrindяn vя yeni informasiya texnologiyalarыndan-sяmяrяli istifadя edilmяsi, xцsusilя:

a. Media vя xцsusilя parlament mцxbirlяri цчцn яn yaxшы iш шяraitininyaradыlmasы ilя;

b. Mцzakirяlяrlя baьlы informasiyalarыn sцrяtlя yayыlmasы vя iclas pro-tokollarыnыn vя stenoqrafik hesabatlarыn tez bir zamanda чap edilmяsiilя;

c. ictimaiyyяt vя jurnalistlяrlя birbaшa elektron яlaqя qurmaq цчцn internetxidmяtlяrinin yaradыlmasы ilя;

d. qanun layihяsinя sяs vermяzdяn яvvяl ictimai mцzakirяlяrin dяstяklяn-mяsi цчцn parlament sяnяdlяrinя tam чыxышы tяmin etmяklя;

III. Яlaqя vasitяlяri mцtяxяssislяrinin mяslяhяtlяrindяn istifadя edilmяsi;IV. Hцquqi mяtnlяrin mцtяxяssis olmayan adi oxucular tяrяfindяn baшa

dцшцlmяsi цчцn iшlяnmяsi;V. Qяrar qяbul etmяnin sцrяtlяndirilmяsi prosesinin sadяlяшdirilmяsi vя bu

kimi digяr mяsяlяlяrin mцzakirя olunduьu siyasi mцzakirяlяrinmяrkяzindя olmaq цчцn lazыmi addыmlarыn atыlmasы;

VI. Иnformasiya vя kommunikasiya xidmяtlяri чяrчivяsindя jurnalistlяrinvя peшяkar dairяlяrin maraьыnda olan qanunlarы vя onlarыn spesifikxцsusiyyяtlяrini юzцndя cяmlяшdirяn informasiya paketlяrinin yыьыl-masы iшinin dяstяklяnmяsi;

VII. Jurnalistlяri qanunvericilik vя parlament proseduralarы ilя tanыш etmяk,parlamentlяr vя beynяlxalq qurumlar arasыnda mюvcud olan яlaqяlяr-lя baьlы onlarыn biliyini tяkmillяшdirmяk mяqsяdilя, jurnalistlяr цчцnparlment iшi barяdя seminarlar tяшkil etmяk. Yerli vя regional qяzet vяjurnallarыn mцxbirlяrinя xцsusi diqqяt yetirilmяlidir;

VIII. Иnternetdя vяtяndaшlara hяm millяt vяkillяri vя hяm dя parlamentinformasiya xidmяtlяri ilя interaktiv яlaqя saxlamaq imkanы verяnkommunikasiya шяbяkяlяri yaradыlmasы;

IX. Bяzi Avropa юlkяlяrindя, Birlяшmiш Шtatlarda vя Kanadada olduьukimi, parlamentin fяaliyyяtini iшыqlandыran mцstяqil televiziya kanal-larыnыn yaradыlmasы iшinin dяstяklяnmяsi;

X. Tam mцstяqil яsaslarla yцksяk keyfiyyяtli mяlumatlarыn verilmяsinяcan atan vя bazar qцvvяlяri tяrяfindяn baьlanmaq tяhlцkяsi ilяqarшыlaшan medianыn maliyyя vя digяr vasitяlяrlя dяstяklяnmяsi.»

Mяnbя: Avropa Шurasы Parlament Assambleyasыnыn1142 (1997) saylы Bяyannamяsi


46


Qeyri institusional шяxslяrin tяhlцkяsizlik siyasяtinя tюhfяsi

Parlamentя, tяhlцkяsizlik vя tяhlцkяsizliklя яlaqяdar mяsяlяlяrя vяtяn-daш cяmiyyяti nцmayяndяlяrinin tюhfяsindяn yararlanmaq imkanыverяn mexanizmlяrin yerindя olmasыna яmin olun.

Bu xцsusda, lazыm gяlяrsя, tяhlцkяsizlik vя tяhlцkяsizliklя яlaqяdardigяr mяsяlяlяri hяll etmяyя sяrышtяsi olan mцvafiq qurumlara, QHT-lяrя vя мятбуата parlament komissiyalarыnыn iшinя kюmяk etmяkimkanы verяn qanunvericiliyin qяbul olunmasыna kюmяk edin.

Иctimaiyyяtin mяlumatlandыrыlmasы

Tяhlцkяsizliyя vя hяmin sahяdяki qяrar qяbul olunmasы prosesinя tяsiredяn qяrarlarla baьlы parlamentin fяal ictimai яlaqяlяrinin yaradыl-masыna яmin olun.

Tяhlцkяsizlik vя mяtbuat azadlыьы arasыnda яlaqя

Яmin olun ki, mяtbuat azadlыьы tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя mцnasibяt-dя qanun vя praktikada qorunur vя qoyulan mяhdudiyyяtlяr beynяlx-alq insan hцquqlarы prinsiplяrini pozmur.

Mцvafiq мялумат azadlыьы ilя baьlы qanunvericiliyin yerindя olmasыnaяmin olun.


47

7-ci fяsil

Tяhlцkяsizlik siyasяti ilяяlaqяdar cender mяsяlяsi

Cender bяrabяrliyi nisbяtяn yaxыn zamanlarda ictimai maraьa sяbяb olmuш-dur. O, indi tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrindя hяm dя mцhцm amil hesab olunur,tяkcя ona gюrя yox ki, qaчqыn vя mяcburi kючkцnlяr dя daxil olmaqla, silahlыmцnaqiшяlяrdяn яziyyяt чяkяnlяrin яksяriyyяti qadыn vя uшaqlardыr, hяm dяona gюrя ki, dцnya яhalisinin yarыdan чoxunu tяшkil edяn qadыnlarыn kiшilяrlяbяrabяr hцquqlarы vardыr vя onlar tяhlцkяsizlik mяsяlяrinin hяllinя daha чoxkюmяk etmяli olurlar. Qadыnlarыn istedad vя bacarыqlarыna яsaslanmaq tяh-lцkяsizliklя baьlы чяtinliklяrя cavab olacaqdыr vя buna gюrя dя daha davam-lыdыr. Ona gюrя dя, tяhlцkяsizlik siyasяtindя cender bяrabяrliyinя чalышarkяn,lazыmdыr ki, bu mяqsяdя iki mцxtяlif aspektdяn yanaшasan. Яvvяla, tяhlцkяsi-zlik siyasяti cenderlя baьlы mяslяlяrя diqqяt yetirmяli vя onun hяllinя чalыш-malыdыr. Mцvafiq hяll yollarы gюstяrilmяli vя tяqdim olunan formalar qadыn-larыn hцquq vя mяnafelяrinin qorunmasыnы tяmin etmяlidir. Иkincisi, tяhlцkя-sizlik siyasяti ilя baьlы bцtцn sahяlяrdя vя qяrar qяbul etmяnin bцtцnmяrhяlяlяrindя qadыnlarыn iшtirakыnы dяstяklяmяk чox vacibdir.

Qadыnlar vя mцnaqiшяlяrin hяlliMцnaqiшяlяrin hяlli, sцlhцn qorunmasы vя sцlh yaradыlmasы tяkcя mцharibяvя silahlы mцnaqiшяlяrdя bilavasitя iшtirak edяn kiшilяrя dяxli olan mяsяlя dey-ildir. Sцlhlя baьlы danышыqlar stolu arxasыnda qadыnlarыn iшtirakы hяmiшя cцziolmuш vя belя olaraq da qalmaqdadыr, bununla belя, hяtta mцharibя vя silahlыmцnaqiшяlяr vaxtы belя onlar юzlяrinin яnяnяvi cender funksiyalarыnы yerinяyetirmяli vя kiшilяrя mяxsus olan vяzifяlяri юz цzяrlяrinя gюtцrmяli olmuшlar.Иndi get-gedя daha чox tяsdiq edirlяr ki, qadыnlar lazыmi vяrdiшlяrя, perspek-tivlяrя vя intuisiyaya malikdirlяr. Praktikada qadыnlarыn bilavasitя qяrarqяbul etmя prosesinя, mцnaqiшяlяrin hяlli vя sцlhц mцdafiя etmя fяaliyyяtinяcяlb olunmasы kiшilяrin vя qadыnlarыn cяmiyyяtdя vя mцnaqiшяli situasiyalardamцvafiq rollarыna mцnasibяtdя яnяnяvi baxышdan imtina etmяyi tяlяb edir.


48

Cяdvяl №13-dя BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn 1325 (2000) saylыBяyannamяsindяn sitatlar verilmiшdir. Hяmin sitatlarda qadыnlarыnmцnaqiшяlяrin adi qurbanlarы (zorakыlыq vя zorlama kimi mцnaqiшя vasitяlяridя daxil olmaqla) kimi qяbul olunmasы baxышыndan fяrqli olaraq,mцnaqiшяlяrin hяllindя, sцlh yaratma vя sцlhц qoruma kimi mяsяlяlяrdяkiшilяrlя bяrabяr addыmlayan insanlar kimi qяbul olunmasыnыn dяyяrigюstяrilmiшdir. Bu cцr dяyiшiklik kiшi vя qadыnlarыn fяaliyyяti vя rolunamцharibяdяn яvvяl, mцharibя vaxtы vя mцharibяdяn sonra vя yaxud silahlыmцnaqiшяlяr zamanы baxmaьы nяzяrdя tutur. Bu o demяkdir ki, cenderbяrabяrliyi vя cender mяsяlяlяri milli vя beynяlxalq sяviyyяdя siyasяtinmцяyyяnlяшdirilmяsi prosesinin ilkin mяrhяlяsindя vя mцvafiq qanunvericilikaktlarыnda nяzяrя alыnmalыdыr.

Cяdvяl №12

Sцlh proseslяrindя cender mяsяlяlяri

«Qadыnlarыn roluna olan ehtiyacы inkar edяn istяnilяn sцlh prosesi normaldeyildir vя ona gюrя dя tяbii olaraq sabit deyildir.» … «Mцnaqiшяdяn son-rakы keчid dюvrцndя, qadыnlara olan inam sosial vя iqtisadi inkiшafы yenidяndirчяltmяk iшindя hяlledici mяsяlяdir. Kiшilяr kimi, qadыnlar da mцharibя vяsilahlы mцnaqiшяlяrin iшtirakчыlarы vя qurbanlarыdыr, lakin bunlar adяtяnfяrqli formada vя mцxtяlif sahяlяrdя olur. Mцharibя dюvrцndя, qadыnlaryeni fяaliyyяtdя bulunur vя юz цzяrlяrinя daha чox mяsuliyyяt tяlяb edяnyeni vяzifяlяr gюtцrцrlяr. Bu dяyiшikliklяrя baxmayaraq, qadыnlar hяmmцnaqiшяlяrdяn tяzяcя qurtulmuш cяmiyyяtlяrdя, hяm dя beynяlxalq sцlhproseslяrindя sцlh yaratma strategiyalarыnыn hazыrlanmasы vя hяyatakeчirilmяsindя mцnaqiшяdяn sonrakы sцlh yaratma iшindяn kяnarda qalыr-lar.»

Иnsan tяhlцkяsizliyinin cenderlяшdirilmяsi: Sцlh yaratmaiшindя qadыnlarыn tяcrid olunmadan inteqrasiyasыna doьru, 2001,

Norveч Beynяlxalq Яlaqяlяr Иnstitutu

Cяdvяl №13

Sцlh fяaliyyяti vя proseslяrindя cender mяsяlяlяri

Tяhlцkяsizlik Шurasы (...)

«7. Цzv dюvlяtlяri, BMT-nin Qadыn Fondu, BMT-nin Uшaq Fondu, BMT-nin Qaчqыnlar цzrя Ali Komissarlыьы vя digяr mцvafiq qurumlartяrяfindяn hяyata keчirilяn proqramlar da daxil olmaqla, cenderlя baьlыtяlim iшlяrini dяstяklяmяk цчцn юz kюnцllц maliyyя vя texniki kюmяyiniartыrmaьa tяhrik edir;

8. Sцlh mцqavilяlяri ilя baьlы danышыqlar apararkяn vя onlarы hяyatakeчirяrkяn cяlb olunmuш bцtцn tяrяflяri aшaьыdakыlar da daxil olmaqlacender mяsяlяlяrini nяzяrя almaьa чaьыrыr: (a) юz doьma yerlяrinя qayы-


49

1325 (2000) saylы Bяyannamяyя uyьun olaraq, BMT Baш Katibi «Qadыn, Sцlhvя Tяhlцkяsizlik» (16 oktyabr 2000-ci il) mюvzusunda hesabat tяqdimetmiшdir. Hesabatda silahlы mцnaqiшяlяrin qadыn vя qыzlara, beynяlxalqhцquqi чяrчivяyя, qadыnlarыn sцlh proseslяrinя, sцlhц qoruma fяaliyyяtinя,humanitar iшlяrя, rekonstruksiya vя bяrpa iшlяrinя, elяcя dя tяrksilaha, sяfяr-bяrliyя vя inteqrasiyaya tяsirindяn danышыlыr. Onun шяrtlяrindяn bяzilяri bu fяs-lin axыrыnda verilmiшdir.

Qadыnlar parlamentin mцdafiя komissiyalarыndaParlamentlяrarasы Иttifaqыn (PAИ) bцtцn dцnyada qadыnlarыn son 25 ildяsiyasяtdя iшtirakы ilя baьlы apardыьы tяdqiqatlar gюstяrmiшdir ki, qadыnlar par-lamentin mцdafiя komissiyalarыnda hяlя dя ya tamamilя iшtirak etmirlяr ya daaz tяmsil olunurlar. Demяyя ehtiyac yoxdur ki, onlar чox nadir hallarda bukomissiyalarda sяdrlik edir, sяdrin mцavini vя yaxud mяruzячi olurlar. PAИ-nin 1997-ci ildя apardыьы tяdqiqat (Kiшi vя qadыnlar siyasяtdя: Demokratiyahяlя dя hazыrlыq mяrhяlяsindяdir) gюstяrmiшdir ki, parlament komissiyalarыn-da qadыnlarыn iшtirakы ilя baьlы rяqяmlяri tяqdim edяn 97 parlamentin yalnыz3%-dя qadыnlar mцdafiя komissiyalarыna sяdrlik edirlяr. Цmumiyyяtlя,qadыnlar bцtцn parlament komissiyalarыnda sяdrlik edяnlяrin yalnыz 18.6%-nitяшkil edirlяr. Bu vяziyyяt iki яsas amillя izah edilя bilяr. Яvvяla, bцtцndцnyada qadыn millяt vяkillяrinin sayы azdыr (2002-ci il may ayыndakы statis-tikaya яsasяn 14.3%). Иkincisi, bцtцn dцnyada belя bir fikir kюk salmышdыr ki,mцharibя, sцlh vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri qadыnlardan чox, kiшilяrin iшidir.Bu baxш dцzgцn deyildir, ona gюrя ki, mцharibяlяr tяbii olaraq dюvlяtinbцtцn яhalisinя tяsir edir, qadыnlarsa kiшilяrdяn fяrqli olaraq daha чoxmцharibя qurbanlarыna чevrilirlяr.

Qadыnlar silahlы qцvvяlяrdяИnzibati, tяsяrrцfat vя yardыmчы xidmяt sahяlяrinin heyяti kimi qadыnlarыnsilahlы qцvvяlяrя cяlb olunmasы яksяr юlkяlяrdя geniш yayыlmыш vя adi bir halaчevrilmiшdir. Qadыnlarыn yardыmчы sahяlяrdя bu cцr iшtirakы tяkcя sцlh vaxtыn-

dan vя yaшayыш mяskяnlяrini dяyiшяn zaman, reabilitasiya, reinteqrasiyavя mцnaqiшяdяn sonrakы yenidяnqurma iшlяrindя qadыn vя qыzlarыnxцsusi ehtiyaclarы; (b) yerli qadыnlarыn sцlh tяшяbbцslяrini vя yerli pros-eslяri dяstяklяyяn, bundan яlavя bцtцn sцlh mцqavilяlяrinin hяyatakeчirilmяsi mexanizmlяrinя qadыnlarыn cяlb olunmasыnы nяzяrdя tutantяdbirlяr; (c) xцsusilя, konstitusiya, seчki sistemi, polis vя mяhkяmяorqanlarыna aidiyyяti olan qadыn vя qыzlarыn hцquqlarыnыn qorunmasыnыtяmin edяn tяdbirlяr (...).

15. Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn missiyalarыnыn, yerli vя beynяlxalq qadыn qru-plarы ilя mяslяhяtlяшmяklя qadыn hцquqlarы vя cender mяsяlяlяrini nяzяrяalmasыnы tяmin etmяk niyyяtini ifadя edir; (...)»

BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn 1325 (2000) saylы Bяyannamяsindяnsitatlar 31 oktyabr 2000-ci ildя qяbul edilmiшdir.


50

da deyil, hяm dя mцharibяlяr vя silahlы mцnaqiшяlяr zamanы vacibdir vя bяzihallarda daha vacibdir. Qadыnlarыn qoшun vя komandanlыq sяviyyяsindяsilahlы qцvvяlяrdя tяmsil olunmasы lap bu yaxыnlarыn iшidir. Beynяlxalq vяmцqayisяli sяviyyяdя qadыnlarыn hяrbi xidmяtdя olduьunu gюstяrяn infor-masiya vardыr. Cяdvяl №14-dя NATO цzvц olan юlkяlяrdя qadыnlarыn hяrbiqцvvяlяrdя iшtirakыnы gюstяrяn rяqяmlяr verilmiшdir.

Цmumiyyяtlя, qadыnlarыn чaьыrышчы kimi vя yaxud peшяkar hяrbi birlяшmяlяrяcяlb olunmasы siyasi rяhbяrlik tяrяfindяn vя yaxud tяhlцkяsizlik sektorununюz daxilindяki hadisяlяrin nяticяsi olaraq qяrara alыna bilяr. O, bir-birindяn

Cяdvяl №14

Qadыnlardan ibarяt hяrbi qцvvяnin gцclц tяrяflяri:NATO юlkяlяrindяn nцmunяlяr

Mяnbя: «NATO Revyu» jurnalы 2001 (yay)

яklЮ ыyaS itяbsinяlziaF

akiчleB 202,3 %6.7

adanaK 855,6 %4.11

ыsakilbupseRxeЧ 199,1 %7.3

akraminaD 368 %0.5

asnarF 615,72 %5.8

ayinamlA 362,5 %8.2

natsыnanuY 551,6 %8.3

natsыracaM 710,3 %6.9

ayilatИ 834 %1.0

qrubmeskцL 74 %6.0

dnalrediN 071,4 %0.8

чevroN 251,1 %2.3

aшloP 772 %1.0

ayilaqutroP 578,2 %6.6

ayinapsИ 264,6 %8.5

яyikrцT 719 %1.0

qыllarKшimшяlriB 326,61 %1.8

akiremAыraltatШшimшяlriB

254,891 %0.41


51

asыlы olmayan iki ayrы-ayrы sяbяbdяn asыlы ola bilяr:

milli tяhlцkяsizliyi qorumaq mяqsяdilя bцtцn яhalini sяfяrbяr etmяyяyюnяlmiш zяrurяt;

fяaliyyяtin bцtцn digяr sahяlяrindя olduьu kimi, ictimai hяyatda baшverяn olaylara mяruz qalan vя belяliklя dя get-gedя daha artыq cenderbяrabяrliyi konsepsiyasыna meylli olan silahlы qцvvяlяrin modern-lяшdirilmяsi.

Qadыnlarыn silahlы qцvvяlяrя get-gedя daha fяal surяtdя cяlb olunmasы юznюvbяsindя яnяnяvi mцdafiя strategiyasыndan insanlarыn tяhlцkяsizliyi strate-giyasыna keчidя kюmяk edя bilяr: fiziki qцvvя vя tяlimlяr tяlяb edяn яmяliyy-at vя цsullarыn яvяzinя, daha чox tяdqiqat, informasiya texnologiyalarы vяkяшfiyyat iшlяrinя fikir verilir. Bu istiqamяt, qadыn vя kiшilяrin bяrabяr шяkildяtяhsilя vя tяlimя чыxышыnыn tяmin olunduьu юlkяlяrdя qadыnlar цчцn yeniimkanlar yaradыr.

Cяdvяl №15

Qadыnlarыn tяhlцkяsizlik siyasяtinя cяlb olunmasы cendertяmayцlцnцn bir hissяsi kimi

Hюkumяtin tяhlцkяsizlik siyasяti cender tяmayцlц nюqteyi-nяzяrindяnqiymяtlяndirilя bilяr. Pekindя keчirilяn BMT-nin Qadыnlarla baьlы 4-cцЦmumdцnya Konfransыnda, BMT, cender tяmayцlцnц cender bяrabяrliy-inя yardыm edяn qlobal strategiya kimi mцяyyяnlяшdirmiшdir. BMT(ECOSOC) cender tяmayцlцnц belя mцяyyяn edir: «Cender tяmayцlц,qanunvericilik, siyasяt vя programlar da daxil olmaqla, bцtцn sahяlяrdя vяbцtцn sяviyyяlяrdя istяnilяn planlaшdыrыlmыш fяaliyyяtin qadыn vя kiшilяr цчцnkяsb etdiyi mяnanыn qiymяtlяndirilmяsi prosesidir. Bu, qadыnlarыn, elяcя dяkiшilяrin mяnafe vя tяcrцbяsinin bцtцn siyasi, iqtisadi vя ictimai sahяlяrdя-ki siyasяt vя proqramlarыn iшlяnib hazыrlanmasы, hяyata keчirilmяsi, moni-torinqi vя qiymяtlяndirilmяsi zamanы onlarыn ayrыlmaz cяhяtini tяmin edяnelя bir strategiyadыr ki, qadыnlar vя kiшilяr bяrabяr шяkildя faydalansыnlar vяqeyri-bяrabяrlik kюk salmasыn. Son mяqsяd cender bяrabяrliyinin яldяolunmasыdыr».

Mяnbя: BMT ECOSOC Razыlaшdыrыlmыш nяticяlяr 1997/2

Cяdvяl №16

Tяhlцkяsizlik sektoruna qadыnlarыn cяlb olunmasы ilя яlaqяdarmeydana gяlяn yeni cяhяt vя чяtinliklяr

Qadыnlarыn get-gedя daha fяal surяtdя tяhlцkяsizlik sektorunda, xцsusilяordu vя polisdя tяmsil olunmalarы tяbii olaraq belя bir sualыn yaranmasыnarяvac verir ki, tяlimlяr (xцsusilя fiziki tяlimlяr) vя qayda-qanunlar kiшi vя


52

Qadыnlar sцlhц qoruma яmяliyyatlarыnda vяmцdafiя nazirliklяrindя

«NATO Revyu» jurnalыnыn 2001-ci ildяki yay buraxыlышыndakы tяqdim olun-muш rяqяmlяrdяn gюrцndцyц kimi, 2-ci Dцnya Mцharibяsindяn sonrakы sцlhяmяliyytlarыnda tяmsil olunan qadыnlarыn sayы cцzi olaraq qalmaqdadыr.Yalnыz bir neчя юlkяdя - Kanada, Macarыstan, Fransa, Niderlandiya vяPortuqaliya kimi юlkяlяrdя sцlhц qoruma xidmяtindя qadыnlarыn sayы 5faizdяn artыqdыr. Lakin BMT tяcrцbяsi gюstяrir ki, onlarыn iшtirakы яhalitяrяfindяn yaxшы qяbul olunur vя яmяliyyatlarыn nяticяlяrinя mцsbяt tяsirgюstяrir: mяsяlяn, cender mяsяlяlяrinя vя zorakыlыьa daha чox fikir verilir.

Qadыnlarыn mцdafiя naziri yaxud hяtta mцdafiя nazirinin mцavini kimi vяz-ifяlяrя tяyin olunmasыna hяlя dя nadir halllarda rast gяlinir. PAИ-nin bцtцndцnyada apardыьы tяdqiqat gюstяrir ki, 2000-ci ilin mart ayыnda qadыnlarmцdafiя yaxud tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя rяhbяrlik edяn bцtцn nazirlяrin yal-nыz 1.3 faizini, bu sahяdяki parlament rяhbяrlяri dя daxil olmaqla, bцtцnnazir mцavinlяrinin vя digяr nazirlik rяhbяrlяrinin 3.9 faizini tяшkil edirlяr(PAИ vя BMT-nin «Qadыnlar siyasяtdя, 2000» adlы birgя nяшr etdiyi dцnyaxяritяsinя bax).

qadыnlar цчцn eyni olsun, ya yox. O, hяmчinin bu yaxыnlara qяdяr ordu, digяr hяrbi tяшkilatlar vя polisdяntamamilя чыxarыlmыш cinsiyyяt mяsяlяlяri ilя baьlы qayda-qanunlarыnolmasыnы tяlяb edir: eyni vя yaxud mцxtяlif hяrbi hissяlяrdя evli vя ya subaycцtlцklяrin xцsusi ehtiyaclarы vя mяnafelяri, elяcя dя analыq vя atalыqla baьlыmяsяlяlяr nяzяrя alыnmalыdыr.O, daha sonra geyim vя onun estetik tяrяfi vя hяtta cinsi cazibяdarlыqmяsяlяlяrini dя nяzяrя almaьы tяlяb edir: hяrbi formalar kiшi vя qadыnlarцчцn eyni olmalыdыrmы? Onlar bцtцn hallarda kiшilяr цчцn nяzяrdя tutul-malыdыrmы?Bu cцr mяsяlяlяr yeni dцшцncя tяrzi tяlяb edir. Milli qanunvericilik, elяcя dяordu, digяr hяrbi tяшkilatlar vя polislя baьlы qayda-qanunlar tяkmillяшmяlivя bu cцr mцasir reallыqlara uyьunlaшmalыdыr.


Mяlumat

Ordu, digяr hяrbi tяшkilatlar, polis vя kяшfiyyat xidmяtlяrinin hяr birsahяsindя, elяcя dя onlarыn mцvafiq tяlim mяrkяzlяrindя qadыnlarыnsay nisbяti ilя baьlы statistik mяlumatlarы tяlяb edin. Яlavя olaraq, yцk-sяk rцtbяli vя qяrar qяbul etmя sяlahiyyяti olan vяzifяlяrdя qadыnlarыnsay nisbяti, hяmчinin tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrini mцzakirя edяnbeynяlxalq qurumlarda, NATO-da vя юlkяnizin BMT-dяki


53

nцmayяndяliyindя qadыnlarыn tяmsil olunmalarы ilя baьlы statistikmяlumatlarы tяlяb edin.

Cender vя mцnaqiшяlяrin hяlli vя yenidяnqurma*)

Mцmkцn olan sяviyyяdя, яmin olun ki, danышыq aparan qruplarda cen-der balansы gюzlяnilmiшdir;

Sцlh saziшlяrinin ardыcыl vя aydыn surяtdя, silahlы mцnaqiшяlяrin qadыn-lara vurduьu tяsiri, onlarыn sцlh prosesinя tюhfяsini vя onlarыnmцnaqiшяdяn sonrakы dюvrdя ehtiyac vя imtiyazlarыnы qarшыlamalыolduьunu tяmin edin;

Яmin olun ki, qadыnlarыn mцnaqiшя dюvrцndя яldя etdiyi bilik, tяcrцbяvя imkanlardan yenidяnqurma kontekstindя sяmяrяli istifadя olun-sun.

Cender vя sцlh missiyalarы*)

Qadыnlarыn sцlh missiyalarыnda vя mцnaqiшяdяn sonrakы yenidяnqur-ma prosesindя iшtirakыnы dяstяklяyin;

Яmin olun ki, qanunvericilik vasitяsilя, sцlhцqoruyan qцvvяlяr vяdigяr beynяlxalq heyяt hяm mяdяniyyяt, hяm dя cender hяssaslыьыbaxыmыndan tяlim keчmiшlяr.

Qadыnlarыn hцququnu pozan sцlhцqoruyanlarыn vя digяr beynяlxalqheyяtin cяzalanmasыnы monitorinq edin.

Hюkumяt

Яmin olun ki, mцdafiя nazirliyindя qadыn vя kiшilяrin, mяsяlяn son 10ildя yerinя yetirdiklяri vяzifяlяrin sяviyyяsi balanslaшdыrыlmышdыr.Qadыnlar цчцn kiшilяrlя bяrabяr yцksяk rцtbяyя, qяrar qяbul etmяsяlahiyyяtinя malik olan vяzifяlяrя irяli чяkilmяsi imkanlarыnыn qanunvя praktikada necя olduьunu yoxlayыn.

Parlament

Parlamentdяki mцdafiя vя tяhlцkяsizlik komissiyalarыnыn quruluшunuvя qadыnlarыn orada sяlahiyyяt sяviyyяsini yoxlayыn

Daha sonra komissiyanыn cender mяsяlяlяrinя necя diqqяt yetirdiyiniyoxlayыn vя яgяr lazыm gяlяrsя, cender balansыnыn vя cender hяssaslыьыnыnartыrыlmasы ilя baьlы tяcili tяdbirlяr gюrцlmяsini tяlяb edin

*) Tяkliflяr BMT Baш Katibinin Qadыnlar, Sцlh vя Tяhlцkяsizlik(16 oktyabr 2002-ci il) adlы hesabatыndan gюtцrцlmцшdцr


54

III bюlmя

Tяhlцkяsizlik sektorunun яsas fяaliyyяt komponentlяri

1Tяhlцkяsizlik sektorunun dяrk olunmasыnda hяrbi-sяnaye kom-pleksinin vacib mяsяlя olmasыna baxmayaraq, o, burada mцzakirяolunmayacaq, яsasяn ona gюrя ki, o, dюvlяt tяhlцkяsizlik orqanы dey-ildir.

55



56


57

8-ci fяsil

Silahlы qцvvяlяr

Silahlы qцvvяlяr bцtцn tarix boyu mюvcud olmuш vя hяmiшя dюvlяtin qalxanыvя qыlыncы kimi gюrцlmцшdцr. Cяdvяl №17-dя gюstяrilir ki, 2002-ci ilin orta-larыnda dцnyanыn yalnыz чox az sayda юlkяsindя silahlы qцvvяlяr mюvcudolmamышdыr.

Silahlы qцvvяlяrin vяzifяlяriSoyuq Mцharibяdяn sonrakы illяrdя tяhlцkяsizlik iшlяri bцtцn dцnyada silahlыqцvvяlяrя ciddi tяsir etmiшdir. Silahlы qцvvяlяrя юz kюhnя яsas iшlяrini yerinяyetirяrkяn, onlarы baшqa cцr hяyata keчirmяk kimi yeni tapшыrыqlar ver-ilmiшdir. Bu gцn, bцtцn dцnyadakы silahlы qцvvяlяrin aшaьыdakы 5 funksiyanыyerinя yetirmяsi tamamiя adi bir hala чevrilmiшdir: Юlkяnin mцstяqilliyinin, suverenliyinin vя яrazi bцtюvlцyцnцn vя ya

daha geniш mяnada desяk, vяtяndaшlarыnыn qorunmasы; Beynяlxalq sцlhцn qorunmasы yaxud sцlhц mюhkяmlяndirmяk mis-

siyalarы; Fяlakяtlяr zamanы yardыm; Daxili tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri (qayda-qanunlarыn pozulduьu tяqdirdя,

mцstяsna hallarda, mцlki hцquq mцhafizя orqanlarыna qayda-qanununqorunmasыnda yardыm);

Millяtin formalaшmasыnda iшtirak (ictimai vяzifя).

Bu iшlяrin silahlы qцvvяlяr tяrяfindяn hansы sяviyyяdя yerinя yetirilmяsi millihцquqi чяrчivяdяn vя tяhlцkяsizlik vяziyyяtinin necя qavranыlmasыndan asыlы

Cяdvяl №17

Silahlы qцvvяlяrя malik olmayan юlkяlяr

Bяzi юlkяlяr silahlы qцvvяlяrя malik deyillяr. Bunlar Cяnub OkeanыndaNauru, Maldiv adalarы, Kiribati, Samoa, Solomon adalarы, Tuvalu, Palauvя Vanuatu, vя Karib dяnizindя Sent-Vinsent vя Qrenadina, Sent-Kits vяNevis, Sent Lusia, Dominika, Qrenada kimi mikro-dюvlяtlяrdir. Silahlыqцvvяlяrя malik olmayan digяr юlkяlяr Kosta Rika, Иslandiya,Mavritaniya, Panama, Шяrqi Timor, Somali (ordunun formalaшdыrыlmasыprosesi gedir), Andorra, San Marino vя Haitidir. Bu юlkяlяrin яksяriyyяtiyarыhяrbi hissяlяrя malikdir (mяs: milli qvardiya vя sяrhяd qvardiyasы).


58

olaraq юlkяdяn юlkяyя dяyiшir.

Suverenliyin vя cяmiyyяtin qorunmasы

Tяhlцkяsizlikя baьlы yeni hadisяlяrin vя tяhlцkяlяrin olmasыna baxmayaraq,яksяr silahlы qцvvяlяr цчцn юz яnяnяvi iшlяri mцhцm vяzifя olaraq qalыr, yяnidoьma юlkяlяrini vя yaxud mцttяfiq юlkяlяri xarici hяrbi hяmlяlяrdяn mцdafiяetmяk. Bu vяzifя tяkcя dюvlяt яrazisini vя siyasi suverenliyi qorumaqdanibarяt deyildir, o, hяm dя bцtюvlцkdя cяmiyyяti qorumaqdan ibarяtdir. Soyuq Mцharibя erasы baшa чatdыqdan sonra, siyasi lider vя hяrbчilяr get-gedяdaha artыq anlamaьa baшladыlar ki, milli suverenlik yalnыz xarici hяmlяlяrlяhяdяlnmir, hяm dя terrorizm, vяtяndaш mцharibяlяri, mцtяшяkki cinayяtkar-lыq, kiber-hяmlяlяr vя korrupsiya kimi digяr yeni hяrbi mahiyyяt daшыmayantяhlцkяlяr vardыr. (bax: Cяdvяl №1). Demяk olar ki, bцtцn silahlы qцvvяlяrhal-hazыrda islahatlar prosesindяdirlяr. Cяdvяl №18 цч яsas islahat pros-esindяn bяhs edir.

Cяdvяl №18

Mцdafiя islahatы: mяqsяd nяdir?

1990-cы ildяn bяri яksяr silahlы qцvvяlяrdя bюyцk islahatlar keчirilmiшdir.Иslahatlar mцxtяlif юlkяlяrdя mцxtяlif sяbяblяr ucbatыndan keчirilmiшdir.Sadяcя desяk, islahatыn цч mяqsяdi fяrqlяndirilя bilяr.

Demokratiklяшmя

Post-kommunist, diktatorlardan vя mцnaqiшяlяrdяn sonrakы юlkяlяrdяmцdafiя islahatыnыn mяqsяdi demokratiklяшmя olmuшdur: Silahlы qцvvяlяrin demokratik surяtdя seчilmiш siyasi rяhbяrlik qarшыsыn-

da mяsuliyyяtinin tяmin edilmяsi, яks tяqdirdя hяrbчilяr demokratiyaцчцn tяhlцkяyя чevrilя bilяr

Silahlы qцvvяlяr цчцn lazыm olan resurslarыn cяmiyyяtin digяr sektor-larыnыn ehtiyaclarы ilя balanslaшdыrыlmasы

Yeni tяhlцkяsizlik mцhitinя uyьunlaшma

Silahlы qцvvяlяrin юlчц vя bцdcяsinin yeni tяhlцkяsizlik hяdяlяrinяuyьunlaшdыrыlmasы

Silahlы qцvvяlяrin yeni missiyalar, mяsяlяn, sцlhцn qorunmasы цчцnhazыrlanmasы

Beynяlmilяlчilik

Silahlы qцvvяlяr yalnыz milli kontekstdя deyil, onlar getdikcя daha чox hal-larda digяr юlkяlяrin hяrbi birlяшmяlяri ilя birgя fяaliyyяt gюstяrirlяr. Bu cцrbeynяlxalq яmяkdaшlыq BMT-nin sцlh missiyalarы kimi ya xцsusi hallarda,ya uzun mцddяtli vя institusional яsasda (mяsяlяn NATO), yaxud daikitяrяfli, ya da чoxtяrяfli яsasda baш verir.


59

Beynяlxalq sцlhя yardыm

Silahlы qцvvяlяr sцlh missiyalarыnda яn azы iki sяbяbdяn iшtirak edirlяr.Birincisi, mцnaqiшяlяrя mane olmaq vя bunlardan yarana bilяcяk fяsadlarыn,regionda sabitliyin pozulmasы, iqtisadiyyatыn daьыlmasы vя nяzarяt olunabilmяyяn qaчqыnlar ordusunun yaranmasы kimi hallarыn qarшыsыnыn alыnmasы.Иkincisi, mцnaqiшя zonalarыnda ictimai tяhlцkяsizliyя yardыm vя mцlki яhalin-in qorunmasы iшindя bir vasitя kimi. Son zamanlardakы mцnaqiшяlяr get-gedяdaha kяskin xarakter aldыьыndan vя mцlki яhaliyя zяrяr yetirdiyindяn ictimaitяhlцkяsizlik, xцsusilя dя insan hцquqlarыna яmяl olunmasы beynяlxalq icti-maiyyяtin birinci dяrяcяli mяqsяdinя чevrilmiшdir. Sцlh missiyalarыnda iшtiraketmяyin яlavя faydasы odur ki, o, hяrbi birlяшmяlяrя real vяziyyяtlяrlя baьlыtяlim keчmяk vя tяcrцbя яldя etmяk imkanы verir.

Fяlakяt zamanы yardыm

Hяr bir юlkя tяbii vя ya sцni, insanlar tяrяfindяn yaradыlan tяbii fяlakяtlяrin,mяsяlяn, zяlzяlя, sel, iri miqyaslы yanьыn vя yaxud шяhяr yerlяrindя tяyyarяqяzalarы ilя цzlяшя bilяr yaxud цzlяшmiшdir. Bu cцr fюvqяladя hallar zamanыsilahlы qцvvяlяr mцlki hakimiyyяt orqanlarы tяrяfindяn dяvяt olunurlar ki,fяlakяtdяn zяrяr чяkяnlяrя yardыm gюstяrsinlяr. Silahlы qцvvяlяr qanun vяqaydanыn qorunmasы, яrzaq, dяrman vя digяr mallarыn paylanышы, kommu-nikasiya vя nяqliyyat xяtlяrinin qorunmasы kimi vяzifяlяri hяyata keчirirlяr.Silahlы qцvvяlяrdяn fяlakяtlяr zamanы yardыm яmяliyyatlarыnda istifadя olun-masыnыn яlavя faydasы odur ki, onlar cяmiyyяtя mцsbяt fonda gюrцnцr vяonlarыn xalq tяrяfindяn dяstяklяnmяsi artыr.

Mцlki hцquq mцhafizя orqanlarыna kюmяk

Silahlы qцvvяlяrin bяzi hissяlяrinin baшqa bir vяzifяsi mцlki hцquq mцhafizяorqanlarыna kюmяk etmяkdir. Lakin silahlы qцvvяlяrdяn bu cцr istifadя чoxmцbahisяlidir. Иnsanlar mцlki hцquq mцhafizя orqanlarыnыn юhdяsindяn gяlяbilmяdiyi чox bюyцk tяhlцkяlяrlя qarшыlaшa bilяrlяr vя polis tяk qalmalы olar vяbelя hallarda silahlы qцvvяlяrin yardыmыna ehtiyac yarana bilяr. Terroristhяmlяlяri, mцtяшяkkil cinayяtkarlыq yaxud qeyri-qanuni narkotik maddяlяrin

Silahlы qцvvяlяri (qismяn) beynяlxalq komandanlыq vя tяшkilatы struk-turlar altыna gяtirmяk;

Silahlы qцvvяlяrin digяr юlkяlяrin silahlы qцvvяlяri ilя avadanlыq, tяlim,dil, informasiya, komanda vя nяzarяt sistemlяri sahяsindя birgяfяaliyyяt gюstяrmяk bacarыьыnы artыrmaq (шяbяkяlяrin qarшыlыqlы fяaliyyяtgюstяrmяk imkanы).

Daimi beynяlxalq hяrbi birlяшmяlяrdяn nцmunяlяr: 1-ci Alman-Niderland Korpusu Baltik Batalyonu (Litva, Estoniya, Latviya) Polшa-Danimarka-Almaniya Korpusu Slovakiya, Macarыstan, Rumыniya vя Ukrayna arasыnda Чoxmillяtli

Mцhяndis Batalyonu («TИSA» Batalyonu)


60

ticarяti bu cцr hallara misal ola bilяr. Silahlы qцvvяlяrdяn mцlki hцquqmцhafizя orqanlarыna yardыm iшindя istifadя olunmasы zamanы yaranan nara-hatlыq vя tяhlцkяlяr aшaьыdakыlardan ibarяtdir: O, silahlы qцvvяlяrя mцlki nяzarяti tяhlцkя altыna ala bilяr; O, labцd surяtdя silahlы qцvvяlяrin siyasilяшmяsinя aparыr; Silahlы qцvvяlяr yalnыz mцvяqqяti olaraq qanun vя qaydanы bяrpa edя

bilяr, lakin onlar mцnaqiшяnin vя qarышыqlыьыn siyasi, ictimai yaxud iqti-sadi kюklяrini aradan qaldыra bilmir;

Silahlы qцvvяlяr dюyцшmяk цчцn tяlim keчirlяr vя ona gюrя dя xцsusiolaraq mяsяlяlяrin siyasi yolla hяll olunmasы ilя яlaqяdar tяlim keчmirlяr;

Polis vя silahlы qцvvяlяr arasыnda яmяli rяqabяt tяhlцkяsi ola bilяr.

Иctimai vяzifяlяr

Belя qяbul olunmuшdur ki, silahlы qцvvяlяr, xцsusilя hяrbi caьыrышчыsы olansilahlы qцvvяlяr millяtin formalaшmasыna kюmяk edirlяr, ona gюrя ki, mцxtяlifyerlяrdяn olan vя mцxtяlif sosial mяnшяyя vя etnik kюkя malik olan gяnclяr(яsasяn kiшilяr) bir yerdя xidmяt edirlяr. Bu xцsusilя юzцnц miqrantlarыn vячox millяtli xalqlarыn шяxsindя bцruzя verir, hansы ki, silahlы qцvvяlяr burada«qaynar qazan» funksiyasыnы yerinя yetirirlяr. Silahlы qцvvяlяrin digяr birfunksiyasы insanlarы tяhsil imkanlarы ilя tяmin etmяkdяn ibarяtdir. Ишlяmяkцчцn perspektivi az vя ya heч olmayan insanlar silahlы qцvvяlяrdя xidmяtiшinя qoшula bilяrlяr. Silahlы qцvvяlяrin baшqa bir funksiyasы isя, яsasяn inkiшafetmiш юlkяlяrdя, veteranlarы mяrkяzdяn uzaq yerlяrdя tяhsil, profilaktiksяhiyyя vя ekoloji deqradasiyanыn qarшыsыnыn alыnmasы iшlяrinя cяlb etmяklяmцlki idarяetmяyя kюmяk vя yardыm etmяkdir.

Bu ictimai vяzifяlяr silahlы qцvvяlяrin cяmiyyяtя mцsbяt mяnada necяyardыmчы olmalarыna parlaq misallardыr. Bununla yanaшы biz bяzi юlkяlяrdяsilahlы qцvvяlяrin cяmiyyяtя, iqtisadiyyata vя siyasяtя mяnfi tяsirinin шahidioluruq. Mяsяlяn, bяzi юlkяlяrdя silahlы qцvvяlяr siyasяtя mцdaxilя edir vяhюkumяti tяhdid edir. Digяr юlkяlяrdя isя, tяяssцf ki, hяrbчilяr onlara яlavяgяlir gяtirяn vя demokratik шяkildя nяzarяt oluna bilmяyяn kommersiyafяaliyyяtinя qurшanmышlar.

Cяdvяl №19

Cяnubi Afrikada silahlы qцvvяlяrdяn mцlki hцquq mцhafizяiшindя istifadя olunmasы

(…) Cяnubi Afrika Milli Mцdafiя Qцvvяlяrindяn Cяnubi Afrika Polisstrukturlarыnыn юhdяsindяn gяlя bilmяdiyi ictimai qaydanыn tamam pozul-duьu vя yaxud milli mцdafiяyя ehtiyac yarandыьы zaman vя bu kimi чoxmцstяsna hallarda istifadя olunur. (…). Silahlы qцvvяlяrin daxili xidmяtiparlament nяzarяtinя vя яsas hцquqlarla baьlы konstitusiya maddяlяrinяmяruz qalыr vя qanunvericiliklя tяnzimlяnir.

Mяnbя: «Demokratiya шяraitindя mцdafiя». Cяnubi AfrikaRespublikasыnыn Milli Mцdafiя ilя baьlы Rяsmi Sяnяdi, may 1996


61


Silahlы qцvvяlяrin funksiyalarы

Яmin olun ki, silahlы qцvvяlяrin funksiyalarы:- qanunda, hяrbi qayda vя nizamnamяlяrdя яsaslы surяtdя tяsbit

olunmuшdur;- milli tяhlцkяsizlik konsepsiyasы vя siyasяti ilя uyьunluq tяшkil

edir;- cяmiyyяtin hяqiqi tяhlцkяsizlik ehtiyaclarыna uyьundur;- яsas iшi milli suverenliyi qorumaq vя beynяlxalq sяviyyяdя

qanunun aliliyinя yardыm etmяk olan silahlы qцvvяlяrя hяvalяolunmuш qeyri-hяrbi funksiyalar onlarы юz birbaшa iшindяn ayыr-mыr.

Mцdafiя islahatы

Яmin olun ki, sяlahiyyяtli parlament komissiyalarы mцvafiq tяhlillяrяяsasяn nяzяrdя tutulan yaxud hяyata keчirilяn islahatlarla baьlыmцfяssяl hesabatlara malikdirlяr vя hяmin mцnasibяtlя, mяsяlяn din-lяmяlяrin tяшkil olunmasы kimi mяsяlя qaldыra bilirlяr.

Silahlы qцvvяlяrin mцlki hцquq mцhafizя iшindя istifadя olunmasы

Prinsipcя silahlы qцvvяlяrin mцlki hцquq mцhafizя iшindя istifadяolunmasы arzu olunan deyildir, lakin digяr hяll yolu olmayanda bulabцddцr;

Яmin olun ki, slahlы qцvvяlяrin mцlki hцquq mцhafizя iшinя cяlb olun-masы aшaьыdakыlar nяzяrя alыnmaqla qanunda mцяyyяn olunmuш, mяh-dudlaшdыrыlmiш vя nizamlanmышdыr:

- Onun kюmяyinя ehtiyac yarandыьы vяziyyяtlяr;- Ишtirakыn xarakteri vя sяrhяdlяri;- Ишtirakыn mцddяti;- Hяr bir vяziyyяtя gюrя cяlb olunmuш hяrbi birlяшmяlяrin nюvlяri;- Silahlы qцvvяlяrin cяlb edilmяsi yaxud onlarыn iшtirakыnыn

dayandыrыlmasы ilя baьlы qяrar qяbul edя bilяn qurumlar;- Qanunun vя ya hяmin kontekstdя insan haqlarыnыn pozulmasы

hallarыnda bu iшlяrlя mяшьul ola bilяn sяlahiyyяtli qanunvericilikvя sair.

Qanun qяbul edin ki, ev axtarmaq, hяbslяr vя yaxud atяш aчmaqdanqabaq mцvafiq sяlahiyyяtli qurumlarыn bu kimi iшlяrlя baьlы tяsdiqi vяya orderi olsun.

Яmin olun ki, silahlы qцvvяlяrin mцlki hцquq iшlяrindя istifadя olun-masы beynяlxalq humanitar vя insan haqlarы vя prinsiplяri ilя uyьun-luq tяшkil etmяsini tяmin edяn parlament vя ya digяr mexanizmlяrmюvcuddur.


62

9-cu fяsil

Digяr hяrbilяшdirilmiш dюvlяt tяшkilatlarы

«Digяr hяrbilяшdirilmiш dюvlяt tяшkilatlarы» (bundan sonra DHDT adlanыr)mяfhumu mahiyyяtinя vя istifadя olunduьu юlkяyя gюrя mцxtяlif mяnalarkяsb edir. Hяr halda, DHDT-lяr xцsusi hяrbilяшdirilmiш tяшkilatlardanfяrqlяndirilmяlidir. Londonda yerlяшяn Beynяlxalq Strateji AraшdыrmalarИnstitutuna (BSAИ) gюrя, яgяr «jandarmeriya», gюmrцk vя sяrhяd xidmяtlяrihяrbi taktika цzrя tяlimlяr keчirsя, silahlы qцvvяlяr kimi tяchiz olunur vяmцharibя шяraitindя hяrbi rяhbяrlik altыnda fяaliyyяt gюstяrirsя, onlarDHDT-lяrя (bяzяn yarыhяrbi tяшkilatlar da adlanыr) daxildir.

Dцnyanыn tяxminяn bцtцn юlkяlяrindя silahlы qцvvяlяrdяn яlavя, DHDT-lяrdя mюvcuddur. Bu tяшkilatlar silahlы qцvvяlяrlя чox sыx tяmasdadыrlar vя bяzihallarda silahlы qцvvяlяr DHDT-lяri cцrbяcцr avadanlыq, hяrbi bazalardanistifadя imkanы vя yardыmla tяmin edir vя onlara mцxtяlif tяlimlяr keчirlяr.

Bir чox hallarda DHDT-lяr hяrbi цsullardan mцlki polis iшlяrindя istifadяetmiш vя yaxud insan hцquqlarыnыn kobud surяtdя pozulmasы ilя яlaqяdarmяsuliyyяt daшыmышlar. DHDT-lяrdяn istifadя mцlki polis vя hяrbi qцvvяlяrarasыndakы mцxtяlifliyя kюlgя saldыьыndan, olduqca vacibdir ki, onlarыn ayrы-ayrыlыqda vяzifяlяri vя mюvqelяri mцяyyяnlяшdirilsin. Yaxшы olar ki, onlarыndaxili tяhlцkяsizlik яmяliyyatlarы aparmasы fяaliyyяti aradan gюtцrцlsцn.Parlament bu xцsusda mцvafiq qanun qяbul etmяli, hюkumяtin bu iшlя baьlыfяaliyyяtinя nяzarяt etmяlidir. Prezident vя yaxud baш nazir DHDT-lяrцzяrindя parlament nяzarяtini hяyata keчirmяyя razыlыq vermяlidir, yalnыz onagюrя yox ki, qanuna gюrя dюvlяt tяrяfindяn maliyyяlяшdirilяn hяr bir qцvvяparlament tяrяfindяn nяzarяt olunmalыdыr, hяm dя ona gюrя ki, onlarыn geniшvя nяzarяt olunmayan istifadяsi problemlяr vя potensial tяhlцkя mяnbяyinячevrilя bilяr.


63

Digяr hяrbilяшdirilmiш dюvlяt tяшkilatlarыn funksiyalarыDHDT-lяr чoxsaylы funksiyalar yerinя yetirirlяr ki, onlardan яn чox rastgяlinяnlяri aшaьыdakыlardыr:

Qeyri-qanuni mal vя insanlarla ticarяti izlяyяn sяrhяd nяzarяti;

Cяdvяl №20

Digяr dюvlяt hяrbilяшdirilmiш bюlmяlяrindяn nцmunяlяr

Mяnbя: ИИSS, Hяrbi Tarazlыq 2000-2001, London

яklЮяdrяlяvvцqыlhaliSnяrяtsюgtяyyilaяf

ыyasnitяyeh

tяlvюdrяgiDшimliridшяlibrяh

яdnirяlяmlюbыyasnitяyehnalo

tяlvюdrяgiDшimliridшяlibrяh

irяlvюnniniряlяmlюb

ayidnalniF 007,13 004,3 ыsayidravqdяhrяS

ШBA 008,563,1 000,35 itяrazяNavaHiklцM

ayisuRыsayisaredeF

001,400,1 000,324

,ыsayidravqdяhrяSiyilrizaNrяlшИilixaD

ayisuR,ыralnuшoqыnыsayisaredeF

,ряlяvvцqnayuroqkilziсяkцlhяTlaredeF

laredeF,itяmdiXяvayisakinummoK

ayisamrofnИloyrimяD,iyiltnegA

.sяv,ыralnuшoq

шekarяM 005,891 000,24яvalЯ,ayiremradnaJ

.sяv,rяlяvvцQ

asnarF 034,492 054,49 ayiremradnaJ

ayilatИ 006,052 005,252

яvrяlrenibaraKiyilrizaNrяlшИilixaDkilzisяkцlhяTiamitcИ

ыsayidravQ

яyikrцT 007,906 002,022illim/ayiremradnaJ

lihaS,ayidravqыsayidravQ

osaFanikruB 000,01 054,4,ayiremradnaJ

irяltяkriшkilzisяkцlhяt

iliЧ 000,78 005,92 »rяlrenibaraK«

ayeroKыsakilbupseR

000,386 000,005,3яifadцMiklцM

zinяDяvusuproKisiloP

ayizenodnИ 000,792 000,591

яvisilopzinяd,siloPяvalяibrяhilrey

lixadrяlяvvцqalqamlo


64

Kцtlяvi iьtiшaшlara nяzarяt; Fюvqяladя vяziyyяtlяrdя qanunun vя asayiшin saxlanmasы vя dюvlяt

baшчыsыnыn vя nцvя zavodlarы kimi mцhцm obyektlяrin qorunmasы.


Яvvяlki vя sonrakы bюlmяlяrdя istifadя oluna bilяn mцvafiq fяsillяrя baxыn.


65

10-cu fяsil

Polis strukturlarы

Demokratik юlkяlяrdя polisPolis hяr bir zaman qanun чяrчivяsindя fяaliyyяt gюstяrmяlidir. Onlarыnfяaliyyяti юzlяrinin qouruduqlarы vя mцdafiя etdiklяri qanunla mяhdud-laшdыrыlыr. Bundan яlavя, polisin vяzifяlяri, prokurorluq, mяhkяmя vя islahmцяssisяlяri kimi cinayяt-mцhakimя sistemindяki digяr яsas qurumlardanfяrqlidir vя fяrqli dя olmalыdыr. Yaxшы idarяetmя prinsiplяrinя gюrя, bцtцndюvlяtlяr ictimai tяhlцkяsizliyi tяmin edяrkяn fяrdi azadlыqlar vя insanhцquqlarыna hюrmяt etmяlidirlяr. Demokratik cяmiyyяtlяrdя vяtяndaшlarыnpolisdяn яdalяtli vя obyektiv mцnasibяt gюrmяk hцququ vardыr. Polisqцvvяlяrinin ictimaiyyяtя mцnasibяti hяr hansы bir юlkяdя demokratiyanыnsяviyyяsini mцяyyяn edяn яsas gюstяricilяrdяn biridir.

Xцsusi ehtiyat tяdbirlяrinя olan ehtiyacPolis orqanlarы icra aparatыnыn яlindя bir vasitяdir vя onlar юz funksiyalarыnыyerinя yetirmяk цчцn cяmiyyяt daxilindя qanuni surяtdя gцc tяtbiq etmяkkimi tam bir sяlahiyyяtя malikdirlяr. Bu sяlahiyyяtinя gюrя onlar dюvlяtintяhqir olunmasы, zorakыlыq, insan hцquqlarыnыn pozulmasы vя korrupsiya hal-larыna qarшы mцbarizя iшindя istifadя olunurlar. Mяhz buna gюrя dяdemokratik юlkяlяrdя polis xidmяti цчцn xцsusi ehtiyat tяdbirlяri gяrяkdir ki,

Cяdvяl №21

Demokratik polis xidmяtinin яsas xцsusiyyяtlяri

Polis orqanlarы qanunun aliliyinя hюrmяt etmяli vя peшяkar яxlaqkodeksinя uyьun fяaliyyяt gюstяrmяlidirlяr;

Demokratik polis xidmяti effektiv ictimai asayiшi tяmin edяrkяn insanhцquqlarыna hюrmяt edir;

Polisin mяsuliyyяti шяffaflыq, nяzarяt, daxili vя xarici yoxlamalar mex-anizminin olmasыnы tяlяb edir;

Demokratik polis xidmяti fяrdlяrin vя ictimai qruplarыn ehtiyac vяnarahatlыqlarыna cavab verяn, xalqыn inam, hяmrяylik vя dяstяyinя belbaьlayan, aшaьыdan yuxarыya doьru gedяn bir prosesdir. Bu baxыmdanbir чox юlkяlяrdя, yerli ehtiyaclara vaxtыnda vя mцvafiq cavab vermяkцчцn, polis sistemi яksmяrkяzlяшdirilir.


66

onlar polisin юzцnц, bцrokratlarы vя siyasяtчilяri deyil, qorumalы olduqlarыcяmiyyяtin mяnafelяrinя xidmяt etsinlяr. Polis orqanlarыna sяrbяst fяaliyyяtimkanы verilmяli vя onlar mцstяqil яmяliyyat keчirmяyя qabil olmalыdыrlar,lakin onlar peшяkarlыqla hяrяkяt etmяli vя qanunun qorunmasыnda obyektivolmalыdыrlar. Polis zabitlяri hяrtяrяfli iшlяnib hazыrlanmыш peшяkar яxlaqkodeksini dяrk etmяli vя ona яmяl etmяlidirlяr. Peшяkar polis xidmяtiяxlaqыnыn bir hissяsi hяr bir kяsin yaшamaq hцququna hюrmяt, elяcя dя yalnыzqanuni iшlяri mцdafiя zamanы gцc tяtbiq etmяk, lazыm olmayan vя qanunlaicazя verilmяyяn hallarda gцc iшlяtmяmяk юhdяliyi olmalыdыr. Polis qцvvяlяritяrяfindяn gцc tяtbiq olunmasы zamanы proporsionallыq pozulmamalыdыr.Bundan яlavя, siyasi vя qanunverici orqan kimi hesabat istяyяn xarici struk-turlardan (bax: 3-cц fяsil) яlavя, hяm dя hesabat tяlяb edяn daxili yaxudbцrokatik strukturlar yerindя olmalыdыr. Peшяkar polis xidmяti sistemindяgцnahkar polislяrin vяzifя cinayяtlяrinя, eyni zamanda vяtяndaшlarыnшikayяtlяrinя daxilli nяzarяt hяmiшя tяmin olunmalыdыr.

Яsas tяшяbbцslяrPolisя demokratik nяzarяt insan hцquqlarыnы qoruyan tяшkilatlarыn tяmsilolunduьu qeyri-rяsmi mexanizmlяr vasitяsilя geniшlяndirilя bilяr ki, bu daonlara xalq kцtlяlяrinin inamыnы яldя etmяyя kюmяk edя bilяr. Иnsanlarыnшikayяtlяrini polislяrя чatdыran ombudsman kimi mцlki nяzarяt qurumlarыpolisi, onun xidmяt etdiyi xalq qarшыsыnda hesabat vermяyя mяhkum edir.Bяzi hallarda vяtяndaш cяmiyyяti qurumlarы vя yerli rяhbяrlяrin dя daxiledildiyi yerli tяhlцkяsizlik шuralarыnыn yaradыlmasы yerli polis xidmяtinin tяk-millяшmяsinя faydalы tяsir gюstяrir. Vяtяndaш cяmiyyяti nяzarяt qurumlarыnыn

Cяdvяl №22

Tяhlцkяli tяhriflяr vя vяziyyяtlяr

«Tяhlцkяsizlik qцvvяlяrinin qeyri-demokratik idarя olunmasы tяhlцkяsizlikprioritetlяrinin dя tяhrif olunmasыna sяbяb ola bilяr. Яksяr юlkяlяrdя hяrbitяhlцkяsizliyя olan meyl hюkumяtlяri polis qцvvяlяrini hяrbilяшdirmяyяgяtirib чыxarmыш (sonradan onlarыn silahlы qцvvяlяrdяn olan fяrqinя kюlgяsalыnmышdыr) yaxud onlarыn bцdcяlяrini kяskin surяtdя aшaьы salmыш vяonlarыn insanlarыn tяhlцkяsizlik vя asayiшinя tяminat vermяk qabiliyyяtinяmяnfi tяsir gюstяrmiшdir. Xцsusilя, gяlirin az olduьu юlkяlяrdя, polis vяdigяr tяhlцkяsizlik qцvvяlяrinin яmяk haqqы чox aшaьы vя yalnыz hяyatdaqalmaq цчцn yetяrlidir; burada tяlim ya keчirilmir, ya da onun sяviyyяsiaшaьыdыr, rяhbяrlik korrupsiyaya qurшanmыш vя savadsыzlыьыn sяviyyяsi yцk-sяkdir.» … «Demokratiyanыn yenicя tяшяkkцl tapdыьы юlkяlяrdя liderlяrhakimiyyяtdя qalmaq цчцn hяrbi birlяшmяlяr dя daxil olmaqla tяhlцkяsizlikqцvvяlяrindяn asыlы olurlar, чцnki, cяmiyyяtdя яn gцclц qцvvя onlardыr.Mяhz elя hяmin sяbяbdяn silahlы qцvvяlяrin шяffaflыьы vя daha чoxhesabatlыlыьы mяsяlяlяrinя liderlяr mцqavimяt gюstяrя bilяrlяr, ona gюrя ki,onlarыn taleyi hяmin qцvvяlяrdяn asыlыdыr.»

Иnsan Иnkiшafы Hesabatы, 2002


67

polis, istintaq orqanlarы vя hяrbi strukturlar tяrяfindяn sыxышdыrыlmasыnыnqarшыsыnыn alыnmasы ilя baьlы mцvafiq qanun qяbul olunmalыdыr.

Cяdvяl №23

Eritreyada polis xidmяti: inkiшaf faktoru

Polis tяшkilatы ilя onu яhatя edяn mцhit arasыndakы яlaqя hяmiшя чoxcяhяtliolmuшdur. Bu, tяшkilat polis xidmяtinin iki яsas aspekti, yяni qanunlarыnkeшiyindя dayanarkяn gцc iшlяdilmяsi vя цmumi яhaliyя xidmяt gюstяrmяkkimi mяsяlяlяrlя hansы formada mяшьul olduьunu nяzяrdяn keчirяrkяn dahayaxшы tяsяvvцr olunur. Eritreya kimi inkiшaf etmяkdя olan юlkяlяrdя budilemma юzцnц daha yaxшы bцruzя verir. Юlkя, Efiopiyaya qarшы hяlя dяtamam baшa чatmayan vя 1998-99-cu illяrdя yenidяn qыzышan 30 illik azadlыqmцbarizяsi yolunu keчmiшdir. 90-cы illяrin ortalarыnda tяxminяn 5000nяfяrdяn ibarяt olan polis qцvvяlяri keчmiш azadlыq ordusunun яsgяrlяri ilяkomplektlяшdirilmiшdi. Sяbяb чox sadя idi: hюkumяt юz veteranlarыnыnqayьыsыna qalmalы idi. Rяhbяrlяrdяn bяzilяri яvvяllяr Eritreya ilя Efiopiyaarasыndakы mцnaqiшяdя hяrbi zabitlяr kimi xidmяt edяrяk sonradan polissisteminя keчmiшdilяr.

Hollandiya hюkumяti tяrяfindяn dяstяklяnяn bцtцn iшlяrdя, yяni cinayяtistintaqы metodlarыna texniki yardыmыn mцxtяlif nюvlяri, polisakademiyasыnыn qurulmasы vя tяhsil proqramlarыnыn yaradыlmasы kimi iшlяr-lя yanaшы, bяzi mяdяni dяyiшikliklяrя olan zяrurяt labцd idi. Яvvяllяr silahlыqцvvяlяrdя xidmяt etmiш insanlarыn gцc iшlяdilmяsi ilя baьlы dцnyagюrцшцdeyяk ki, mяsяlяn ingilis polismenlяrinin dцnyagюrцшцndяn fяrqlяnir.Hollandiya hюkumяtinin dяstяyi ilя Eritreya Polis Qцvvяlяri sistemindяmяdяni dяyiшiklik layihяsi qanun vя qaydalarыn pozulmasы zamanы mini-mum gцc tяtbiq olunmasы ilя xarakterizя olunan demokratik polis xidmя-tinin hяyata keчirilmяsi mяqsяdini daшыyыrdы.

Mяnbя: Vrum U. Kasper, Maastrixt Universiteti. Niderlandiyanыn Eritreya Polis Qцvvяlяri sistemindя hяyata keчirilяn

mяdяni dяyiшiklik layihяsindя iшtirakы, 2002


Demokratik struktur

Яmin olun ki, polis qanunun aliliyi чяrчivяsindя hяrяkяt edir. Яmin olun ki, polis яxlaq kodeksinя elя яmяl etsin ki, bцtцn vяtяn-

daшlar onlardan яdalяtli vя qяrяzsiz mцnasibяt gюzlяyя bilsin. Buxцsusda, яmin olun ki, sizin dюvlяtiniz BMT-nin Hцquq Mцhafizя


68

Rяhbяrlяrinin Davranыш Kodeksinя (1979) riayяt edir. Bax: Cяdvяl№65

Tяlim

Polislяrin peшяkar tяhsili vя tяliminin qanun vя qaydanыn saxlanmasыzamanы minimum gцc tяtbiq olunmasы mяqsяdini daшыmasыnы tяminedin vя bu xцsusda demokratik vя яxlaqi dяyяrlяrя, insan hцquqlarыnavя cender bяrabяrliyinя daha чox fikir verin. Bax: Cяdvяl №7.

Hяmчinin, 6, 7, vя 8-ci bюlmяlяrdя maliyyя, insan vя maddi resurslarlabaьlы tюvsiyяlяrя baxыn.


69

11-ci fяsil

Mяxfi vя kяшfiyyat xidmяti orqanlarы

Kяшfiyyat xidmяti orqanlarы (bяzяn «tяhlцkяsizlik orqanlarы» da adlanыr) hяrbir dюvlяtdя, dюvlяtin vя ya cяmiyyяtin tяhlцkяsizliyinя aidiyyяti olan infor-masiyalarыn mцstяqil tяhqiqatыnы aparan vя onlarыn mяnafelяrinin qorun-masыnы tяmin edяn яsas komponentdir. Onlarыn icra aparatыndan asыlыolmalarыna baxmayaraq, parlament onlarыn fяaliyyяtinя nяzarяtistiqamяtindя hяlledici rol oynayыr.

Beynяlxalq terrorizm, narkotika ticarяti, qaчaqmalчыlыq, mцtяшяkkilcinayяtkarlыq vя qeyri-qanuni miqrasiyanыn daxili tяhlцkяsizliyя yaratdыьыyeni tяhlцkяlяr vя risklяr kяшfiyyat xidmяtinin gцclяndirilmяsini tяlяb edir.Xцsusilя, 11 sentyabr 2001-ci ildяki hadisяlяrdяn sonra, yaxшы fяaliyyяtgюstяrя bilяn kяшfiyyat xidmяti mцhцm bir mяsяlяdir. Terror hяmlяlяrindяnsonrakы aylarda bir neчя юlkяnin hюkumяti kяшfiyyat orqnlarыna internetiizlяmяk, telefon vя faks vasitяsilя aparыlan danышыqlara qulaq asmaq kimigeniш sяlahiyyяt verdilяr (Bax: terrorizmlя baьlы 20-ci fяsil).

Yeni texnologiyalar potensial шцbhяli adamlarыn izlяnmяsi, mцяyyяn olun-masы vя hяbsi kimi imkanlarы artыrыr, hяm daxili vя hяm dя xarici kяшfiyyatxidmяti orqanlarыnыn arasыnda яmяkdaшlыьыn inkiшafыna bюyцk tяsir gюstяrir.Kяшfiyyat xidmяti orqanlarыnыn get-gedя artmaqda olan sяlahiyyяtininbeynяlxalq humanitar vя insan hцquqlarы ilя яlaqяdar qanun vя prinsiplяrlяziddiyyяt tяшkil etmяsinin qarшыsыnыn alыnmasы parlamentlяrin цmdя vяzifя-sidir.

Kяшfiyyat xidmяti orqanlarыnыn яsas mahiyyяtiKяшfiyyat xidmяti orqanlarыnыn яsl mahiyyяti informasiyalarыn toplanmasы vяtяhqiq olunmasыdыr. Bu cцr fяaliyyяt yцksяk dяrяcяdя mяxfilik tяlяb edir.Digяr tяrяfdяn, belя bir tяhlцkя vardыr ki, bu informasiyalardan daxili siyasimцhitdя sui-istifadя oluna bilяr. Kяшfiyyat xidmяti orqanlarы qorumalыolduqlarы cяmiyyяt vя siyasi sistemя tяhlцkя yarada bilяrlяr. Ona gюrя dя, kяш-fiyyat xidmяti orqanlarыna icra aparatы nяzarяti ilя yanaшы, яsl demokratik vяparlament nяzarяti dя olduqca zяruridir. Yalnыz yoxlama vя balans sistemiicra aparatы vя parlamentя kяшfiyyat xidmяti orqanlarыndan юz siyasimяqsяdlяri цчцn istifadя iшindя mane ola bilяr.

Demokratik cяmiyyяtdя kяшfiyyat xidmяti orqanlarы effektiv vя siyasi cяhяt-dяn bitяrяf olmalы, peшяkarlыq mяdяniyyяtinя sadiq qalmalы vя юz hцquqisяlahiyyяtlяri, elяcя dя dюvlяtin demokratik tяcrцbяsi vя konstitusion-hцquqinormalarы чяrчivяsindя hяrяkяt etmяlidir.


70

Kяшfiyyat qurumlarыna demokratik nяzarяt kяшfiyyat orqanlarыnыn parlamenttяrяfindяn tяsdiq olunan dюvlяt qanunlarы чяrчivяsindя yaradыlmasы ilяbaшlanmalыdыr. Daha sonra, qanunlar xidmяt orqnlarыnыn sяlahiyyяt hяddini,onlarыn fяaliyyяt metodlarыnы vя onlarы hesabat vermяyя vadar edяn vasitяlяridяqiqlяшdirmяlidir.

Яksяr юlkяlяr, parlament nяzarяti komissiyalarы qaydasыnda, mцяyyяndяrяcяdя rяsmi nяzarяt hяyata keчirirlяr. Mцdafiя yaxud silahlы qцvvяlяrkomissiyasы kimi artыq mюvcud olan parlament nяzarяtinin яhatя sahяsi bяzяnkяшfiyyat mяsяlяlяrinя dя toxunur. Digяr юlkяlяrdя parlamentlяr xцsusiolaraq kяшfiyyat vя mяxfi xidmяt orqanlarыna nяzarяt edяn parlament komis-siyalarы yaratmышlar.

Parlament nяzarяt komissiyalarыnыn informasiya яldя etmяk tяminatы olmalы,kяшfiyyat xidmяti rяhbяrlяrini tяyin etmяk vя bцdcяyя nяzarяt etmяk

Cяdvяl №24

Parlament vя kяшfiyyat xidmяtinя ayrыlan xцsusi fondlar:Argentina tяcrцbяsi

«Milli Kяшfiyyat haqqыnda 25.520 saylы qanun. (27 noyabr 2001). Maddя37: «Milli Konqresin Иkipalatalы Komissiyasы Milli Kяшfiyyatыn mцxtяlifkomponentlяrinя ayrыlmыш «bцdcя vяsaitlяrini» yoxlamaq vя nяzarяt etmяkiшinя mяsuldur. Bu mяqsяdlя, Milli Konqresin Иkipalatalы Komissiyasы юzsяlahiyyяti daxilindя istяnilяn fяaliyyяti icra edя bilяr, xцsusilя:

1. Иcra Aparatыnыn Konqresя yolladыьы milli bцdcя qanununun mцzakirяs-inя qoшulmaq vя orada iшtirak etmяk. Bu mяqsяdlя, xцsusilя aшaьыdakыlardaxil olmaqla, Иcra Aparatы bцtцn lazыmi sяnяdlяri Konqresя yollayыr: a)orqanlar tяrяfindяn istifadя olunacaq gizli, mяxfi vя ya baшqalarыnыn isti-fadя edя bilmяyяcяyi mяhdud, ayrыca bцdcяnin olduьu яlavя sяnяd; b)xяrclяrin mяqsяdini, tяyinatыnы vя vяzifяsini яks etdirяn яlavя

2. Юz funksiyalarы ilя baьlы hяr cцr mяlumatы vя hesabatlarы vermяyя bor-clu olan bцtцn kяшfiyyat qurumlarыndan bu qanunda яks olunmuшyardыmы tяlяb etmяk. Zяruri hallarda, bu qanunun 39-cu maddяsindя яksolunan mяlumat vя sяnяdlяr dя tяlяb oluna bilяr.

3. Bцdcя ayыrmalarыnыn bцdcя layihяsindя gюstяrilmiш mяqsяdlяrя sяrfolunmasыnыn monitorinqini keчirmяk.

4. Milli Konqres vя Prezident цчцn aшaьыdakыlar daxil olmaqla illikhesabatlar hazыrlamaq: a) kяшfiyyat qurumlarы цчцn nяzяrdя tutulmuшbцdcя ayыrmalarыnыn sяrf olunmasыnыn qiymяtlяndirilmяsi vя tяhlili; b)Иkipalatalы Komissiya tяrяfindяn hяyata keчirilmiш nяzarяt vя yoxla-malarыn, elяcя dя onun irяli sцrdцyц tюvsiyяlяrin tяsviri.»

Mяnbя: Argentina Milli Kяшfiyyatы haqqыnda 25.520 saylы qanun,27 noyabr 2001


71

sяlahiyyяti olmalыdыr (bax: xцsusi fondlar haqqыnda Cяdvяl №24).

Sяlahiyyяtli parlament komissiyalarы ilя yanaшы vя ya onlarыn olmadыьыtяqdirdя, bяzi dюvlяtlяr rяsmi olaraq icra aparatыndan yaxud nazirlikdяnkяnar kяшfiyyat nяzarяti komissiyalarы yaratmышlar. Nazirlik yaxud icraaparatы sяviyyяsindя olan nяzarяt qurumlarы adяtяn rяhbяrlik yaxud inzibatifunksiyalar hяyata keчirirlяr vя fяaliyyяtlяrinя nяzarяt etmяli olduqlarыqurumlardan siyasi mцhit nцmayяndяlяrinin daxil olduьu parlament komis-siyalarыna nisbяtяn daha az mцstяqilliyя malik olurlar.

Demokratik юlkяlяrdя kяшfiyyatxidmяti orqanlarы цчцn parametrlяrMяxfi vя kяшfiyyat xidmяti orqanlarыna nяzarяtin юzцnяmяxsus formasыdюvlяtin hцquqi яnяnяlяri, siyasi sistemi vя tarixi faktorlar tяrяfindяn tяsirяmяruz qalыr. Mяsяlяn, Britaniyanыn geniш yayыlmыш hцquqi яnяnяlяrinin tяsir-inя mяruz qalmыш bяzi юlkяlяr nяzarяtin mяhkяmя aspektini daha чox qabart-maьa meyllidirlяr. Bunun яksinя olaraq, Avropanыn яksяr юlkяlяri vя mцasirtarixin mцяyyяn dюnяmindя polis qцvvяlяrinin repressiyasыna mяruz qalmышюlkяlяrdя nяzarяtin qanunvericilik яsasыna цstцnlцk verilir. AmerikaBirlяшmiш Шtatlarыnda icra, qanunvericilik vя federal mяhkяmя orqanlarыцzяrindя nяzarяt yoxlama mexanizmlяri mюvcuddur. Bяzi demokratikюlkяlяrdя Ombudsman institutu yaradыlmышdыr ki, onlarыn da kяшfiyyat orqan-larы tяrяfindяn insan hцquqlarыnыn pozulmasы barяdя tяhqiqat aparmaq vя butяhqiqat haqqыnda ictimaiyyяti mяlumatlandыrmaq kimi sяlahiyyяtlяri vardыr(bax: 16-cы fяsil. Ombudsman haqqыnda)

Cяdvяl №25

Mяxfi sяnяdlяrlя iшlяyяn parlament komissiyalarы цчцnmцяyyяn qaydalar

Zяruri hallarda komissiya baьlы qapыlar arxasыnda gюrцшцr Komissiya ictimai mцzakirяlяrdяn sonra (mяxfi olmayan mяsяlяlяr

barяsindя) parlamentin plenar iclasыnda hesabat verir Komissiyanыn istяnilяn informasiyanы tяlяb etmяk hцququ vardыr, bu

шяrtlя ki, o, cari яmяliyyatlarla baьlы informasiyanы yaxud kяшfiyyatxidmяti orqanlarыnыn vя onlarыn iшчilяrinin adlarыnы aчыqlamasыn

Komissiya istяnilяn informasiyanы o halda aчыqlaya bilяr ki, bu aчыqla-madan xalqыn mяnafeyinя fayda dяysin

Komissiyanыn fяaliyyяti yalnыz tяlяb olunan informasiyanы яldя etmяk-lя mяhdudlaшmыr. Kяшfiyyat xidmяtinя mяsul olan nazirlяr юz tяшяb-bцslяri ilя, komissiyanы o informasiyalarla tяmin etmяyя borcludurlarki, hяmin informasiyalar mяsяlяlяri tam aydыnlaшdыrmaьa kюmяk edir.


72

Fяaliyyяt sahяsi

Kяшfiyyat xidmяti orqanlarыna nяzarяt яsasяn fяaliyyяt sahяsinя gюrя mяh-dudlaшыr. Bu mяhdudiyyяt fяaliyyяtin nюvц (daxili/яkskяшfiyyat vя ya xaricikяшfiyyat), yaxud da яsas narahatlыq tюrяdяn sahяlяrlя (яmяliyyat metodlarы,mяxfi fяaliyyяt) baьlы ola bilяr.

Parlamentdя aчыq yaxud mяxfi mцzakirяlяr

Цmumiyyяtlя, demokratik юlkяlяrdя kяшfiyyat xidmяtinя nяzarяt digяr dюvlяtfяaliyyяti sahяlяrinя nяzarяtя nisbяtяn daha az aчыq vя az inkiшaf etmiш olaraqqalmaqdadыr. Mяsяlяn, parlamentin kяшfiyyat xidmяtinя nяzarяt komis-siyalarыnыn mцzakirяlяri adяtяn tam vя aчыq ictimai mцzakirяyя verilmir vяola bilяr ki, millяt vяkillяri onlarыn ixtiyarыna verilmiш informasiyalarыn mяx-filiyini qorumaq mяqsяdilя xцsusi olaraq and iчsinlяr. Qяbul olunmuшnяzarяtin xцsusi formalarыndan asыlы olmayaraq, demokratik cяmiyyяtlяr, birtяrяfdяn ardыcыl yoxamalar, digяr tяrяfdяn isя milli tяhlцkяsizliyi qorumaqiшindя mяxfiliyi vя effektivliyi saxlamaqla bu tяшkilatlarda mцvafiq, qanunidavranышla onlarыn hesabatlыlыьы arasыnda tarazlыьы qoruyub saxlamaьa чalышыr-lar.

Vяzifя bюlgцsц

Kяшfiyyata nяzarяtin konstruktiv цsulu kяшfiyyat funksiyasыnыn bir tяшkilat vяya orqan tяrяfindяn aparыlmasыnыn qarшыsыnыn alыnmasыdыr. Silahlы qцvvяlяr vяpolis, yaxud daxili vя xarici kяшfiyyat kimi ayrы-ayrы strukturlara aid olanmцxtяlif kяшfiyyat yюnцmlц tяшkilatlarыn artmasы az sяmяrяlяi ola bilяr vяbцrokratik rяqabяtя gяtirib чыxara bilяr, lakin bunlar demokratik nяzarяtяyardыm edяn bir hal kimi hesab olunur. Ona gюrя dя, яksяr юlkяlяrdя daxilikяшfiyyat vя hяrbi kяшfiyyatыn ayrы-ayrы xidmяt orqanlarы vardыr. Bu cцr ayrыl-ma demokratik nяzarяt nюqteyi-nяzяrindяn яlveriшlidir, lakin informasiyatoplanmasы vя tяhqiqatы iшini bir-birindяn ayrы salыr; bцtцn bunlar BirlяшmiшШtatlara terrorist hяmlяlяrindяn sonra xцsusilя problemli olmuшdur.

Kяшfiyyat personalыnыn tяlimi

Kяшfiyyat цzrя mцtяxяssislяrin tяlimi vя peшяkar kimi formalaшmasы nяzarяtinяsas cяhяtidir. Xцsusilя, peшяkarlыьыn gюstяrilmяsi, demokratik normalara vяinsan hцquqlarы prinsiplяrinя яmяl edilmяsi, elяcя dя mцlki mяsuliyyяtin dяrkolunmasы kяшfiyyat personalыnыn tяlimindя чox mцhцm cяhяtlяrdir.Demokratik cяmiyyяtlяrdя, bu iшlяri hяrbчilяrin юhdяsinя buraxmayaraq,mцlki vяtяndaшlara kяшfiyyat iшini hяyata keчirmяk цчцn tяlim keчilir vя onlariшя gюtцrцlцr.

Mяlumatlarыn aчыqlanmasы

Nяzarяt vя mяsuliyyяtя yardыm edяn digяr bir amil kяшfiyyat fяaliyyяti ilяbaьlы informasiyalarыn mцяyyяn vaxtdan sonra ictimaiyyяtя aчыqlanmasыdыr.Иnformasiya azadlыьы haqqыnda qanunvericilik vя mцяyyяnlяшdirilmiш


73

vaxtdan sonra mяxfi materiallarыn aчыlmasы qaydalarы buna kюmяk edя bilяr.Шяffaflыьыn bu cцr tяmin olunmasы vя xalqыn hяmin materiallar haqqыndamяlumat яldя etmяk imkanы demokratik nяzarяtin hяyata keчirilmяsinяyardыm edя bilяr (bax: 21-ci fяsil).


Parlament nяzarяt mexanizmlяri

Яmin olun ki, sizin tяmsil olunduьunuz parlamentdя bцtцn kяшfiyyatxidmяtlяrinя xцsusi olaraq nяzarяt etmяk kimi sяlahiyyяti olan komis-siya vя ya yarыmkomissiyalar vardыr (mцqayisя цчцn parlamentkomissiyalarы ilя baьlы 15-ci fяsilя baxыn).

Яmin olun ki, qurumun sяlahiyyяti aydыn surяtdя mцяyyяn olunub vяmцmkцn olduьu qяdяr az mяhdudlaшdыrыlыb vя onun цzvlяrinin bцtцnlazыmi informasiya vя ekspert qiymяtlяndirmяlяrini яldя etmяk imkanыvardыr.

Hяmчinin яmin olun ki, parlament komissiyasы lazыmi tяdbir gюrя bilirvя mцntяzяm surяtdя юz tapыntыlarы, чыxardыьы nяticя vя tюvsiyяlяrhaqqыnda hesabat verir.

Demokratik vя hцquqi чяrчivя

Яmin olun ki, kяшfiyyat xidmяti haqqыnda qanun kяшfiyyat xidmяti ilяbaьlы statusu, tяsir sahяsini, fяaliyyяti, яmяkdaшlыьы, tapшыrыqlarыn yer-inя yetirlmяsinin tяшkil olunmasы, hesabat vermяk mяsuliyyяti vяnяzarяt kimi mяsяlяlяri nizamlayыr. Bundan baшqa, informasiya topla-maq цчцn xцsusi metodlardan istifadя olunmasы vя шяxsi mяlumatlar-la baьlы qeydlяrin aparыlmasы, elяcя dя kяшfiyyat xidmяti iшчilяrinin sta-tusu qanunla nizamlanmalыdыr.

Kяшfiyyat xidmяtinin siyasi cяhяtdяn neytral olmasыnы vя onundemokratik norma vя mцlki mяsuliyyяt hissi dя daxil olmaqla profes-sional яxlaq qaydalarыna uyьun iшlяyib-iшlяmяmяsini monitorinq edin.

Яmin olun ki, parlamentin kяшfiyyata nяzarяt komissiyasы kяшfiyyatpersonalыnыn demokratik prinsiplяr vя insan hцquqlarы normalarыnauyьun maariflяndirilmяsini tяmin etmяk mяqsяdilя lazыmi tяdbirlяrgюrцr.

Parlament dюvlяtin hяr цч sahяsinin юzцnяmяxsus rolunu tяmin edяnqanunlar vermяlidir, yяni:- icra aparatыnыn kяшfiyyat xidmяtinя diqqяt yetirimяsi vя tapшыrыqlarыn tяшk-il olumasы kimi mяsuliyyяti vardыr;- parlament mцvafiq qanunlar qяbul edir, bцdcяyя vя hюkumяtin roluna,elяcя dя kяшfiyyat xidmяtinin fяaliyyяt gюstяrmяsinя nяzarяt edir; parla-ment яsaslы surяtdя kяшfiyyat яmяliyyatlarыna mцdaxilя etmir;


74

Шяffaflыq vя hesabatlыlыq

Яmin olun ki, icra aparatы tяrяfindяn hazыrlanmыш цmumi kяшfiyyatsiyasяti haqqыnda parlamentin kяшfiyyat nяzarяti komissiyasыnamяlumat verilir vя yaxud onunla mяslяhяtlяшmя aparыlыr.

Яmin olun ki, parlamentin kяшfiyyata nяzarяt komissiyasы kяшfiyyatxidmяtinin, юzlяrinin lazыmi mяxfilik vя effektivlik kimi xцsusiyyяtlяri-ni qoruyub saxlamaqla, qanuni, mцvafiq vя hesabatlыlыq qaydasыndafяaliyyяt gюstяrmяsini tяmin etmяyя чalышыr; telefon danышыqlarыnыn din-lяnilmяsinin hцquqi яsaslarы da bura daxildir.

Яmin olun ki, hяmin mцnasibяtlя, komissiya kяшfiyyat xidmяtininfяaliyyяti barяsindя hяrtяrяfli mяlumata, kяшfiyyat vя mяxfi xidmяtorqanlarыnыn rяhbяrlяrini tяyin etmяk sahяsindя rola malikdir.

Mяxfiliklя baьlы mяsяlяlяr

Яmin olun ki, informasiya azadlыьы ilя baьlы qanunvericilik hяm bir-baшa, hяm dя dolayыsы yolla kяшfiyyat xidmяtinя nяzarяtin vяhesabatlыlыьыn mцhцm vasitяsidir.

Gizli fondlarыn olduьu tяqdirdя mяxfilik vя hesabatlыlыq tяlяblяrininarasыndakы tarazlыьы qorumaq цчцn Xцsusi Audit olmalыdыr.

Яmin olun ki, bir vaxtlar mяxfi hesab olunan materiallarыn aчыqlan-masы цчцn kriteriyalar vя lяngimяlяr qanunla elя formada tяnzimlяnirki, sonrakы шяffaflыьы tяmin edя bilsin. Иnformasiya azadlыьы ilя baьlыqanunvericilik vasitяsilя яldя oluna bilяn hesabatlarыn baшlыqlarы mцn-tяzяm olaraq dяrc olunmalыdыr.

Terrorizmlя baьlы 20-ci fяsilя vя maliyyя resurslarы ilя baьlы VI-cы bюlmяyяbaxыn.


75

12-ci fяsil

Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr

Dюvlяt gцc tяtbiq etmяk цчцn qanuni monopoliyaya malikdir vя daxili tяh-lцkяsizliyi tяmin etmяyя vя xarici hяmlяlяrdяn qorumaьa cavabdeh olanyeganя tяhlцkяsizlik tяminatчыsыdыr. Bununla belя, son illяrdяki daxilimцnaqiшяlяr dalьasы tяhlцkяsizlik fяaliyyяtinin юzяllяшdirilmяsi kimi mяlumolan yeni bir fenomeni юn plana чяkmiшdir. Bяzi qeyri-dюvlяt tяhlцkяsizlikqurumlarы meydana gяlmiш vя onlar tяhlцkяsizlik sektoruna demokratiknяzarяtin яnяnяvi formalarыnы юz цzяrlяrinя gюtцrmцшlяr.

1990-cы illяrdяn bяri юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi mцяssisяlяr geniш yayыlmaьabaшlamышdыr. Bunlarыn яksяriyyяti цч яsas qrupa bюlцnя bilяr: muzdlular, юzяlhяrbi birlяшmяlяr vя юzяl tяhlцkяsizlik шirkяtlяri.

Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi birlяшmяlяrin funksiyalarы vяonlardan gяlя bilяcяk tяhlцkяlяr

Яsasяn mцnaqiшяdяn sonrakы vя yaxud iflasa uьramыш юlkяlяr adlandыrыlanюlkяlяr юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi bюlmяlяrя mцraciяt etmяk hяvяsindяolurlar. Onlar bunu mцvafiq hяrbi gцcцn vя tяlimlяrin чatышmamasы vя onagюrя dя bцtцn vяtяndaшlarыn vя ya qruplarыn tяhlцkяsizliyini tяmin edяbilmяmяlяri, yaxud юz tяhlцkяsizlik sistemi цzяrindя яsl demokratik nяzarяtinhяyata keчirilmяsi цчцn dюvlяtin gцc tяtbiq etmяk monopliyasыnы qorumaьaiqtidarы olmamalarы yaxud kяskin dюvlяt daxili mцnaqiшяnin aradan qaldыrыl-masыnыn яvяzini юdяmяk цчцn edirlяr.

Bu cцr vяziyyяtlяrdя юzяl hяrbi/tяhlцkяsizlik шirkяtlяrinin xidmяtindяn isti-fadя olunmasы, xцsusilя milli professional vяrdiшlяrin vя tяlim bacarыqlarыnыntяkmillяшdirilmяsi vя hяtta юzцnяinamыn artыrыlmasы baxыmыndan qыsa zamankяsiyindя mцsbяt nяticяlяr verя bilяr. Bununla belя, demokratiklяшmя proses-lяrinя mяnfi tяsirin sяviyyяsi, Cяdvяl №26-da gюstяrildiyi kimi, yцksяk vячoxcяhяtli ola bilяr.

Иctimai vя demokratik шяkildя seчilmiш qurumlar, vя ilk olaraq «qяbuledяn»dюvlяtlяrin parlamentlяrinin yalnыz юz dюvlяt tяhlцkяsizlik strukturlarыцzяrindя deyil, hяm dя muzdla tutulmuш hяrbi/tяhlцkяsizlik qurumlarыцzяrindя demokratik nяzarяt vя yoxlamalarыn mцvafiq vя sяmяrяli mex-anizmlяrinя mailk olmasы vacibdir.


76

Muzdlu dяstяlяrMuzdlular nisbяtяn kюhnя hadisяlяrin bir hissяsidir. Bu yaxыnlardakыmцnaqiшяlяr sцbut etdi ki, muzdlu dяstяlяr hяlя dя dцnyanыn bir чoxhissяlяrindя mюvcuddur.

Muzdlularыn izahы Baш Assambleyanыn 4 dekabr 1989-cu ildя qяbul edlimiш44/34 saylы bяyannamяdя Muzdlularыn iшя gюtцrцlmяsi, istifadяsi,maliyyяlяшdirilmяsi vя tяliminя qarшы Beynяlxalq Konvensiyanыn 1-ci mad-dяsindя verilmiшdir. Konvensiya 20 oktyabr 2001-ci ildя qцvvяyя minmiшdir,lakin indiyя kimi yalnыz bir neчя юlkя onu ratifikasiya etmiшdir. Konvensiya 1949-cu ildяki Cenevrя Konvensiyasыnыn 1 saylы ЯlavяProtokulunun 47-ci maddяsindя gюstяrilmiш izahatы daha da geniшlяndirir(xцsusilя o шяxslяrlя яlaqяdar ki, onlar hюkumяti devirmяk mяqsяdilя tяшkilolunmuш zorakыlыq aktlarыnda iшtirak etmяk vя yaxud dюvlяtin konstitusionalquruluшunu yaxud onun яrazi bцtюvlцyцnц bu vя ya digяr vasitя ilя tяhlцkяaltыna salmaq цчцn muzdla tutulmuшlar):

«Maddя 1 - hazыrki Konvensiyanыn шяrtlяrinя gюrя,

1. Muzdlu o шяxsdir ki, o: (a) hяr hansы bir silahlы mцnaqiшяdя vuruшmaq цчцnюlkя daxilindя vя ya xaricdя xцsusi olaraq muzdla tutulmuшdur; (b) яsasяnшяxsi mяnafeyi naminя vя hяr hansы bir mцnaqiшя tяrяfinin, hяmin tяrяfineyni iшi yerinя yetirяn silahlы qцvvяlяrinin funksiyalarыndan daha artыqfunksiyaya vя gяlirindяn daha artыq gяlir яldя etmяk vяd olunmuш vя faktikiolaraq onlarы яldя edяrяk hяrbi яmяliyyatlarda iшtirak etmяyя шirniklяn-miшdir; (c) nя hяr hansы mцnaqiшя tяrяfinin vяtяndaшыdыr, nя dя mцnaqiшяtяrяfinin nяzarяt etdiyi яrazinin sakinidir; (d) mцnaqiшя tяrяfinin silahlыqцvvяlяrinin цzvц deyil; (e) mцnaqiшя tяrяfinя aid olmayan Dюvlяt tяrяfind-яn onun silahlы qцvvяlяrinin цzvц kimi rяsmi sяlahiyyяtlяri yerinя yetirmяk

Cяdvяl №26

Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr vя demokratiya цчцn bяzipotensial tяhlцkяlяr

Юzяl tяhlцkяsizlik qurumlarы hяrbi/tяhlцkяsizlik mцhitinя mцяyyяndяrяcяdя sabitlik gяtirя bilяrlяr, lakin sonda bяzi hюkumяtlяr daxiliproblemlяrin hяllindя hяrbi qцvvяlяrdan istifadяni яsas vasitя kimigюrя bilяrlяr;

Яcnяbi mцtяxяssislяrin muzdla tutulmasы, onlarыn konkret hяrbi/tяh-lцkяsizlik missiyasы vя bцdcя mяsяlяlяri kimi bir чox suallarыn meydanaчыxmasыna sяbяb olur: demokratik vя yaxшы idarяetmя baxыmыndan bucцr suallar hяmiшя ictimai vя parlament mцsakirяlяrindя hяll olun-malыdыr;

Яksяr hallarda bu юzяl qurumlar daha чox gюrцnяn (daha legitim) mis-siyalar pяrdяsi altыnda silah vasitячiliyi edяn agentlяr kimi fяaliyyяtgюstяrirlяr.


77

цчцn gюndяrilmяmiшdir.

2. Muzdlu hяm dя o шяxsdir ki, o, istяnilяn digяr vяziyyяtdя: (a) aшaьыda qeydolunan zorakыlыq aktlarыnda iшtirak etmяk цчцn юlkя daxilindя vя ya xaricdяxцsusi olaraq muzdla tutulmuшdur: (1) Hюkumяti devirmяk vя yaxuddюvlяtin konstitusiya quruluшunu tяhlцkя altыna salmaq; yaxud (2) dюvlяtinяrazi bцtюvlцyцnц tяhlцkяyя mяruz qoymaq; (b) шяxsi mяnafeyi naminяhяvяslяnmiш vя yaxud maddi kompensasiya яldя etmяk цчцn vяd verilmiшdir;(c) zorakыlыq aktы tяtbiq olunan dюvlяtin vяtяndaшы vя sakini deyildir; (d)dюvlяt tяrяfindяn rяsmi sяlahiyyяtini hяyata keчirmяk цчцngюndяrilmяmiшdir, vя (e) яrazisindя qeyd olunan aktlar tюrяdilяn dюvlяtinsilahlы qцvvяlяrinin цzvц deyildir.»

Hяmin Beynяlxalq Konvensiyaya gюrя, muzdlulardan istifadя edяn, onlarыmaliyyяlяшdirяn yaxud onlara tяlim keчяn, vя ya sюzцgedяn hяmin hяrяkяtlяrietmяyя cяhd edяn vя yaxud bu cцr hяrяkяtlяrin vя ya cяhdlяrin iшtirakчыsы olanшяxslяr qanunu pozurlar. Bununla yanaшы, elя hallar mюvcuddur ki,hokumяtlяr mцяyyяn xцsusi tapшыrыqlarы yerinя yetirmяk цчцn xarici hяrbimцtяxяssislяri dяvяt edirlяr (mяs: reaktiv tяyyarяlяrin idarя olunmasы, anti-terrorist яmяliyyatlarы, vя s.)

BMT-nin Иnsan Hцquqlarы Komissiyasыnыn muzdlularla яlaqяdar XцsusiMяruzячisi юz hesabatыnda tюvsiyя edir ki, «Baш Assambleya bцtцn dюvlяtlяriKonvensiyanы ratifikasiya etmяk vя ya ona qoшulmaq mяqsяdilя юz tяklifinidaim tяkrar etmяlidir. Eyni zamanda, o, цzv dюvlяtlяri юz milli qanunverici-lik aktlarыnы Konvensiyaya uyьunlaшdыrmaq mяqsяdilя yenidяn nяzяrdяnkeчirmяyя dяvяt etmяlidir» (paraqraf 70).

Юzяl hяrbi шirkяtlяrЮzяl hяrbi шirkяtlяr «muzdlularыn» mцasir vя korporativ formalы bir nюvцdцr.Belя ki, onlar gяlir цчцn чalышыr, yяni, hяrbi xidmяtlяr vя tяlimlяr tяklif edir,yaxud daha dяqiq desяk, dюyцш vя yaxud digяr funksiyalarы yerinя yetirirlяr.Bununla yanaшы, tяhlцkяsizlik qцvvяlяrindя bir daha fяaliyyяt gюstяrmяyяnehtiyata buraxыlmыш hяrbчilяrdяn ibarяt olduьundan onlar, hцquqi nюqteyi-nяzяrdяn muzdlu qцvvяlяr haqqыnda formalaшmыш tipik anlayышa uyьungяlmirlяr. Юzяl hяrbi шirkяtlяr dюyцш vя яmяliyyat dяstяyindяn, yaxud mяs-lяhяt vя tяlimlяrdяn tutmuш silah яldя etmяk, kяшfiyyat xarakterli mяlumatlartoplamaq, yaxud girovlarыn azad edilmяsi vя sair kimi mцxtяlif xidmяtlяringeniш чeшidini tяklif edirlяr. Tяklif etdiklяri xidmяtlяrin nюvцndяn asыlы olma-yaraq, onlar цчцn цmumi cяhяt hюkumяtlяrin xahiшinя rяьmяn, xцsusяn,mцnaqiшяli vяziyyяtlяrdя yaxud mцnaqiшяdяn sonrakы yenidяnqurmaiшlяrindя fяaliyyяt gюstяrmяkdir.

Belя юzяl hяrbi шirkяtlяrя Birlяшmiш Statlarda yerlяшяn MPRИ шirkяtini misalgюstяrmяk olar. O, hцquq mцhafizя qabiliyyяti vя idarяetmяnin tяkmil-lяшdirilmяsi kimi mцdafiя mяsяlяlяrinя dяstяk vя yardыm gюstяrяn, profes-sional xidmяtlяr tяklif edяn bir шirkяtdir. O, 1988-ci ildя keчmiш yцksяk rцt-bяli hяrbi zabitlяr tяrяfindяn yaradыlmыш vя bu gцnя kimi яsasяn sabiq hяrbipersonal tяrяfindяn idarя olunmaqdadыr.


78

Юzяl tяhlцkяsizlik шirkяtlяriЮzяl tяhlцkяsizlik шirkяtlяri biznes vя mцlkiyyяtin qorunmasы mяqsяdinidaшыyan vя belяliklя dя, cinayяtkarlыьыn qarшыsыnыn alыnmasыna yardыm edяnxidmяtlяr tяklif edirlяr. Belя ki, юzяl tяhlцkяsizlik шirkяtlяri hяr yerdяmюvcuddur, lakin son tendensiyalar gюstяrir ki, onlardan istifadя olunmasы,xцsusяn mцnaqiшя zonalarыnda, biznesin dюvlяtdяn kifayяt qяdяr alabilmяdiyi dяstяyin lazыm olduьu yerlяrdя daha da geniшlяnmiшdir. Onlarmцnaqiшяnin hяrbi tяrяfindяn daha чox, mцlkiyyяtin vя personalыn qorun-masы ilя mяшьul olurlar. Praktikada, чox tez-tez шirkяtlяr hяrbi vя tяhlцkяsiz-lik fяaliyyяtlяrini birlяшdirirlяr, ona gюrя ki, bunlarыn hяr ikisi mцvafiqregionlarda bяrabяr surяtdя mцhцm vя lazыmlыdыr. Tяhlцkяsizlik qurum-larыnыn get-gedя geniшlяnmяsi vя яhяmiyyяtinя gюrя, hяddindяn artыq vacibdirki, demokratik institutlar, xцsusilя parlament tяhlцkяsizlik sektorundakыyeni qurumlarыn цzяrindя demokratik nяzarяt vя yoxlamanыn minimum stan-dartыnы tяmin etsinlяr ki, яsas demokratik prinsiplяr tяhlцkя altыna alыnmasыn.


Qanunvericilik

Dюvlяtinizin Muzdlulardan Иstifadя, Onlarыn Tяlimi vяMaliyyяlяшdirilmяsinя qarшы 1989-cu il Beynяlxalq Konvensiyayaqoшulmasыnы vя qяnaяtbяxш mцvafiq qanunvericilik aktlarыnыn qяbuledilmяsi mяsяlяlяrini tяmin edin.

Яmin olun ki, юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr цчцn hцquqi чяrчivяqцvvяdяdir.

Silah embarqolarы vя normalara яmяl olunmasы

Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr xaricdя, mцnaqiшя regionlarыndafяaliyyяt gюstяrdiyindяn, юz parlamentinizin юlkяnizdяki юzяl vя hяrbitяhlцkяsizlik шirkяtlяrinin fяaliyyяtinin milli tяhlцkяsizlik strategiyasы-na, elяcя dя xarici siyasяt vя mцvafiq beynяlxalq qanunlar vя nor-malara uyьun gяlmяsi mяsяlяlяrini yoxlamaq iшinя dяstяk verin.

Юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяrin silah embarqosu tяtbiq olunmuшregion vя юlkяlяrdя fяaliyyяt gюstяrmяsinя icazя verilmяmяsininqanunla tяminatыna nail olun.

Шяffaflыq

Яmin olun ki, heч bir xarici юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtя parla-mentin mцvafiq icazяsi olmadan, hяtta hюkumяtin razыlыьы vя ya xahiшiilя fяaliyyяt gюstяrmяsinя baxmayaraq, milli яrazidя iшlяmяsinя icazяverilmir.

Яmin olun ki, юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяr vя onlarыn fяaliyyяti


79

цчцn hюkumяtin ayыrdыьы bцdcя parlament tяrяfindяn tяsdiq olunur.

Hesabatlыlыq

Яmin olun ki, parlament, юzяl tяhlцkяsizlik vя hяrbi шirkяtlяrin hяmюlkя daxilindя, hяm dя xaricdя, hяm qanuni vя hяm dя praktiki cяhяt-dяn hяr bir hяrяkяtinя gюrя hюkumяti hesabat vermяyя mяsul edir.


80


81

IV bюlmя

Milli tяhlцkяsizlikparlament nяzarяti altыnda:

Шяrtlяr vя mexanizmlяr


82


83

13-cц fяsil

Effektiv parlament nяzarяtinin шяrtlяri

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti hюkumяtя vя tяhlцkяsizlik sek-toruna olan mцnasibяtdя parlamentin gцcцndяn asыlыdыr. Bu kontekstdя, gцcdeyяndя xalqыn kollektiv iradяsinя uyьun olaraq hюkumяtin seчimlяrinя vяhяrяkяtlяrinя tяsir etmяk qabiliyyяti nяzяrdя tutulur. O, hяm dя parlamentintяsdiq etdiyi bцdcяnin, qяrarlarыn vя qanunlarыn hяyata keчirilmяsinя nяzarяtetmяk bacarыьыnы nяzяrdя tutur. Bu gцc tяkcя konstitusiya vя qanunlardandeyil, hяm dя parlament proseduralarы vя adi praktikadan irяli gяlir.

Belяliklя, tяhlцkяsizlik sektoruna effektiv parlament nяzarяti цчцn шяrtlяraшaьыdakыlardan ibarяtdir:

Aydыn surяtdя mцяyyяn edilmiш konstitusional vя hцquqi sяlahiyyяt Цmumi qяbul olunmuш metodlar Resurslar vя tяcrцbя Siyasi iradя

Konstitusional vя hцquqi sяlahiyyяtKonstitusiya (yaxud onun ekvivalenti) tяhlцkяsizlik sektoruna parlamentnяzarяti цчцn яn mцhцm hцquqi яsaslar verir. Mцxtяlif юlkяlяrin konsti-tusiyalarы bir-birindяn hяmin юlkяlяrin siyasi, mяdяni, iqtisadi vя social quru-luшuna gюrя fяrqlяndiyindяn, яksяr konstitusiyalar belя bir шяrt qoyur:

Иcra aparatы (mяs: prezident, baш nazir yaxud mцdafiя naziri) tяhlцkяsiz-lik xidmяti цчцn cavabdehdir;

Иcra aparatы parlament qarшыsыnda hesabat verir.

Konstitusiyanыn maddяlяri yцksяk hцquqi statusa malik olduьundan tяh-lцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar parlament sяlahiyyяtlяrinin konstitusiyada tяs-bit olunmasы чox mцhцmdцr. Konstitusiyalar elя-belя dяyiшdirilя bilmяz; hяrhansы bir dяyiшiklik, islahat цmumiyyяtlя parlamentdяki чoxluьun qяrarыndanasыlыdыr. Bu baxыmdan konstitusiya parlamentin bu vacib sahяdя sяlahiyyяti-ni qorumaq цчцn яn effektiv vasitяni tяmsil edir. Belя sяlahiyyяtlяr sonradanxцsusi qanuni aktlarla vя parlament proseduralarыnыn qaydalarы ilя mюhkяm-lяndirilя bilяr. Bundan яlavя, hesabatlыlыq vя parlament nяzarяti цчцn sosialnormalar vя metodlar vaxt keчdikcя inkiшaf etdirilя bilяr.

Cяdvяl №27-dя parlamentin tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяti istiqamяtindяonun istifadя edя bilяcяyi sяlahiyyяtlяrin geniш siyahыsы verilmiшdir. Busяlahiyyяtlяrdяn чoxusu sonrakы fяsillяrdя mцzakirя olunacaqdыr.


84

Cяdvяl №27

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament tяrяfindяndemokratik nяzarяtin tяmin olunmasыndaiшlяdilя bilяcяk цsul vя ya vasitяlяr

1. Цmumi sяlahiyyяta. Qanun aktlarы qяbul etmяkb. Qanunlarы yenidяn yazmaq vя ya onlara dяyiшiklik etmяkc. Иcra aparatыnыn цzvlяrinя sorьular gюndяrmяk d. Иcra aparatыnыn цzvlяrini parlament iclaslarыnda ifadя vermяk цчцn dяvяtetmяke. Hяrbi personalы vя mцlki qulluqчularы parlament iclaslarыnda ifadя ver-mяk цчцn dяvяt etmяkf. Mцlki ekspertlяri parlament iclaslarыnda ifadя vermяk цчцn dяvяt etmяkg. Иcra aparatыndan mцvafiq sяnяdlяri яldя etmяkh. Parlament istintaqыnы hяyata keчirmяki. Dinlяmяlяr tяшkil etmяk

2. Bцdcя nяzarяtia. Bцtцn bцdcя sяnяdlяri haqqыnda mяlumat яldя etmяkb. Mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы bцdcяnin nяzяrdяnkeчirilmяsi vя dцzяliшlяr edilmяsi hцququc. Bцdcя yoxlamalarы proqramlar, layihяlяr vя hяr bir bцdcя maddяsi цzrяhяyata keчirilird. Hяr hansы bir яlavя mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы bцdcяtяkliflяrini tяsdiq vя ya rяdd etmяk hцququ

3. Sцlh missiyalarы/Xaricdя qoшunlarыn yerlяшdirilmяsi: parlamentin tяsdiq vяya rяdd etmяk hцququa. Qoшunlarыn xaricя gюndяrilmяsindяn яvvяl qяrar qяbul olunmasы pros-esindя iшtirak etmяkb. Missiyanыn mandatы; BMT-nin mandatыnыn tяmin edilmяsic. Missiyanыn bцdcяsid. Cяlb olunmuш hяrbi personalыn yarada bilяcяyi tяhlцkяlяre. Ишtirakыn qaydalarыf. Яmr/nяzarяtin mяqsяdig. Missiyanыn mцddяtih. Missiyada tяmsil olunmuш qoшunlara baш чяkmяk hцququ

4. Alqы-satqыa. Alqы-satqы qяrarlarы ilя baьlы icra aparatыnыn parlamentя tam mяlumatvermяsы юhdяliyib. Mцqavilяlяri tяsdiq vя ya lяьv etmяk hцququc. Alqы-satqыnыn aшaьыdakы mяrhяlяlяrinin nяzяrdяn keчirilmяsi

i. Yeni avadanlыьa olan ehtiyacыn dяqiqlяшdirilmяsiii. Иstehsalчыlarыn mцqayisя edilяrяk seчilmяsiiii. Kompensasiya vя gцzяшt tяkliflяrinin qiymяtlяndirilmяsi


85

Цmumi qяbul olunmuш metodlarHeч dя bцtцn fяaliyyяt vя qarшыlыqlы яlaqяlяr qanunla nizamlana bilmяz. Onagюrя dя, qarшыlыqlы hюrmяt vя inam kimi sosial normalarla dяstяklяnяn parla-ment nяzarяtinin metodlarы vя цsullarыnыn hazыrlanmasы vя saxlanыlmasы eynidяrяcяdя mцhцmdцr. Mяsяlяn, tяhlцkяsizliklя яlaqяdar son hadisяlяrlя baьlыmillяt vяkillяrinя tam vя vaxtыnda mяlumat verilmяsi tяkcя шяffaflыq vя qanunihesabatlыlыq mяsяlяsi olmayb, hяm dя insanlar arasыnda dialoq mяsяlяsidir.

Resurslar vя tяcrцbяЦmumiyyяtlя, parlamentin tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяt etmяk qabiliyyяt-inя vaxt amili vя onun malik olduьu informasiya vя tяcrцbя tяsir edir.

Vaxt amili

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri vя tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar hюkumяtinniyyяt vя qяrarlarы haqqыnda vaxtыnda mяlumat almaq parlament цчцn чoxюnяmlidir. Hюkumяt hяr hansы bir mяsяlя ilя baьlы qяrar qяbul edib, ondansonra parlamentя bu barяdя qыsaca mяlumat versя, onda parlamentin hяminmяsяlя iя яlaqяdar tam tяsяvvцrц olmayacaqdыr. Bu cцr hallarda, parlament«fait accompli» (baш vermiш fakt) faktoru ilя цzlяшmяli olacaq vя hюkumяtinqяrarыnы tяsdiq vя ya rяdd etmяkdяn baшqa bir yolu qalmayacaqdыr.

Milli bюhran vя ya fюvqяladя hadisяlяr zamanы hюkumяt adяtяn чox чevikhяrяkяt etmяyя mяcbur olur vя parlamentя baш vermiш hadisяlяrdяn sonramяlumat verir. Lakin bu ona heч dя parlament tяrяfindяn qяbul olunmuшmюvcud normalar xaricindя hяrяkяt etmяk цчцn яsas vermir.

Daimi vя uzunmцddяtli siyasi mяsяlяlяrlя baьlы olduьundan parlamentinmцdafiя bцdcяsi, silah яldя olunmasы ilя baьlы qяrar qяbul olunmasы vя yaxudmцdafiя mяsяlяlяrinin nяzяrdяn keчirilmяsi kimi юnяmli mяsяlяlяri tяhlil vяmцzakirя etmяk цчцn kifayяt qяdяr vaxtы olmalыdыr.

Millяt vяkillяrinin iшindя daim onlara problem yaradan vaxt gяrginliyindяnxilas olmanыn bir yolu preventiv strategiyanыn iшlяnib hazыrlanmasыdыr. Cяdvяl

5. Цmumi Mцdafiя vя Tяhlцkяsizlik siyasяti: tяsdiq vя ya rяdd etmяk hцququa. Tяhlцkяsizlik siyasяti konsepsiyasыb. Bюhran idarяolunmasы konsepsiyasыc. Gцc strukturlarыd. Hяrbi strategiya/doktrina

6. Mцdafiя/tяhlцkяsizlik personalыa. Personal planыnы tяsdiq vя ya rяdd etmяk hцququb. Personalыn яn yuxarы say hяddini mцяyyяnlяшdirmяk hцququc. Yцksяk hяrbi tяyinatlarы (mяs: heyяtin sяdri) tяsdiq vя ya rяdd etmяk vяya mяslяhяt edilmяk hцququ


86

№28-dя tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяt цчцn preventiv strategiyanыn bяzielementlяri verilmiшdir.

Иnformasiya, tяcrцbя vя parlament heyяtiTяhlцkяsizlik sektoruna effektiv parlament nяzarяti parlament daxilindя vяya onun ixtiyarыnda tяcrцbяnin vя resurslarыn olmasыnы tяlяb edir. Ancaq, par-lamentin daxilindя rast gяlinяn tяcrцbя hokumяt vя tяhlцkяsizlik sektorununmalik olduьu tяcrцbя ilя nadir hallarda цst-цstя dцшцr. Яksяr hallarda, par-lamentdя az sayda tяdqiqatчы heyяt olur, lakin hokumяtin ixtiyarыndamцdafiя nazirliyinin mцtяxяssislяri vя tяhlцkяsizlik sektoru ilя mяшьul olandigяr nazirliklяrin mцtяxяssislяri vardыr. Argentina Konqresi kimi bяzi parla-mentlяrin nяzdindя daimi olaraq fяaliyyяt gюstяrяn hяrbi яlaqя ofislяri vardыrki, onlar da xцsusilя mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя mяшьul olankomissiyalara mяslяhяtlяr verя bilirlяr. Bundan яlavя, millяt vяkillяri parla-mentdя oturmaq цчцn mцяyyяn mцddяtя seчilmiшlяr, mцlki qulluqчular vяhяrbi personal isя bцtцn karyeralarыnы mцdafiя nazirliyindя keчirirlяr. Яsasproblem ondadыr ki, millяt vяkillяri hюkumяt vя hяrbчilяrdяn gяlяn infor-masiyalara яsaslanыrlar, hяrчяnd bu o qurumlardыr ki, millяt vяkillяri onlarыnfяaliyyяtlяrinя nяzarяt etmяlidirlяr. Bu da millяt vяkillяrini hюkumяt vя

Cяdvяl №28

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti цчцnpreventiv strategiya

Millяt vяkillяrinin iшindя яsasяn gцnцn xяbяrlяri цstцnlцk tяшkil edir.Bundan яlavя, onlarыn siyasi gцndяliyi яsasяn hюkumяt tяrяfindяn tяyinolunur. Ancaq vaxt gяrginliyindяn yaxa qurtarmaq цчцn parlamentnяzarяtinin profilaktik strategiyasыnы iшlяyib hazыrlamaq olar. Tяhlцkяsizliksektoru ilя яlaqяdar belя bir strategiya aшaьыdakыlardan ibarяt ola bilяr.

Gцndяliyin mцяyyяn olunmasы: Millяt vяkillяri ardыcыl olaraq xalqыn niyyяtvя ehtiyaclarыnы siyasi gцndяmя gяtirmяyя чalышmalыdыrlar.

Son hadisяlяr: Parlamentin tяhlцkяsizlik vя hяrbi sahяdя milli vя beynяlxalqzяmindя baш verяn son hadisяlяrdяn xяbяrdar olmasыna ehtiyac vardыr.Bunlarы tяkcя hюkumяt kanallarы ilя deyil, hяm dя universitet, tяdqiqatinstitutlarы vя s. kimi qeyri-hюkumяt tяшkilatlarы vasitяsilя dя яldя etmяkolar.

Юyrяnilmiш dяrslяr: Parlament, mцntяzяm vя яsaslы tяhlillяr vasitяsilя tяh-lцkяsizlik sektoru iшtirakчыlarыnыn яvvяllяr hяyata keчirmiш olduьu яmяliyy-atlar haqqыnda mяlumatlar яldя etmяlidirlяr.Mцntяzяm nяzarяt: Parlament hюkumяtdяn tяlяb etmяlidir ki, юz tяhlцkяsi-zlik siyasяtinin yenilяшdirilmяsi zamanы bцtцn son hallarы, hadisяlяri vяnяticяlяri nяzяrя alsыn.


87

hяrbчilяr qarшыsыnda яlveriшsiz vяziyyяtdя qoyur. Bu vяziyyяt tяhlцkяsizliksektoruna xas olan qapalы iш цslubu ucbatыndan daha da pislяшir.

Cяdvяl №29-da millяt vяkillяrinin tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdartяcrцbяsini necя artыrmaq barяdя bяzi tяkliflяr verilir.

Cяdvяl №29

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlament tяcrцbяsinin artыrыl-masы цчцn mexanizm vя qaydalar

Ayrыca qurum kimi hяlя mюvcud olmayan yerlяrdя, millяt vяkillяrininbilik vя tяcrцbяsini tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя yюnяldяn parlamentintяhlцkяsizlik/mцdafiя komissiyalarыnы yaratmaq: parlament mцdafiяkomissiyasыnы mцvafiq olaraq alqы-satqы, kadr mяsяlяlяri, bцdcя vя sцlhmissiyalarы kimi yarыmkomissiyalara bюlя bilяr.

Millяt vяkillяri цчцn nяzяrdя tutulmuш milli vя beynяlxalq seminarlar-da iшtirak etmяk, tяdqiqat sяfяrlяrinя getmяk, tяhlцkяsizlik xidmяtimцяssisяlяrinя sяfяr etmяk (mяxfi vя kяшfiyyat xidmяtlяri ilя baьlы 11-cifяsilя bax) vя tяlim mяшьяlяlяrindя iшtirak etmяk. Bunlar hяm dя millяtvяkillяrinin milli qoшunlarыn sцlh missiyalarыna cяlb olunduьu юlkяlяrяetdiyi sяfяrlяrlя baьlы brifinqlяrdяn dя ibarяt ola bilяr. Beynяlxalq par-lament assambleyalarыnыn sessiyalarы kimi tяdbirlяrdя mцxtяlif юlkяlяrimillяt vяkillяri arasыnda tяcrцbя mцbadilяsi aparmaq;

Bacarыqlы vя kifayяt qяdяr mцxtяlif professional parlament heyяtinяmalik olmaq;

Elektron mяlumat bazasы da daxil olmaqla xцsusi vя mцasir kitabx-analara vя tяdqiqat mяrkяzlяrinя чыxыш яldя olunmasыnы tяmin etmяk;

Qeyri-dюvlяt tяшkilatlarыndan (universitetlяr, tяdqiqat mяrkяzlяri) olanxarici mцtяxяssislяrdяn yaxud ehtiyatda olan hяrbi zabitlяrdяn (vяtяn-daш cяmiyyяti ilя baьlы 6-cы fяsilя bax) mяslяhяtlяr alыnmasыnы tяminetmяk;

Tяhlцkяsizlik sahяsi ilя яlaqяdar beynяlxalq vя milli mцqavilяlяrin rat-ifikasiya statusu vя mцqavilя iшtirakчыlarы monitorinq qurumlarыnыnmцvafiq sяnяdlяri ilя birlikdя юz doьma dilindя millяt vяkillяrinячatdыrыlmasы;

Hяr il tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar araшdыrыlacaq (mяs:yarыmkomissiyalar tяrяfindяn) iki yaxud цч mюvzunu seчmяk;

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя яlaqяdar bцtцn partiyalarыn tяmsil edildiyiqrup yaratmaq: bu cцr qapalы yыьыncaq sюzцgedяn mяsяlяlяrlя baьlыqeyri-rяsmi tяdqiqat mяrkяzi kimi fяaliyyяt gюstяrя bilяr.


88

Siyasi iradяHяtta яgяr parlament nяzarяti цчцn hцquqi яsaslar mюhkяm olarsa vя parla-mentin bu mяsяlяnin hяlli ilя baьlы kifayяt qяdяr resurs vя bacarыьы varsa, yenяdя tяhlцkяsizlik sektoruna effektiv parlament nяzarяti юz-юzцnя baш verяbilmяz. Sonuncu element, parlament цzvlяrinin ixtiyarыndakы цsul vя mex-anizmlяri iшlяtmяk цчцn siyasi iradя tяhlцkяsizlik sektoruna effektiv parla-ment nяzarяtinin hяlledici шяrtidir. Tяhlцkяsizlik xidmяtinя nяzarяt цчцnsiyasi iradяnin чatышmamasыna mцxtяlif amillяr sяbяb ola bilяr. Hяminsяbяblяr aшaьыdakыlardan ibarяtdir:

Partiya intizamы: iqtidarda olan partiyanыn millяt vяkillяrinin maraьыn-dadыr ki, icra aparatыnыn hakimiyyяtdя qalmasы цчцn onlar hяminaparatыn ictimai tяnqidя mяruz qalmamasыna meyllidirlяr.

Seчici maraьы/maraьыn olmamasы: bir чox юlkяdя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяriцmumiyyяtlя insanlarы maraqlandыrmыr. Ona gюrя dя, parlament цzvlяrifikirlяшirlяr ki, yenidяn seчilmяk baxыmыndan, onlarыn tяhlцkяsizlikmяsяlяlяrinя чox vaxt ayыrmasы o qяdяr dя юnяmli deyildir.

Kяшfiyyat mяsяlяlяri ilя mяшьul olan komissiya цzvц parlamentцzvlяrinin onlarыn tapыntыlarы haqqыnda mяlumat verilmяmяsinя sяbяbolan tяhlцkяsizlik ehtimallarы

Bu vяziyyяtin nяticяsi olaraq, fюvqяladя hallar vя qalmaqallar kimi xцsusivяziyyяtin tяlяb etdiyi digяr hяrяkяtlяr istisna olmaqla, parlament vasitяlяriicra aparatыnыn fяaliyyяti vя siyasяtinя nяzarяt iшindя passiv formada tяtbiqoluna bilяr. Buna baxmayaraq, hяr bir parlament цzvцnцn konstitusiyahцququ vя baшlыca vяzifяsidir ki, icra aparatыnыn fяaliyyяtini vя planlarыnы tяn-qidi olaraq araшdыrsыn.


89

14-cц fяsil

Tяhlцkяsizlik sektoruna tяtbiq olunanparlament mexanizmlяri

Hяr bir hцquqi sistem parlamentin юlkяdя aparыlan siyasi kursa nяzarяt vяidarяetmя aparatыna rяhbяrlik etmяk, fяrdlяri qorumaq, яdalяtsizliyi vяtяhqirlяri araшdыrmaq vя onlarы aradan qaldыrmaq mяqsяdilя onu mяlumatяldя olunmasыnыn mцxtяlif vasitяlяri ilя tяmin edir. Bundan яlavя, parlamentцzvlяri, hяmin kostitusional vя ya hцquqi mexanizm vя vasitяlяri tamam-layan qeyri-rяsmi metod vя yaxшы tяcrцbяni inkiшaf etdirя yaxud onlardanfaydalana bilяrlяr.

Hюkumяtdяn lazыmi informasiyanыn alыnmasыnda parlamentlяr цчцn цчцmumi hцquqi imkan aшaьыdakыlardыr:

Parlament mцzakirяlяri

Parlament suallarы vя sorьularы

Parlament tяhqiqatы

Tяhlцkяsizliklя baьlы parlament mцzakirяlяriTяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы parlament mцzakirяlяri hюkumяtin planlarыvя faktlar haqqыnda юnяmli informasiyanыn toplanmasы vя fikir mцbadilяsininaparыlmasыna mцhцm imkan yaradыr. Цmumiyyяtlя desяk, tяhlцkяsizliksiyasяti vя mяsяlяlяri ilя baьlы parlamentlяr mцzakirяlяri aшaьыdakы beшvяziyyяtdя baш tuta bilяr:

Иcra aparatыnыn illik mцdafiя bцdcяsi ilя baьlы tяkliflяrini tяqdimetmяsinin ardыnca;

Mцdafiя yaxud xarici iшlяr nazirliyi kimi mцvafiq nazirliklяrin rяsmiyaxud qeyri-rяsmi mяlumatlarыndan sonra;

Milli mцdafiя mяsяlяlяrinin nяzяrdяn keчirilmяsi, mцdafiя ilя baьlы rяsmisяnяdin yaxud hяr hansы digяr яsas milli mцdafiя sяnяdlяrinin tяqdimolunmasы ilя яlaqяdar;

Hюkumяtin, яsasяn seчkilяrdяn sonra nяшr etdiyi proqramlarla яlaqяdar;

Qalmaqal, яsas tяhlцkяsizlik problemlяri yaxud fяlakяt kimi parlamentmцzakirяsi tяlяb edяn istяnilяn spesifik mяsяlя.


90

Cяdvяl №30

Иcra orqanlarыna nяzarяt olunmasы цчцn parlament idarяolun-masы vя proseduralarыnыn цmumi xцsusiyyяtlяri

Цmumi mцzakirя“Bяzi юlkяlяrdя konstitusiyanыn шяrtlяri hюkumяtdяn, onun idarяetmяsihaqqыnda parlamentя dюvri hesabatlar vermяsini tяlяb edir. (...) Яksяrюlkяlяrdя цmumi siyasяt mяsяlяlяri avtomatik surяtdя mцntяzяm yoxla-malara mяruz qalmыr. Hяmin mяsяlяlяr яksяr hallarda hяr hansы bir цzvtяrяfindяn qaldыrыldыьы tяqdirdя mцzakirя obyekti olur (...).”

Sorьu“(...) Klassik parlament sistemindя mяlumat яldя olunmasы vя nяzarяtinhяyata keчirilmяsindя parlament sorьularы яsas proseduralardыr. Parlamentsorьusu parlament цzvц tяrяfindяn ya nazirliyя, ya da ki, hюkumяtbaшчыsыna gюndяrilir ki, mцvafiq olaraq nazirliyin mяsuliyyяt daшыdыьыsahяdя vя yaxud цmumi siyasяt sahяsindя baш verяnlяrin izahatы verilsin.Parlament sorьusunun iki яsas xцsusiyyяti vardыr: яvvяla, o, цmumi mцza-kirяlяrin keчirilmяsinя tяkan verir; vя ikincisi, o, siyasi sanksiya mahiyyяtidaшыyыr, belя ki, mцzakirяlяr hюkumяtin verdiyi izahatlarыn qяnaяtbяxш vяya qeyri-qяnaяtbяxш olmasыnы mцяyyяn edяcяk sяsvermя ilя sonuclanыr.Parlament sorьusu яn sяmяrяli proseduradыr, ona gюrя ki, o, nazirlяri bir-baшa hesabat vermяyя mяsul edir. O, sadяcя olaraq mяlumat яldя etmяkvasitяsi olmayыb, hяm dя nяzarяtin bilavasitя formasыdыr (...)”.

Mюhlяt tяklifi“Britaniyada parlment sorьusu prosedurasы mяlum deyildir, baxmayaraqki, “mюhlяt tяklifi” ondan az fяrqlяnir. Иш arasы fasilяdяn яvvяl tяklif olunanmюhlяt hюkumяtlя baьlы bir sыra mяsяlяlяr qaldыrmaq цчцn imkan verir,lakin heч bir sяsvermя hяyata keчirilmir (...).”

Suallar“Suallar prosedurasы (...) hюkumяtdяn gяlяn konkret informasiyalarы aydыn-laшdыmaq, onun mцdaxilяsini tяlяb etmяk vя lazыm olan yerlяrdя, sui-isti-fadя hallarыnы aшkar etmяk vя iшlяri юz яvvяlki qaydasыna salmaq mяqsяdinidaшыyыr. O, hяmчinin parlament qarшыsыnda qoyulmuш qanun layihяlяrinin vяqanunla mцяyyяn olunmuш vasitяlяrin mцrяkkяb spesifik mяsяlяlяrini baшadцшmяkdя parlament цzvlяrinя kюmяk edя bilяcяk mцfяssяl mяlumatlarыnяldя olunmasы mяqsяdilя istifadя olunur (...). Sюzцgedяn proses mцxalifяtihюkumяtin zяif tяrяflяrini aшkar etmяyя imkan verir vя yaranmыш шяffaflыqsяbяbindяn onlarыn hюkumяtя faydalы tяsiri olur (...). Bu prosesinяhяmiyyяti ondan ibarяtdir ki, юzцnцn sual soruшmaq hцququndan istifadяetmяklя, parlament цzvц юzцnц tam mяnasыnda sяrbяst bir шяxs hesab edir(...).”

Tяhqiqat komissiyalarы: Bax: Cяdvяl №32

Mяnbя: Parlamentlяr, Miшel Ameller, Parlamentlяrarasы Иttifaq, 1996


91

Tяhlцkяsizliklя яlaqяdar parlament suallarы vя sorьularыSuallar, istяr yazыlы olsun, istяrsя dя шifahi, parlamentin istintaq funksiysыnыnmцяyyяn hissяsini tяшkil edir vя hюkumяtin fяaliyyяtinя nяzarяt iшindя istifadяolunan яn geniш yayыlmыш vasitяlяrdяn biridir.

Suallar, onlarыn yerinя yetirdiyi яsas funksiyalarы nяzяrя alsaq, tяhlцkяsizliksektoruna effektiv nяzarяtя чox bюyцk kюmяklik gюstяrя bilяr. Цmumiyyяtlя,tяhlцkяsizliklя яlaqяdar parlament suallarы:

Millяt vяkillяrini hюkumяtin mцdafiя vя tяhlцkяsizlik siyasяti vя цmu-miyyяtlя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri haqqыnda vaxtыnda, dяqiq vя sonmяlumatlar яldя etmяyя imkan verir;

Parlament tяrяfindяn tяsdiq olunan tяhlцkяsizliklя яlaqяdar qanunlarыnhяyata keчirilmяsinя nяzarяt etmяk iшindя parlamentя kюmяk edir;

Иctimaiyyяtin diqqяtini mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя yюnяltmяyяkюmяk edir, xцsusяn o vaxt ki, sual шifahi olur, cavablar isя radio vя tele-viziya ilя verilir vя yaxud milli rяsmi bцlletendя dяrc olunur (aydыndыr ki,parlament suallarыnыn informativ funksiyasы tяkcя parlamentin юzц ilяmяhdudlaшmыr; suallar hяm dя media, QHT-lяr vя цmumilikdя vяtяndaшcяmiyyяti dя daxil olmaqla geniш ictimaiyyяti informasiya ilя tяminetmяk mяqsяdini nяzяrdя tutur);

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы hюkumяtin siyasi gцndяminin yeniistiqamяt almasыna yaxud ona tяsir etmяkdя vasitя ola bilяr;

Mцxalifяt nцmayяndяlяrinя imkan verir ki, onlarы narahat edяn tяhlцkя-sizlik vя yaxud bu vaxta qяdяr haqqыnda kifayяt qяdяr mяlumat alabilmяdiklяri hadisяlяrlя baьlы mяsяlя qaldыrsыnlar;

Tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar parlament suallarы яsas etibarilя чoxhяssas olur. Parlament suallarыna cavab vermяk mяsuliyyяti daшыyannazir bu iшi gюrmяyя az hяvяs gюstяrir. Bu cцr hяvяs gюstяrmяmяk adяtяntяhlцkяsizlik sektorunun юzцnцn qapalы xarakterindяn irяli gяlir. Millitяhlцkяsizliklя baьlы sяnяdlяr яksяr hallarda gizli saxlanыlыr vя ona gюrяdя, parlament цzvlяri vя geniш ictimaiyyяtin ondan mяlumatы olmur.

Cяdvяl №31

Effectiv sorьu-sual цчцn tяkliflяr

Hяrtяrяfli hazыrlыq: soruшulan suallar tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri, xцsusяntexniki mяsяlяlяrlя яlaqяdar olanda onlara dяrhal cavab vermяk чяtinolur. Hяrbi personalla qeyri-rяsmi яlaqяlяr чox bюyцk kюmяk edяbilяr.

Aydыn dil: suallarыn qoyuluшu zamanы anlaшыlmazlыьыn yaranmasыnarяvac verяn dяqiqliyin olmamasы nazirlikdяn qeyri-mцяyyяn vя aydыnolmayan cavabыn gяlmяsinя sяbяb ola bilяr.

Vaxt amili: sualыn soruшulduьu vaxt amili onun effektivliyi vя tяsiribaxыmыndan чox яhяmiyyяtlidir.


92

Иcra hakimiyyяtinin sяlahiyyяtinя baxmayaraq sяnяdlяrin tяsnif olunmasыqanunla mяhdudlaшdыrыlыr. Bundan яlavя, sяnяdlяrin tяsnif olunmasы prosesiшяffaf olmalыdыr ki, hansы sяnяdlяrin tяsnif olunmasы, mяxfilik dюvrцnцn mцd-dяti, elяcя dя tяsnif olunmanыn шяrtlяri kimi mяsяlяlяrin kim tяrяfindяn qяraraalыnmasы mяlum olsun.

Tяшkilati mяsяlяlяrя toxunduьundan, aшaьыdakы amillяr parlament suallarыnыneffektivliyinя kюmяklik edir: Cavabdan qane olmayanda yaxud яlavя aydыnlaшdыrmaьa ehtiyac olduьu

zaman millяt vяkillяri цчцn яlavя suallar vermkяk imkanы; Parlament цzvlяrinin, sual verilmяsi vaxtыnda qaldыrыlan mяsяlяlяr

barяsindя mцzakirя baшlamaq imkanы; Parlament цzvlяrinin suallar soruшmaq istяyi Иctimaiyyяtin nцmayяndяlяrinin parlamentin suallar soruшmaq vaxtыna

qatыlmaq imkanы yaxud onun televiziya vя radiodan izlяnmяsi Mцzakirяlяrin шяffaf keчirilmяsi vя sual vя cavablarыn nяшr olunaraq

xalqa чatdыrыlmasы

Tяhlцkяsizliklя baьlы xцsusi parlament istintaqыQanunvericilik prosesindя rolundan baшqa, parlament komissiyalarыhюkumяtin siyasi kursunun sяmяrяli шяkildя aparыlmasыnda da iшtirak edirlяr.Hюkumяtin fяaliyyяti bir neчя komissiya tяrяfindяn mцvafiq mцvяqqяtitapшыrыqla monitorinq edilя bilяr vя bцtцn bunlar adяtяn hesabatlarыn tяqdimedilmяsilя sonuclanыr. Xцsusi parlament istintaqыnыn mяhkяmя istintaqыnaчaьыrыш gюndяrmяk sяlahiyyяti olmalыdыr.

Иstintaq komissiyalarыnыn xцsusiyyяtlяri vя яsas цstцnlцklяri

Tяhlцkяsizlik/mцdafiя mяsяlяlяri ilя яlaqяdar xцsusi istintaq komis-siyalarыnыn spesifik яhяmiyyяti vardыr vя onlarыn цstцnlцklяri чoxdur.Xцsusilя:

Onlarыn elя sadяcя olaraq yaranmasы, xцsusilя ictimaiyyяt tяrяfindяnmцsbяt siyasi яlamяt kimi qяbul edilir;

Onlar tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar siyasi cяhяtdяn hяssas mяsяlяlяri-in hяrtяrяfli aydыnlaшdыrыlmasы цчцn яlveriшli vasitяdir;

Onlar xцsusi tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы hюkumяtin siyasяtinindяqiq qiymяtlяndirilmяsinя imkan verir vя uyьun olan yerlяrdя bцtцn-lцkdя parlament vя hюkumяt tяrяfindяn qяbul edilmяsi mцmkцn olandцzяliшlяr tяklif edir.

Cяdvяl №32

Parlament istintaq komissiyalarыnыn яsas xцsusiyyяtlяri

«(...) Иstintaq komissiyalarы xцsusi mяsяlяlяrin юyrяnilmяsindя geniш istifadяolunur. Bu mяqsяdlя, parlament юzцnцn bir sыra цzvlяrini lazыmi nяzarяti


93

Bu cцr istintaq komissiyalarыn digяr bir mцhцm xцsusiyyяti onlarыn quru-luшudur. Иqtidara mцxalif olan millяt vяkillяrinin hяmin komissiyalarda tяm-sil olunma nisbяti, яlbяttя ki, istintaqыn nяticяlяrinя яhяmiyyяtli tяsiri vardыr.Иstintaq sяlahiyyяtlяrinin parlamentdяn parlamentя, komissiyadan komis-siyaya fяrqi vardыr. Яsas sяlahiyyяtlяr xцsusilя aшaьыdakыlardan ibarяtdir:

Parlament istintaqыnыn mюvzusunu vя яhatя dairяsini mцяyyяn etmяk; Silahlы qцvvяlяrin bazalarыna vя tяhlцkяsizlik xidmяtinin digяr mцяssis-

lяrinя sяfяr etmяk (bax: 17-ci fяsil); Prezident aparatыndan, hюkumяtdяn yaxud hяrbi personaldan mяxfi vя

tamamilя mяxfi sяnяdlяr dя daxil olmaqla bцtцn mцvafiq infor-masiyalarы toplamaq;

Prezident aparatы, hюkumяt rяhbяrlяri yaxud hяrbчilяrdяn, elяcя dяvяtяndaш cяmiyyяti qurumlarыndan and altыnda ifadя almaq;

Aчыq vя yaxud qapalы dinlяmяlяr tяшkil etmяk.

Kanadalы яsgяrlяrin Somalidя yerlяшdirilmяsi ilя baьlы Kanada tяhqiqatыbunun яn yaxшы tяsvirini verir (bax: Cяdvяl №33).

hяyata keчirmяyя imkan verяn informasiya toplamaq vя hazыrlanacaqhesabatlarыn яsasыnda mцzakirя aчmaq vя qяrar qяbul etmяk цчцn tяlimat-landыrыr. Иstintaq tяшkil etmяk hцququ icra hakimiyyяtinin hяr hansы birmяsяlя ilя baьlы tяdbir gюrmяsi haqqыnda parlamentя tam mяlumat vermяliolduьu prinsipinin tяbii nяticяsidir (…). Bяzi юlkяlяrdя istintaq komis-siyalarыnыn effektiv istintaq tяшkil etmяsi чox чяtindir. Яksяr hallardaonlarыn insanlarы adi mяhkяmя proseslяrindя iшtirak etmяyя mяcburetmяkdяn savayы digяr sяlahiyyяtlяri olmur. Bu da hakimiyyяt orqanlarыnыnmцdaxilяsinя sяbяb olur, komissiyalarыn iшinin sцrяtini aшaьы salыr vя onuntяrяfindяn aparыlan istintaqыn tяsirini azaldыr. (…) Hяlя dя parlament istin-taqыnы sяmяrяli etmяk цчцn яn yaxшы vasitя ifadяlяrin alыnmasыnda andiчilmяsidir. (…)

Mцlki qulluqчularыn istintaq komissiyalarыna verdiyi ifadя spesifik problemyaradыr, ona gюrя ki, onlar чalышdыqlarы шюbяnin tabe olduьu nazirlikdяn asыlыvяziyyяtdяdirlяr. (…) Bяzi юlkяlяrdя aidiyyяti шюbяlяrin ifadя vermяkhaqqыnda razыlыьы hяmiшя tяlяb olunur. Qeyd olunmalыdыr ki, hansы sistem olursa olsun, istintaq aparыlmasы цчцntяшkil olunmuш komissiya tяhqiqat aparan vя faktlarыn araшdыrыlmasы ilяmяшьul olan qurumdan savayы bir шey deyildir vя onlarыn da yeganяfunksiyasы onlarы yaradan parlamentя hesabat hazыrlamaqdыr. Иstintaqdanlazыmi nяticяlяr чыxarmaq hяmiшя parlamentin юz iшi olmuшdur (…).»

Mяnbя: Parlamentlяr, Miшel Ameller, Parlamentlяrarasы Иttifaq, 1966


94

Cяdvяl №33

Kanadalы яsgяrlяrin Somalidя yerlяшdirilmяsi ilя baьlыИstintaq Komissiyasы: parlament hesabatlarыnыntяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя ictimai tяsirinя dair nцmunя

1993-cц ildя Kanada qoшunlarыnыn Somalidя yerlяшdirilmяsi zamanы baшverяn hadisяlяr, Kanada hяrbi bюlmяlяrinя Belet Huendя etiraz edяnSomali vяtяndaшlarыnыn gцllяlяnmяsi, яsgяrlяrin nяzarяtindя saxlananyeniyetmяnin Kanada Hava-Desant Polkunun (KHDP) 2 desantчыsыtяrяfindяn юlяnя kimi dюyцlmяsi, hяmin kanadalы яsgяrin sonradan intiharcяhdi, bu epizodlarыn gizlяdilmяsi vя яsas mяlumatlarыn saxtalaшdыrыlmasыkanadalыlarы sarsыtmышdы. KHDP яsgяrlяrinin insanlarla vяhшicяsinя olanrяftarыnы яks etdirяn videolentlяr dя hamыya mяlum olmuшdu. Hяmin hadis-яlяrin tяhqiqatыnы aparan hяrbi istintaq komissiyasыnыn fяaliyyяti Kanadahюkumяti tяrяfindяn ordunun ictimaiyyяt qarшыsыnda mяsuliyyяtinin yerinяyetirmяmяsi kimi qiymяtlяndirilmiш vя Kanada Parlamenti Иstintaq Aktыhaqqыnda qanuna яsaslanaraq aчыq istintaq tяшkil etmiшdi.

Яhatя dairяsi vя sяlahiyyяt - Иstintaq Aktы шahidlяrin mяhkяmяyя чaьыrыl-masыna, шahid ifadяlяrinin dinlяnilmяsinя, mцtяxяssis mяslяhяtчilяrinin iшяcяlb olunmasыna vя ifadяlяrinin qiymяtlяndirilmяsinя sяlahiyyяt verir.Шahid ifadяlяrinin verilmяsinя mяcbur etmяk sяlahiyyяti Milli MцdafiяQяrargahыnda vя Somalidя aшkar olunan hadisя vя mяsяlяlяrin mцяyyяnedilmяsindя яsas mexanizm idi. Tяxminяn 116 шahid bцtцn Kanadaяrazisindя yayыmlanan aчыq televiziya veriliшlяrindя юz ifadяlяrini Иstintaqavermiшdilяr. Яhatя dairяsi yalnыz Somalidя baш verяn hadisяlяrlя mяhdud-laшmыrdы, bu iш mahiyyяti цzrя, yяni, Kanada Silahlы Qцvvяlяrinin яmr sis-temi silsilяsinin elementlяri, intizam, keчirdiyi яmяliyyatlar vя hяmчininMilli Mцdafiя Departamentinin fяaliyyяti vя qяrarlarыnы яhatя etmяklяaparыlыrdы. Bu iшlя baьlы fяaliyyяtin digяr hissяsi Komissiya цzvlяrindяnSomali яmяliyyatыnыn яmяliyyatdan яvvяlki vя sonrakы mяrhяlяlяrini яhatяedяn spesifik mяsяlяlяri araшdыrmaьы tяlяb edirdi.

Иstintaq mяhkяmя qurulmasы mяqsяdilя keчirilmirdi, baxmayaraq ki, din-lяmяlяr, insanlarыn mяhkяmяsi vя gцnahlandыrыlmasы ilя nяticяlяnяn hadis-яlяrin tяшkilati sяbяblяrinin araшdыrыlmasы mяsяlяlяrini яhatя edirdi. Иstin-taqыn яsas diqqяti Kanada Silahlы Qцvvяlяri vя Milli MцdafiяDepartamentindя qulluq edяn insanlardan daha чox, hяmin sistemin quru-luшu vя idarяolunmasыna aid olan tяшkilati mяsяlяlяrя yюnяlmiшdi. Bununlabelя, Иstintaq insanlarыn яmrlяr sistemindяki fяaliyyяtini vя onlarыn hansыformada rяhbяrliyi hяyata keчirmяsini aydыnlaшdыrmaьa da diqqяt yetirirdi.

Nяticяlяr - Иki illik iшin nяticяsi geniш miqyaslы mяsяlяlяri яhatя edяn uzun birhesabatdan ibarяt idi. Hяmin hesabat Kanada Silahlы Qцvvяlяri vя MilliMцdafiя Departamentinin Somali missiyasы zamanы mюvcud olan quruluшuvя tяшkili, Kanada ordusunda яmrlяr silsilяsinin яhяmiyyяti, hяrbimяdяniyyяt vя яxlaq barяsindя mцzakirяlяr, Kanadada mцlki-hяrbi mцna-


95

sibяtlяr vя s. kimi mяsяlяlяri яhatя edirdi. O, hюkumяtin vя Kanada SilahlыQцvvяlяrinin fяaliyyяti vя siyasяtinя edilя bilяcяk geniш miqyaslы яsastюvsiyяlяrlя sona чatыrdы. Bu tюvsiyяlяrin яksяriyyяti hal-hazыrda hяyatakeчirilmя prosesindяdir.

Mяnbя: Prof. Donna UinsloyKanada Parlament Иstintaqы Komissiyasыnыn Texniki Mяslяhяtчisi, 1996


96

15-ci fяsil

Parlamentin mцdafiяyaxud tяhlцkяsizlik komissiyalarы

Tяhlцkяsizlik sektorunun mцrяkkяbliyini nяzяrя alaraq, parlament icrahakimiyyяtinя real tяsir etmяk istяyirsя, o halda yaxшы qurulmuш komissiyastrukturu чox яhяmiyyяtlidir. Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti tяkbir komissiyanы deyil, mцxtяlif parlamentlяrdя mцxtяlif adlar altыndafяaliyyяt gюstяrяn bir neчя komissiyanы яhatя edir (bяzяn юz fяaliyyяtlяrini bir-lяшdirmяklя).

Adяtяn aшaьыdakы komissiyalar zaman-zaman birgя iclaslar keчirirlяr:

Mцdafiя komissiyasы (bяzяn silahlы qцvvяlяr komissiyasы yaxud millimцdafiя vя tяhlцkяsizlik komissiyalarы vя yaxud tяhlцkяsizlik vя xariciiшlяr komissiyasы adы ilя fяaliyyяt gюstяrir) цmumiyyяtlя tяhlцkяsizlik sek-touna dяxli olan, yяni missiya, tяшkilat, kadr, яmяliyyatlar vя ordununmaliyyяlяшmяsi, hяrbi чaьыrыш vя alqы-satqы kimi bцtцn mяsяlяlяrlя mяшьulolur;

Xarici iшlяr komissiyasы sцlh missiyalarыnda iшtirak etmяk, yaxud onlarыnюz milli яrazilяrindя mюvcudluьunu qяbul edяn qяrarlarla, beynяlxalqtяhlцkяsizlik, beynяlxalq vя regional tяшkilatlar, mцqavilяlяr vя tяdbir-lяrlя baьlы mяsяlяlяrlя mяшьul olurlar;

Bцdcя yaxud maliyyя komissiyalarы tяhlцkяsizlik sektoruna daxil olanbцtцn tяшkilatlarыn bцdcя mяsяlяlяrindя son sюz demяk sяlahiyyяtinяmalikdir; burada mцdafiя bцdcяsi dя daxil olmaqla, bцtцn milli bцdcяцчцn audit hesabatlarыnы nяzяrdяn keчirяn ictimai hesablar komis-siyasыnыn da olmasы mцmkцndцr;

Adяtяn baьlы qapыlar arxasыnda юz iclaslarыnы keчirяn kяшfiyyat xidmяti vяmяsяlяlяri цzrя komissiya (yaxud yarыmkomissiya);

Sяnaye vя ticarяt komissiyasы яsasяn silah alqы-satqыsы vя ticarяti ilяmяшьul olur (kompensasiya vя gцzяшtlяr);

Elm vя texnologiya komissiyasы (hяrbi tяdqiqatlar vя inkiшaf); Daxili iшlяr komissiyasы polis, sяrhяd gvardiyasы vя digяr yarыhяrbi tяшki-

latlarla mяшьul olur.

Sяlahiyyяt vя vasitяlяrParlament komissiyalarыnыn xarici mяnbяlяrindяn maddi sцbutlar almaq vяtoplamaq sяlahiyyяti bir-birindяn чox fяrqlяnir. Bяzi parlament komis-siyalarы, mяs. Britaniya Parlamentinin Aшaьы Palatasыnыn xцsusi daimi komis-


97

siyasы xarici mяnbяlяrdяn mяlumat toplamaq istiqamяtindя hяdsizsяlahiyyяtя malik olan Birlяшmiш Statlar Konqresinin komissiyalarыndanfяrqli olaraq, юzlяri maddi sцbutlar toplamaq hцququna malik deyillяr.

Bяzi parlament komissiyalarыnыn yeni qanunlar qяbul etmяk vя yaxudmюvcud qanunvericiliyя dцzяliшlяr etmяk kimi sяlahiyyяtlяri vardыr, halbukidigяr komissiyalarыn qanun qяbul etmяk yox, yalnыz icra hakimiyyяtininfяaliyyяtini vя bцdcя ayыrmalarыnы araшdыrmaq kimi hцquqlarы vardыr.

Komissiyanыn malik oldцьц sяlahiyyяt vя vasitяlяrin sяviyyяsi onlarыn vяz-ifяlяrinin sяmяrяli surяtdя hяyata keчirilmяsindя hяlledici rol oynayыr. Burakomissiyada qulluq edяnlяrin sayы vя bacarыq sяviyyяsi, mяlumatlara чыxыш vяmцvafiq dяstяk sяnяdlяri (onlarы яldя etmяk vя yaymaq bacarыьы), mцtяxяs-sislsri dяvяt etmяk qabiliyyяti, dinlяmяlяri tяшkil etmяk vя istintaqы hяyatakeчirmяk qabiliyyяti daxildir. (яlavя mяlumat цчцn parlament mexanizmlяrivя vasitяlяri ilя baьlы 14-cц fяsilя bax).

Cяdvяl №34

Mцdafiя yaxud tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri цzrя parlament komis-siyalarыnыn mцmkцn olan яsas funksiyalarы

Tяhlцkяsizlik siyasяti Mцdafiя nazirliyi tяrяfindяn elan olunmuш hяr hansы bir яsas siyasi

tяшяbbцsц araшdыrmaq vя hesabat vermяk; Mцntяzяm surяtdя mцdafiя nazirinin юz siyasi mяsuliyyяtini yerinя

yetirmяk iшini yoxlamaq; Mцdafiя nazirliyinin informasiya azadlыьы haqqыnda qanunvericiliyя

uyьun iшlяmяsini vя onun parlamenti hansы vasitя ilя olursa olsuninformasiya ilя tяchiz etmяsi keyfiyyяtini nяzarяtdя saxlamaq;

Hяrbi personal vя mцlki vяtяndaшlar tяrяfindяn tяhlцkяsizlik sektoruilя яlaqяdar яrizя vя шikayяtlяri yoxlamaq.

Qanunvericilik Hюkumяtin tяqdim etdiyi vя parlamentin mцzakirя etdiyi hяr hansы

qanunvericilik aktыnы mцzakirя etmяk vя hesabat vermяk; Mцdafiя nazirliyinin sяlahiyyяti чяrчivяsinя dцшяn beynяlxalq yaxud

regional mцqavilяlяr vя yaxud tяdbirlяri mцzakirя etmяk; Lazыm gяlяrsя, nazirdяn yeni qanun tяklifi irяli sцrmяsini tяlяb etmяk-

lя yeni qanun aktыnыn hazыrlanmasыna baшlamaq.

Xяrclяr Mцdafiя nazirliyinin illik xяrclяri vя bцdcя layihяlяrini yoxlamaq vя

hesabat vermяk; Mцdafiя nazirliyi tяrяfindяn tяqdim olunan яlavя hяr bir bцdcя layi-

hяsini mцzakirя etmяk vя parlamentя hesabat vermяk; Lazыm gяlяrsя, sяlahiyyяtli orqanlara audit keчirilmяsi haqqыnda

sяrяncam vermяk.


98

Aшaьыda verilmiш Cяdvяl №35-dя Norveч Parlamentinin iшlяmя metodunцmunя kimi tяqdim olunur.

Иdarяetmя vя rяhbяrlik Lazыm gяlяrsя, mцvafiq icra hakimiyyяti orqanы tяrяfindяn verilяn hяr

bir яsas tяyinatы mцzakirя etmяk, ifadя almaq vя hesabat vermяk (yцk-sяk rцtbяli hяrbчilяr, yцksяk vяzifяli mцlki qulluqчular);

Parlamentя mцяyyяn tяrzdя aidiyyяti olan xarici qurumlar (mяs:ombudsman) vasitяsilя mцdafiя sektorunun daxili quruluшunu mцza-kirя etmяk vя parlamentin diqqяtini mцmkцn sui-istifadя hallarыnayюnяltmяk.

Mяnbя: Parlament Araшdыrmalarы цzrя Hansard CяmiyyяtiKomissiyasыnыn Hesabatыna яsasяn, Birlяшmiш Krallыq, 2001

Cяdvяl №35

Stortinqin (Norveч Parlamenti) mцdafiя vя xarici iшlяrkomissiyalarыnыn birgя iclaslarы

«Xarici Ишlяr цzrя Geniш Komissiyanыn vяzifяsi hюkumяtlя mцhцm xaricisiyasяt, ticarяt siyasяti vя milli tяhlцkяsizlik siyasяti mяsяlяlяri barяdяmцzakirяlяr aparmaqdыr. Bu mцzakirяlяr mцhцm qяrarlar qяbuledilmяzdяn яvvяl aparыlmalыdыr. Xцsusi hallarda Geniш Komissiya Stortinqqarшыsыnda tяkliflяrlя чыxыш edir.

Geniш Komissiya Xarici Ишlяr цzrя Daimi Komissiyanыn adi цzvlяrindяn,Stortinqin Prezidenti vя Vitse-Prezidentindяn (яgяr hяlя цzv deyillяrsя),Mцdafiя цzrя Daimi Komissiyanыn sяdri vя Seчki Komissiyasы tяrяfindяntяyin olunmuш 11 цzvdяn ibarяtdir. Bu tяyinatlar irяli sцrцlяrkяn partiyaqruplarыnыn proporsional surяtdя tяmsil olunmasы mяsяlяsi dя hюkmяnnяzяrя alыnmalыdыr.

Eyni prinsipя яsasяn, mяzuniyyяt dя daxil olmaqla iшя чыxmadыьы hallardageri чaьыrыla bilяn deputatlar da Seчki Komissiyasы tяrяfindяn tяyin olunur.

Sяdr lazыm bildiyi zaman, yaxud Baш Nazirin, Xarici Ишlяr Nazirinin vяyaxud Komissiya цzvlяrinin цчdя birinin tяlяbinя яsasяn Komissiya iclaskeчirir.

Geniш Komissiyanыn iшi, baшqa cцr informasiya verilmяyibsя, gizlisaxlanыlыr. Bu prinsip bu Komissiya ilя digяr Komissiyalar arasыndakeчirilяn birgя iclaslarda da gюzlяnilir. Sяdr qяrara ala bilяr ki, hяttaKomissiyalarыn iclaslarыna чaьыrыш da gizli saxlanыlsыn.

Xarici Ишlяr цzrя Geniш Komissiyanыn iclas gцndяliyindяki mяsяlя o vaxtStortinqin qarшыsыnda qoyulur ki, komissiyanыn яn azы 6 цzvц bu tяlяblя чыxышedir. Komissiya mцzakirя etmяlidir ki, Stortinq tяrяfindяn mяsяlяyя baxыl-


99

masы цчцn zяmin varmы vя bu barяdя Rяyasяt Heyяtini mяlumatlandыrыrlar.Stortinq qapalы otaqda qяrar qяbul edir ki, bu cцr iclaslar aчыq vя yaxudqapalы keчirilsin. Stortinq tяrяfindяn mяsяlяyя baxыlmasы hюkumяtnцmayяndяsinin bяyanatы ilя tяqdim olunmalыdыr. Ишlя baьlы mцzakirя yabяyanatdan dяrhal sonra, ya da Stortinqin qяrarыna яsasяn nюvbяtiiclaslarыn birindя aparыlmalыdыr. Komissiyalar tяrяfindяn baxыlmasы цчцntяkliflяr tяqdim oluna bilmяz.

Mяnbя: Norveч Parlamentinin Prosedur Qaydalarыnыn 13-cц bюlmяsi(Stortinq: http://www.stortinget.no/g)


Sizin tяmsil olunduьunuz parlamentdя vя ya palatada mцdafiя mяsяlяlяri ilяmяшьul olan komissiyanыn яhatя etdiyi sahяlяr

Aшaьыdakы mяsяlяlяrя яmin olmaq цчцn komissiyanыn vя onunmцmkцn yarыmkomissiyalarыnыn mandatыnы yoxlayыn:

- O, dцzgцn mцяyyяn olunub;- O, komissiyaya hяr bir sahяni dяrindяn яhatя etmяyя imkan

verir;- O, tяhlцkяsizlik siyasяtinя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя mцяyyяn

qяdяr aidiyyяti olan xarici iшlяr, hava/donanma tяhlцkяsizliyi,sяnaye, enerji tяminatы vя s. kimi digяr nazirlik funksiyalarыnamцvafiqdir.

Effektiv parlament komissiyasы

Яmin olun ki, sizin tяmsil olunduьunuz parlament yaxud palatanыnsяlahiyyяtli komissiya vя yarыmkomissiyalarы hяm qanuni, hяm dяpraktiki cяhяtdяn Cяdvяl №34-dя gюstяrilяn mexanizmlяrlя tяminolunmuшlar.

Bцdcя, alqы-satqы, personal vя sцlh missiyalarы kimi mцdafiяnin spesi-fik sahяlяri цчцn yarыmkomissiyalarыn yaradыlmasыnы mцzakirя edin.

Tяhlцkяsizlik sektorunun informasiya siyasяti ilя baьlы qanunveri-ciliyin hazыrlanmasы vя xцsusilя mцdafiя xяrclяri ilя яlaqяdar prosesinnяzяrdяn keчirilmяsi iшlяrinя baшlayыn.

Яmin olun ki, mцtяxяssis mяslяhяti dя daxil olmaqla komissiyalarmцvafiq resurslar яldя etmяk hцququna malikdirlяr.

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti sahяsindя beynяlxalqsяviyyяdя toplanmыш яn yaxшы tяcrцbяni nяzяrdяn keчirin vя araшdыrыn.


100

16-cы fяsil

Ombudsman

Tяhlцkяsizlik sektorunu monitoring edяn mцstяqil tяшkilati qurumlariчяrisindя ombudsman xцsusi yer tutur. Elя юlkяlяr var ki, orada ombuds-manыn цmumi sяlahiyyяti vardыr vя onlar idarяetmяdяn sui-istifadяnяticяsindя yaranmыш bцtцn problemlяrlя mяшьul olurlar. Bяzi юlkяlяr dяvardыr ki, orada eyni funksiyanы hяyata keчirяn, lakin Komissar ya da ИctimaiШikayяtlяr Komissiyasы (Nigeriyada) adlanan digяr qurumlar vardыr. Digяrqism юlkяlяrdя isя ixtisaslaшmыш ombudsmanlar silahlы qцvvяlяrlя mяшьulolurlar.

Cяdvяl №36

Ombudsman

«(...) Ombudsman rяhbяrliyin buraxdыьы sяhvlяr, fяaliyyяti vя qяbul etdiyiqяrarlarla baьlы ictimaiyyяtdяn gяlяn шikayяtlяrlя mяшьul olur. Bu ofisinrяhbяri parlament tяrяfindяn seчilir yaxud da parlamentlя razыlaшdыrыldыq-dan sonra dюvlяt vя ya hюkumяt baшчыsы tяrяfindяn tяyin olunur.Ombudsmanыn rolu xalqы onlarыn hцquqlarыnыn pozulmasыndan,hakimiyyяtdяn sui-istifadяdяn, sяhv qяrarlardan qorumaq vя hюkumяtinfяaliyyяtini daha шяffaf vя hюkumяt vя onun qulluqчularыnыn ictimaiyyяtqarшыsыnda daha mяsuliyyяtli olmasыnы tяmin etmяkdяn ibarяtdir.Ombudsman xidmяti юlkяnin konstitusiyasыnda tяsbit oluna vя qanunveri-ciliklя mцdafiя oluna bilяr yaxud da qanunvericilik aktы ilя yaradыla bilяr(...).

Иnsanlarыn hцquqlarыnы qorumaq цчцn ombudsman mцxtяlif sяlahiyyяtlяrяmalikdir:1) hюkumяt idarяetmя sisteminin qanunun ziddinя fяaliyyяt gюstяrib-

gюstяrmяdiyini araшdыrmaq;2) obyektiv tяhqiqat dцzgцn olmayan idarяetmя mяsяlяsini aшkar etmiшsя,

pis idarяetmя sisteminin aradan qaldыrыlmasы цчцn tюvsiyяlяr vermяk;3) xцsusi hallarda юz fяaliyyяti vя шikayяtчilяr haqqыnda hюkumяtя hesabat

vermяk vя xцsusi hallarla baьlы tюvsiyяlяr hюkumяt tяrяfindяn qяbuledilmяyibsя, qanunvericilik iшlяri ilя mяшьul olan quruma mцraciяtetmяk. Яksяr ombudsmanlar юz fяaliyyяtlяri ilя baьlы qanunvericilikhakimiyyяtinя vя цmumilikdя xalqa illik hesabat verirlяr.

Ombudsmanыn bir qayda olaraq elя bir sяlahiyyяti yoxdur ki, qяbul etdiyiqяrar hюkumяti hяmin qяrarы yerinя yetirmяyя mяcbur edя bilsin.


101

Mцdafiя mяsяlяlяri цzrя ombudsmanAyrыca qurum kimi, mцdafiя ombudsmanы mцxtlif юlkяlяrdя mцxtяlif adlaraltыnda mюvcuddur. Mяs: Finlandiya, Norveч, Portuqaliya vя AlmaniyadaMцdafiя Ombudsmanы, Иsraildя Hяrbчi Яsgяrlяrin Шikayяtlяri цzrя Komissar,Kanadada Silahlы Qцvvяlяr vя Milli Mцdafiя Departamentinin Ombudsmanыvя Avstraliyada Avstraliya Mцdafiя Qцvvяlяri Ombudsmanы.

Ombudsman vяtяndaшlar vя ya parlament adыndan silahlы qцvvяlяrin moni-torinq edilmяsi цчцn яlavя bir vasitяni tяmsil edir. Hяrbi ombudsmanыn яsasvяzifяsi tяhlцkяsizlik xidmяtinin cavabdeh nazirlяri, xцsusilя dя hяrbчilяr

Ombudsman dяyiшikliklяr цчцn tюvsiyяlr verя bilir (...). Цmumiyyяtlя, icti-mai sektor ombudsmanыnыn bir чox hюkumяt tяшkilatlarы цzяrindя цmumiyurisdiksiyasы vardыr. Bяzi юlkяlяrdя, hяmin yurisdiksiyaya mяhkяmя, polisvя ordu da daxildir, digяr юlkяlяrdя isя bunlardan bяzilяri onun yurisdik-siyasыndan чыxarыlmышdыr.»

Mяnbя: http://.law.ualberta.ca/centres/ioi/ Иnternet sяhifяsindя BeynяlxalqOmbudsman Иnstitutunun Иnformasiya Bukleti.

Hяmчinin bax: Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Qaчqыnlar цzrя AliKomissarlыьыnыn Иnsan Hцquqlarы Иdarяsi, Fakt Vяrяqi №19.

Cяdvяl №37

Ayrы-ayrы юlkяlяrdя mцdafiя ombudsmanlarыnыnfяaliyyяtinя baxыш

яklЮ tяyyihalяsiquqцH ыralayisknuF rirevtabaseH

ayilartsvA

- irяlяvvцQяifadцMыnamsdubmO -

яliыrarяqniyilrizanrunuloniyяt

яifadцMayilartsvAninirяlяvvцQ

nяdnifяrяtirяlvzцvhяsribыsnahrяh

яmteяradi

midqяtяtnemalrap-killinцчцqamnuloяrizanыnыraltabaseh

rirev

adanaK

- яifadцMыnamsdubmO -

яliыrarяqniyilrizanrunuloniyяt

ыlhaliSadanaKilliMяvirяlяvvцQ

яifadцMninitnematrapeD

qulluq)DMM(nasninыnыraluч

qamuroqыnыralqah

alrallahisusцX-яvQSradяqalя

tabasehяy-DMMяliitяyyilaяfzЮ.rirev

killiяrizanяlьab-.rirevtabaseh

vitkeyboяvlartyeN.rыdravitяyehяradinяdnirizaNяifadцM

.riliyedыlыsa

чevroN

- яifadцMыnamsdubmO -

itnemalraPчevroNяdnisяviчrяч

nirяlrяgsяыrya-ыryAiniyefanяm

яifadцm;ruyuroqtxцmnunurutkurts

ыralrotkesfilяшiqanцmяdnilixadmaniяvillяhnirяlяnimяtnыьыlfaffяшяv

ыsamnulo

iamitciqifavцMцllцnюknыralmuruq

ыьыdшalыzarяdtяrusltяmyiq,rяlяyisvюt

rяldiqnяtяvrяlяmridnяride


102

tяrяfindяn шцbhяli, юzbaшыna verilяn qяrarlarы yaxud vяzifяdяn sui-istifadяyolu ilя etdiklяri cinayяtlяri araшdыrmaqdыr.

Hяrbi ombudsmanыn tяшkilati cяhяtdяn siyasi sistemя gяtirilmяsi юlkяdяnюlkяyя fяrqlяnir. Mцdafiя ombudsmanы parlament tяrяfindяn tяyin oluna vяparlamentя hesabat verя bilяr (Almaniya, Иsveч), yaxud da mцdafiя naziritяrяfindяn (Иsrail, Kanada) tяyin edilя bilяr. Bяzi ombudsmanlarыn ofisi par-lament daxilindя (Alman Silahlы Qцvvяlяrinin Parlament Komissarы, bax:Cяdvяl №38), bяzilяrinki isя parlament xaricindя (Иsveч) yerlяшir.

Hяrbчilяr tяrяfindяn pis rяftara mяruz qalan vяtяndaш vя ya qulluqчularombudsmandan tяhqiqat baшlamasыnы rica edя bilяrlяr. Bundan яlavя, parla-ment цzvlяri dя ombudsmandan tяhqir vя шikayяtlяrlя baьlы tяhqiqat aparыl-masыnы xahiш edя bilяrlяr. Adяtяn, ombudsman tяrяfindяn araшdыrыlan hallarmяcburi hяrbi xidmяtdяn azad olunma vя ya tяxirя salыnmasыndan, hяrbi xid-mяt яrzindя yer dяyiшmяdяn, tяrxis olunmadan, mяzuniyyяt, intizam vя cяzatяdbirlяrinin araшdыrыlmasыndan ibarяt olur. Яgяr ombudsman шikayяtlяrinhaqlы olduьunu aшkar etsя, onda o qяrarыn dяyiшmяsi ilя baьlы tюvsiyяlяr verяbilяr.

Ombudsman vя mяxfilikTяhlцkяsizik sektorunun xцsusiyyяtlяrini nяzяrя alaraq, bяzi informasiyalarmilli tяhlцkяsizlik sяbяbindяn ictimaiyyяtя aчыqlana bilmяz. Bir чox юlkяlяrinqanununda xцsusi olaraq gюstяrilmiшdir ki, milli tяhlцkяsizlik mяsяlяlяribaxыmыndan ombudsman necя fяaliyyяt gюstяrmяlidir. Цmumiyyяtlя desяk,hяtta mяxfilik qanunlarыnыn яn yцksяk sяviyyяdя tяtbiq olunduьu yerlяrdяombudsmana lazыmi tяhqiqatlar aparmaьa vя hяrbi baza vя hяr hansы birxцsusi halla baьlы bцtцn mцvafiq sяnяdlяrя чыxыш яldя etmяyя icazя verilir.Lakin, ombudsman яldя etdiyi nяticяlяri geniш ictimaiyyяtя aчыqlaya bilmяz.

Cяdvяl №38

Alman Silahlы Qцvvяlяrinin Parlament Komissarы

1950-ci illяrdя silahlы qцvvяlяrin yenidяn qurulmasы zamanы, Almaniyaonun parlament tяrяfindяn nяzarяt edilmяsinя bюyцk яhяmiyyяt verdi.Иnsanlarы юzцnцn яsas obyekti hesab edяn Konstitusiyada tяsbit olunmuшdяyяrlяrin silahlы qцvvяlяrя tяtbiq olunmasы mяqsяdilя, 45b maddяsiAlmaniyanыn Яsas Qanununa яlavя edildi. Maddяdя deyilir:

«… Parlament Komissarы Silahlы Qцvvяlяrin цzvlяrinin яsas hцquqlarыnы qoru-maq vя parlament nяzarяtinin hяyata keчirilmяsindя Bundestaqa kюmяketmяk mяqsяdilя tяyin olunmalыdыr». Bu maddяnin hяyata keчirilmяsi ilя baьlыbцtцn mцvafiq mяlumatlar «Silahlы Qцvvяlяrin Parlament Komissarы haqqыn-da Qanunda» юz яksini tapmышdыr».

Parlament Komissarы Parlamentin (Bundestaqыn) яlavя orqanыdыr vя bunagюrя dя qanunverici orqanыn цzvцdцr. O, Bundestaq yaxud onun mцdafiя


103

Ombudsman: silahlы qцvvяlяrя geniш inam mяnbяyiHяrbi iшlяr цzrя ombudsmanlar, mяs. Иsveч Hяrbi Ишlяr цzrя Ombudsmanы(1915-ci ildя yaradыlmышdыr) haqqqыnda qeydlяr gюstяrir ki, bu qurum mцdafiяsektoruna ictimaiyyяtin inamыnыn artыrыlmasыnda gцчlц vasitя olmuшdur.Bundan яlavя, ombudsman silahlы qцvvяlяr daxilindя ayrы-ayrы hяrbi qul-luqчu kiшi vя qadыnlarыn tяhqiramiz rяftardan qorunmasыnda яsas rol oynayыr.Цmumiyyяtlя qeyd etmяk olar ki, tяhlцkяsizlik sektoru ilя яlaqяdar ombuds-manыn яsas hяyata keчirяcяyi vяzifя, bцtцn idarяetmя prosesinя шяffaflыq gяtir-mяk, hяrbidя ierarxiyaya yol vermяmяk vя ordunun hazыrlыq sяviyyяsini aшaьыsalmamaqla, hяrbi sektora inamыn artmasыna kюmяk etmяkdir.

komissiyasыnыn tяlimatы ilя xцsusi hallarы tяhqiq edir yaxud da xцsusi шяraitonun diqqяtini cяlb edяndя юz qяrarыna яsasяn tяdbirlяr gюrцr.

Sяlahiyyяt bюlgцsц qaydalarыna mцvafiq olaraq, komissar mцdafiя naziriцzяrindя nяzarяti hяyata keчirir. O, mцdafiя naziri vя onun tabeчiliyindяolan bцtцn orqan vя qulluqчulardan mяlumat tяlяb edя vя bцtцn yazыlыsяnяdlяrя чыxыш яldя edя bilяr. O, istяnilяn vaxt, hяtta xяbяrdarlыq etmяdяn,bцtцn hяrbi bюlmяlяrя, qяrargahlara, orqan vя silahlы qцvvяlяrin idarяlяrinяgedя bilяr. O, rцtbя vя vяzifяsindяn asыlы olmayaraq, istяnilяn qulluqчununшikayяti яsasыnda tяhqiqat aparыlmasыna baшlaya bilяr. Silahlы Qцvvяlяrinistяnilяn qulluqчusu, heч bir rяsmi orqana mцraciяt etmяdяn vя юz яrizяsinяgюrя cяzalanmaq vя ayrы-seчkiliyя mяruz qalmaqdan qorxmayaraq, юz baшы-na gяlяnlяr haqqыnda birbaшa Komissara mяlumat vermяlidir.

Mяnbя: http://www.bundestag.de/


Ombudsman institutu

Яgяr belя bir qurum hяlя dя sizin юlkяnizdя mюvcud deyilsя, onunyaradыlmasы mяqsяdilя tяdbirlяr gюrmяk haqqыnda fikirlяшin.

Bu mцnasibяtlя http://www.ombudsmaninternational.com saytыndaombudsman haqqыnda verilmiш beynяlxalq qaydalar, istinad sяnяdlяrivя яldя olunan nяticяlяrlя baьlы mяlumatlarla tanыш ola bilяrsiniz.

Mцdafiя yaxud tяhlцkяsizlik sektoru цzrя ombudsman

Яgяr belя bir qurum hяlя dя sizin юlkяnizdя mюvcud deyilsя, onunyaradыlmasы mяqsяdilя tяdbirlяr gюrmяk haqqыnda fikirlяшin.

Mцdafiя mяsяlяlяri цzrя Ombudsmanыn mюvcud olduьu bir sыraюlkяlяrin tяcrцbяsindяn meydana gяlяn nяticяlяr haqqыnda mяlumat


104

яldя edin. Яgяr sizin юlkяnizdя Mцdafiя mяsяlяlяri цzrя Ombudsman olubsa,

digяr юlkяlяrdяki mцvafiq qurumlarla onun fяaliyyяti, funksiyalarы,parlamentя hesabatlыlыq da daxil olmaqla цmumi proseduralarы, onuntяsirini, resurs vя bцdcяni nяzяrdяn keчirmяyi tяlяb edin.


105

17-ci fяsil

Tяhlцkяsizlik xidmяtimцяssisяlяrinя sяfяr edяrkяn

ЯhяmiyyяtiBцtцn millяt vяkillяri цчцn tяhlцkяsizlik sektoru ilя dяrindяn tanыш olmaq чoxяhяmiyyяtlidir. Tяhlцkяsizlik xidmяti ehtiyaclarыnыn dяrindяn dяrk olunmasыmяqsяdilя nяzяri biliklяr praktiki vя sahя tяcrцbяsi vasitяsilя mюhkяm-lяndirilmяlidir. Bu nюqteyi-nяzяrdяn, tяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinяparlament nцmayяndяlяrinin sяfяrlяri siyasi vя hяrbi liderlяr arasыnda inamыnvя anlaшmanыn qurulmasы, elяcя dя dialoqun inkiшaf etdirilmяsi yolu kimihesab oluna bilяr. Millяt vяkillяrinin bu cцr sяfяrlяri onlarыn, яsgяrlяrinmяiшяt problemlяrini dяrindяn anlamaьa kюmяk edir vя hяrbчilяrя gюstяrir ki,siyasi rяhbяrlik яsgяrlяrin hяyatы ilя maraqlanыr vя onlarыn rifahы naminяяlindяn gяlяni edir.

Saxlanma mяrkяzlяrindя vя hяbsxanalardakы dustaqlar bцtцnlцklя tяhlцkяsi-zlik personalыnыn яlindя vя nяzarяti altыndadыrlar. Bu cцr xцsusi vяziyyяtonlarы bцtцn nюv insan haqlarыnыn pozulmasы tяhlцkяsi ilя цz-цzя qoyur.Tяяssцf ki, hяbsxana vя saxlanma mяrkяzlяrindя iшgяncя vя zorakыlыq hallarыgeniш yayыlmышdыr. Ona gюrя dя, belя mцяssisяlяr xцsusi nяzarяt vя yoxlamamexanizmlяrinin mяrkяzindя olmalыdыr. Bu mяnada чox яlveriшli bir vasitя,

Cяdvяl №39

Argentina nцmunяsi

Siyasяtчilяr hяrbi baza vя bюlmяlяrя hяrbчilяrlя fikir mцbadilяsi etmяkmяqsяdilя gedirlяr. Bu cцr sяfяrlяr silahlы qцvvяlяr rяhbяrliyinя sяfяrhaqqыnda яlavя mяlumat vermяklя hяyata keчirilir vя hяmin iki qurumarasыnda inamsыzlыьыn aradan qaldыrыlmasыna kюmяk edir. Hяrbi sahяninproblemlяrinin daha dяrindяn dяrk olunmasы parlament цzvlяri ilя silahlыqцvvяlяrin rяhbяrliyi arasыnda яlaqяlяrin mяntiqi nяticяsi яsasыnda яldяedilir. Tяhlцkяsizlik sektoruna aid olan mяsяlяlяrdя qaydalar vя nizamlan-malar fяrqli шяkildя olur vя bu cцr sяfяrlяr siyasяtчilяrя hяmin mяsяlяlяrianlamaqda kюmяk edir.

Mяnbя: Pablo Karlos Martines, «Silahlы qцvvяlяrin yenidяn qurulmasы vяparlamentin rolu: Argentina tяcrцbяsi», http://www.pdgs.org


106

zorakыlыq hallarыnыn aшkar edilmяsi vя gяlяcяkdя bu cцr hallarыn aradanqaldыrыlmasы mяqsяdilя millяt vяkillяrinin vя ekspertlяrin hяmin mцяssisяlяrяtяшkil olunmuш sяfяrlяri ola bilяr.

Cяdvяl №40-da BMT-nin Ишgяncяlяr Яleyhinя Konvensiyasыnыn яlavя pro-tokolunda saxlanma mяrkяzlяrinя sяfяrlяrin mexanizmlяri tяsvir olunmuш-dur.

Uьurlu sяfяrlяr цчцn шяrtlяrDemяyя ehtiyac yoxdur ki, qoшun yaxud hяrbi baza kimi tяhlцkяsilzik xid-mяti mцяssisяlяrinя parlament sяfяrlяri mцvafiq nazirlik (mяs: MцdafiяNazirliyi) ilя koordinasiya olunmalыdыr. Qяfil yaxud koordinasiya olunmamышsяfяrlяr aьыr яks nяticяlяr verя bilяr. Belя ki, bu cцr hяrяkяt silahlы qцvvяlяrяinamыn olmamasы kimi yozula vя silahlы qцvvяlяrin normal funksiyasыnы pozabilяr. Sяfяrlяrdя hяmчinin mцxtяlif siyasi partiya nцmayяndяlяri iшtiraketmяli vя reallыq nюqteyi-nяzяrindяn hяrtяrяfli hazыrlanmalыdыr.

Bu cцr sяfяrlяrin zяif cяhяti ondadыr ki, parlament komissiyalarы yalnыz tяh-lцkяsizlik xidmяti rяhbяrlяrinin gюstяrmяk istяdiyi шeylяri gюrя bilirlяr. Belяsяfяrlяr problemlяrin real mahiyyяtini aчa bilmir, ancaq hяrbi rяhbяrliyяimkan verir ki, vяziyyяti юz xeyrinя doьru yюnяltsin, xцsusilя bu hallar bцdcяtяlяblяrindя юzцnц gюstяrir. Bu vяziyyяt mцяyyяn qяdяr цч nюv sяfяrinrazыlaшdыrыlmasы yolu ilя hяll oluna bilяr: hяrbi rяhbяrliyin tюvsiyя etdiyi sяfяr,parlamentin qabaqcadan elan vя tюvsiyя etdiyi sяfяr vя parlamentin qыsaxяbяrdarlыqla tюvsiyя etdiyi sяfяr (mяs. bir gцn).

Cяdvяl №40

Ишgяncяlяr Яleyhinя Konvensiyanыn Яlavя Protokolutяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя sяfяr imkanlarыnы artыrыr

2002-ci ilin dekabrыnda, BMT Baш Assambleyasы Ишgяncя vя digяr qяddar,antibяшяri yaxud pis rяftar vя cяzalara qarшы BMT Konvensiyasыnыn ЯlavяProtokolunu qяbul etdi. Protokol dюvlяtlяri юz saxlanma mяrkяzlяrininqapыlarыnы, zorakыlыq tяhlцkяsinin aradan qaldыrыlmasыna dair tюvsiyяlяr verяbilяcяk mцstяqil milli vя beynяlxalq ekspertlяrin цzцnя aчmaьa mяcburedir.


Tяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя sяfяrlяrlя яlaqяdar qanunvericilik

Tяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя (xaricdя yerlяшdirilmiш qoшunlarda daxil olmaqla) qanunla icazя verilmiш parlament sяfяrlяrinin real-


107

laшmasыnda israr edin. Tяhlцkяsizlik xidmяti mцяssisяlяrinя parlament nцmayяndяlяrinin

sяfяr etmяsinя icazя verяn qanunun olmadыьы halda, parlamentцzvlяrinin tяhlцkяsilzlik xidmяti mцяssisяlяrinя sяfяr edяn heyяtintяrkibinя daxil edilmяsi mяsяlяsini yoxlayыn. Bu halda hansы яsaslarыnvя hansы proseduralarыn, parlament цzvlяrinin hansы kriteriyalarяsasыnda seчilmяsi mяsяlяsini юyrяnin.

Яmin olun ki, aшaьыdakы mяsяlяlяri dяqiqlяшdirяn qaydalar mюvcud-dur:

- tяhlцkяsizlik xidmяtinin hansы mцяssisяlяrinя sяfяr oluna bilяr;- hansы шяraitdя vя hansы sяrtlяr altыnda bu sяfяrlяr reallaшa bilяr,

mяs. sяfяrlяr hяr zaman tяшkil oluna bilяrmi;- milli hяrbi bюlmяlяrя yaxud bazalara parlament sяfяrlяrinin

tezliyi vя real praktika Яmin olun ki, bu sяfяrlяr haqqыnda mцfяssяl yazыlы hesabat parlamen-

tя yaxud mцvafiq komissiyaya verilmiш vя bununla baьlы mцzakirяlяrtяшkil olunmuшdur;

Sяfяrlяrin tяsirini qiymяtlяndirin; Dюvlяtinizin BMT-nin Ишgяncяlяr яleyhinя Konvensiyasы vя onun

яlavя protokolunu ratifikasiya etmяsi mяsяlяsini yoxlayыn.

Sяfяr edяn parlament nцmayяndя heyяtinя цzvlцk Яmin olun ki, parlament nцmayяndя heyяtlяri, яdalяtli vя bяrabяr

sayda tяyin olunan iqtidar vя mцxalifяt nцmayяndяlяrindяn ibarяtolaraq, bitяrяf heyяtdir.

Diqqяt verin ki, sяfяr edяn nцmayяndя heyяtindя mцmkцn qяdяr cen-der balansы gюzlяnilmiшdir.

Sяfяrя hazыrlыq Яks effektlяrdяn qaчmaq цчцn, яmin olun ki, parlament sяfяrlяri

mцdafiя nazirliyi ilя koordinasiya olunmuшdur.

Parlamentя hesabat Яmin olun ki, parlamentя hяrtяrяfli hesabat tяqdim olunmuш vя hяmin

hesabat parlament ya da mцvafiq komissiya tяrяfindяn mцzakirяedilmiшdir.

Яmin olun ki, sяlahiyyяtli tяhlцkяsizlik xidmяti rяhbяrlяri юzmцшahidяlяrini tяqdim etmяk цчцn hesabatlarla kifayяt qяdяr erkяntanыш olmuшlar.

Tяsir vя aшkarlыq Яmin olun ki, nцmayяndя heyяtinin tюvsiyяlяri vя tapыntыlarы, elяcя dя

parlamentin mцvafiq qяrarlarы yerinя yetirilir vя onlarыn aшkarlыьыnыntяmin edilmяsi qяrara alыnыr vя hяll olunur.


108


109

V bюlmя

Fяaliyyяtdя olan tяhlцkяsizlik xidmяtiorqanlarыna nяzarяt:

xцsusi hallar vя яmяliyyatlar


110


111

18-ci fяsil

Mцstяsna hallar

Mцstяsna hallarda, mяsяlяn mцharibя, daxili mцnaqiшяlяr vя ya digяrbюhranlы hallarda, dюvlяt bu бющранлары hяll etmяk цчцn mцяyyяn qцvvяlяrvя prosedurlar tяtbiq edя bilяr. Belя tяdbirlяr hюkumяtin demokratik sistem-lяrinя tяsir gюstяrmяdяn tяtbiq olunmalыdыr.

Mцharibя vя bяzi fюvqяladя hallar hяrbi mцdaxilяyя vя hяtta hяrbi hцququntяtbiq olunmasыna яsas ola bilяr. Belя hallarda, hяrbi vя tяhlцkяsizlik sektoruцmumilikdя bir чox beynяlxalq prinsiplяr vя зяманятляря яsaslanmalы,mяsяlяn Beynяlxalq Hцquq qaydalarы, vя hяmчinin demokratik nяzarяt altыn-da qalmalыdыr.

Mцharibя vяziyyяtiBirlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatы Nizamnamяsinin 2.4. maddяsi:

“Tяшkilatыn цzvlяri, beynяlxalq mцnasibяtlяr zamanы, hяdя vя ya qцvvяtяtbiq etmяkdяn чяkinmяlidirlяr (...).

Belяliklя, bir dюvlяtin digяrinя qarшы qцvvя tяtbiq etmяsi ciddi шяkildя mяh-dudlaшdыrыlыb. Parlamentin rollarыndan biri dя monitorinq keчirяrяk icrahakimiyyяtinin mцharibя ilя hяdя vя mцharibяnin tяtbiqi sahяsindя olan bubeynяlxalq mяhdudiyyяtlяrin яmяl edilmяsinя vя icra hakimiyyяti tяrяfindяnhяmin konfliktlяr zamanы юz sяlahiyyяtlяrini aшmamasыna nяzarяt etmяkdяnibarяtdir. Битяряф dюvlяtlяrdяn olan Иsveчrя юz xarici яlaqяlяrindяmцharibяdяn istifadя etmяkdяn rяsmi olaraq imtina etmiшdir. Bundan baшqaяn azы daha bir dюvlяtin, Yaponiyanыn, konstitusiyasыna (1946) яsasяn hяrbiqцvvяlяrin saxlanmasы tam qadaьan edilmiшdir. Digяr юlkя, Macarыstan mil-lяtlяr arasы mцnaqiшяlяrin hяlli vasitяsi kimi mцharibяdяn istifadяdяn imtinaetmiшdir.

Mцharibя zamanы, konstitusion mцddяalardan asыlы olaraq, parlamentlяrqяrarыn qяbulu zamanы яn azы цч mцxtяlif hallarda iшtirak edя bilяrlяr (vacib-lik sыrasы ilя):

(1) Konstitusiya юzlцyцndя mцharibя vя ya sцlh elan etmяk sяlahiyyяtini parla-mentя hяvalя edя bilяr. Mюvcud tяcrцbяyя яsasяn, bu mцddяalar daha чoxhipotetik xarakter daшыyыr, cцnki яksяr hallarda mцharibя xяbяrdarlыqedilmяdяn baшlayыr vя hadisяlяr parlamenti qяrar vermяk imkanыndanmяhrum edя bilяr.

(2) Hяr-hansы mцharibя baшlamamышdan vя ya sцlh elan edilmяmiшdяn qabaq


112

icra hakimiyyяti tяrяfindяn parlamentdяn rяsmi icazя alыnmasыnы Konstitusiyamцяyyяn edя bilяr. Belя mцddяalar mцharibя baшlamamышdan vя geniш xaricihяrbi яmяliyyatlarыn aparыlmasыndan юncя parlamentя mцbahisяni mцzakirяetmяk imkanlarы yaradыr.

(3) Konstitusiya icra hakimiyyяtinin mцharibя baшlamaq barяdя qяrarыn parla-mentя mяlumat цчцn gюndяrilmяsini nяzяrdя tuta bilяr vя bu halda icrahakimiyyяtinin parlamentdяn razыlыq almasы tяlяb olunmur.Konstitusiyalarыn яksяriyyяti parlamentin mяlumatlandыrыlmasыnы nяzяrdяtutur.

Fюvqяladя vяziyyяtFюvqяladя vя ya milli krizis vяziyyяti bir чox hallarda baш verя bilяr. Millikonstitusiya vя qanunlar bir neчя halda fюvqяladя vяziyyяtin tяtbiq olun-masыnы zяruri hesab edя bilяr, bunlar konstitusion qaydalara tяhlцkяli olansilahlы mцqavimяtdяn vя ictimai asayiшin posulmasыndan baшlayaraq millifяlakяt, epidemiyalar vя ya milli maliyyя vя iqtisadi krizis ola bilяr.

Fюvqяladя vяziyyяtin elan olunmasы ancaq mцstяsna hallarda tяtbiq olunmalыvя mцяyyяn prinsiplяrя яsaslanmaqla demokratik prinsiplяrя tяhlцkя yarat-mamalыdыr: bax Cяdvяl # 41. Hяmin mцstяsna hallarыn anlayышы milli konsti-tusiya vя qanunlardan asыlы olmalыdыr. Konstitusiya vя qanunlar icrahakimiyyяti tяrяfindяn fюvqяladя vяziyyяtin tяrяflяrin siyasi motivlяrinяяsasяn elan olunmasыnыn qarшыsыnы almalыdыrlar. Bundan яlavя, konstitusiya vяmцvafiq qanunlar hяrbi dюvlяt чevriliшinin qeyri-konstitusiyon olmasыnыnяzяrdя tutmalыdыrlar.

Cяdvяl №41

Fюvqяladя vяziyyяtlяr: mяqsяd vя prinsiplяr

“Fюvqяladя vяziyyяtlяrin юhdяsindяn gяlmяk цчцn bцtцn hцquqi sistemlяrxцsusi tяdbirlяr nяzяrdя tuturlar. Lakin, krizisin qarшыsыnы almaq mяqsяdiilя hцquqlarыn mяhdudlaшdыrыlmasы vя ya dayandыrыlmasы mцstяsna olaraqmцvяqqяti xarakter daшыmalы vя ancaq normal vяziyyяtin bяrqяrar olmasыmяqsяdi ilя vя яsas fundamental hцquqlarыn qorunmasы цчцn tяtbiq olun-malыdыr. (...)

Beynяlxalq prinsiplяr

Fюvqяladя vяziyyяtlя яlaqяdar meydana чыxan beynяlxalq prinsiplяri aшaьы-dakы kimi цmumilяшdirmяk olar:Qanunauyьunluq prinsipi - bu prinsip bir tяrяfdяn fюvqяladя vяziyyяtin elanolunmasыnы vя tяtbiq olunan fюvqяladя tяdbirlяr arasыnda tarazlыьы vя diьяrtяrяfdяn fюvqяladя vяziyyяtin elan edilmяsi vя daxili qanunlar arasыndatarazlыq olmasыnы nяzяrdя tutur.

Elan etmя prinsipi - bu prinsip fюvqяladя vяziyyяtin dюvlяt tяrяfindяn aчыq-


113

aшkar elan etmяk zяruriyyяtini nяzяrdя tutur.

Mяlumatlandыrmaq prinsipi - bu prinsip fюvqяladя vяziyyяt tяtbiq olunanzaman insan hцquqlarыnыn vяziyyяti barяdя mцvafiq mцqavilяnin цzvцolan diqяr dюvlяtlяri, sonuncu nцmayяndяlяr vasitasilя, vя BirlяшmiшMillяtlяr Tяшkilatыnыn Xцsusi mяruzячisinin vaxtыnda mяlumatlandыrmaqюhdяliyindяn irяli qяlir.

Mцvяqqяtilik prinsipi - bu prinsip fюvqяladя vяziyyяtin mцstяsna hallardatяtbiq olunmasыnы vя mяhdud zaman чяrчivяsindя zяruri olmasыnы nяzяrdяtutur.

Mцstяsna tяhlцkя prinsipi - bu prinsip krizisin real, hal-hazыrda mюvcudolan vя яn azы qarшыsыalыnmaz tяhlцkя olmasыnы nяzяrdя tutur.

Mцtяnasiblik prinsipi - bu prinsip krizisin tяhlцkяliliyinin qarшыsыnыn alыn-masы цчцn tяtbiq olunan tяdbirlяrin proporsional olmasыnы nяzяrdя tutur.

Qeyri-mцяyяnlik prinsipi - bu prinsip mяhdudlaшdыrыlmasы mцmkцnolmayan mцяyyяn spisifik fundamental hцquqlarы яhatя edir.

“Xцsusilя vacibdir ki, insan hцquqlarыnыn keшikчisi olan parlament, aчыq-aшkar buraxыlmasы vя ya dayandыrыlmasы, sяlahiyyяtlяrinin vя icrahakimiyyяti цzяrindя nяzarяtinin яhяmiyyяtli dяrяcяdя mяhdudlaшdыrыlmasыnяticяsindя fюvqяladя vяziyyяtin юn zяrяrчяkmiшi olmasыn (...).

Fюvqяladя vяziyyяtin hцquqi яsaslarы

“(...) Fюvqяladя vяziyyяtin hцquqi яsaslarы ondan ibarяtdir ki, onu quvvяyяmindirяn aktlar (elan etmя, ratifikasiya vя sairя) vя o qцvvяdя olan mцd-dяtdя tяdbiq olunan tяdbirlяr (mцяyyяn hцquqlardan istifadяnin mяhdud-landыrыlmasы vя ya dayandыrыlmasы) qanunlarыn aliliyi prinsiplяrinя яsaslanыrvя belяliklяdя nяzarяtdя saxlanыlыr. (...)

Parlamentin fяaliyyяt эюstяrmяsi

Hamыlыqla qяbul edilib ki, dюvlяt daxilindя hakimiyyяtlяrin mцstяqilliyiprinsipi vя onlarыn balanslaшdыrыlmasы qanunlarыn aliliyi prinsipinin birhissяsi vя юzяyidir. Buna gюrяdя dцnya цzrя mюvcud olan bцtцn hцquqi sis-temlяr fюvqяladя vяziyyяt barяdя qяrarыn icra hakimiyyяti tяrяfindяn qяbuledildiyi zamandan baшlayarag parlamentin bu proseslяrdя ya fюvqяladяvяziyyяtin elan edilmяsi, ya da ratifikasiya edilmяsindя aktiv iшtirakыnыnяzяrdя tutur. Bunun mяqsяdi icra hakimiyyяtinin bu cцr vacib mяsяlя цzrяsяlahiyyяtlяrin юzцndя cяmlяшdirilmяsinin qarшыsыnыn alыnmasыdan ibarяtdir.(...)

Fюvqяladя vяziyyяtя aid olan hцquqi mцddяalarыn dяrяcяsi

“ Tяcrцbя onu ьюstяrir ki, fюvqяladя vяziyyяti tяnzimlяyяn mцddяalarыnkonstitusion vasitя sяviyyяsindя olmalarы olduqca vacibdir.Qanunvericiliklяrin яksяriyyяti bunu birbaшa nяzяrdя tutduьu haldabяzilяri “fюvqяladя vяziyyяt qцvvяdя olduьu zaman heч bir hakimiyyяtqanunvericilik sяlahiyyяtlяrini mяnimsяyя bilmяz” demяklя bu qaydanы


114

Uzun mцddяt davam edяn vя de fakto mцstяsna hallarVaxtaшыrы parlament tяrяfindяn vaxtы uzadыlan, illяrlя vя onilliklяrlя davamedяn mцstяsna hallarыn uzun mцddяt davam etmяsi mцlki tяшkilatlarы tяh-lцkяsizlik sektoruna aid olan tяшkilatlar qarшыsыnda tяhlцkяdя goyur vя hяmintяшkilatlarda cяzasыzliq hissi yaradaraq demokratiyanы tяhlцkя altыndasaxlayыr. Bu hal parlamenti olduqca zяif vя tяhlцkяli vяziyyяtdя saxlayыr. Birneчя dюvlяtdя mюvcud olan tяcrцbя onu ьюstяrir ki, de fakto qцvvяdя olan vяqol-budag atan mцstяsna hallar parlamentin mюvqelяrini zяiflяdir vя defakto tяhlцkяsizlik orqanlarыnыn bцtцn fяaliyyяtinя bюyцk imkanlar yaradыr.

dolayы yolla nяzяrdя tuturlar”. (...)

Birlяшmiш Millяtlяt Tяшkilatыnыn Иnsan Hцquqlarы vя ИstisnaHallar цzrя Xцsusi mяruzячisi L.Despoyun PAИ Parlament haqqыnda

Simpoзium цчцn hazыrlanmыш mяruzяsindяn чыxarыш, Иnsan Hцquqlarыnыn Keшikчisi, Budapeшt, 1993

Parlament цzvц olaraqсiz nя edя bilяrsiniz

Mцstяsna hallar barяdя qanunvericilik

Яmin olun ki, mцstяsna hallarыn mцxtяlif nюvlяrinin mяnalarы konsti-tusiyada vя ya qanunlarda lazыmыnca aчыlmышdыr.

Mцstяsna hallar цч vя ya altы mцddяtdяn sonra avtomatik olaraq bit-mяlidir vя ya parlamentdя keчirilяn debat vя sяs vermяdяn sonra vax-tыn uzadыlmasы barяdя qяrar qяbul edilmяlidir.

Beynяlxalq prinsiplяr olan qanunauyьunluq, elan etmя, mяlumat-landыrma, mцvяqqяtilik, mцstяsna tяhlцkя, mцtяnasiblik vя toxunul-mazlыq prinsiplarinin milli qanunvericilikdя яks olunmasыna nailolmaq.

Mцstяsna hallar zamanы humanitar hцquqa, konstitusion tяminatlaravя insan hцquqlarы цzrя mцvafiq qanunlara hюrmяtlя yanasыlmasыnanail olun.

Bundan baшqa, hяmчinin яmin olun ki, mцstяsna hallarыn dayandыrыl-masы vя elan olunmasы barяdя icra hakimiyyяtinin vя parlamentinmцvafiq sяlahiyyяtlяri konstitusiyada vя ya qanunlarda aчыq-aydыn vяtam юz яksini tapmыsdыr.

Mцstяsna hallar zamanы parlamentin fяaliyyяti

Иcra hakimiyyяti tяrяfindяn insan hцquqlarыnыn qorunmasы vя hюrmяtlяyanaшыlmasы цzяrindя parlamentin nяzarяt sяlahiyyяtlяrinя mцяyyяnmцstяsna hallar zamanы яngяl tюrяdilmяmяsinя nail olmaq lazыmdыr.


115

19-cu fяsil

Daxili tяhlцkяsizliyin qorunmasы

Daxili (vя ya ictimai) tяhlцkяsizlik vя ictimai яsayыш ictimai maraqlarыn яsasыnыtяшkil edir. Onlar bцtцn ictimaiyyяt цчцn, immiqrantlar vя xaricilяr daxilomaqla, nяzяrdя tutulduьundan ayrыseчkilik xarakteri daшыmamalыdыr. Onlarsiyasi lider vя ya qцvvяnin, vя ya mяqsяdi tяhlцkяsizliyin qorunub saxlanmasыolan tяhlцkяsizlik orqanlarыnыn юzlяrinin, qeyri-mцяyyяn mяqsяdlяrinя xid-mяt etmяmяlidir.

Qanunvericiliyin mяqsяdi vя xцsusiyyяtlяriBцtцn hцquqi sistemlяrdя mцstяsna hal vяziyyяtinin elan olunmasы zяruriolmayan, lakin, faktiki tяhlцkя vя ya daxili tяhlцkяsizliyi vя ictimai qaydanыtяhlцkяyя mяruz goyan hallarыn qarшыsыnыn alыnmasы цчцn mцяyyяn qanun-vericilik bazasы mюvcuddur.

Mцxtяlif hallarda, qanunla aчыq-askar mцяyyяn olunmasы zяruri olan dahafundamental hцquqlarыn tяhlцkя altыnda olmasы hallarыnda, bяzi hцquqlarыnqorunmasы mяqsяdilя mцяyyяn hцquqlarыn istifadяsinin mцvяqqяtidayandыrыlmasы vя ya onlara mцvяqqяti mяhdudiyyяt qoyulmasы qanunla icrahakimiyyяtinя hяvalя edilя bilяr.

Иstifadяsi daha tez-tez mяhdudlaшdыrыlan vя ya mцvяqqяti dayandыrыlanhцquqlara aшaьыdakыlar daxildir, mяlumat almag hцququ, kцtlяvi nцmayiшkeчirmяk hцququ, azadlыq hцququ vя sыьыnacaq almaq hцququ; beynяlxalqhцquq aчыq-aшkar ayrыlmaz hцquqlarыn, yaшamaq hцququ vя iшgяncяlяrяmяruz qalmamaq vя ya bяdяn cяzalarы vя ya alчaltma vя ya qeyri-insani rяf-tarыn tяtbiq olunmasыnы qadaьan edir. Miqrantlar, jurnalistlяr, siyasiaktivistlяr, insan hцquqlarы mцdafiячilяri, siьыnacaq axtaranlar, qaчqыnlar vяhяmчinin dini vя etnik azlыqlar adяtяn xцsusi diqqяt mяrkяzindя olurlar.

Xas olan tяhlцkяlяrDaxili tяhlцkяsizlik vя ictimai asayiшi qoruyan qanunvericiliyя xas olan tяh-lцkяlяr: Tяhlцkяnin яsas mahiyyяtinin mцяyyяn olunmamasы onun icra

hakimiyyяtinя sяrf edяn qaydada шяrh edilmяsinя шяrait yaradыr; Xцsusi nяzarяt vя balans, inzibati vя hцquqi sanksiyalar olmadan icra

hakimiyyяtinя- bir neчя tяhlцkяsizlik orqanlarы vasitяsilя- hяddяn artыqчox vя uzunmцddяtli sяlahiyyяtlяrin verilmяsi;

Bяzяn ictimaiyyяtin hцquqlarыnыn mяhdudlaшdыrыlmasы vя fяaliyyяtininnяzarяtdя saxlanыlmasы adы altыnda daxili tяhlцkяsizliyin vя ictimai asay-


116

iшin qorunmasы mяqsяdi tяhrif olunaraq яhalinin bir vя ya bir neчяhissяsinin, siyasi rяhbяrliyin vя ya tяhlцkяsizlik orqanlarыnыn юzlяrininqorunmasыnda istifadя olunur;

Demokratik qanunlarыn vя asayiшin keшikчisi olan Polis qцvvяlяrinin hяr-bilяшdirilmяsi onlarla xarici tяhlцkяsizliyin keшikчisi olan hяrbi qцvvяlяrarasыndakы olan fяrqi aradan gюtцrцr. Bu hal o zaman daha da tяhlцkяliolur ki, bu qцvvяlяr kifayяt qяdяr maliyyяlяшdirilmir vя ona gюrя dя tяh-lцkяsizlik tяdbirlяrindяn sui-istifadя etmяklя korrupsiyaya vя cяzasыzlыьameylli olurlar. Polis qцvvяlяrinin hяrbilяшmяsinin digяr tяhlцkяsi isяondan ibarяtdir ki, iqtidarda olan qцvvяlяr polisdяn daxili tяhlцkяsizlikvя ictimai asayiшin qorunmasы цчцn deyil mцxalifяtin nяzarяtdя saxlanыl-masы vя tяqib olunmasы цчцn istifadя edir. Bundan яlavя, hяrbiqцvvяlяrin ictimai asayiшin qorunmasы цчцn tez-tez istifadя olunmasыonlarыn siyasilяшmяsinя gяtirib чыxara bilяr.

Parlament va mяhkяmя sisteminin fяaliyyяtinя maneяlяrin tюrяdilmяsi,xцsusilя icra hakimiyyяtinя qarшы чыxmaq arzusunda olmadыqlarы yer-lяrdя.

Иctimai asayiшin vя tяhlцkяsizliyin qorunmasы цчцn gюrцlяn tяdbirlяr tяhlцkя-sizlik qцvvяlяri tяrяfindяn insan hцquqlarыnыn tapdalanmasыna gяtirib чыxarabilяr vя bяzi hallarda vя шяraitlяrdя hяmin qцvvяlяr юz hяrяkяtlяrinя gюrяcяzasыz qala bilяrlяr. Sadalanan hцquqlar belя hallarda яn чox pozulanhцquqlardы: yaшamaq hцququ, iшgяncяyя mяruz qalmamaq, qeyri-insani vяtяhqiredici rяftara mяruz galmamaq, qeyri-qanuni hяbs, qanunlarla tяsisedilmiш mцstяqil tribunal tяrяfindяn яdalяt mцhakimяsinin aparыlmasы, fikir,

sюz vя yыьыncaq keчirmя azadlыьы.Bяzi юlkяlяrdя, demokratiyanыn qorunmasы цчцn nяzяrdя tutulan qanunveri-cilik qяbul edilmiшdir. Mяsяlяn , Argentinada 1984-cц il tarixli“Demokratiyanыn qorunmasы haqqыnda” 23.077 №-li qanuna яsasяn cinayяtmяcяllяsindя dяyiшikliklяr edilmiш vя demokratik sistemя qarшы чыxanlaracinayяt mцhakimяsi nяzяrdя tutulmuшdur, mяsяlяn demokratiyaya vя konsti-tusiyaya hюrmяti tяhlцkя qarшыsыnda qoyan qeyri-qanuni birlяшmяlяrin cяza-landыrыlmasы.

Cяdvяl №42

Tяhlцkяsizlik vя demokratiyanыn qorunub saxlanыlmasы

Demokratiyanыn ictimai asayiш vя шяxsi tяhlцkяsizliklя bir araya gяlmяmяsiarqumentini ortaya atan bяzi avtoritar hюkumяtlяr tarix boyu vя hal-hazыr-da bir чox inkiшaf edяn dюvlяtlяrdя demokratik hяrяkяtlяrin qarшыsыnы gцctяtbiq etmяklя almыш vя ya цmumiyyяtlя devirmiшlяr. Lakin, tяcrцbя tamяksini tюvsiyя edir: шяxsi tяhlцkяsizliklя qarшы-qarшыya qoyulmadan, tяhlцkя-sizlik qцvvяlяri цzяrindя mцlki nяzarяt onun ayrыlmaz hissяsidir. Bu nяzarяtolmadan шяxsi tяhlцkяsizliyin tяminatчыlarы olmalы шяxslяr юzlяri bюyцk tяh-lцkя altыnda ola bilяrlяr. (...)

Mяnbя: Иnsan Иnkiшafы цzrя BMT-in Mяruzяsi, 2002 (87-ci sяhifя)


117

Daxili tяhlцkяsizlik vя ictimai asayiшin qorunmasы яsasыndavяtяndaшlarыn hяbs olunmasы

Daxili tяhlцkяsizlik vя ictimai asayiшin qorunmasы haqqыnda qanunvericilik-lяr onlarы tяhlцkя altыnda qoya bilяcяk шцbhяli bilinяn шяxslяrin hяbs olun-masыnы nяzяrdя tuturlar. Bununla яlaqяdar яn azы iki nюv qanunvericilikmюvcuddur: Milli tяhlцkяsizliyя hяqiqi tяhlцkя tюrяdяn hяr bir шяxsin hяbs edilmяsini

nяzяrdя tutan qanunvericilik: hяmin hяbs olunma barяdя qяrar adяtяnmяhkяmя orqanlarы tяrяfindяn qяbul olunduьu halda, xцsusi hallardaicra hakimiyyяti orqanlarы tяrяfindяn tяkbasыna qяbul edilя bilяr;

Иcra hakimiyyяtinin qяnaяtinя gюrя milli tяhlцkяsizliyя tяhlцkя tюrяt-mяkdя шцbhяli bilinяn hяr bir шяxsin hяbs olunmasыnы nяzяrdя tutanqanunvericilik: mяsяlяn, qanunvericilik icra hakimiyyяtinя onun юzmцlahizяsinя яsasяn milli tяhlцkяsizlik risk altыnda olan zaman hяminhadisяlяrя nяzarяt etmяsi vя qarшыsыnыn alыnmasы цчцn xцsusi sяlahiyyяtlяrverя bilяr.

Britaniya birliyinin цzvlяri olan яksяr dюvlяtlяrdя ikinci kateqoriyaya aidolan normativ hцquqi aktlar mюvcuddur. Hяmin aktlara яsasяn icrahakimiyyяti, qanunverici vя ya mяhkяmя hakimiyyяti orqanlarыnыn qabaq-cadan razыlыьы vя ya iшtirakы olmadan, geniш sяlahiyyяtlяrdяn istifadя edяrяkkonstitusion tяminatlarыn bяzilяrinin istifadяsini mцvяqqяti dayandыra bilяr.Яsas mяsяlя icra hakimiyyяtinin milli tяhlцkяsizliyя tяhlцkя tюrяdяn шяxslяriinzibati vя ya xidmяti hяbs etmяk imkanlarыnыn olmasыndan ibarяtdir. Hяminшяxslяr icra hakimiyyяtinin mцlahizяsinя яsasяn daha чox vя ya az mцddяtяsaxlanыla bilяr, saxlanыlma mцddяti mцяyyяn olunmцш qяdяr uzadыla bilяr vяya qeyri-mцяyyяn ola bilяr. Hяmin qanunvericiliklяrin bяzilяri konsultativ vяya hяbs olunan шяxsin azad edilmяsi barяdя icra orqanlarыna gюstяriш vermяksяlahiyyяtlяrinя malik olan orqanыn olmasыnы nяzяrdя tuturlar. Onlarыn tяrk-ibi mцяyyяn hallarda icra hakimiyyяti ilя birlikdя formalaшdыrыla bilяr.

Dюvlяtlяrin яksяriyyяtindя, adяtяn kolonial dюvrdяn miras qalan belя qanun-vericilik, genis ictimaiyyяt tяrяfindяn mцzakirя edilir vя etirazlara mяruzqalыr чцnki hяmin qanunvericilik icra vя tяhlцkяsizlik organlarыna, яsasяnpolisя, geniш sяlahiyyяtlяr verir vя bu mцlki vя siyasi hцquqlarыn yiyяlяnmяs-

Cяdvяl № 43

Ciddi nяticяlяrя sяbяb olan tяhriflяr

Hakimiyyяt юz iqtidarыnы qoruyarkяn tяhlцkяsizlik orqanlarыna etibaretdiyi яksяr hallarda hяmin orqanlar vяtяndaшlar vя qonшu dюvlяtlяr цчцntяhlцkя yaradan яsas mяnbяdir. Daxili iшlяr nazirliyinin qцvvяlяri, hяr-bilяшdirilmiш polis vя kяшfiyyat xidmяtlяri daxili siyasi mцbarizяyя cяlbedildiyi tяqdirdя demokratik mцlki nяzarяtin tяmin olunmasы цчцn atыlanaddыmlar яksяr hallarda tяhlцkя ilя цzlяшirlяr.

Иnsan Иnkiшafы цzrя BMT-in mяruzяsi, 2002 (87 vя 92 sяhifяlяr)


118

inя neqativ tяsir gюstяrir.


Daxili tяhlцkяsizliyin vя ictimai asayiшin qorunmasы barяdя qanunvericilik Nяzяrinizdя saxlayыn ki, tяhlцkяsizlik vя ictimai asayiш xalqa xidmяt

etmяlidir vя insanlarыn tяqib olunmasы vя siyasi partiyalarыn repres-siyalara mяruz qalmasы цчцn bir alяtя чevrilmяmяlidir. Polisin repre-siyalar цчцn istifadя olunmasыnы vя hяrbilяшdirilmяsinin qarшыsыnыnalыnmasыnы tяmin edin;

Иcra hakimiyyяtinin parlament qarшыnыnda hesabat vermяsini vя onunsяlahiyyяtlяrinin aydыn hцquqi чяrчivяsini mцяyyяn edin;

Hakimiyyяtin vя gцcцn intinsiv istifadяsi zamanы tяhlцkяsizlik xid-mяtlяrinin inzibati vя mяhkяmя mяsuliyyяti qarшыsыnda mцvafiqmяsuliyyяtini tяmin edin;

Demokratiyanыn qorunmasы цчцn nяzяrdя tutulan qanunun yarar-lыьыnы vя rahatlыьыnы nяzяrdяn keчirin.

Parlamentin nяzarяti Daxili tяhlцkяsizlik vя ictimai asayiш mяsяlяlяrinin parlament tяrяfin-

bяn daimi olaraq mцzakirя olunduьunu vя bu sahяyя aid olan qanun-vericiliyin mцnasib olmasыnы tяmin edin.

Zяruri mяlumatlarыn toplanmasы zamanы parlamentin mцvafiq komis-siyalarыnыn sяrяncamlarыnda olan bцtцn vasitяlяrdяn vя resurslardanistifadя etmяlяrini vя daxili tяhlцkяsizliyя vя ictimai asayiшin mцmkцnqяdяr effektiv nяzarяt olunmasыnы tяmin edin. Zяruri olduqda, komis-siyalarыn sяrяncamыnda olan, ekspertiza daxil olmaqla, hяminvasitяlяrin vя resurslarыn artыrыlmasы цчцn mцvafiq tяdbirlяrя яl atыn.

Mцmkцn vя zяruri olduьu hallarda hяmin mяsяlяlяr barяdя ictimaidinlяmяlяrя tяkan verin.

Иnstitusional vя ya шяxsi daxil olmaqla, daxili tяhlцkяsizlik vя ictimaiasayiш barяdя vя gюrцlяn tяdbirlяrin vяtяndaшlarыn insan haqlarы vяfundamental azadlыqlarыnыn tяmin olunmasыndan narahat olan QHT-lяrlя dialoq yaradыn.


119

20-ci fяsil

Terrorizm

“Dюvlяt tяhlцkяlяrdяn biri olan terrorizmdяn юz vяtяndaшlarыnы qoru-malыdыr. Vяtяndaшlarы qorumaq dюvlяtin hяm hцququ vя hяmчinin onunvяzifяsidir. Lakin terrorizmя qarшы gюrцlяn tяdbirlяrin insanhцquqlarыnыn tapdalanmasыnыn bяhanяsinin vя яsaslandыrыlmasыninqarшыsыnыn alыnmasы цчцn dюvlяt яlindяn эяlяni etmяlidir”

“Daxildя, tяhlцkяsizliyin tяmin olunmasы zamanы яsas azadlыqlarыn qur-ban verilmяsi tяhlцkяsi yaranыr, bununla da biz цmumi tяhlцkяsizliyizяiflяtmiш oluruq, vя belяliklя, gцclяndirmяk яvяzinя, demokratikhakimiyyяtin яsasыnыn daxildяn korroziyaya mяruz qalmasыnы tяminetmiш oluruq.”

Kofi Annan, Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnBaш katibi, 21 noyabr 2001

Daxili tяhlцkяsizliyin яn bюyцk tяhlцkяsi olan terrorizm hяmчinin regional vяbeynяlxalq tяhlцkяdir. Terrorizmя qarшы tяdbirlяr mцxtяlifdir, яsasяn onagюrя ki, яksяr hallarda o mцtяшяkkil cinayяtlя яlbirdir. Tяdbirlяr polis tяdbir-lяri vя sяrhяd nяzarяtindяn baшlayaraq, kяшfiyyat, maliyyя sahяsindя tяdbir-lяr, cinayяt hцququ vя informasiya texnologiyalarы sahяsindя tяdbirlяrя kimimцxtяlif ola bilяr.

11 sentyabrdan baшlayaraq bir чox dюvlяtlяr yuxarыda sadalanan sahяlяrlяbaьlы qanunvericiliyin yenidяn tяtbiq olunmasыnы vacib vя lazыm olduьunuhiss etmiшlяr. Bundan яlavя, яsasяn kяшfiyyat mяlumatlarыnыn vя informasiyatexnologiyalarыnыn mцbadilяsi цzrя dюvlяtdaxili яmяkdaшlыq mюhkяmlяn-miшdir. Bu da юz nюvbяsindя , insan huquqlarыnыn vя sivil azadlыqlarыn tяminolunmasыnы risk altыna almыш olur.

Terrorizmin nяzarяtdя saxlanыlmasы barяdя BMT-in Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn1373 saylы qяrarыnda (28 sentyabr 2001-ci ildя qяbul edilmiшdir) maliyyя mяn-bяlяrinin nяzarяtdя saxlanыlmasы xцsusяn vurьulanmышdыr. Hяmчinin 1373saylы Qяrar terroristlяrin vя terrorist qruplarыn daxili vя dюvlяtlяrarasыhяrяkяtlяrinin qarшыsыnыn alыnmasыnda sяrhяd nяzarяti, шяxsiyyяt vяsiqяlяrininvя sяyahяt sяnяdlяrinin nяzarяtinin vacib olduьunu vurьulamышdыr. HяminQяrar hяmчinin terrorist qruplara yeni цzvlяrin qяbulunun vя silah vя tяh-lцkяli maddяlяrin tяminatыnыn qarшыsыnыn alыnmasыnыn, vя, dюvlяtlяrarasыяmяkdaшlыq daxil olmaqla, preventiv xarakterli tяdbirlяrin gюrцlmяsininlabцd olmasыnы tюvsiyя etmiшdir. Hяmin qяrara яsasяn terrorizminmaliyyяlяшdirilmяsindя, planlaшdыrыlmasыnda, hazыrlanmasыnda vя ya yenidяn


120

hazыrlanmasыnda iшtirak etmiш vя yя dяstяklяnmiш шяxslяr mцhakimя olunmalы,vя belяliklя terroristlяrя qarшы digяr tяdbirlяrlя yanaшы terrorizmdaxili qanun-lara яsasяn aьыr cinayяt hesab edilяrяk lazыmыnca cяzalandыrыlmalыdыrlar.Terror aktlarыnыn qarшыsыnыn alыnmasы mяqsяdilя bu sяnяd beynяlxalq vя dax-ili qanunlara яsasяn informasыya mцbadilяsinin, inzibati vя hцquqi mяsяlяlяrцzrя яmяkdaшlыьыn hяyata keчirilmяsinin zяruriliyini vurьulamышdыr. Qяrarыnyerinя yetirilmяsinin monitorinqinin tяшkili цчцn hяmчinin, bцtцn Шuraцzvlяrinin nцmayяndяlяrindяn ibarяt Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn Komitяsiyaradыlmышdыr.

Cяdvяl №44

BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn11 sentyabr hadisяlяri ilя baьlы mюvqeyi

Tяhlцkяsizlik Шurasы (...)3. Bцtцn dюvlяtlяr:(a) Яsasяn terroristlяrin vя onlarыn шяbяkяlяrinin tяdbirlяri vяhяrяkяtlяri barяdя; saxtalaшdыrыlmыш sяyahяt sяnяdlяri; silah, partladыcы vя yatяhlцkяli maddяlяr; terrorist qruplarыn rabitя texnologiyasыndan istifadяsi;vя terrorist qruplarыn istifadяsindя olan kцtlяvi qыrьыn silahlarыnыn tяhlцkяsibarяdя operativ informasiya mцbadilяsinin intensivlяшmяsi vяsцrяtlяndirilmяsi yollarыnы tapmalы;(b) Terror aktlarыnыn qarшыsыnыn alыnmasы mяqsяdilя beynяlxalq vя dax-ili qanunlara яsasяn informasыya mцbadilяsi, inzibati vя hцquqi mяsяlяlяrцzrя яmяkdaшlыq etmяli;(c) Terror aktlarыnыn qarшыsыnыn alыnmasы vя bunun tяqib olunmasы,belя aktlarы tюrяdяnlяrя qarшы tяdbirlяrin gюrцlmяsi mяqsяdilя, xцsusяnikitяrяfli vя чoxtяrяfli sюvdяlяшmяlяr vя mцqavilяlяr vasitяsi ilя яmяkdaшlыqetmяli;(d) 9 dekabr 1999-cu ildя qяbul edilmiш Terrorizmin Maliy-yяlяшdirilmяsinin Qarшыsыnыn alыnmasы barяdя Saziш daxil olmaqla, terrorizmяleyhinя beynяlxalq saziшlяrя vя protokollara mцmkцn qяdяr tez birzamanda цzv olmaq;(e) Terrorizm яleyhinя beynяlxalq saziшlяrin vя protokollarыn vяTяhlцkяsizlik Шurasыnыn 1269 (1999) vя 1368 (2001) saylы qяrarlarыnыn tamicra etmяli vя яmяkdaшlыьы artыrmalы;(f) Sыьыnacaq axtaran шяxslяrin terror aktlarыnыn hazыrlanmasыnda,kюmяk vя ya iшtirak etmяkdя яli olmamasыnыn mцяyyяn edilmяsi mяqsяdiilя, qaчqыn statusu vermяmiшdяn юncя, insan hцquqlarы цzrя beynяlxalqstandartlar daxil olmaqla, beynяlxalq vя daxili qanunlara mцvafiq olantяdbirlяri hяyata keчirmяli;(g) Beynяlxalq hцquqa mцvafiq olaraq, terror aktlarыnы tюrяdяnlяr,tяшkil vя ya kюmяk edяnlяr qaчqыn statusundan sui-istifadя etmяmяlяrinitяmin etmяli, vя siyasi tяlяblяr шцbhяli bilinяn terroristin extradisiyasыbarяdя tяlяblяrin icra edilmяmяsi цчцn яsas kimi qяbul edilmяmяlidir.

Mяnbя: BMT-in Tяhlцkяsizlik Шurasы, 1373 saylы Qяrar, S,RES/137328 sentyabr 2001 http://www.un.org/Docs/scres/2001/sc2001/htm


121

9 dekabr 1999-cu ildя qяbul edilmiш Terrorizmin MaliyyяlяшdirilmяsininQarшыsыnыn alыnmasы barяdя Saziш bцtцn цzv olan dюvlяtlяrdяn terrorizmfяaliyyяtinin maliyyяlяшdirilmяsinя qatыlmыш шяxslяrin ekstradisiyasыnы vя шub-hяli maliyyя яmяliyyatlarыnыn araшdыrыlmasы mexanizmlяrinin qяbul edilmяsinitяlяb edir. 2 aprel 2002-ci ilяdяk hяmin Saziшi 132 dюvlяt imzalamыш, 26 dюvlяtratiftikasiyanы baшa чatdыraraq цzv dюvlяt olmuшlar. Saziш 2002-ci ildяqцvvяyя minmiшdir.

11 sentyabr hadisяlяrinin tяsiriDюvlяtin terrorizmя qarшы qяbul etdiyi tarazlы yanaшma цzяrindя parlamentцzvlяrinin vacib olan nяzarяti hяm tяhlцkяsizlik hяm dя insan hцquqlarыnыnqorunmasы цzrя mцsbяt yanaшmadыr. Parlament цzvlяrinin nюqteyi nяzяrinяяsasяn terrorizmlя baьlы mяsяlяlяr qanunlarla яhatя edilir, tяhlцkяsizlik vяanti-terror tяdbirlяri цzrя yeni mцasir yanaшmadan vя mцvafiq beynяlxalqhumanitar vя insan hцquqlarы цzrя qanunlara tam hюrmяtlя yanaшaraq tяh-lцkяsizlik vя azadlыqlar arasыnda balansыn tapыlmasыndan ibarяtdir.

Terrorizmin hцquqi anlayышы

Terrorizmin beynяlxalq sяviyyяdя razыlaшdыrыlmыш anlayышы hal-hazыrdamюvcud deyil. Цmumi anlayыш barяdя beynяlxalq iжtimaийyяt razыlыьagяlmяyяnя qяdяr terrorizmя qeyri-mцяyyяn anlayыш tяtbiq olunacaq.Beynяlxalq yurisprudensiyaya яsasяn milli azadlыq vя xarici iшьaldan azadolmaq uьrunda mцbarizя hцququ qanunidir vя belя mяqsяd юzц-юzlцyцndяterror aktы yaratmыr. Bundan яlavя, Parlamentlяr Arasы Иttifaq daxil olmaqla,beynяlxalq ictimaийyяt dяfяlяrlя vurьulamышdыr ki, terrorizm heч bir dinin,millяtin vя ya sivilizasiyanыn atributu ola bilmяz vя ya onlarыn adыna чыxarыlabilmяz. Terrorizm anlayышыnыn verilmяsinin digяr qaydasы isя, beynяlxalq icti-maiyyяt tяrяfindяn dяfяlяrlя pislяnяn, terror aklarыna цmumilikdя xas olanaktlarыn tяsvirini vermяkdяn ibarяtdir: яsasяn gunahsыz mцlki vяtяndaшlaraqarшы yюnяlmiш vя fяrq qoymayan zorakыlыq aktlarы, vя ya yarы-milli qruplar vяya gizli cяsuslar tяrяfindяn tюrяdilяn fяrq qoymayan zorakыlыq aktlarы. Terroraktlarы mцlki vяtяndaшlara qarшы fяrq qoymadan tюrяdilяn zorakыlыq aktы,insan dяyяrlяrinя mяhяl qoymayan vя ekstrimal hяrяkяt kimi xarakterizяolunur. Davamlы terror тяблиьаты maliyyя yardыmы tяlяb edir, silah vя dюyцшsursatlarыnыn davamlы tяmin edilmяsini vя яksяr hallarda beynяlxalq tяшkilatiшяbяkяnin dayaьыnы tяlяb edir. Яksяr hallarda цчцncц dюvlяt kюmяk vя gizlяn-mяk цчцn yerlя tяmin edir. Aшaьыda gюstяrilяn Cяdvяl № 45, etiraz etmяkhцququnu tяmin olunmasыnы vя hяmчinin anti-terror tяdbirlяrinin zяruriolduьunu vurьulayaraq, terrorizmя qarшы tarazlы yanaшmanыn bяzi vacibnюqteyi-nяzяrlяrini sadalayыr. Hяmin Cяdvяlin 37-ci paraqrafы anti-terror tяd-birlяrin tяk terrorizmlя vuruшmag цчцn deyil hяmчinin terroristlяrin yeninяsillяrinin beшiyi olan dюvlяtlяrin sosial, siyasi vя iqtisadi inkiшafыnыn zяruriolduьunu vurьulayыr.


122

Anti-terrorizm barяdя qяbul edilmiш qanunlar, mяsяlяn Avstriya (cяzakodeksinin 278b paraqrafы), Almaniya (cяza kodeksinin 129a paraqrafы) vяKanada (C-36 Qanunu) qanunlarы, aшaьыdakы aspektlяri яhatя edirlяr:

- Terrorla яlaqяdar fяaliyyяtin mяhdud siyahыsыnы, mяsяlяn, terroraktы, vasitячilik vя ya юlцm, insanlarыn girov gюtцrцlmяsi, tяy-yarяlяrin qaчыrыlmasы, bombardmanla nяticяlяnяn hяdя vя ya ter-rorla baьlы fяaliyyяtin maliyyяlяшdirilmяsi; яsasяn cinayяt яmяl-lяrinin siyahыsы mюvcud olan qanunlarla artыq qeyri-qanuni яmяlhesab edilir (Almaniya, Avstriya vя Kanada anti-terror qanunlarы);

- Hяmчinin terrorist birliklrinin idarя edilmяsi vя ya dяstяklяnmяsi(maliyyя vя ya baшqa yolla) qeyri-qanuni hesab edilir (Almaniya,Avstriya vя Kanada);

- Terror aktlarыnыn sяbяbi, onlar istяr siyasi, istяr ideoloji istяrsя dяdini ola bilяr (Kanada);

- Terror fяaliyyяti barяdя niyyяt, hansы ki, ictimaiyyяti xяbяrdarlыqetmяk vя ya hяdя-qorxu gяlmяk vя ya ictimaiyyяti vя ya dюvlяtimцяyyяn bir tяdbirlяrя vadar etmяk vя ya mцяyyяn tяdbirlяringюrulmяsindяn чяkindirmяkdяn ibarяtdir (Kanada);

- Terror fяaliyyяtinin яsas hяdяfi vяtяndaшlarы юldцrmяk vя yazorakыlыq vasitяsi ilя ziyan vurmaq, kiminsя hяyatыnы tяhlцkя altыn-da qoymaq, vacib ictimai vя ya шяxsi xidmяtlяri vя ya sistemlяrizяdяlяmяk vя ya daьыtmaqdan ibarяtdir (Kanada);

- Demokratiyanыn yaradыlmasы vя ya bяrqяrar olmasыna vя hцququnaliliyinя vя hяmчinin humanitar hцququn mцdafiя olunmasыnaqarшы чыxan fяaliyyяtlяr (Avstriya). Bu cцr hцquqi mцddяalarqanuni protestlяrin vя mцbarizяnin kriminallaшdыrыlmasыnыnqarшыsыnы alыr.

Anti-terror qanunvericiliyin bu aspektlяri terrorizmi fяrdlяrя vя ya institut-

Cяdvяl №45

Terrorizm яleyhinя mцbarizя

34. (...) Konfrans bir daha bildirir ki, milli azadlыq vя xarici iшьaldanazad olmaq uьrunda mцbarizя hцququ qanunidir, bu beynяlxalq qяrarlar-da юz яksini tapmышdыr, vя belя mяqsяd юzц-юzlцyцndя terror aktы yaratmыr.Lakin, Konfrans vurьulayыr ki, яsasяn gunahsыz mulki vяtяndaшlara qarшыtюrяdilяn, fяrq qoymadan tюrяdilяn terror aktlarы vя tяшkil olunmuш dюvlяtterrorizminin hяr-hansы formasы haqlы mцbarizя hesab edilя bilmяz.

37. Konfrans anti-terror tяdbirlяrin чox юnяmli olduьunu vurьula-yaraq onlarыn iqtisadi vя sosial inkiчaf tяdbirlяri vя demokratiyanыnmюhkяmlяnmяsi ilя birlikdя hяyata keчirilmяsinin zяruriliyini bildirmiшdir.

Mяnbя: Aralыq dяnizi яtrafыnda Tяhlцkяsizlik vя Яmяkdaшlыq barяdяЦчцncu Parlamentlяrаrasы Иттифагын Konfransыnыn Yekun Sяnяdi,

Valetta, Malta, noyabr 1995


123

lara qarшы zorakыlыq vя ya zяrяr vurmaq kimi qяbul etmяyя imkan verir.Bundan яlavя, qanunlarda terror fяaliyyяtinin mяhdud siyahыsы mюvcuddur.Terror aklarыnыn tюrяdilmяsi ilя yanaшы, hяm dя terrorist qruplarla яlaqяyaratmaq (цzv, dяstяk verяn vя ya rяhbяrlik edяn) terror fяaliyyяtini tюrяtmiшkimi qяbul edilir.

Parlamentin nяzarяti nюqteyi nяzяrindяn, yeni anti-terror qanunlarыnda ter-rorizmin dцzgцn izah edilmяsi чox vacibdir. Bir tяrяfdяn, terrorist qruplarыtяrяfindяn tюrяdilяn terrorlarыn istisna edilmяmяsi цчцn buna mцnasibяt hяd-dяn artыq dar olmamalыdыr. Lakin, digяr tяrяfdяn isя, terrorizm anlayышы чoxgeniш olmamalыdыr, чцnki яks tяqdirdя hяmin anlayыш qanuni vя яsaslыdemokratik protestlяrin cinayяt яmяli kimi qяlяmя verilmяlяrinя tяhlцkяyaradar. Burada belя bir sual meydana чыxыr: Demokratik cяmiyyяtdяzorakыlыq hansы hяddя qяdяr baьышlana bilяr? Mцxtяlif dюvlяtlяrin qanun-yazarlarы bu mяsяlяyя mцxtяlif yanaшыrlar vя hяr bir cяmiyyяt zorakыlыьыnяsaslы olmasыnы юzцnяmяxsus qaydada formalaшdыrmышdыr. Bu sual яtrafыndafikirlяшяrkяn hяr bir шяxs zorakыlыьыn mяqsяdlяrinin яsaslы olmasыnы nяzяrяalmalыdыr. Zorakыlыьa bяraяt verildiyi tяqdirdя o hяdяnin vя mяqsяdlяrin vaci-bliyinя proporsional olmalыdыr.

Digяr sual isя anti-terror tяdbirlяrinин terror hadяфinin юzцnя proporsionalolmasыndan ibarяtdir. Hяr bir kяs nяzяrindя saxlamalыdыr ki, anti-terror tяd-birlяrin mяqsяdi polisя vя digяr tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinя kюmяklik edяrяkterror aktlarыnda iшtirak etmiш шяxslяrя qarшы effektiv яmяliyyatlarыn aparыl-masыndan ibarяtdir. Hяmin tяdbirlяr fikri ifadя etmяk vя birlяшmяkazadlыqlarыnыn mяhdudlaшdыrыlmasы niyyяti gцdmцr vя bunun цчцn istifadяolunmamalыdыr; vя bu hяmчinin qanuni siyasi mцxalifяtin vя dяyiшiliklяrinkяnarlaшdыrыlmasыna gяtirib чыxarmamalыdыr.

Terrorizmя qarшы цч yanaшmaTяhlцkяsizlik xidmяtlяri cяmiyyяtin vя dюvlяt institutlarыnыn qorunmasы цчцnterror aktlarыna qarшы цч tяsirdяn istifadя edя bilяr: Anti-terror tяdbirlяrи: insanlarыn, ictimai hяyatыn, binalarыn vя infrastruk-

turalarыn qorunmasы Яks-terror tяdbirlяri: terroristlяrin kimliyini mцяyyяn etmяk vя saxla-

maqla onlarыn qarшыsыnыn alыnmasы Бющранларын idarя olunmasы: terror aktlarыndan sonra yaranan vяziyyяtin

(fяlakяt, bюhran) sabitlяшmяsi vя hяll edilmяsi

Tяhlillяr onu gюstяrir ki, anti-terror fяaliyyяtlяrin яksяriyyяti (1) milli qanun-vericilik, koordinasiya, maliyyяnin yerlяшdirilmяsi, (2) daxili tяhlцkяsizlik, (3)яcnяbilяr, (4) sяyahяt vя sяrhяdlяrin qorunmasы, (5) maliyyя, (6) beynяlxalqяmяkdaшlыq vя (7) atom, bioloji vя kimyяvi hяdя ilя яlaqяlidirlяr. Bu tamolmayan siyahы anti-terror tяdbirlяrin mцmkцn ola bilяn kataloqudur

Milli qanunvericilik, koordinasiya vя bцdcя - Xцsusi anti-terror qanunlarыn qяbul edilmяsi vя ya mюvcud olanlarыnыn

tяkmillяшdirilmяsi;


124

- Tяdbirlяrin gюrцlmяsi vя tяшkilatlar цчцn яlavя vяsaitlяrin ayrыlmasы (polis,sяrhяd nяzarяti, milli avia шirkяtlяri, milli sяhiyyя, milli poчt, hяrbi цчцn);

- Daxili tяhlцkяsizlik xidmяtlяri arasыnda mяlumat mцbadilяsinin artыrыl-masы;

- Tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinin (polis, hяrbi qцvvяlяr, kяшfiyyat xidmяtlяrinin,sяrhяd nяzarяtчilяri) koordinasiyasы vя ahяngdar iшlяmяsi цчцn yerli vя fed-eral/milli sяviyyяdя koordinasiya vя kadrlarыn uzun-mцddяtli mяrkяzininyaradыlmasы;

- Kяшfiyyat vя hцquq mцhafizя orqanlarыna sяrhяd vя vergi orqanlarыndavяtяndaшlarla baьlы olan mяlumatlara daxil olmaq imkanыnыn verilmяsi.

Daxili tяhlцkяsizlik - Иnternet, telefon vя faks яlaqяlяrinя gizli nяzarяt etmяk (nяzarяt etmя

sяlahiyyяti olan institutlarы, mяsяlяn, mяhkяmя, xяbяrdar etmяdяn);- Hцquq mцhafizя orqanlarыna telekommunikasiya mяlumat bazalarыna (bir

il) daxil olmaq imkanlarы yaratmaq mяqsяdi ilя telekommunikasiya xid-mяtlяri gюstяrяnlяrdяn onlarыn mцшtяrilяri barяdя mяlumatlarы tяqdimetmяyi tяlяb etmяk;

- Шubhяli шяxslяri xяbяrdar etmяdяn banklardan, internet provayderlяrindяnvя kredit bцrolarыndan hяmin шяxs barяdя elektron mяlumatlarыn яldяedilmяsi;

- Daha mцtяrяqqi kompyuter axtarышыnы tяtbiq etmяklя bir neчя mяlumatbazasыnыn mцlki mяlumatlarla birlяшdirilmяsi;

- Polis mяlumat bazalarыnda шяxsi iшlяrin digяr qeyri-polis rяsmilяri tяrяfind-яn mцzakirя olunmasыna шяraitin yaradыlmasы;

- Яlavя mяlumatыn яldя edilmяsi mяqsяdi ilя vяtяndaшlarы daha uzun mцddяtяhяbsdя saxlamaq;

- Яl vя digяr izlяr sistemi yaratmaq, шяxsiyyяt вясигяляринин tяtbiq edilmяsi.

Яcnяbilяr (immiqrantlar, sыьыnacaq axtaranlar vя яcnяbilяr) - Tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinя яcnяbilяr barяdя mяlumat bazasыna daxil olmaq

imkanlarыnыn verilmяsi;- Xцsusi millяtlяrя aid olan шяxslяrin niшana alыnmasы (irqi ayыrma);- Sыьыnacaq axtaran шяxs terrorizm fяaliyyяtindя шцbhяli bilindikdя onun sta-

tusunun mяhkяmя qaydasыnda baxыlmasыndan kяnarlaшdыrыlmasы;- Шяxs, mцvafiq orqanыn (nazirin) qяnaяtinя яsasяn milli tяhlцkяsizliyя tяh-

lцkя yaratdыьы tяqdirdя sыьыnacaq barяdя tяlяbin rяdd edilmяsi;- Иmmiqrantlarыn vя sыьыnacaq axtaranlarыn яl izlяrinin (10 ilяdяk) saxlanыl-

masы;- Dюvlяtdяn чыxarыla bilinmяyяn lakin, terror tюrяtmя tяhlцkяsi yaradan шяxs-

lяrin tutub saxlanыlmasы;- Viza prosedurlarыna mцvafiq olaraq шяxsiyyяtin mцяyyяn edilmяsinя

nяzarяt edilmяsi; viza almaq цчцn mцraciяt edяnlяrin vя sыьыnacaq axtaran-larыn siyasi keчmiшinin yoxlanыlmasыnыn gцclяndirilmяsi.

Sяyahяt vя sяrhяd nяzarяti- Sяrhяd nяzarяtinin gцclяndirilmяsi;- Mulki aviasiya щейятинин silahlandыrыlmasы;- Gцllяdяn qoruyan qapыlarыn quraшdыrыlmasы;- Hava Limanlarыnda yцklяrin 100% yoxlanыlmasы;


125

- Шяxsiyyяt вясигяляриня/pasportlara biometrik xцsusiyyяtlяrin яks olunmasы;- Qorunmasы zяif olan giriшlяrin (limanlarыn, tunellяrin, hava limanlarыnыn)

daha чox vя tam yoxlanыlmasыnыn tяmin olunmasы;- Giriшlяrdя profillяшdirmя.

Maliyyя- Maliyyя яmяliyyatlarыnыn monitorinqi;- Dяlяduzluq vя pullarыn qanunsuz dюvriyyяsinin qarшыsыnыn alыnmasы mяqsя-

di ilя bank vя kredit institutlarы цzяrindя nяzarяtin artыrыlmasы; terrorfяaliyyяtilя яlaqяdя шцbhяli bilinяn bank hesablarыnыn dondurulmasы;

- Hesablar vя onlarыn mцhafizяlяri barяdя mяrkяzi informasiya bazasыnamяlumatlarыn юtцrцlmяsinin banklardan tяlяb olunmasы, vя hяmчinin,bank яmяliyyatlarыnыn terror mяqsяdlяri цчцn aparыldыьыna яmin olduqdavя ya шцbhяlяndikdя hяmin mяlumatlar barяdя hesabatыn tяqdim olunma-masыnы hцquq pozuntusu hesab edilmяsi;

- Maliyyя kяшfiyyat qruplarыnыn (maliyyя nazirliyi daxilindя) yaradыlmasы vяya onlarыn fяaliyyяtinin effektivlяшdirilmяsi;

Beynяlxalq яmяkdaшlыq- Beynяlxalq яmяkdaшlыьыn artыrыlmasы, mяsяlяn Avropa Hяbs Orderi vя ya

tяcili izlяyib taparaq ekstradisiya edilmя hallarы цчцn;- Anti-terror mяsяlяlяri цzrя beynяlxalq saziшlяrin daxili qanunvericiliyя

daxil edilmяsi;- Beynяlxalq Tяhlцkяsizliyя Yardыm Tяdbirlяrinin (BTYT) bir hissяsi kimi

яsgяrlяrin Яfqanыstanda yerlяшdirilmяsi;- Terrorizm barяdя BMT Konvensiyasыnыn imzalanmasы vя ratifikasiya

edilmяsi;- Tюrяmя tяhlцkяsizlik sistemlяri arasыnda mяlumatlarыn beynяlxalq

sяviyyяdя mцbadilяsi;- Terrorizmi yaradan kюklяrin цnvanlandыrыlmasы, yяni, terrorizmin sыьы-

nacaьы vя ya beшiyi olan dюvlяtlяrя inkiшaf цчцn yardыmlarыn verilmяsi;

Atom, Bioloji vя Kimyяvi tяhlцkя- Nцvя, bioloji, kimyяvi vя radioaktiv mцharibя mяrkяzlяrinin daha effektiv

edilmяsi vя ya yenilяrin yaradыlmasы: bu sahяdя olan cяhdlяrin koordi-nasiyasы, mцxtяlif vaksinalarыn istehsalы/ambarlanmasы (mяsяlяn, чiчяkxяstяliyi vaksinasы);

- Sяhiyyя ocaqlarыnыn hazыrlыьыnыn artыrыlmasы; onlarыn mцvafiq tibbi lяvazi-matlarla tяmin edilmяsi;

- Nцvя obyektlяrinin tяhlцkяsizliyinin gцclяndirilmяsi (mяsяlяn, alчaqdanuчan kiчik tяyyarяlяrin aшkar edilmяsi цчцn radarlarыn quraшdыrыlmasы).

Иnsan hцquqlarы vя tяhlцkяsizlik arasыnda dцzэцn balans

Mцxtяlif dюvlяtlяrdя tяtbiq olunan bu tяdbirlяr mцvяqqяti xarakter daшыmыr,vя чox guman ki, bu tяdbirlяr uzun mцddяt qцvvяdя olmalыdыr. Buna gюrя dя,cяmiyyяtin normal hяyatыnыn elementlяri olan anti-terror tяdbirlяri mцstяsnaxarakter daшыmamalыdыr. Bu яsasяn mцlki hцquqlar, mяsяlяn, sюz azadlыьы,birlяшmяk vя konfidensiallыq hцququ, tяsir etdikdя labuddцr. Anti-terror tяd-birlяrin davamlы vя uzunmцddяtli xarakter daшыdыьыnы nяzяrя alaraq fюvqяladя


126

vяziyyяt vя mцstяsna hallar tяdbirlяri mцnasib deyildir.

Bundan яlavя, anti-terror tяdbirlяri hцquq mцhafizя vя tяhlцkяsizlik orqan-larы arasыnda iш bюlgцsцnя qeyri-mцяyyяnlik yaradыr. Polis daxil olmaqla,hцquq mцhafizя orqanlarы vя kяшfiyyat xidmяtlяri mцxtяlif mяqsяdlяri gцdцr-lяr. Kяшfiyyat xitmяtlяri potensial tяhlцkяlяr barяdя mяlumatlarы toplayыr,polis isя qanun vя ictimai asayiшin qorunmasыnы tяmin edir. Adяtяn, kяшfiyy-at xidmяtlяri шцbhяli шяxslяrin saxlanыlmasы vя ya hяbs olunmasы ilя mяшьulolmurlar vя eyni ilя polis cinayяtin tюrяdilmяsi barяdя яsaslы sцbut яldя edяnяqяdяr “preventiv kяшfiyyat tяdbirlяri” tяcrцbяsindяn istifadя etmir.Demokratik dюvlяt nюqteyi nяzяrindяn, kяшfiyyat xidmяtlяri юz vяtяn-daшlarыnыn “izlяnmяsi” iшinя qarышmamalыdыrlar. Ишlяrin bu qaydadabюlцшdцrцlmяsi getdikcя чяtinlяшir, cцnki terrorizmя qarшы mцbarizя zяrurяtibir sыra dюvlяtlяrdя daxili cinayяt tяdqiqatыna kюmяk mяqsяdi ilя (xarici) kяш-fiyyat metodlarыndan istifadя mяhdudiyyяtыnыn zяiflяmяsinя sяbяb olur.

Цчцncц problem ondan ibarяtdir ki, tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinя heч bir kяnarinstitutu, mяsяlяn mяhkяmяni, xяbяrdar etmяdяn vяtяndaшlarы nяzarяtяgюtцrmяyя icazя verilir. Bu mцlki hцquqlarыn pozulmasы ilя nяticяlяnя bilяr.Belя olan halda, vяtяndaшlar, ombudsmenlяr vя QHT-lяr юz dюvlяtlяrindяn vяonlarыn orqanlarыndan hesabat яldя etmяkdя чяtinlik чяkirlяr, чцnki dюvlяtinnяzarяt tяdbirlяri barяdя onlarыn kifayяt qяdяr mяlumatы olmur.

Dюrdцncц, чox guman ki, anti-terror tяdbirlяrin hяdяfi mяhz imiqrantlar,sыьыnacaq axtaranlar vя xaricilяr ola bilяrlяr. Tяhlцkя ondan ibarяtdir ki,cяmiyyяtdя olan mцxtяlif etnik qruplar arasыnda gяrginlik yarana bilяr vяhяmчinin hяr bir шяxsin hцquqi bяrabяrliyi prinsipi pozula bilяr.

Lakin, bu tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsi terrorizmя qarшы effektivmцbarizяnin tяlяbi olsa belя, parlament hяmin tяdbirlяrin beynяlxalq human-itar vя insan hцquqlarыna vя prinsiplяrinя mцvafiq olmasыnы tяmin etmяlidir.Baшqa sюzlя, tam tяhlцkяsizlik uьrunda mцbarizя nяinki qeyri-realdыr, ohяmчinin dюvlяtin beynяlxalq vя daxili юhdяliklяrinin icra olunmasыna tяh-lцkя yarada bilяr. Bunlar, hяmin demokratiya konsepsiyasыnыn яksi olaraq,яksяr hallarda tam avtokratiyanы formalaшdыrыr. Buna gюrя dя bцtцn hцquqisistemlяr icra hakimiyyяtinin sяlahiyyяtlяrinin hяdlяrini mцяyyяn edirlяr.Terrorizmlя mцbarizяnin hal-hazыrkы vяziyyяtini nяzяrя alsaq, azadlыq vя tяh-lцkяsizlik arasinda yaranmыш gяrginlik parlamentlяri ciddi seчimlяr qarшыsыn-da qoya bilяr. Bundan яlavя, azadliq vя tяhlцkяsizlik arasыndakы balansыntяmin edilmяsi mцstяsna olaraq icra hakimiyyяtinin vяzifяsi olmasы olduqcavacibdir vя elяcя dя nцmayяndяlяri vя insan hцquqlarыnыn qarantlarы olanparlament цzvlяri hяmin sahяlяrя чox yaxыndan nяzarяt etmяlidirlяr.


127


Terrorizmlя mцbarizя

Terrorizmlя mцbarizяdя mцxtяlif цsullardan istifadя edin, mцdafiя vяtяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя yanaшы terrorizmin яsas sяbяblяrinяmцraciяt edin, mяsяlяn daxili konfliktlяr. Nяzяrinizdя saxlayыn ki,regional konfliktlяrin sцlh yolu ilя hяll olunmasы vя dialoq цчцnшяraitin yaradыlmasы terrorizmin qarшыsыnыn alыnmasыnda hяlledicidir.

Bir sыra regional konfliktlяr milli azlыqlar vя чoxluqlar arasыndamubahisя zяmnindя vя ya dinlяrin kяsiшdiyi yerdя baш verir. Bu cцrmцbahisяlяr zamanы silahlы quvvяlяrdяn istifadя vя ya sui-istifadя olabilяr. Milli azlыqlarыn icmalarыndan olan parlament цzvlяri mцdafiя,tяhlцkяsizlik vя mяhkяmя islяri цzrя komitяnin цzvlяri olmalыdыrlar.Parlamentlяr azlыqlarыn mцdafiяsi цчцn xцsusi komissiyalar vя tri-bunallar yaratmalыdыrlar.

Яmin olun ki, Sizin dюvlяt, Terrorizmя Maliyyя Axыnыnыn Qarшыsыnыnalыnmasы barяdя 9 dekabr 1999-cu il tarixli Beynяlxalq Konvensiyadaxil olmaqla, terrorizmя aid olan digяr beynяlxalq konvensiyalara vяprotokollara qoшulmuшdur. Lazыm olduьu tяqdirdя, hяmin sяnяdlяrinratifikasiyasыnы, qoшulmanы, mцvafiq qanunvericiliyin vя siyasяtinqяbul olunmasыnы tяmin edin.

BMT Baш Mяclisinin nцvя terrorizminin qadagan edilmяsi haqqыndavя terrorizmin qarшыsыnыn alыnmasы barяdя mцasir konvensiyanin qяbuledilmяsi цчцn atdыьы addыmlarы yaxыndan izlяyin.

Milli hяmrяylik naminя, terror aktlarыndan zяrяrчяkmiшlяrя kompen-sasiyalarыn юdяnilmяsi barяdя qanuni mexanizmlяrin hazыrlanmasыцzяrindя iшlяyin.

Anti-terror haqqыnda qanunlar tяhlцkяsizlik tяdbirlяri, mцlki vя siyasihцquqlarыn istifadя olunmasы arasыnda balansы tяmin etmяk iqtidarыn-da olduqlarыna; hяmin qanunlarыn aidiyyatы olan sahяlяrя potensialtяsiri mюvcudluьuna; vя bunlarыn potensial icra xяrclяri nяdяn ibarяtolduьuna яmin olun.

Siz hяmчinin mцstяsna hallar barяdя 18-ci fяsilя vя daxili tяhlцkяsizlik vяictimai asayiшin qorunmasы barяdя 18-ci fяsildя olan mцvafiq Cяdvяllяrinяmцraciяt edя bilяrsiniz.


128

21-ci fяsil

Tяhlцkяsizlik vя informasiyatexnologiyalarы: yeni vasitяlяr vя hяdяflяr

Yeni informasiya texnologiyalarыnыn tяdbiq edilmяsi tяhlцkяsizliyin qorun-masыna kюmяklik etmяklя yanaшы yeni ciddi tяhlцkяlяr yaratmышdыr. Sonuncufяsildя istinad edilmiш BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn 1373 (2001) qяtnamяsi(Bax: Cяdvяl №44) aчыq aydыn sцbut edir ki, beynяlxalq terrorizmlяmцbarizяdя informasiya texnologiyalarыnыn ikitяrяfli tяsiri barяdя vя onuntяhlцkяsizliyя vя beynяlxalq sцlhя tяhlцkяsi barяdя beynяlxalq ictimaiyyяtagahdыr.

Son bir neчя onillik яrzindя, mцxtяlыf beynяlxalq tяшkilatlar informasiyatexnologiyalarыnыn cinayяtin dяstяklяnmяsi vя beynяlxalq tяhlцkяsizliyinsarsыdыlmasы цчцn istifadяsinin qarшыsыnыn alыnmasы yollarы цzяrindя mцяyyяniшlяr aparmыш vя eyni zamanda insan hцquqlarы vя azadlыqlarыna qarшы infor-masiya texnologiyalarыnыn hяmin dюvlяtlяr tяrяfindяn istifadя olunmasыnыnqarшыsыnыn alыnmasы цчцn qaydalar hazыrlamышlar.

Aшaьыda gюstяrilяnlяr hяmin problemlяrlя baьlы qanunvericiliyin inkiшafetdirilmяsi maraьыnda olan parlament цzvlяri цчцn maraqlыdыr.

Иnternet cinayяtiИnternet cinayяti anlayышы hяlя dя inkiшaf etdirilmяkdяdir. Lakin, bu anlayышaяsasяn informasiya texnolgiyasыna aid olan mцxtяlif cinayяt vя sui-istifadяhallarы aiddirlяr ki, bu da яsasяn hakerlяr vя kompyuter viruslarыnыn mцdax-ilяsi ilя baьlыdыr. Son illяr bu problemя maraьыn artmasыna baxmayaraq buhec dя yeni problem deyil vя bu yюnцmdя olan insidentlяr kompцterlяшmяbaшlayan zamandan mюvcuddurlar. Lakin fяrq ondan ibarяtdir ki, hцcumedя bilяcяk insanlarыn sayы artmaqdadыr- bu da яsasяn Иnternetin populyarolmasы ilя baьlыdыr. Иnternetin verdiyi fayda mцqabilindя ЦmumdцnyaШяbяkяsi bюyцk bir kцtlяnin bundan istifadяsinя шяrait yaradыb. Lakin, eynizamanda, istifadячilяrin sayыnыn artmasы problemlяrin hяllinя maraqlarыn art-masыna sяbяb olmuшdur, чцnki gюrцndцyц kimi Иnternetdя insidentsiz bir gцnbelя keчmir.

Avropa Шurasы tяrяfindяn 23 noyabr 2001-ci ildя qяbul edilmiш ИnternetdяCinayяt haqqыnda Konvensiya ratifikasiya цчцn aчыqdыr vя Konvensiya 5юlkя, onlar яn azы Avropa Шurasы цzvц olmalыdыr, tяrяfindяn ratifikasiyaedildikdяn sonra qцvvяyя minmяlidir (2002-ci ilin may ayыna kimi hяminKonvensiya 29 Avropa Шurasыnыn цzvц olan dюvlяtlяri vя 4 цzv olmayandюvlяtlяr tяrяfindяn imzalanmышdыr). Konvensiyanыn mяqsяdi ictimaiyyяtin,


129

inter alia, qorunmasы naminя mцvafiq qanunlarыn qяbulu vя beynяlxalqяmяkdaшlыьы inkiшaf etdirmяklя цmumi cinayяt siyasяtini mцяyyяn etmяkdяnibarяtdir.

Иnformasiya sistemlяrinin tяhlцkяsizliyiBцtцn mцmkцn olan sahяlяr vя mяqsяdlяr цчцn informasiya sistemlяrininistifadяsinin kяskin artmasы risklяrlя baьlы beynяlxalq tяшkilatlarыn nara-hatlыqlarыnыn artmasыna sяbяb olmuшdur. Nяticяdя Иqtisadi Яmяkdaшlыq vяИnkiшaf Tяшkilatыnыn (ИЯИT) Шurasы 1992-ci ilin noyabr ayыnda, informasiyasistemlяrinin qorunmasы barяdя яtraflы qaydalar dяrc etmiшdir. Qaydalarыn“mяqsяdi bunlardыr: Informasiya sistemlяrinin tяhlцkяsi barяdя vя hяmin tяhlцkяlяrя qarшы

mюvcud olan mцdafiя barяdя biliklяrin artыrыlmasы; Иnformasiya sistemlяri sahяsindя inkiшafы vя ardыcыl tяdbirlяrin tяtbiq

olunmasы, tяhlцkяsizliyin tяmin edilmяsi цчцn tяcrцbя vя procedur iшlяrцчцn, dюvlяt vя xцsusi sektorda, mяsul olan шяxslяr цчцn цmumi prinsi-plяrin yaradыlmasы;

Belя tяdbirlяrin, tяcrцbяlяrin vя prosedurlarыn inkiшafы vя icrasы цzrяdюvlяt vя xцsusi sektorlarda яmяkdaшlыьыn artыrыlmasы;

Иnformasiya sistemlяri, onlarыn verilmяsi vя istifadя olunmasы sahяsindяsяriшdяliliyin artыrыlmasы;

Иnformasiya texnologiyalarыnыn qorunmasыna nail olmaq цчцn beynяl-xalq яmяkdaшlыьыn inkiшaf etdirilmяsi.”

Bunlarы qяbul edяrkяn ИЯИT Шurasы qeyd etmiшdir ki, “Hяr zaman milliqanunlarыn tяlяblяrinя uyьun olan qaydalar milli tяhlцkяsizlik vя ictimaiasayiшin qorunmasы, sahяsindя dюvlяtlяrin suverenliyinя tяsir etmir”.

Kompyuterlяшdirilmiш шяxsi mяlumat kartotekasы1990-cы ilin dekabr ayыnda BMT Baш Mяclisi Komputerlяшdirilmiш шяxsimяlumat kartotekasы barяdя Qaydalar qяbul etmiшdir. Bir neчя il юncя, 1980-cыilin sentyabr ayыnda, ИЯИT шяxsi mяlumatlarыn mяxfiliyini vя sяrhяdlяr arasыaxыnыnы qorunmasы barяdя qaydalar цчцn tюvsiyяlяr qяbul etmiшdir.Bunlardan baшqa, Avropa Шurasы, 1981-ci ildя, шяxsi mяlumatlarыn avtomat-laшdыrыlmыш idarяolunmasы zamanы vяtяndaшlarыn qorunmasы barяdяKonvensiya qяbul etmiшdir. Bax: Cяdvяl №46.

Cяdvяl №46

Шяxsi mяlumatlarыn avtomatlaшdыrыlmыш idarяolunmasы zamanыvяtяndaшlarыn qorunmasы barяdя Konvensiya (ETS no. 108)

“Bu Konvensiya шяxsi mяlumatlarыn toplanmasы vя idarяolunmasыnы vяsяrhяdlяrarasы axыnы zamanы vяtяndaшlarы sui-istifadяlяrdяn qoruyan ilkmяcburi beynяlxalq vasitяdir. Шяxsi mяlumatlarыn toplanmasы vя idarяolun-


130

masы zamanы tяminatlardan яlavя Konvensiya, mцvafiq qanuni mцdafiяolmadыьы шяraitdя, “zяrif” mяlumatlarыn, irqi, siyasi, saьlamlыq, cinsi hяyat,cinayяt tarixi barяdя vя s.я., idarяolunmasыnы qeyri-qanuni hesab edir.Hяmчinin, Konvensiya barяsindя mяlumat toplanan шяxsin mяlumatыn top-landыьыnы bilmяk vя lazыm olduqda, ona dяyiшiliklяr etdirmяk hцququnuvurьulayыr. Konvensiyada sadalanan hцquqlara mяhdudiyyяt ancaqmцhцm maraq (mяsяlяn, Dюvlяt tяhlцkяsizliyi, mцdafiя vя s.) tяhlцkя altыn-da oltuqda mцmkцndцr. Konvensiya qanunlarыnda ekvivalent mцdafiяnяzяrdя tutulmayan dюvlяtlяrя шяxsi mяlumatlarыn sяrhяdlяrarasы axыnыnamяhdudiyyяt nяzяrdя tutur”.

Mяnbя: Avropa Шurasы, vebsayt http://conventions.coe.int


Иnformasiya texnologiyalarы barяdя qanunvericilik Яmin olun ki, informasiya texnologiyalarы vя Иnternet cinayяtlяri

barяdя qanunvericilik mюvcuddur vя texnologiyalarыn sцrяtlя inkiшafetmяsini nяzяrя alaraq, onlar vaxt-aшыrы nяzяrdяn keчirilir vя mцasir-lяшdirir.

Яmin olun ki, Sizin dюvlяt mцvafiq beynяlxalq vя regional konven-siyalara qoшulmuш vя mцvafiq daxili qanunvericilik vя siyasяt qяbuletmiшdir.

Diqqяtli olun ki, informasiya texnologiyalarыnыn istifadяsi vя ИnternetCinayяti barяdя daxili qanunvericilik vя siyasяt dяqiq hazыrlanmыш vяinsan hцquqlarыnыn vя яsas azadlыqlarыnыn qorunmasы sahяsinя xцsusidiqqяt yetirяrяk tяtbiq olunmuшdur.

Lazыm olduьu tяqdirdя, hюkumяtя parlament sorьusu formasы daxilolmaqla, yarыtmaz vяziyyяtlяrin aradan qaldыrыlmasы цчцn dinlяmяlяrvя ya qanunvericilik tяшяbbцsц formasыnda yeni qanunun qяbulu kimiiшlяrя mцdaxilя edin.

Parlamentin tяdbirlяri vя resurslarы Яmin olun ki, parlament komissiyasi vя ya sub-komissiyasы infor-

masiya texnologiyalarыnыn vя onlarыn tяtbiqinin inkiшafы mяsяlяlяrы ilяdaimi шяkildя maraqlanыr vя mяlumatlanыr.

Lazim olduqda, belя komissiyalarыn vя ya sub-komissiyalarыn yaradыl-masы vя ya daimi fяaliyyяt gюstяrяn komissiyanыn mandatы чяrчivяsinяdaxil olmasы цчцn mцяyyяn tяdbirlяrя яl atыn.

Яmin olun ki, parlamentin sяriшtяli bir qurumu bu iшlяrin aparыlmasыцчцn mцmkцn olan яn yцksяk imkanlarla vя ekspertizalarla tяchizolunur;

Mцmkцn olduqda, inkiшafыn izlяnilmяsi vя debatlarыn yaradыlmasы vяlazыmы tяdbirlяrin vaxtыnda gюrцlmяsi цчцn formal parlament qrupu-nun yaradыlmasыnы nяzяrdяn keчirir. Belя qrup heч bir siyasi partiya ilяbaьlы olmamalы vя iki palatalы olmalыdыr.


131

22-ci фяsil

Beynяlxalq sцlh missiyalarы

Hal-hazыrki beynяlxalq alяmdя, мцнагишялярин BMT Nizamnamяsinin VIHissяsinя (mцbahisяlяrin sцlh yolu ilя hяll edilmяsi) vя VII Hissяsinя (sцlhяtяhlцkя, sцlhцn pozulmasы vя aqressiya aktlarыna qarшы tяdbirlяr) mцvafiqqaydada hяll edilmяsi цчцn cяhdlяr edilir. Hяmin mцddяalara mцvafiqolaraq, Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatы belя missiyalar barяdя bir-neчя konsep-siya vя яmяliyyatlar (onlarыn anlayышы barяdя bax: Cяdvяl №47) vя hяmчininonlarыn hazыrlanmasы vя keчirilmяsi (Bax: Cяdvяl №48 BMT-in sцlhmяramlыяmяliyyatlarы addыmbaaddыm prosesi vя Cяdvяl № 50 BMT-in sцlhmяramlыqцvvяlяri barяdя) prosedurlarыnы inkiшaf etdirmiшdir. Beynяlxalq tяhlцkяsi-zliyя tяsir edяn inkiшafa яsasяn, dюvlяtlяr belя missiyalarda iшtirak etmяyячaьыrыla bilяrlяr.

Xarici sцlh missiyalarыna yardыmSцlhцqoruyan, sцlhmяramlы vя ya sцlhyaradan яmяliyyatlar цzv dюvlяtlяrinTяhlцkяsizlik Шurasыnda verdiklяri sяlahiyyяtdяn asыlыdыrlar. Belяliklя,dюvlяtlяr destabilizasiya olunmuz яrazilяrdя sцlhцn vя tяhlцkяsizliyin bяr-pasыnы nяzяrdя tutan яmяliyyatlarda iшtirak цчцn юz qцvvяlяrini xaricяgondяrirlяr. Hяmчinin qeyd etmяk lazыmdыr ki, hяrbчilяrin yerlяшdirilmяlяribeynяlxalq qaydalara vя prinsiplяrя яsasяn aparыlmalыdыr.Bunlardan яn vacibiNizamnamяnin, Milli tяhlцkяsizlik siyasяti vя beynяlxalq qaydalar adlanan,5-ci Hissяsindя nяzяrdя tutulub. Yaxшы idarяetmя nюqteyi-nяzяrindяn, dцzgцndцr vя tюvsiyя edilir ki, parla-ment vя hюkцmяt arasыnda nяzarяt vя balans sistemi daxilindя, silahlыquvvяlяrin xaricя yollanmasы barяdя qяrarыn qяbul edilmяsindя parlamentiшtirak etsin.

Cяdvяl №47

Sцlhyaratma, sцlhцqoruma, sцlhmяramlы, sцlhquran:bяzi faydalы BMT formullarы

Sцlhyaratma

Sцlhyaratma anlayышы diplomatik vasitяlяrdяn istifadя edяrяk tяrяflяridцшmяnчiliyi dayandыrmaq vя aralarыnda olan konfliktin sцlh vя danышыqlaryolu ilя hяlli demяkdir. Priventiv tяdbirlяrя gяldikdя isя, BMT ancaqtяrяflяr ona bu sяlahiyyяtlяri verdiklяri tяqdirdя tяtbiq edя bilяr.Sцlhyaratma, belяliklя, dцшmяnчiliyя son qoymaq цчцn bir tяrяfя qarшы zortяtbiq edilmяsini istisna edir.


132

Sulhцqoruma

1948-ci ildяn baшlayaraq, BMT tяrяfindяn 54 sulh-qoruma яmяliiyatlarыhяyata keчirilib. Onlardan 41-i Tяhlцkяsizlik Шurasы tяrяfindяn son 12 ilяrzindя keчirilib. Hal-hazыrda BMT tяrяfindяn 15 sцlhцqoruma яmяliyyatыaparыlыr. Sцlhцqoruma яvvяldяn baшlayaraq dюvlяtlяtlяr arasы mцnaqiшяlяrin hяlliцчцn inkiшaf etdirilir vя bir sыra dюvlяtlяrin silahlы qцvvяsi hяmin яrazidя,BMT rяbяrliyi altыnda, yerlяшdirilir vя silahlы mцnaqiшяnin nяzarяtdяsaxlanыlmasыna vя hяll edimяsinя kюmяk edir. Hal-hazыrda, sцlhцqorumamissiyasы яsasяn dюvlяtdaxili konfliklяrdя vя mцlki mцharibяlяrdя istifadяolunur. BMT sцlhцqoruma missiyasыnыn mяqsяdi – hяrbчilяr, mцlki polisvя baшqa mцlki шяxslяr- dцшmяn tяrяflяri dinc saxlamaqdan baшlayaraqonlarыn birgя iшlяmяsini tяmin etmяyя kimi ola bilяr.

Bu hяmчinin sцlh mцqavilяsinin icra olunmasыna kюmяk, atяшkяsin moni-torinqi, bufer zonalarыnыn yaradыlmasы vя bundan яlavя, siyasi institutlarыnyaradыlmasы, яmяkdaшlыq edяn hюkumяtlяrin yaradыlmasы, bюhran zamanыyardыmlarыn gюstяrilmяsi цчцn QHT-rin vя yerli vяtяndaш birliklяrininyaradыlmasы, keчmiш hяrbчilяrin demobilizasiyasы vя cяmiyyяtя inte-qrasiyasыnыn tяmin edilmяsi, minalarыn tяmizlяnmяsi, seчkilяrin tяшkili vяkeчirilmяsi vя davamlы inkiшafыn tяmin olunmasы demяkdir. Цzv dюvlяtlяrkюnцllц шяkildя hяrbчilяri vя silah-sursatы vя ya mцlki polisi tяmin edirlяr-BMT-nin юz ordusu yoxdur. Цmumi personalla yanaшы seчkimцшahidячilяri, insan hцquqlarыnыn monitorinqini aparan шяxslяr vя digяrmцlki шяxslяr iшlяyirlяr. Sцlhqoruyucularыn яsas “silahы” mandatlarыnыяdalяtlя aparmaqdan ibarяtdir. Lakin, sцlh-qoruma missiyasы qorxuluiшdir; 1948-ci ildяn baшlayaraq 1650 BMT hяrbi vя mцlki sцlhцqoruyanlarыvяfat etmiшdir.

Sцlhmяramlы: bu sцlhцqoruma ilя eynidir?

Qцvvя tяtbiqi lazыm olduьu halda, Tяhlцkяsizlik Шurasы qoyulan mяqsяdяnail olmaq цчцn цzv dюvlяtlяrя lazim olan bцtцn vasitяlяrdяn istifadяetmяk sяlahiyyяti verir. Tяrяflяrin razыlыьы labцd deyil. Mяsяlяn, KюrfяzMцharibяsi, Somali, Ruanda, Haiti, Bosnia vя Herseqovina, Albaniya vяШяrqi Timor. Tяtbiq olunan qцvvяlяr BMT-nin nяzarяti altыnda olmur,яvяzindя isя onlar hяr-hansы bir dюvlяt vя ya dюvlяtlяr qrupu tяrяfindяnidarя olunurlar, mяsяlяn, Avstraliya Шяrqi Timorda (1999), NATO Bosniyavя Herseqovinada (1995-ci ildяn), vя Kosovoda (1999) NATO hяrbчilяri vяBMT Daxili Administrasiyasы rяhbяrlik edirdilяr.

BMT-nin Nizamnamяsinin beynяlxalq sцlh vя tяhlцkяsizlik haqqыndamцddяalarы hяm sцlhцqoruma hяm dя sцlhmяramlы tяdbirlяrinkeчirilmяsinin яsasыnы tяшkil edirlяr.

Sцlhqurma

Sцlhqurma, konflikdяn sonra sцlhцn bяrqяrar olunmasы цчцn nяzяrdя tutu-lan tяdbirlяr planыdыr. Belя яmяliyyatlar dюvlяt quruculuьunu vя yenidяn-qurmanы nяzяrdя tutduqlarыna gюrя yцksяk sяlahiyyяtlяrя malik olurlar.


133

Parlamentin hяrbi qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi prosesinя qoшulmasы,demяk olar ki, hяm dюvlяtin hяm dя xalqыn maraqlarыndadыr, cцnki parla-ment debatlarы vя sяsvermя missiyanыn qanuniliyini tяmin edir vя xalqыn geniшdяstяyini qazanыr.

Hяrbi qцvvяlяrin xaricя эюndяrilmяsi prosesinяparlamentin cяlb edilmяsiYeni tяhlцkяlяrlя mцbarizя vя beynяlxalq krizislяrin hяll edilmяsi zяruriyyяtibaxыmыndan qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi zaman getdikcя vacib olmaьыnabaxmayaraq, bяzi юlkяlяrdя sцlhmяramlы missiyalarda iшtirakыn tяsdiq olun-masыnda parlamentin rolu ya mяhduddur vя ya tamamilя yoxdur.Tяhlцkяsizlik tяdbirlяrinin demokratik nяzarяti mяqsяdilя bu hal dяyiшdirilяbilяr vя dяyiшdirilmяlidir.

Цч mцxtяlif vяziyyяt aшkar etmяk olar ki onlarыn hяr biri, parlamentin rolu vяbilavasitя iшtirakы, mцsbяt idarяetmя nяzяrindяn inkiшaf etdirilя bilяr.

Parlamentin qabaqcadan vя ya sonradan tяsdiqi (mцhцm rol)

Qabaqcadan tяsdiq nяzяrdя tutulduьu halda, silahlы qцvvяlяr ancaq parla-mentin tяsdiqindяn sonra xaricя gюndяrilя bilяrlяr. Bяzi fяrqlяr qoyulmalыdыr,mяsяlяn, o halda kы, parlamentin dinlяmяlяr keчirmяk vя sяs vermяksяlahiyyяtlяri var (Birlяшmiш Шtatlar) vя digяr halda, parlament missiyanыnzяruriliyini vя mandatыnы mцяyyяn edяn qanunu mцtlяq qaydada tяsdiq etmя-lidir (Иsveч). Bunlarыn hяr ikisi humanitar intervensiyanыn vя sцlh-qorumamissiyalarыnыn qanuniliyini tяmin edir.

Mцdafiя mяsяlяlяrindя vaxt чox vacib olduьundan vя parlament prosedurlarыadяtяn vaxt apardыьыndan qabaqcadan tяsdiq qaydalarыnыn tяtbiqi onlarыnsonradan icra olunmasыnda чяtinlik yaradыr. Buna gюrя dя, яksяr hallarda,hяrbi qцvvяlяrin xaricdя yerlяшdirilmяsi mяsяlяsini parlament ancaq son-radan tяstiq edir. Mяsяlяn, “Mцharibя Sяlаhiyyяtlяri barяdя” ABШ qanununaяsasяn hяrbi qцvvяlяrin 92 gцndяn artыg xaricdя yerlяшdirilmяsi mяsяlяsi son-radan tяsdiq olunmalыdыr. Bu adяtяn, parlamentin чatdыrыb tяsdiq etmяmiшdяnяввял hяrbi qцvvяlяrin xaricdя yerlяшdirilmяsi hallarыna шamil edilir. Buna яksolaraq, Hollandiya Konstitusiyasыnыn 100-cц maddяsi silahlы qцvvяlяrin xar-icя gюndяrilmяsi цчцn hюkumяt vя parlamentin sыx яmяkdaшlыьыnы vя beynяlx-alq hцququn vя qayda-qanunun tяmin vя tяbliь olunmasы цчцn silahlы

Humanitar missiyalar

Belя missiyalar mцlki mцharibяlяr, aclыq vя milli fяlakяt – daшqыnlar,quraqlыq, tufanlar vя zяlzяlяlяr- zamanы humanitar kюmяyin gюstяrilmяsininяzяrdя tutur. Yardыm proqramlarыnыn icrasы vя tяmin olunmasы цчцn bяzяnancaq hяrbi qцvvяnin tяtbiqi zяruri gюrцndцkdя dюvlяtlяr, QHT-lяr, BMTeyni zamanda kompleks tяxirяsalыnmaz tяdbirlяrin gюrцlmяsinя чalышыrlar.

Mяnbя: BMT-nin internet sяhifяsinin mцxtяlif hissяlяri http://www.un.org


134

qцvvяlяrin yerlяшdirilmяsi vя hazыrlanmasы цчцn lazыm olan bцtцn mяlumat-larыn qabaqcadan parlament tяrяfindяn nяzяrdяn keчirilmяsini tяlяb edir; busilahlы mцnaqiшяlяr zamanы humanitar yardыmlarы яhatя edir.

Silahlы qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsindя mяhdud –mцbahisяli – rolu olan parlamentlяr

Konstitusiyalar vя ya qanunlar parlamentlяrin rolunu mяhdudlaшdыrыrlar.Parlament konkret halla baьlы mцzakirяlяr apara bilяr lakin hюkumяtinqцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi ilя яlaqяdar qяbul etdiyi qяrarыnы dяyiшdirяbilmяz. Bundan яlavя, parlamentin hяmin mяsяlя цzrя sяsvermя keчirmяsinяzяrdя tutulmayыb. Bu halda, hюkumяt parlamenti ancaq hadisя baшverяndяn sonra xяbяrdar edir. Belяliklя, parlament narahat olduьu mяsяlяцzrя sяsvermя keчirя bilmяz. Nяzяrdя saxlamaq lazыmdыr ki, debatlar olmasыqцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsinin qanuniliyini daha da qцvvяtlяndirir.

Parlamentin sяlяhiyyяtlяrinin olduqca mяhdudlaшdыrыldыьы hallarda,qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi proseduru ilя parlamentin formal яlaqяsiyoxdur. Lakin, юlkяdя mюvcud olan tяcrцbя parlament vя hюkumяtinqцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi mяsяlяsi barяdя birgя mцzakirяlяrinkeчirilmяsini vя bяzi юlkяlяrdя, hяtta sяsvermяnin keчirilmяsini tapшыra bilяr.

Parlament qяrar qяbul etmя prosesindяn чыxarыldыьы hallar

Qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi barяdя heч mцzakirяlяr belя keчirя bilmяz vяhяmчinin parlamentin qяrarы sonradan tяsdiq edilmяsi dя nяzяrdя tutulmur.Silahlы qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi яsasяn xarici siyasяt цzrя qяbul edilmiшqяrar hesab edilir vя qяrarыn qяbulu sыrf hюkumяtin ixtiyarыna verilir. Qяrarqяbul etmя prosesindя parlamentin heч bir rolu olmadыьыndan sцlh mis-siyasыna nяzarяt sяlahiyyяti dя mяhduddur.

Parlamentin mюvcud olan digяr sяlahiyyяtlяriParlament qяrar qяbul etmяdяn tam mяhrum edildikdя vя ya mяhdud roluolduqda belя parlamentin dolayыsы olaraq яn azы 4 yolla hюkumяtя tяsir etmяkimkanы var: Silahlы qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi ilя baьlы parlament hюkumяti

qяbul etdiyi qяrara gюrя parlament qarшыsыnda юz mяsuliyyяtini izahetmяyя mяcbur edilя bilяr. Lakin, hюkumяtin beynяlxalq mцqav-ilяlяrindяn tam mяlumatы olmayan parlament hюkumяtin qяrarыnы effek-tiv araшdыra bilmяz.

Parlament bцdcяyя dяyiшikliklяr qяbul etdiyi zaman hюkumяtin qяrarыnыaraшdыra bilыr. Planlaшdыrыlmamыш vя gюzlяnilmяz sцlh missiyalarы zamanыparlament qцvvяdя olan bцdcяyя dяyiшikliklяr edяrяk яlavя vяsaitinayrыlmasы barяdя qяrar qяbul etmяlidir. Belяliklя dя, parlament юz fikri-ni bu sяlahiyyяtdяn istifadя edяrkяn ifadя edя bilяr. (mяsяlяn, Fransa).

Parlamentin mцdaxilяsi yalnыz qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi ilя яlaqя-dar mцzakirяlяr vя sяsvermя zamanы vacib deyil. Sцlh missiyalarыzamanы, parlament missiya barяdя suallarla hюkumяtя mцraciяt edя


135

bilяr. Bundan яlavя, parlament цzvlяri xaricdя yerlяшяn qцvvяlяrя baшчяkя bilяrlяr (Bax Hissя 17).

Maliyyя nяzarяti nюqteyi nяzяrindяn, sцlh missiyasы baшa чatdыqdansonra parlament sorьu-sual apara bilяr vя sцlh missiyasыnыnqiymяtlяndirilmяsini tяlяb edя bilяr.

Cяdvяl №48

BMT-nin sцlhцn qorunmasы яmяliyyatlarыnыn yerlяшdirilmяsi

Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn silahlы qцvvяlяri yoxdur. Sцlhцn qorunmasыцчцn olan bцtцn яmяliyyatlar yeni шяraitя uyьun gяlmяlяri цчцn uyьun-laшdыrыlmalыdыr; vя hяr bir halda Tяhlцkяsizlik Шurasы yeni яmяliyyatыnkeчirilmяsini tяlяb edir vя onun komponentlяri “tяrkibcя mцxtяlif” xarak-ter daшыmalыdыr.

15 цzvц olan Tяhlцkяsizlik Шurasы sцlhцn qorunmasы цчцn missiyalarыn yer-lяшdirilmяsinя qяrar verir vя onun mandatыnы mцяyyяn edir. Belя qяrarыnlehinя яn azы 9 sяs lazыmdыr vя Шuranыn 5 daimi (Чin, Fransa, RusiyaFederasiyasы, Birlяшmiш Britaniya Krallыьы vя Amerika Birlяшmiш Шtatlarы)цzvцndяn birinin veto qoymaq hцququ vardыr. Tяhlцkяsizlik Шurasыяmяliyyatыn baшlanыlmasы vя aparыlmasы barяdя tюvsiyяlяr verir vя inkiшafыbarяdя hesabatlar verir; Sцlhцn qorunmasы Яmяliyyatlarы DepartamentiBirlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn dцnya цzrя apardыьы sцlhцn qorunmasыяmaliyyatlarыnыn gцndяlik idarя olunmasы vя ardыcыl tяmin olunmasы цчцnmяsuliyyяt daшыyыr.

Baш Katib Qцvvяlяrin Rяhbяrini seчir vя цzv dюvlяtlяrdяn silahlыqцvvяlяrin, mцlki polisin vя digяr яmяkdaшlarыn gюndяrmяsini tяlяb edir.Ehtiyyat hissяlяri, avadanlыqlar, nяqliyyat vasitяlяri vя tяminat цzvdюvlяtlяrdяn vя ya шяxsi mцqavilячi tяrяfindяn verilmяlidir. Mцlkikюmяkчilяrя BMT sistemi daxilindяn vя цzv dюvlяtlяrdяn gюndяrilmiш шяxs-lяr, vя хцсуси iшlяrin gюrцlmяsi цчцn xaricdяn vя ya yerli шяxslяr arasыndanseчilmiш шяxslяr daxildirlяr.

Qцvvяlяrin yerlяшdirilmяsi цчцn vaxt mцxtяlif olur vя bu яsasяn mцяyyяnяmяliyyata qцvvяlяrin gюndяrilmяsi istяyindяn asыlы olur. Qцvvяlяrin yer-lяшdirilmяsi цчцn lazыm olan vaxta hяmчinin labud olan maliyyя vя stratejihяrяkяt qabiliyyяtlяri tяsir edirlяr. 1973 cц ildя, ikinci BMT FюvqяladяQцvvяlяri 24 saat яrzindя Yaxыn Шяrqdя yerlяшdirmiшdirlяr. Lakin, яgяr bяzimissiyalar kompleksli mandatla vя ya чяtin tяminatla zamanы vя yaqцvvяlяrin yцksяk tяhlцkя ilя цzlяшdikdя, lazыm olan hissяlяrin yыьыlmasы vяyerlяшdirilmяsi bir neчя ay чяkя bilяr.

Mяnbя: Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn vebsaytы http://www.un.org


136

Яsgяrlяrin sцlh naminя tяlimiSцlhцn qorunmasы яmяliyyatlarыnda iшtirak bцtцn hяrbi qцvvяlяr цчцntяlяbkardыr vя яlavя tяlim vя standart яmяliyyatlarыn aparыlmasыnda lazыmolandan яlavя tяlimat tяlяb edir.

Dяstя, mяsяlяn, minanыn zяrяrsizlяшdirilmяsi bacarыьыna, insanlarla яlaqяdяolmaq vя danышыqlar aparmaq (bяzяn, yerli dildя danышmaq), yerli adяt vяяnяnяlяr barяdя, insan hцquqlarы vя humanitar hцquq, hяmчinin spesifik mis-siyanыn aparыlmasы qaydalarы barяdя aydыn biliklяrя malik olmaq яmяliyyatzamanы daha da gяrяklidir. Sonuncu fikirlя яlaqяdar bilmяk lazыmdыr ki, sцlhmissiyalarы zamanы gцcцn tяtbiq olunmasы olduqca mяhduddur, vя bяzi hal-

Cяdvяl №49

Sцlh missiyalarыnыn aparыlmasы qaydalarы

Qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsini tяstiq edяn parlament hяmчinin, hяminqцvvяlяrin istifadя edяcяklяri gцcцn hяddini vя onun istifadя шяraitini baшqasюzlя, missiyanыn aparыlmasы qaydalarыnы mцяyyяn edя bilяr. Missiyanыnaparыlmasы qaydalarы (MAQ) dedikdя biz xцsusi яmяliyyat zamanы юlцmlяnяticяlяnя bilяn gцcцn aydыn olmadan istifadя olunmasыnыn mяhdud-laшdыrыlmasыnы nяzяrdя tuturuq. Onlar fяrdi qaydada hяll edilmяli vя belяgцcцn istifadяsini mяhdudlaшdыrmaqla yanaшы яsgяrlяrя eyni zamandaюzlяrini mцdafiя цчцn imkan vermяlidir. Юzцnц mцdafiяnin fundamentalяsasы saxlanыlmalыdыr. MAQ яsgяrin ruhlandыrma faktorudur vя hяmчininяmяliyyat vя taktiki parametrlяrdir. Onlar ehtiyyatla юlчцlmяli, siyasi vяяmяliyyat ehtiyyatlarы vя hяmчinin BMT Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn qяrarlarы-na vя beynяlxalq tяlimatlara uyьun gяlmяlidirlяr.

MAQ aydыn kriteriya tяdbiq etmяklя, gцcdяn ardыcыl istifadя edilяrяk kon-fliktin balanslaшdыrыlmыш qaydada hяll edilmяsi цчцn istifadяsini tяlяb etmя-lidir. MAQ tяrяfindяn gцcцn ardыcыl tяtbiq edilmяsinin mцяyyяn olunmasыqцvvяnin mцxtяlif sяviyyяli zorakыlыьa qarшы istifadяsinя imkan yaradыr vяhяmчinin, paralel ziyanыn minimuma endirilmяsini tяmin edir. Belяliklя,MAQ aшaьыda gюstяrilяn sяviyyяdя gцcцn istifadя olunmasыnы nяzяrdя tutabilяr (minimumdan baшlayaraq maksimuma qяdяr):- Silahlы qцvvяlяr tяrяfindяn ancaq юzlяrini qorumaq цчцn;- Юzlяrini vя hяmчinin mцlki яhalinin qorunmasы цчцn;- Юzlяrini vя hяmчinin mцlki яhalinin qorunmasы ilя yanaшы mцяyyяn olun-

muш obyektlяrin (xяstяxana, kюrpц vя s.) qorunmasы цчцn;- Яmяliyyatыn icra vя mяqsяdi цcцn lazыm olan bцtцn tяdbirlяrdяn istifadя

olunmasы.

Eyni zamanda, MAQ spesifik sцlh яmяliyyatыnыn keчirilmяsi zamanы isti-fadя olunan silah nюvlяrini dя mцяyyяn etmяlidir. Burada hяm qцvvяlяrinsilahsыz olmasы hяm dя bцtцn aьыr silahlarыn, gяmilяr,tяyyarяlяr vя rakettexnologiyalarыnыn istifadяsi nяzяrdя tutula bilяr.


137

larda hяrbi qцvvяlяr hяr-hansы bir silah gяzdirmirlяr.

Xцsusi treninq zamanы da zяruridir cцnki, sцlh missiyalarыna qoшulan silahlыqцvvяlяr яksяr hallarda yaшayыш yerindяn kяnarda, чяtin шяraitli yerlяrdя yer-lяшdirilir. Belя olan hallarda, qцvvяlяrin nяqliyyat vasitяsilя чatdыrыlmasы vяtяmin edilmяsi olduqca чяtin olur vя bяzi hallarda, bяzi dюvlяtlяrin maddibazasыna uyьun gяlmir.

Sonuncu olaraq, яlavя treninqlяr hяmчinin idarяolunma vя maddi texnikitяchizad sahяlяrindя lazыmdыr. Bяzi яrazilяrdя milli qцvvяlяrin яksяriyyяtimяrkяzlяшdirilmiш qaydada idarя olunduqlarыndan mцdafiя nazirliyindя olankomanda dяyiшmiш olur. Mцxtяlif milli silahlы qцvvяlяr vя tяшkilatlar, mяsяlяnBeynяlxalq Qыrmыzы Xaч arasыnda koordinasiya olduqca vacibdir.

Sцlh missiyasы BMT tяrяfindяn aparыldыqda, qцvvяlяrin komandalarы tяkTяhlцkяsizlik Шurasыnыn qяrarlarы ilя deyil hяmdя, missiyanыn aparыlmasы qay-dalarы, BMT-nin idarя etmя qaydalarы vя BMT-nin davranыш qaydalarы mяcяl-lяsi ilя, цstяgяl BMT чoxmillяtli qцvvяlяrinin administrativ narahatlыqlarы ilяidarя olunurlar.

Qцvvяlяrin xarici humanitar missiyalaragюndяrilmяsinin мейарларыParlament vя hюkumяt qцvvяlяrin xaricя gюndяrilmяsi цчцn мейарларщазырлайа биляр. Aydыn olan бу хиссялярин istifadяsi qяrarыn qяbulu prosesiniшяffaf edir vя bu юz nюvbяsindя, sцlh яmяliyyatlarыnыn ictimai dяstяyini artыrыr.Иki nюv мейар mцmkцndцr (sonrakы Cяdvяllяrя bax). Birinci мейарлар siyasiмязмуна vя яmяliyyatыn nюvцnя istinad edir. Иkinci мейарлар missiyaцzяrinя, onun mandatы, komandasы, davamы mцddяtinя vя qцvvяlяrin nюvццzяrindя cяmlяшib.

Cяdvяl № 50

Sцlhцqoruyanlar цчцn BMT-nin tяlimi

Sцlhun qorunmasы Яmяliyyatlarы Departamentinin Katibliyindы tяsisedilmiш Tяlim Mяrkяzi цzv dюvlяtlяrя sцlhun qorunmasы яmяliyyatlarыbarяdя tяlimat, ekspert kюmяyi vя mяlumatlar verir. Mяrkяz sцlhцn qorun-masы tяcrцbяsi barяdя birgя biliklяr vя standart idarячilik prosedurlarыbarяdя tяlim modellяri vя digяr materiallarы iшlяyib hazыrlayыr. Mяrkяz millitяdris mцяssisяlяrindя, bir чox юlkяdя milli vя regional tяlim institututlarыn-da vя sцlhц qoruyan missiyalarda iшlяyir. BMT-nin Treninq YardыmыKomandasы vя “trenerlяrin treninqi” kursu цzv dюlяtlяrя gюndяrilmяklяorada sцlhцn qorunmasы proqramlarыnы inkiшaf vя icra etmiшlяr. BMT-ninDavranыш Mяcяllяsi vя чoxlu tяlimatlar яsas standartlar arasыndan цmumi-lik yaratmaьa чalышыr.

Mяnbя: BMT-nin vebsaytы http://www.un.org


138


Sцlh missiyalarыnыn konteksti vя nюvцnя aid цmumi мейар Яmin olun ki, parlament vя ya onun sяlahiyyяtli komissiyalarы

aшaьadakыlarы nяzяrdяn keчirirlяr:- dюvlяtin beynяlxalq юhdяliklяri;- sцlh missiyalarыnыn tяrkibindя qцvvяlяrin gюndяrilmя-

sinin/gюndяrilmяmяsinin mцmkцnlцyц;- spesifik mцdaxilяlяrin labцdlцyц (mцvafiq dюvlяtdя insan

hцquqlarыnыn ciddi pozulmasы);- regional vя qlobal sцlh missiyalarыnыn яsas anlayышlarыnыn

yaradыlmasы;- regional vя qlobal sцlh missiyalarыna яsgяrlяrin qoшulma qay-

dalarы;- hяrbi qцvvяlяrin proporsional istifadяsi;- siyasi qяrar qяbul etmя mцddяalarы;- dюvlяtin sяlahiyyяtlяrinin hяdlяrinя;- sцlh missiyalarыnda milli mцdaxilя prinsiplяrinя dяstяk vermяk

vя ya rяdd etmяk;- mяsяlяnin sonradan hesablanmasы prosedurlarы vя prinsiplяri;- bцtюvlцkdя sцlh missiyasыnы tяhlil etmяk mяqsяdi ilя parla-

mentin missiya qurtardыqdan sonra bцtцn mяlumatlarы яldяetmяk zяruriyyяti.

Mюvcud olan sцlh missiyasыnыn xцsusi мейарлары Яmin olun ki, parlament vя ya onun sяlahiyyяtli komissiyalarы aшaьы-

dakыlarы nяzяrdяn keчirirlяr:- sцlh missiyasыnыn hяcmi vя mandatыnыn anlayышы;- iшtirak edяn qцvvяlяrin nюvlяri;- missiyanыn hяrbi mцmkцnlцyц;- hяrbi birliklяrin vя avadanlыqlarыn яlveriшliliyi vя mюvcudluьu; - maraqlы hяrbчilяrin potensial riski;- яmяliyyatыn gюzlяnilяn dюvrц vя uzadыlma zяruriyyяtы yarandыq-

da onun мейары;- bцdcя tяsiri;- mяsяlя цzrя cяmiyyяtin reaksiyasы.

Sцlh missiyalarы ilя baьlы parlament prosedurlarыnыn istifadяsi Яmin olun ki, lazыm olduqda parlament:

- sцlh missiyalarы barяdя ictimai mцzakirяlяr keчirя;- sцlh missiyalarы aparыlmasыnыn labцd olmasы barяdя sorьu-sual

apara;- sцlh missiyasыnda iшtirak etmiш vя insan hцquqlarыnыn pozul-

masыnda gцnahkar olan шяxsin mяsuliyyяtя cяlb edilmяsini tяlяbedя bilяr.

Davam edяn sцlh missiyasы ilя яlaqяdar parlament sorьularыna vя din-lяmяlяrinя mцraciяt etmяkdяn чяkinmяyin.


139

VI bюlmя

Maliyyя resurslarы:Tяhlцkяsizliklя яlaqяdar bцdcяyя

effektiv nяzarяtя nail olunmasы


140


141

23-cц fяsil

Tяhlцkяsizlik vя xяzinяnin qцvvяsi

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlыparlament vя bцdcя prosesiDцnyanыn bцtцn yerlяrindя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlы bцdcяnin qяbuledilmяsi vя ona nяzarяt edilmяsi sяlahiyyяti parlamentin яsassяlahiyyяtlяrindяndir, lakin, hяmin rolun icra olunmasыnda onun arzusu vяimkanlarы dюvlяtdяn dюvlяtя fяrqlяnir. Bundan яlavя, tяcrцbяdя, onlarhяlledici nцfuz toplamaьa чяtinlik чяkirlяr vя onlarыn fяaliyyяti mяxfiliklяmяhdudlaшdыrыlaraq mцяyyяn vяsaitlяrin yerlяшdirilmяsi vя xяrclяr barяdяmяlumatlarыnы яldя etmяyя чяtinlik чяkirlяr. Tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindяhюkumяtin baшчыlыq etmяsi tяcrцbяsi яksяr hallarda parlamentin fяaliyyяtinяmane olmaqla yanaшы юz nюvbяsindя mцdafiя bцdcяsinin formalaшdыrыlmasыmяsяlяlяrini hюkumяtin vя silahlы qцvvяlяrin ixtiyarыna buraxыr.

Bundan яlavя, parlament цzvlяri milli bцdcяnin sяlahiyyяtini mяhdud-laшdыraraq onu tяhlцkяsizlik sektorunun nяzarяt mexanizmi vя cяmiyyяtinehtiyacы цчцn islahat alяtinя чevirmяmяlidir. “Xяzinяnin qцvvяsi” icti-maиyyяtя hesabat vermя qaydasыnы saxlamaqla yerlяшdirilmiш vяsaitlяrinmцkяmmяl istifadяsini tяmin etmяk цчцn istifadя olunmalыdыr.

Cяdvяl №51

Bцdcя: demokratik idarяetmяnin яsas vasitяsi

“Milli bцdcя tяk gяlirlяri toplayan vя xяrclяri юdяyяn texniki alяt deyil.Uzun illяr яrzindя icra hakimiyyяti tяrяfindяn atыlmыш яn vacib siyasiaddыmdыr. O, milli siyasяtin fundamental qiymяtini яks etdirir, milli sosial-iqtisadi vяziyyяtя dюvlяtin nюqteyi nяzяrini aчыqlayыr, hюkumяtin fiskal,maliyyя vя iqtisadi sahяlяrlя baьlы siyasяtini elan edir vя onun sosial vя iqti-sadы maraqlarыnы яks etdirir. (...) Bцdcя daha sonra hюkumяtin gяlяcяkniyyяtlяri vя юtяn icrasыna qiymяt vermяyя imkan verir.“Bцdcя шяffaflыьыn, hesabatlыlыьыn, mцasirliyin vя mцsbяt idarячiliyin tяminolunmasы цчцn olduqca vacibdir. Xяrclяrin dяqiq izahыnы vermяklя bцdcяparlament цzvlяrinя vя ictimaiyyяtя “pullarыn hara getmяsini” bilmяsinяimkan verir vя belяliklя dя шяffaflыьы artыrыr. Bundan яlavя, hюkumяt pullarыxяrclяmяyя vя yыьmaьa baшlamazdan яvvяl parlament tяrяrfindяn bцdcяnintяsdiq olunmasы nazirlяrin parlament vя onun komissiyalarы qarшыsыndahesabat vermяsinя gяtirib чыxarыr.


142

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri vя tяhlцkяsizlik sektoru barяdя bцdcя prosesindяparlament dюrd яsas hissяyя maraq gюstяrmяlidir:

Bцdcяnin hazыrlanmasы: bu hissя icra hakimiyyяti tяrяfindяn pul vяsaitlяrininbir sыra mяqsяdlяr цчцn yerlяшdirilmяsi tяklifi ilя чыxыш etmяsi цчцndцr vя par-lament vя onun цzvlяri mцxtяlif formal vя qeyri-formal mexanizmlяrvasitяsilя юz tюvsiyяlяrini vermяlidirlяr.

Bцdcяnin tяsdiqi: bu hissяdя parlament ictimai maraqlar vя pullarыn yer-lяшdirilmяsi mяsяlяlяrini юyrяnmяk vя mцяyyяn etmяyi bacarmalыdыr vя tяh-lцkыsizlik mяsяlяlяri barяdя qaydalar mцяyyяn edя bilяr.

Иcra vя ya xяrclяr: bu hissяdя parlament hюkumяtin xяrclяrinя nяzarяt vяtяhlil aparыr vя шяffaflыq vя hesabatыn artыrыlmasыma чalышa bilяr. (Aшaьыdakыmцvafiq seksiyaya nяzяr yetirin.) Bцdcяdяn artыq vяsait tяlяb olunduqda,parlament xяrclяrin artmasыnыn qarшыsыnы almaq цчцn hяmin xяrclяrin moni-torinqini vя nяzarяtini hяyata keчirя bilяr.

Audit vя tяhlil: bu hissяdя parlament yerlяшdirilmiш vяsaitlяrin istifadяsizamani hюkumяt tяrяfindяn sui-istifadя edilib edilmяmяsini yoxlayыr. Яlavяolaraq, hesabat, effektivlik vя dяqiqliyi yoxlamaq цчцn parlament vaxtaшыrыbцtцn bцdcяni yoxlayыr.

Mцdafiя xяrclяri

Шяffaflыq vя hesabatvermя яsas tяlяblяr olmalыdыr, яsasяn dя milli bцdcяprosesi mяsяlяsi ilя baьlы olduqda. Bцtцn bцdcя prosesindя шяffaflыqlayanaшы hesabat vermяk demokratiyanыn юzяyini tяшkil edir.”

Mяnbя: Cinsi nюqteyi nяzяr dя daxil olmaqla, Parlament vя bцdcя prosesibarяdя PAB seminarыnыn Цmumi Mяruzяsi, Nayrobi, may 2000.

Cяdvяl №52

Parlament bцdcяnin qяbulunda niyя fяal iшtirak etmяlidir?

Mцxalifяt alternativ tяkliflяrin hazыrlanmasы цчцn bцdcя mцzakirяlяrindяnistifadя edя bilяr. Bцdcяnin яtsdiqlяnmяsinя sяs verяrkяn, яksяriyyяthюkumяtin atacaьы addыmlara etimad gюstяrmяklя siyasяtin icra olunmasы-na vя яsasыnda seчildiklяri platformaya haqq qazandыrыrlar. Bцdcя nяzarяti hюkumяtin siyasяtinя tяsir etmяyin яn vacib yoludur. BцdcяTяhlili Aktыna яsasяn o, hюkumяti azad edir, vя bununla da bцdcяni icraolunmuш elan edir.

Mяnbя: Cinsi nюqteyi nяzяr dя daxil olmaqla, Parlament vя bцdcя prosesibarяdя PAB seminarыnыn Цmumi Mяruzяsi, Bamako, Mali, noyabr 2001.


143

Aшaьыdakы Cяdvяl dцnya цzrя mцdafiя xяrclяrinin tяhlilini verir. SoyuqMцharibя erasыndan чыxmыш dюvlяtlяrdя mцdafiя xяrclяrinin azalmasыmцшahidя olunur, vя bu onu gюstяrir ki, onlar pullarы sulhmяramlы sahяlяrяxяrclяyirlяr. Lakin, Asiya vя Afrika dюlяtlяri hяmin mцddяt яrzindя юzmцdafiя xяrclяrini artыrmышlar.

Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri ilя baьlыbцdcяnin effektiv icrasыHesabat vя шяffaflыq bцdcяnin effektiv icrasы цчцn яsas hallardыr. Hesabat ver-ilmяsinin tяmin edilmяsinin яn yaxшы yolu bцdcяnin hazыrlanma prosesininшяffaf olmasыdыr. Hesabat vя шяffaflыq bцdcяnin effektiv icrasы prinsipi ilяinkiшaf etdirilя bilяr:

Qabaqcadan tяsdiq olunma - Parlament xяrcin aparыlmasыnы qabaqcadan tяs-diq etmяlidir.Цmumilik - Bцtцn xяrclяr vя gяlirlяr parlamentя цmumi bir bцdcя sяnяdi kimiverilmяlяdir.Dюvrilik - Hюkumяt bцdcяnin parlamentя verilmяsi tarixinя mцvafiqolmalыdыr. Dюvrilik hяmчinin yerlяшdirilmiш pullarыn xяrclяnmяsi vaxtыnыnmцяyyяn olunmasыnы tяlяb edir. Xцsusilik - Bцdcя bяndlяrinin nюmrяsi vя izahы hюkumяtin xяrclяrinin aydыnolmasыna xidmяt etmяlidir. Buna gюrя dя, bцdcя xяrclяrinin izahы qeyri-mцяyyяn olmamalы vя onlara ayrыlmыш vяsaitlяr hяddindяn artыq olmamalыdыr.

Cяdvяl №53

Dцnyada vя ayrы-ayrы юlkяlяrdя mцdafiя xяrclяrininUDM-in faiz nisbяti kimi

1985 2000 2001NАТО 4.0 2.2 2.2

ABШ 6.5 3.0 3.2BB 5.2 2.4 2.5Fransa 4.0 2.6 2.6Almaniya 3.2 1.6 1.5

Qeyri-NАТО Avropa 4.3 2.8 2.3SSRИ/Rusiya 16.1 5.0 4.3

Orta Шяrq vя Cяnubi Afrika 11.9 6.7 7.2Mяrkяzi vя Cяnubi Asiya 4.3 5.2 3.8Шяrqi Asiya vя Avstraliya 6.4 3.5 3.3

Yaponiya 1.0 1.0 1.0Karib vя Latыn Amerikasы 3.2 1.7 1.7Sahara altы Afrika 3.1 3.8 3.4

Eritreya m.d. 30.0 20.9Dцnya цzrя жяmi 6.7 3.6 3.5

Mяnbя: Hяrbi Balans, 2002-2003, ИИSS, London


144

Qanunilik - Bцtцn xяrclяr vя fяaliyyяtlяr qanunauyьun olmalыdыrlar.Иstifadя цчцn asaн struktur - Цmid edilir ki, hюkumяt gюzlяnilяn xяrclяrplanыnы parlamentя tяqdim edяcяk vя, parlamentdя adяtяn mцxtяlif audi-toriyanыn tяmsil olunduьunu nяzяrя alaraq, hяmin plan rяfdar vя anlamaцчцn asan olacaq. Mцasirlik - Tяlцkяsizlik sektoru ilя baьlы dюvlяt bцdcяsi tam olmalыdыr.Tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinin xяrclяri daxil olmaqla, hяrbi, hяrbilяшdirilmiшdigяr dюvlяt tяшkilatlarыnыn, polisin vя kяшfiyyat xidmяtlяrinin, hяmчininhюkumяt tяrяfindяn qяbul olunan шяxsi шirkяtlяrin xяrclяri ilя yanaшы heч birxяrc qeydiyyatsыz qalmamalыdыr.Aшkarlыq - Hяr bir vяtяndaшыn (istяr tяk istяrsя dя tяшkil olunmuш шяkildя)bцdcя barяdя юz rяyi ola bilяr vя onu aчыq шяkildя bildirя bilяr. Bu bцtцnbцdcя sяnяdlяrinin asan struktura malik olmasыnы vя onlarыn юlkяnin hяr biryerindя яldя edilя bilяn olmasыnы tяlяb edir (mяsяlяn, yerli kitabxanalarasurяtin gюndяrilmяsi vasitяsi ilя).Ardыcыllыq - Siyasяtlяr, planlar, bцdcя mяdaxili vя icra nяticяsi arasыnda aydыnяlaqяlяr olmalыdыr. Mяqsяd vя Нятижяляр - Bцdcя izahlarы bцdcя mяqsяdlяri ilя aшaьыdakыlarla baьlыяlaqяdя olmalыdыrlar: a) resurslarыn mяdaxili; b) nail olmalы icra vя tutum; c)planlarыn hesablanan nяticяlяri. Rahat bцdcя bu цч parametrdяn hяr-hansыbirinя dяyiшiliklяrin edilmяsinя imkan vermяlidir. Bu prinsiplяr mцasir dцzgцn bцdcя icrasыnыn keyfiyyяt kriteriyasы kimiqiymяtlяndirilя bilяr. Tяhlцkяsizlik sektoru barяdя kifayяt qяdяr mяlumatыolmayan parlament цzvц mцdafiя bцdcяsi dюvriyyяsindя sosial-iqtisadi vяinkiшaf mяsяlяlяri barяdя юz narahatчыlыьыnы bildirя bilmir.

Dцzgцn tяhlцkяsizlik bцdcяsinin vяziyyяtiTяhlцkяsizlik sektoru bцdcяsi цzяrindя parlamentin nяzarяt imkanыnыnartыrыlmasыna imkan verяn dцzgцn bцdcя formalaшdыrыlmasыnыn mцxtяlif ele-mentlяri mюvcuddur. Onlarыn arasыnda aydыn konstitusion vя hцquqi baza,pullarыn qiymяti, bцdcя intizamы, mцlki cяmiyyяtlя яlaqя vя ayaqlaшmamцhцm hesab edilя bilяr.

Aydыn konstitusion vя hцquqi baza

Parlamentin tяhlцkяsizlik sektoruna nяzarяt etmяk hцququ aydыn olaraqkonstitusiyada vя яlavя qanunlarda яks olunmalыdыr. Bundan яlavя, parla-ment hюkumяtdяn mяlumatыn alыnmasы barяdя qanunlar qяbul etmяli vяmяlumatlar barяdя шяrh tяlяb etmяk sяlahiyyяti dя hяmin qanunlarla tяnzim-lяnmяlidir. Parlamentin bцdcя vasitяsi ilя tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindяnяzarяti parlamentin siyasi vяrdiшinя чevirilmяlidir. Bu kifayяt qяdяr zяhmяttяlяb edir.

Pullarыn qiymяti

Bцdcя prosesi pullarыn qiymяtinin iki яsas qanununu tяtbiq etmяlidir: Effektivlik: siyasi mяqsяdlяri anlamaq (“dцzgцn iшin gюrцlmяsi”);


145

Sяmяrяlilik: яldя olan resurslarыn siyasi mяqsяdlяr цчцn istifadя olunmasы(“Dцzgцn iшin gяnaяtlя yerinя yetirilmяsi”).

Mцdafiя bцdcяsinin vяsaitlяrя ehtiyatla yanaшmasыnыn mцяyyяn edilmяsiцчцn mцasir bцdcя nяzяriyyяsinя uyьun olaraq, xяrclяr proqramlara vяmяqsяdlяrя uyьun olmalыdыr (Bax Cяdvяl №54), xяrclяr siyasяt sahяlяrinя vяmяqsяdlяrя uyьun olmalыdыr (mяsяlяn, sцlh missiyasы, tяhsil). Hяmчinin,bцtцn xяrclяr funksional qruplara ayrыlmalыdыr. Bundan яlavя, parlamentauditorlarыn vasitяsi ilя pullarыn dяyяrinin sяviyyяsini qiymяtlяndirmяlidir(nюvbяti hissяyя bax). Bu, hюkumяtdяn parlamentя bцdcяnin daxilolmasыnыdeyil xяrclяrini gюstяrilmыsini tяlяb edir. Sistematik bцdcя sistemi, mяsяlяnPPBS, ancaq tяhlцkяsizlik xidmяtlяri юz planlarыnы mяxfilik tяlяblяrinя riayяtetmяklя yanaшы шяffaf etdikdя mцmkцn ola bilяr.

Bцdcя intizamы

Hюkumяtin parlament tяrяfindяn qяbul olunmuш hцquqi bazaya vя bцdcяyяriayяt etmяsinя яmin olmaq цчцn bцdcя intizamы чox mцhцmdцr. Parlamentbцdcя intizamыnыn aшaьыdakы elementlяrini nяzяrdяn keчirmяlidir: Mцdafiя bцdcяsi (xяrclяrin hesablanmasы) vя qiymяt dяrяcяsinin inkiшafы

Cяdvяl №54

Planlaшdыrma, proqramlaшdыrma vя bцdcя sistemi (PPBS)

“(...)Planlaшdыrma, proqramlaшdыrma vя bцdcя sistemi (PPBS) ilk olaraqAmerika Birlяшmiш Шtatlarыnda (60-cы illяrin яvvяllяrindя) mцdafiя bцd-cяsinin inkiшafы цчцn istifadя olunmuшdur (hal hazыrda da bir чox юlkяlяrdяistifadя olunur). Tipik PPBS sistemi ilkin planlaшdыrma fazasыndan ibarяtolur vя hяmin faza zamanы mяqsяdin mцяyyяn olunmasы цчцn tяhlцkяsi-zliyin vяziyyяtini vя hяmчinin milli maraqlarы vя tяhlцkяlяri, silahlыqцvvяlяrin tяrkibini vя strukturunu araшdыrыrlar. Zяruri olan bu mяlumat-larыn tяhlil edilmяsi proqramlarыn inkiшafыna kюmяklik edir. Bir nюv biznesplan olan proqram zяruri mяqsяdlяri aшkarlayыr. Bu, hяmчinin vacib olanяlamяtdir, cцnki o aшkarlanmыш mяqsяdlяri maliyyя vяsaitlяri ilяяlaqяlяndirmяyя imkan verir. Belя olan halda, PPBS vяsaitlяrin mцяyyяnolunmuш istiqamяtlяrdя yerlяшdirilmяsi tяcrцbяsindяn uzaqlaшыr vя яksinя,plan vя proqrama tяqdim edilmiш vя qabaqcadan ehtimal olunmuш bцdcяmяhdudiyyяtlяri nяzяrindяn baxыr. Belяliklя dя, proqramlarыn яsasistiqamяtlяr яsasыnda inkiшaf etdirilmяsi vacibdir vя silahlы qцvvяlяrintяxirяsalыnmaz ehtiyaclarы юdяnilmяlidir. Mцяyyяn olunmuш mяqsяdя nailolunmamasы riskinin qiymяtlяrndirilmяsi яsas istiqamяtlяrin mцяyyяnolunmasы цчцn istifadя oluna bilяr. Dюvrяnin sonunda icranыn юlчцlmяsifazasы gяlir vя hяmin zaman nazirlik vя geniш mяnada cяmiyyяt ilin sonuцчцn mяqsяdя nail olmanыn dяrяcяsini mцяyyяn edir. Belяliklя dя,vяsaitlяrin effektiv yerlяшdirilmяsinя nail omaq olar...”

Mяnbя: Mцdafiя Bцdcяsinin Иnternetdя Шяffaflыьы, Kayt Starkey vяAndri van Meny, Иnformasiya vя tяhlцkяsizlik, cild 5, 2000, C4


146

arasыndakы mцnasibяt; Monitorinqin qaydalarыnы istifadя etmяk vя az vя ya чox xяrclяmяnin

hяddlяrinin mцяyyяn olunmasы; Bцdcя icrasы zamanы az vя ya чox xяrclяmяnin aradan qaldыrыlmasы цчцn

tяdbirlяrdяn istifadя olunmasы; Mцdafiя bцdcяsinin az vя ya чox xяrclяnmяsi zamanы mцdafiя nazir-

liyinin vя nazirlяr kabinetinin xяbяrdar edilmяsi; Mцdafiя bцdcяsinin чox xяrclяnmяsi zamanы kompensasiya qaydalarы:

mцdafiя zamanы artыq xяrclяmяlяrinin mцdafiя bцdcяsi vя ya hюkumяtbцdcяsi vasitяsi ilя юdяnilmяsi.

Vaxt vя dюvrilik

Tяhlцkяsizlik sektorunun bцdcяsinin yцksяk effektivliyinя nail olmaq цчцnsяsvermяdяn qabaq mцdafiя bцdcяsinin layihяsinin юyrяnilmяsi цчцn kifayяtqяdяr vaxt ayrыlmalыdыr. Яn azы 45 gцndяn цч aya kimi mцddяtdя layihяninqabaqcadan tяqdim etmяk mцdafiя bцdcяsinin kompleks шяkildя nяzяrdяnkeчirilmяsinя imkan verir.

Mцdafiя bцdcяsinin siyasяti barяdя dцzgцn, mцasir vя vaxtlы-vaxtыndamяlumatыn verilmяsi aшaьыdakы яsaslara gюrя dя faydalыdыr: Bu mяlumat ictimaiyyяtin mяlumatlandыrlmasы vя mцzakirяlяrin

keчirilmяsi цчцn zяruridir; O zяif yerlяrin, islahat zяruri olan sahяlяrin, tяhlцkяsizlik vя digяr

hюkumяt xяrclяrinin dayandыrыlmasы zяrurяtinin aшkarlanmasыna kюmяk-lik edir;

Tяhlцkяsizlik sektorunun шяffaf bцdcя idarячiliyi onun parlament vя icti-maiyyяt qarшыsыnda hesabatыnы vя hюkumяtя ictimaiyyяtin etimadыnыartыrыr.

Mцlki cяmiyyяtlя qarшыlыqlы яlaqя

Parlament mцlki cяmiyyяtdяn olan bцdcя vя maliyyя planlaшdыrmaekspertlяrini maliyyя tяhlilinя vя monitorinqinя dяvяt edя bilяr; bu яsasяntяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinin bцdcяsinя чox kюmяk edя bilяr, чцnki bu hяmiшяaydыn yazыlmыш vя qavramaq цчцn asan olmur. Bцdcяnin hazыrlanmasы pros-esinin шяffaflыьы, digяr mяsяlяlяrlя yanaшы, informasiya azadlыьы qanunveri-ciliyinя яsaslanmalыdыr.

Treninqlяr vя ekspertizalar

Sonda isя, parlamentlяrin яksяriyyяti hяm parlament цzvlяrinin hяm dя par-lament яmяkdaшlarыnыn treninqlяr vя tяdqiqat aparmaq vasitяsi ilя inkiшafetdirilmяsi zяruridir. Bunun цчцn, demokratik idarяetmяnin vя parlamentiniшinin effektlяшdirilmяsi mяqsяdi ilя, PAB parlament цzvlяri vя яmяkdaшlarы(bax: www.ipu.org) цчцn regional seminarlar keчirir vя tяlimat kitabыnыnhazыrlanmasыnы nяzяrdя tutur.


147

Tяhlцkяsizlik bцdcяsinin шяffaflыьы vя hesabatы

Шяffaflыq mяxfiliyя qarшы

Qяrarыn qяbul etmя prosesinn шяffaf olmasы qяrarыn nяticяsinin ictimainiyyяtlяrя vя siyasi mяqsяdlяrlя mцvafiq olmasыnы tяmin edir. Mцdafiя bцd-cяsindя шяffaflыq parlamentin nяzarяt funksiyasыnыn effektiv icrasыnы tяminedir. O tяhlцkяsizlik sektoruna ictimai inamы artыrыr. Mцdafiя bцdcяsindя шяf-faflыьыn az olmasы bцdcя formasыnыn kюhnяlmiш olmasыna vя ya tяhlцkяsizlikmяqsяdlяrinin zяif ifadя olmasыna dяlalяt edir. Bu hяmчinin qanunla mцяyyяnedilmiш milli audit tяшkilatlarыnda чox istiqamяtli ekspertizalarыn olmamasыna,qяrarlarыn ictimai araшdыrma mяlumatlarыnыn tяmin olunmasы barяdя konsti-tusion qanunlarыn zяif olmasыna, hesabatdan чox gizliliyя цstцnlцk verяnbцrokratik mцnasibяtя dяlalяt edir. Qanunla mцяyyяn edilmiш milli audittяшkilatlarы vя qanunyazarlar sistemin zяifliyini цzя чыxarmalы vя hяlli yollarыnыaramalыdыrlar (nюvbяti hissяyя bax).

Cяdvяl №55

Mцdafiя bцdcяsinin яsas komponentlяri:2002-ci il Иspaniya mцdafiя bцdcяsi

Mallar vя XidmяtlяrЯrzaqИnfrastrukturуnыn saxlanыlmasыYanacaqXidmяtlяr: elektrik enerjisi, su, telefon vя s.PaltarPul tяminatыNяqliyyatTreninгlяrTibbi yardыmDigяr яmяliyyat xяrclяri

Digяr maliyyя xяrclяriMюvcud kючцrmяlяr

Beynяlxalq tяшkilatlarAvtonom hissяlяrDigяr kючцrmяlяr

Real investisiyalarSilahlы qцvvяlяrin мцасирляшдирилмясиSilah vя sursatlarыn saxlanыlmasыTяdqiqat vя inkiшafDigяr investisiyalar

Яsas kючцrmяlяrMaliyyя яmlakы

Mяnbя: Иspaniya Mцdafiя Bцdcяsi 2002,Иspaniya Mцdafiя Nazirliyi


148

Nяzarяti mцmkцn olan vя mцmkцn olmayan mцdafiя vяtяhlцkяsizlik xяrclяri

Pullarыn tяhlцkяsizlik sektoruna vя ya hюkumяtin digяr sektorlarы цчцn xяrclяnmяsinin mцяyyяn edilmяsi, nяzarяtin hяyata keчirilmяsi vя maliyyяetibarlыlыьы mяqsяdi цчцn parlamentin mцvafiq sяnяdlяri nяzяrdяn keчirmяksяlahiyyяti olmalыdыr. Parlamentя ancaq яsas xяrclяrin siyahыsыnыn verilmяsitяfsilat prinsipini poza bilяr (yuxarыya bax). Tяfsilatlы mяlumatlarla tяminolmadыьы tяqdirdя parlament юz konstitusion vяzifяlяrini icra edя vя mцdafiяbцdcяsinin nяzarяtini hяyata keчirя bilmir.

Parlamentin mцdafiя ilя baьlы bцtцn bцdcя sяnяdlяri ilя tanыш olmaq imkanыolmalыdыr. Bяzi юlkяlяrdя (mяsяlяn, Danimarkada vя Luksemburqda) parla-mentlяr bцdcяnin bцtцn istiqamяtlяri barяdя mяlumatla tяmin olunurlar vяbu, bцdcяnin daha чox tяfsilatы ilя verilmяsi hesab edilir. Bяzi юlkяlяrdя isя(Fransa, Yunanыstan vя Polшa) mцdafiя bцdcя maddяlяri barяdя ancaq par-lamentin mudafiя komissiyasы mяlumatlarla tяmin olunurlar. Mцsbяtidarяetmя nюqteyi-nяzяrindяn komissiyanыn (lazыm olduqda baьlы qapыlararxasыnda) vя ya parlamentin bцdcя sяnяdlяri ilя tanыш olmaq sяlahiyyяti

Cяdvяl №56

Шяffaf tяhlцkяsizlik bцdcяsinin hazыrlanmasыnda яsas maneяlяr

Bцdcяnin icra olunmasыnda шяffaflыьыn vя hesabatlarыn kifayяt qяdяr olma-masы ciddi mяsяlяdir, belя olan halda yalnыz icra orqanыnыn bir neчя seчilmiшшяxslяri tяhlцkяsizlik siyasяti vя vяsaitlяr barяdя qяrarlar qяbul edirlяr.Maliyyя nazirliyi vя digяr icra orqanlarыnыn rяhbяr iшчilяri яksяr hallardaqяrar qяbulu prosesindяn kяnarlaшdыrыlыrlar vя ya onlarыn qяrarlarы nяzяrяalыnmыrlar. Nяzarяt sяlahiyyяti konstitusiya ilя mцяyyяn olunmuшdurParlament orqanlarы, media vя mцlki cяmiyyяt qeyri mцяyyяn шяraitdяsaxlanыlыrlar.”...

“Шяxsi heyяtin, яmяliyyatlarыn vя sursatlarыn xяclяri daxil olmaqla mцxtяliftяhlцkяsizlik qцvvяlяrinin bцtцn xяrclяri onlarыn bцdcяsinя daxil olun-malыdыr. Hяmin bцdcяlяr hяmчinin bu xяrclяrin maliyyяlяшdirilmяsi qay-dalarыnы mцяyyяt etmяlidirlяr. Lakin, tяhlцkяsizlik bцdcяlяrinin яksяriyyяtibu tяlяblяrin hamыsыnы icra etmir. Bцdcяdaxili yerlяшdirmяlяr aydыn deyillяr,bir neчя departamentlяrdяn alыnan vяsaitlяri яhatя edяn цmumi xяrclяrqeyri-mцяyyяndirlяr. Geniш qeyri bцdcя fяaliyyяti olan юlkяlяrdяhюkumяtin юzцndя belя dяqiq mяlumat qыtlыьы mюvcuddur. Buna gюrя dяhesabatыn kriteriyalarы- mцqayisяli planlar vя icra etmя- istifadя olunabilmяzlяr. Mцdafiя siyasяti, bцdcя vя satы№almalar barяdя qяrarlarыn qяbuledilmяsi цчцn mцdafiя nazirliyinin vя icra orqanlarыnыn nцmayяndяlяrimцdafiя yюnцmlц xцsusi biliklяrя malik olmalыdыrlar. Qeyri-bцdcя prob-lemlяrinin цnvanlandыrыlmasы яsas hallarda kifayяt qяdяr siyasidir vя mцlki-hяrbi яlaqяlяrdя яsaslы vя uzunmцddяtli dяyiшiliklяr tяlяb edir.”

Mяnbя: Иnsan Иnkiшafы Hesabatы, 2002 (s. 89 vя 91)


149

olmalыdыr. Eyni prosedurlar kяшfiyyat xidmяtlяri daxil olmaqla digяr xid-mяtlяrя dя tяtbiq olunmalыdыr.

Tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinin bцdcяlяrinin klassifikasiyasы qanuna, яn яsas damяlumat azadlыьы haqqыnda qanununa, uyьun olmalыdыr (Bax Biks №57).

Tяhlцkяsizlik bцdcяsinin mцzakirяsi vя sяsvemя zamanы parlamentin dяyiшi-liklяr etmяk hцququ mцtlяq xяrclяr (mяsяlяn, keчяn il imzalanmыш satыnalmamцqavilяsi) vя mцяyyяn proqramlarla (hяrbчilяr цчцn pensiya vя saьlamlыqproqramы) mяhdudlaшdыrыlыr. Hяmin xяrclяr ancaq uzun mцddяtdяn sonradяyiшdirilя bilяr.

Шяffaflыq korrupsiya vя ictimai vяsaitlяrindцzgцn istifadя olunmamasы

Иctimai vяsaitlяrin hюkumяt tяrяfindяn dцzgцn istifadя olunmamasыna aydыn-lыq gяtirilmяsindя parlamentin mцstяsna rolu var. Artыq sцbut edilmiшdir ki,belя sui-istifadяlяr яsasяn spesifik olan tяhlцkяsizlik bцdcяlяrindя rast gяlinir.

Mцdafiя bцdcяsinin шяffaflыьы vя hesabatlыlыьы parlamentin tяhlцkяsizlik sek-torunda effektiv nяzarяtin яsaslarыnы tяшkil edirlяr. Шяffaflыq hesabatlыlыьыnяsasыnы tяшkil edir vя юzц юzlцyцndя mцsbяt idarяetmяnin kюkцnц tяшkil edir.Belяliklя, bu iki konsepsiya bцdcя dюvriyyяsinin яsasыnы tяшkil edirlяr.

“Hesabatlыlыьыn vя шяffaflыьыn чatышmamasы silahlы qцvvяlяrin hяcmi,bacarыьы vя niyyяti barяdя narahatlыq yaratdыьы halda, yцksяk sяffaflыqhяrbi xяrclяrя diqqяti artыrыr vя konfliktlяrя sяbяb olan qeyri-mцяyyяn-

Cяdvяl №57

Tяhlцkяsizlik bцdcяsinin sistemlяшdirilmяsinin цч mяrhяlяsi

Parlament цzvlяri mцяyyяn hallarda informasiya konfidensiallыьыnыn bal-anslaшdыrыlmasыnы tяmin etmяlidirlяr (яsяsяn dя mцdafiя bцdcяsindяvяsaitlяrin yerlяшdirilmяsi vя hesabat sahяlяrindя. Bir yol ondan ibarяtdirki, bцdcя layihяsi bir neчя tяhlцkяsizlik тяснифат sяviyyяlяrinя bюlцnцr,mяsяlяn: mцdafiя bцdcяsi цmumilikdя parlamentя tяqdim olunur; mцdafiяbцdcяsi vя hяrbi xяrclяr komissiyasы tяrяfindяn nяzяrdяn keчirilя bilяn яsasvя яmяliyyat xяrclяrinin тяснифаты; nяzarяt komissiyasыnыn bir qrup цzvlяritяrяfindяn nяzяrdяn keчirilяn hяrbi тяснифатын yцksяk sяviyyяsinя aid olanxяrclяr. Hяmin qrupa milli tяhlцkяsizlik normalarы ilя mцяyyяn olunmuшprosedurlara mцvafiq olaraq тясниф olunmuш sяnяdlяrlя tanыш olmaq imkanыverilmяlidir.

Mяnbя: Ravinder Pal Singh, Silahlarыn satын-alqыsыbarяdя qяrarlarыn qяbul edilmяsi proseslяri,

1-ci cild, Oksford, 1998


150

lik vя sяhv baшa dцшmяnin qarшыsыnы alыr.”

Paul Qeorqe, “1990-cы ilin mцdafiя xяrclяri:Иnkiшaf edяn юlkяlяr цчцn bцdcя vя maliyyя siyasяti mяsяlяlяri”, 2002

Цmumiliklя qяbul olunmuшdur ki, hяdsiz hяrbi xяrclяr vяsaitlяrin dцzgцnistifadя olunmasыna maniя tюrяdir, halbuki bu vяsaitlяr yoxsullцьun azaldыl-masы vя sosial inkiшafa istifadя oluna bilяrdi. Vяtяndaшlarыn nцmayяndяlяriicra hamiyyяtinin ictimaiyyяti qorumaq planlarы barяdя mяlumatlarla tяminolunmalыdыrlar, чцnki bцtцn bunlar ictimaiyyяtin vergi юdяmяlяri hesabыnahяyata keчirilir. Иnkiшaf edяn юlkяlяrdя vяsaitlяrin dцzgцn istifadя olunma-masы xцsusяn ziyanlыdыr. Hюkumяt dя mцsbяt idarяetmя mяqsяdlяrinя nailolmaq цчцn, tяhlцkяsizlik sektoruna aid olan mяsяlяlяrin mцzakirяsi zamanыictimaiyyяtin fikrini nяzяrя almaьa borcludur. Parlament inkiшaf vя tяhlцkя-sizlik ehtiyaclarыnыn mцdafiя bцdcяsi tяrяfindяn balanslaшdыrыlmasыnы tяminetmяlidir. Nюvbяti Cяdvяldя qeyd edildiyi kimi tяhlцkяsizlik sektoruna effek-tiv parlament nяzarяtinin hяyata keчirilmяsindя bir чox problemlяr mюvcud-dur.

Cяdvяl №58

Tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя effektiv bцdcя nяzarяtinimяhdudlaшdыran яsas problemlяr

Konstitusion яsaslarыn olmamasы - tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindяnяzarяtin hяyata keчirilmяsindя parlamentin konstitusiya ilя mцяyyяnolunmцш sяlahiyyяtlяrinin olmamasы чяtinliklяr yarada bilяr.

Mяlumatыn az olmasы - Konstituсion яsaslarыn olmamasыna aid olandigяr mяsяlя isя mяlumatlarыn aшkar edilmяsinя kюmяklik edяnmяlumat azadlыьы barяdя qanunvericiliyin olmamasыndan ibarяtdir.Buna gюrя dя, qanunlarыn qeyri-mцkяmmяl vя ikimяnalы olmasы parla-mentin nяzarяtetmя sяlahiyyяtlяrinin hяyata keчirilmяsindя яngяllяrtюrяdя bilяr. Nяticяdя isя ictimaiyyяtin vя parlamentin яlindяnhesabatlыlыq prinsipi alыnыr, halbuki bu, demokratik sistemin tяlяbidir.

Tяhlцkяsizlik sektorunun bцdcяdяnkяnar fяaliyyяtlяri vя gяlir mяnbяlяri- Tяhlцkяsizlik sektorunun xцsusi fяaliyyяt nяticяsindя (kommersiyatяyinatlы fяaliyyяt, mяsяlяn, hяrbi шirkяtlяrin gяliri vя xidmяtlяringюstяrilmяsi) bцdcяdяnkяnar fяaliyyяtlяri ilя baьlы gяlir mяnbяlяrininяsasы vя xeyiri barяdя parlamentin vя bяzяn nazirlik nцmayяndяlяrininmяlumatы olmur. Tяhlцkяsizlik sektorunun maliyyяlяшdirilmяsinindigяr yollarы kimi dя, bu fяaliyyяtlяr barяdя parlamentя mяlumat ver-ilmяlidir.

Mцdafiя xяrclяrinin gizlяdilmяsi - Tяhlцkяsizlik sektorunun тягацд,infrastruktur, няглиййат vя s. xяrclяri яksяr hallarda digяr nazirlik-lяrin/sektorlarыn, sosial tяminat, mяnzil tikintisi, dяmir yolu vя s., bцd-cяlяrinя kючцrцlцr. Bu tяcrцbя mцdafiя bцdcяsini dцzgцn яks etdirmirvя ictimayyяtin vя parlamentin real mцdafiя bцdcяsi barяdя dцzgцnqiymяt vermяk qabiliyyяtinя maneя tюrяdir.

Zяif мятбуат - Юlkяlяrin яksяriyyяtindя zяif мятбуат mюvcuddur


151

Demokratiklяшяn dюvlяtlяrdя bцdcя nяzarяti1990-cы illяrdя Avropanы bцrцyяn demokratiya abu-havasы parlamentinnяzarяt funksiyasыnыn artыrыlmasы ideyasыnыn vя tяcrцbяsinin inkiшafetdirilmяsinin яsassяn demokratiya yolunda olan dюvlяtlяr цчцn zяruriolmasыnы sцbut etdi. 59 saylы Cяdvяl bizя imkan verir ki, Cяnub-Шяrqи Avropaюlkяlяrinin bцdcя tяcrцbяsinя nяzяr yetirяk vя onlarыn siyasi sistemlяrinindaha шяffaf vя hesabatyюnцmlц quruluшlarla inteqrasiyanыn шahidi olaq.

(ekspertizalarыn vя mяnbяlяrin azlыьы nюqteyi-nяzяrindяn) vя o, tяh-lцkяsizlik sektorunun vя parlamentin fяaliyyяtini yaxыndan mцшahidяedя bilmir. Belяliklя dя ictimaiyyяt юzцnцn nцmayяndяlяrinin vя tяh-lцkяsizlik sektorunun цzvlяrinin cari vя gцndяlik fяaliyyяti barяdяmяlumat almaqda чяtinlik чяkirlяr.

Nяzяrdяn keчirmя цчцn vaxtыn az olmasы - Юndя qeyd olunduьu kimi,mцdafiя bцdcяsinin nяzяrdяn keчirilmяsi цчцn vaxtыn az olmasы parla-mentin nяzarяt funksiyasыnыn hяyata keчirilmяsindя problemlяryaradыr.

Иnfrastrukturун, ekspertizanыn vя kadrlarыn чatышmamazlыьы -Parlamentlяrin яksяriyyяtindя infrastrukturanыn, ekspertizanыn vяkadrlarыn чatышmamazlыьы hюkumяtin vяtяndaшlara hesabat vermяsinintяmin olunmasы zamanы hiss olunur.

Cяdvяl №59

Cяnub-Шяrq Avropanыn ayrы-ayrы юlkяlяrindя mцdafiя bцdcяsitяcrцbяsi (2001-ci ilя)

Albaniya: Bцdcя menecmenti ofisi 2000-ci ilin oktyabr ayыndayaradыlmышdыr. Mцdafiя bцdcяsi siyasяti dяrc edilяrяk 2008-ci ilяdяkmцdafiя tяlяblяrinin цmumi tяsvirini vermiшdir. Mцdafiя nazirliyi bцdcяicrasы prosesi цzrя cavabdehdir.

Bolqarыstan: 10 il mцddяtlik mцdafiя bцdcяsi Milli Assambleya(Bolqarыstanыn Parlamenti) tяrяfindяn mцzakirя olunmuшdur. Цmid ondanibarяtdir ki, Assambleya tяhlцkяszilik sektoru цzяrindя parlamentinnяzarяtini inkiшaf etdirmяklя tяdricяn юzцnцn nяzarяt bacarыьыnы inkiшafetdirяcяk.

Xorvatiya: Bцdcя hюkumяt tяrяfindяn tяklif olunduqdan sonra Parlamentяtяqdim olumuш vя “Rяsmi Bцlleten”dя dяrc edilmiшdir. Bцdcяnin hazыrlan-masы prosesi maliyyя vя mцdafiя nazirliklяrindяn keчmяklя iyuldannoyabradяk uzadыlmышdыr. Parlament ancaq mцdafiя bцdcяsinin цmumimяblяьi barяdя qяrar qяbul edя bilяr, lakin onun strukturasы barяdя heч birsяlahiyyяtя malik deyil.


152

K.Y. Makedoniya Respublikasы: Mцdafiя nazirliyi layihя hazыrlayыb maliyyяnazirliyinя gюndяrir. Bu sяviyyяdя, dюvlяtin imkanlarыnы nяzяrя almaqmяqsяdi ilя digяr nazirliklяrlя dialoqlar yaradыlыr. Bundan sonra bцdcяhюkumяtя tяqdim edilir. Dяyiшikliklяr edildikdяn sonra bцdcя parlamentяцnvanlandыrыlыr. Mцdafiя nazirliyi bцdcяnin layihяsi barяdя Daxili Siyasяt vяMцdafiя Komissiyasыna mяruzя edir. Sяsvermяdяn sonra, layihя presidentfяrmanы formasыna salыnыr. Mцdafiя bцdcяsi UDM-in 2.12%-ni tяшkil edir.

Rumыniya: Planlaшdыrma, Proqramlaшdыrma, Bцdcя vя QiymяtlяndirmяSistemi (PPBQS) mцdafiя nazirliyi tяrяfindяn 2000-ci ildяn baшlayaraq tяd-biq olunur. Digяr mяqsяdlяrlя yanaшы onun mцdafiя sektorunun bцtцnistiqamяtlяr цzrя fяaliyyяtinin шяffaflыьыnыn artыrыlmasы mяqsяdi vardыr.Parlament daxilindя bцdcяnin hazыrlanmasы prosesinя cяlb edilmiш bir neчяkomissiyalar mюvcuddur: Mцdafiя, Иctimai asayиш, Milli Tяhlцkяsizlik,Bцdcя, Maliyyя vя Banklar. Mцdafiя nazirliyi daxilindя mцvafiq шюbяParlamentlя Яlaqя, Qanunvericilik, Ащянэдарлыг vя Иctimaiyyяtlя Яlaqяadlanыr. Яsas mцdafiя planы sяnяdi Иnternetdя dяrc edilir.


Bцdcя dюvriyyяsi daxilindя tяhlцkяsizlik sektoru Яmin olun ki, parlament tipik bцdcя dюvriyyяsi daxilindя tяhlцkяsiz-

lik sektorunun дюрд яsas mяrhяlяsinя diqqяt yetirir: bцdcяnin hazыr-lanmasы, bцdcяnin tяsdiqi, icrasы vя xяrclяrin auditi.

Nяzarяtin qanunla mцяyyяn olunmuш audit institutlarы tяrяfindяnaparыlmasыnы tяmin edin.

Parlament vя digяr monitorinq institutlarы tяrяfindяn aparыlan auditsiyasi mяqsяdlяri bцdcя imkanlarы vя xяrclяri ilя яlaqяlяndirmяlidir(icra auditi).

Шяffaf tяhlцkяsizlik bцdcяsinin qorunmasы цчцnparlamentin effektiv tяdbirlяri Bцdcяnin bu hissяdя artыq mцzakirя olunmuш effektiv bцdcя icrasы

prinsiplяrinя uyьun hazыrlanmasыnы tяlяb edin. Parlamentя vя ya шяxsяn юzцnцzя kюmяklik etmяk iqtidarыnda olan vя

tяklif olunmuш tяhlцkяsizlik ayыrmalarыnыn mцnasib, uyьun vя шяffafqaydada tяqdim olub olmamasы tяyin edя bilяn mцstяqil мцтяхяссисинkюmяkliyini яldя etmяyя чalышыn.

Hяqiqi mцdafiя xяrclяrini tяyin etmяyя vя mяqsяdlяr, maliyyя mяdax-illяri vя icra xяrclяri arasыnda яlaqяlяri baшa dцшmяyя imkan yaratmaqmяqsяdi ilя, яmin olun ki, tяhlцkяsizlik xidmяtlяri mцasir maliyyяplanlaшdыrыlmasы vя bцdcя icrasы metodlarыndan istifadя edirlяr.

58 saylы Cяdvяldя qeyd olunanlarы nяzяrя almaqla юz parlamentinizdяolan vяziyyяti nяzяrdяn keчirin vя sizin siyasi kontekstinizdя hansыsaxцsusiyyяtя qarшы edilmяli olan bцtцn tяшяbbцslяrdяn istifadя edin.


153

24-cц fяsil

Tяhlцkяsizliklя яlaqяdarmilli bцdcя xяrclяrinin auditi

Parlament vя milli audit идарясиQяbul edildikdяn sonra parlamentin tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindяkimяsuliyyяti heч dя baшa чatmыш hesab olunmur. Parlament юz nяzarяt vя auditfunksiyalarыnы hяyata keчirmяli vя nяzяrindя saxlamalыdыr ki, auditdяnkeчirilmiш bцtцn hesablarыn parlamentя tяqdim edilmяsi demokratik prosesinbir hissяsidir vя yoxlama prosesi hяm rяqяmlяrin, hяm dя icranыn auditiniяhatя edir. Tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinin hesablarы vя illik hesabatlarы parla-mentin юtяn bцdcя ilindя vяsaitlяrin necя xяrclяnmяsinя nяzarяt цчцn vacibmяnbяdir. Nяzarяt funksiyasыnы hяyata keчirяrkяn mцstяqil inсtitutlar, milli auditидаряси (bяzяn Baш Auditor, Milli Audit Ofisi, Bцdcя ofisi vя ya HesablamaPalatasы adlandыrыlыr) parlamentя kюmяklik gюstяrilmяlidir vя o, konstitusionqanunla yaradыlaraq icra, qanunverici vя mяhkяmя hakimiyyяtlяrindяnmцstяqil olmalыdыr.

Parlament яmin olmalыdыr ki, Baш Auditor: Parlament tяrяfindяn tяyin olunub vя onun dяqiq sяlahiyyяt mцddяti

var; Юz missiyasыnы mцstяqil hяyata keчirmяk цчцn hцquqi vя praktiki

vяsaitlяrя vя resurslara malikdir; Xяrclяrin bцtцn mяsяlяlяri цzrя parlament vя onun bцdcя komissiyasы

qarшыsыnda istяnilяn vaxt mцstяqil hesabat vermяk sяlahiyyяtlяrinяmalikdir.

Parlament nяzяrя almalыdыr ki, hцquqi sanksiyalar qanunlarla nяzяrdя tutu-lur vя vяzifяli шяxslяr vя siyasi qruplar tяrяfindяn tюrяdilяn korrupsiya vя sui-istifadя hallarыnda tяtbiq olunur. Parlament nяzяrя almalыdыr ki, чatышmama-zlыqlar aшkar olunduqda tяdbirlяr hяyata keчirilir.

Cяdvяl №60

Baш Auditor

Иcra, Qanunverici vя ya Mяhkяmя hakimiyyяti nяzdnindя olmasыndan asыlыolmayaraq Baш Auditorun tamamilя mцstяqil vя avtonom olmasы impera-


154

Tяhlцkяsizlik bцdcяsinin auditinin keчirilmяsi tяcrцbяsiTяhlцkяsizlik sektorunun auditi parlament цчцn kompleks xarakter daшыyыr,чцnki hяm bilavasitя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяrinя aid olan audit hesabatlarыnыnanalizini, hяm dя bilavasitя aid olmayan mяsяlяlяri яhatя edir: mяsяlяn,ticarяt, sяnaye, рабитя vя vяsaitlяrin kючцrцlmяsi. Яsas mяqsяd aчыq-aшkar aidolmayan fяaliyyяtlяr arasыnda яlaqяlяrin aшkar edilmяsindяn ibarяtdir.

Tяcrцbяdя tяhlцkяsizlik цzrя яsas nazirliklяr (adяtяn, mцdafiя, daxili iшlяr,ticarяt, sяnaye vя son zamanlar kommunikasiya vя maliyyя) mцtяmadi

tiv normadыr. Missiyasыnы hяyata keчirmяk цчцn onun adekvat vasitяlяriolmalыdыr. Onun funksiyasы цч hissяdяn ibarяtdir:

Maliyyя nяzarяti

Audit ofisi bцtцn icra hakimiyyяti orqanlarыnыn vя dюvlяt idarяlяrininmaliyyяsinin dцzgцn, etibarlы vя dolьun olmasыnы yoxlamalыdыr. Bцtцnmaliyyя яmяliyyatlarыnыn dюvlяt vяsaitlяrinin idarя olunmasы haqda tяlimat-lara mцvafiq qaydada aparыlmasыnы yoxlamalыdыr. Nяzarяt funksiyasы dax-ilindя, dюvlяt hesablarы vя юdяniшlяri tяsdiq edяn vяzifяli шяxslяr nюqteyi-nяzяrindяn Audit идаряси yurisdiksiya missiyasыnы hяyata keчirir. Vяzifяliшяxslяr vяzifяdяn azad edilяn zaman vяsaitlяrin istifadяsi barяdя hesabatvermяlidirlяr. Qeyri-qanuni mяnimsяmя vя korrupsiya hallarыnda Auditидаряси aшkara чыxartdыьы faklar barяdя mяhkяmя orqanlarыna mяlumat ver-mяyя borcludur.

Hцquqi nяzarяt

Audit идаряси dюvlяt xяrclяrinin vя gяlirlяrin bцdcя mяsяlяlяrinя aid olanqanunvericiliyя яsasяn hяyata keчirilmяsini yoxlayыr.

Dюvlяt vяsaitlяrinin dцzgцn istifadя olunmasыnыn tяmin edilmяsi

Mцsbяt idarячilik яsasыnda fяaliyyяt ьюstяrяn mцasir Audit идаряси aшaьыdasadalanan цч kriteriya яsasыnda dюvlяt vяsaitlяrinin dцzgцn istifadя olun-masыnы tяmin etmяlidir:

(i) Vяsaitlяrin dяyяrlяndirilmяsi: istifadя olunan vяsaitlяrin, key-fiyyяt vя kяmiyyяt nюqteyi-nяzяrindяn, effektiv yerlяшdirilmяsinintяmin olunmasы;(ii) Effektivlik: vяzifя vя mяqsяdlяrя nail olmanыn юlчцlmяsi;(iii) Sяmяrяlilik: tяlяb olunan nяticяlяri яldя etmяk цчцn istifadяolunan vяsaitlяrin optimal istifadя olunmasы.

Bu nяzarяt Audit идарясинин tяшяbbцsц vя ya parlamentin tяlяbi ilя hяyatakeчirilir.”

Чыxarышыn mяnbяyi: Cinsi nюqteyi-nяzяr dя daxil olmaqla,Parlament vя bцdcя prosesi barяdя PAB

seminarыnыn Цmumi Mяruzяsi (Bamako, Mali, noyabr 2001)


155

olaraq onlarыn hesablarыnda yerlяшdirilmiш vяsaitlяrin necя istifadя olunmasыbarяdя sяnяdlяrlя tяsdiqlяnяn hesabatы parlamentя tяqdim etmяlidirlяr.Parlametin istifadя etdiyi prosedurlara aшaьыdakыlar daxil ola bilяr: шюbяlяrцzrя illik hesabatlar, bцtцn ayrыlmыш vяsaitlяrin parlament komissiyasыtяrяfindяn nяzяrdяn keчirilmяsi, bцtцn nazirliklяrin hesablarыnыn illik auditi,hяr bir шюbя barяsindя xцsusi parlament debatlarыnыn keчirilmяsi.

Mцkяmmяl vяziyyяtdя, audit prosesi parlamentя bцdcя dюvriyyяsininqanuna mцvafiq olmasыna, xяrclяrin sяmяrяliliyinя vя mцяyyяn olunmuшmяqsяdlяrя nail olmanыn effektivliyinя qiymяt vermяk imkanы vermяlidir.

Cяdvяl №61

Tяhlцkяsizlik sektoru цzяrindя parlament nяzarяti zamanыBB-nin Milli Audit Ofisinin rolu.

1983-cц ildя mцstяqil tяsisat kimi tяsis edilmiш Nяzarяtчi vя Baш Auditor(NBA) tяrяfindяn baшчыlыq edilяn BB-nыn Milli Auditor Ofisi (MAO)mяrkяzi hюkumяtin vяsaitlяrinin xяrclяnmяsi barяdя parlamentя hesabatverir. MAO maliyyя auditi hяyata keчirir vя яldя edilяn vяsaitlяrin miqdarыbarяdя hesabat verir.

Maliyyя Aуditi

Qanuna яsasяn, NBA vя MAO bцtцn hюkumяt idarяlяrinin vя agentlik-lяrinin hesablarыnыn auditinin keчirilmяsinя vя parlament qarшыsыndahesabatыn verilmяsinя gюrя mяsuliyyяt daшыyыrlar. Digяr auditorlarla olduьukimi, NBA hesabat barяdя rяylяrini tяqdim edяrяk onlarda maddi yanыlmahallarыnыn olub olmamasыnы bildirmяlidirlяr. NBA hяmчinin hesablardakeчirilяn яmяliyyatlarыn mцvafiq parlament icazяsinя яsasяn aparыldыьыnыtяsdiq etmяlidir. MAO maddi yanыlma hallarыnы aшkar etdiyi halda, NBAmцtяxяssis rяyi tяqdim etmяlidir. Hesablarda maddi yanыlma vя ya sяhvolmadыьы tяqdirdя, NBA digяr vacib mяsяlяlяr barяdя Parlament цчцnhesabatlar hazыrlaya bilяr. Belя hesabatlar Цmumilяr Palatasыnыn DюvlяtHesablarы Komissiyasы tяrяfindяn baxыla bilяr.

Pul vяsaitlяrinin auditinin яhяmiyyяti

Dюvlяt idarяlяri vя agentliklяri tяrяfindяn яldя edilяn pullarыn miqdarыbarяdя hяr il tяxminяn 50 hesabat NBA tяrяfindяn tяqdim olunur. MAOdюvlяt xяrclяrinin qяnaяtini, sяmяrяliliyini vя effektivliyini yoxlayыr vяhesabat tяqdim edir. Mяnfi icra olunmanы vя mцsbяt tяcrцbяni aшkarla-maqla yanaшы hesabatlar mцsbяt dяyiшiliklяrя nail olmaq цчцn tюvsiyяlяrverя bilяr. MAO inanыr ki, son цч il яrzindя verilяn tюvsiyяlяri icra etmяklяhюkumяt 1.4 milйard FS qяnaяt etmiшdir. Vяsaitlяr barяdя hesabatlar sonzamanlar hяmчinin vertolyotlarыn hissяlяri, Dюyцшчu Axtarышы, yerцstцavadanlыqlarыn yoxlanыlmasы vя tяmiri, fondlarыn azalmasы vя mцdafiя nazir-liyinin яsas binasыnыn dяyiшdirilmяsi kimi mяsяlяlяri яhatя etmiшdir. MAOhяmчinin 30 яn bюyцk satын-alma lahiyяlяrinin inkiшafы barяdя hesabat ver-miшdir.


156

Audit идарясинин яsas elementlяriAudit идаряси parlament nяzarяtinin яn vacib elementlяrindяn biridir. Effektliolmaq цчцn onun aшaьыdakы xarakteristikalarы olmalыdыr:

Qanuni audit sяlahiyyяti olan orqan parlamentin hesablar komissiyasы-na hesabat verir, vя bu hesabat bцdcя komissiyasыnыn hesabatыndan fяrqliolmalыdыr;

Hяmin ofisin qяrarlarыnы anlamaq цчцn mцяyyяn sяnяdlяrlя tanыш olmaqimkanы olmalыdыr, lakin hяmin sяnяdlяrя istinad ictimai шяkildяedilmяmяlidir;

Ofisin tяhlцkяsizlik sektoru цzrя ekspertiza keчirяrяk multi-intizamimkanlarы olmalыdыr- mudafiя idarяetmяsi, texniki, maliyyя vя hцquqiaspektlяr.

Parlamentlя mцnasibяt vя hesabat vermя dюvriyyяsi

Parlamentlя vя xцsusilя dя Dюvlяt Hesablarы Komissiyasы ilя mцnasibяtlяrMAO iшindя olduqca яhяmiyyяtlidir. Qanuna яsasяn, NBA ЦmumilяrPalatasыnыn mяmurudur vя onun яsas iшi parlamentя tяqdim olunur. Buvasitя ilя, hesabat vermя dюvriyyяsi fяaliyyяt gюstяrir. Mцvafiq hюkumяtidarяsi tяrяfindяn dюvlяt vяsaiti xяrclяndikdя, NBA parlamentя xяrclяrinqanuna uyьunluьu, mцvafiqliyi vя dяyяri barяdя hesabat verя bilяr.Hюkumяtin юz fikrini bildirmяli olduьu mяsяlяlяr barяsindя DюvlяtHesablarы Palatasы hяmin dюvlяt idarяlяrinin vяzifяli шяxslяrindяn hesabatцчцn sцbutlar gюtцrя bilяr vя tюvsiyяlяr verя bilяr. Bundan яlavя, MAOdюvlяt xяrclяri mяsяlяlяri barяdя parlament цzvlяrindяn aldыqlarы 400-dяnчox suallara cavablar vermiшlяr.

Mяnbя: Tom Makdonald, Baш auditor, Mцdafiя,Milli Audit Ofisi, BB, 2002

Cяdvяl №62

Gцrcцstan parlamenti vя bцdcя nяzarяti

2001-ci ilin sonunda Gцrcцstan parlament цzvlяri 2002-ci il bцdcяqanununun mцzakirяsinin bir ay tяxirя salыnmasы barяdя qяrar qяbuletmiшlяr, чцnki яsas rяqяmlяr яtrafыnda fikir ayrыlыqlarы olduьundanhюkumяt bцdcя lahiyяsini чox geч gюndяrdiyinя gюrя mцzakirяlяrя az vaxtqalmышdыr. Eyni zamanda, Amerikalы ekspertlяrin kюmяyi ilя, mцdafiяnazirliyi ilk dяfя olaraq mцdafiя bцdcяsi proqramыnы hazыrlamышdыr.Parlament цzvlяri silahlы qцvvяlяrin яsas struktur elementlяrinя nяzяr yetir-mяk vя mцdafiя xяrclяri barяdя mяlumatlы rяy vermяk fцrsяtini яldяetmiшlяr. Bundan яlavя, bцdcя lahiyяsi NATO standartlarыna uyьun tяrtibolunmuшdur- bцtцn xяrclяr цч hissяlяrя bюlцnmцшlяr: шяxsi heyyяt, dюyцшsяmяrяliliyinin tяmin olunmasы vя investisiya. Parlament nяzarяti nюqteyi nяzяrindяn, яsas problem ondan ibarяt idi ki,bцdcя 2002-ci ilin yanvar ayыnыn sonunda tяsdiq olunmuш vя a) prezident,maliyyя vя mцdafiя nazirlяri mцdafiя xяrclяrinin optimal xяrclяri barяdяmцxtяlif fikirlяr irяli sцrmцш; b) qanunvericiyя izah olunmadan yekunda


157

bцdcя rяqяmlяrinя dяyiшiliklяr edilmiшdir; v) parlament цzvlяrinя heyяtinazaldыlmasыnыn cяdvяli barяdя vя bunun sonrakы maliyyя tяsiri haqqыndaxяbяrdar edilmяmiшlяr. Eyni zamanda, bцdcя qanununa daxil olmayan bяzidюvlяt agentliklяrinin bцdcяlяri parlament nяzarяtindяn yayыnmышdыlar. Nяticяdя, mцdafiя bцdcяsi proqramы яsaslы olaraq tяsirя mяruz qalmышdыr,чцnki parlament mцdafiя xяrclяri цчцn yalnыz 38 miliyon lari tяsdiqetmiшdir halbuki, proqramlar цmumilikdя 71 milyon lari nяzяrdя tutmuш-dur. Belяliklя, President vя Milli Tяhlцkяsizlik Шцrasы bцdcя vяsaitlяrininmцxtяlif hюkumяt agentliklяri arasыnda bюlцшdцrцlmяsi barяdя qяrarverяcяklяr. Lakin, Parlament bцdcяnin mцzakirяsi vя tяsdiq olunmasыvasitяsi ilя demokratik nяzarяti hяyata keчirmяklя bu qiymяtli fцrsяtdяnistifadя edib bяhrяlяnя bilяrdi.

Mяnbя: David Darчiaшvili, Gцrcцstan Parlamentinin ParlamentAraшdыrmalarы Шюbяsinin mцdiri, 2002


Effektiv mцstяqil auditin keчirilmяsi Яmin olun ki, Ali Audit Иdarяsinin yaradыlmasы konstitusiyada vя ya

qanunvericilikdя nяzяrdя tutulub vя onlar:- milli audit idarяsi ilя parlament arasыndakы яlaqяlяrin яsasыnы vя

hяcmini,- milli audit idarяsinin, onun цzvlяrinin vя qulluqчularыnыn

mцstяqilliyinin vя onlarыn maliyyя mцstяqilliyinin dяrяcяsini;- auditor ofisinin vя parlament dюvlяt hesablarы komissiyasыnыn

hesabatlarыna яsasяn hюkumяtin cavabы vя tяdbirlяrini nяzяrdяnkeчirmяk, monitorinq aparmaq sяlahiyyяtini nяzяrdя tuturlar.

Audit Qaydalarы Toplusu barяdя Lima Deklarasiyasыnыn – BeynяlxalqAli Audit Tяшkilatыnыn vebsaytыnda nяzяrdяn keчirilя bilяr, www.into-sai.org- milli qanunvericilikdя vя tяcrцbяdя яks olunmasыna яminolun.

Hцquqi audit, qanunla mцяyyяn edilmiш audit vя icra auditi Tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri sahяsindя bu цч aspektin яhatя olunmasыna

nяzяr yetirin. Яmin olun ki, tяhlцkяsizlik sahяsindя xяrclяrin auditi post fakto

xarakteri daшыsa belя, parlament yeni vяsaitlяrin verilmяsi zamanыhяmin tяcrцbяni nяzяrя alыr.

Яksяr audit hesabatlarы maliyyя mяsяlяlяrinn auditi ilя mяhdudlaшыr.Qanunla mцяyyяn edilmiш audit spesifik proyektlяrin яtraflы auditininkeчirilmяsinя imkan vermяlidir vя ya tяшkilat юzцnцn ekspetizalarыndadolaшdыьы tяqdirdя mцstяqil qiymяtlяndirmя цчцn mяslяhяtчi dяvяtetmяlidir.

Qanunla mцяyyяn edilmiш audit tяhlцkяsizlik sektorunun maliyyяшюbяsinin fяaliyyяtini dя audit etmяlidir.


158


159

VII bюlmя

Tяhlцkяsizlik SektorundaИnsan resurslarы:

Peшяkarlыьыn vя demokratiknяzarяtin tяmin olmasы


160


161

25-ci fяsil

Tяhlцkяsizlik sektoru daxilindяdemokratik dяyяrlяrя yardыm olunmasы

Silahlы qцvvяlяrin demokratik tяhsilinя vя davranышыna yardыm edilmяlidir ki,hяrbчilяr cяmiyyяtя mцvafiq inteqrasiya ola bilsinlяr vя demokratiyaya tяh-lцkя yaratmasыnlar. Dцnyanыn mцxtяlif hissяlяrindяki tяcrцbяlяr onu gюstяrirki, layiqincя idarя olunmayan vя demokratik nяzarяtdяn mяhrum olan vя yacяmiyyяtя tam inteqrasiya olmayan hяrb demokratiyaya mцxtяlif tяhlцkяtюrяdя bilяr: Qeyri-konstitusion tяsir vя hяmчinin dюvlяt чevriliшi etmяk; Qeyri-hцquqi hяrbi vя ya kommersiya fяaliyyяti; Vяsaitlяrin bюyцk bir hissяsinin istifadя edilmяsi, halbuki, onlar

cяmiyyяtin digяr sektorlarыnda istifatя oluna bilяr; Dюvlяt vяsaitlяrindяn sui-istifadя; Иnsan hцquqlarыnыn pozulmasы (soyьunчuluq, oьurluq, qeyri-qanuni

gцcцn tяtbiqi vя zorakыlыq).

Tяhlцkяsizlik sektoru ямякдашлары arasыndademokratik meyllяrin yaradыlmasы mexanizmlяri Silahlы qцvvяlяrin demokratik davranышыnыn inkiшafыna yardыm цчцn insanhцquqlarыna vя demokratik dяyяrlяrя vя institutlara hюrmяt etmяk vя onlarыagah etmяk цчцn hяrbi tяшkilatlar daxilindя mexanizmlяrin yaradыlmasыzяruridir. Hяmin mexanizmlяr silahlы qцvvяlяr цzяrindя parlamentin,hюkumяtin vя mцlki nяzarяtin tamamlanmasы цчцn dя zяruridir. Aшaьыdakыelementlяr hяrbi personalыn demokratik meyllяrinin artыrыlmasыna kюmяklikedя bilяr.

Konstitusiya vя dюvlяt institutlarыna sяdaqяt

Mцsbяt idarяetmяyя tяhlцkяsizlik sektorunda dюvlяt xidmяtinin dяyяri,hцququn aliliyinя tabe olmaq etikasы, konstitusiya vя dюvlяt institutlarыnasяdaqяt daxildir. Demokratik cяmiyyяtin яsgяrlяri vя digяr hяrbчilяri konsti-tusiya vя dюvlяt institutlarыna sadiq olacaьlarыna and iчmяlidirlяr vя onlarhansыsa siyasi liderя sяdaqяt olacaqlarыna and iчmяmяlidirlяr. Bu cцr “qeyri-шяxsi” andiчmя onlarыn hюkumяtя sadiq olacaqlarыnыn deyil konstitusiya vяvяtяndaшlarыn seчdiyi nцmayяndяlяrin qяbul etdiyi qanunlara sadiq ola-caqlarыnыn rяmzidir. Tяhlцkяszilik sektoru цzяrindя demokratik nяzarяtюzцndя hяrbi andыn dяqiq olmasыna xяbяrdar olmaьы vя onun hяyatakeчirilmяsi цчцn nяlяrin edildiyini cяmlяшdirmяlidir.


162

Tяhlцkяsizlik sektoru barяdя uьurlu daxili qaydalar

Demokratik nяzarяt nюqteyi-nяzяrindяn tяhlцkяsizlik sektoru barяdя daxiliqaydalarыn qцvvяtlяndirilmяsi olduqca vacibdir. Bu aшaьыdakыlarы юzцndя яksetdirmяlidir: Dюvlяt qulluqчularыnыn яsas huquqlarыnыn mяhdudlaшdыrыlmasы; Cenevrя Konvensiyasыna uyьun olaraq hцquqi baza yaradan konsti-

tusiya qanununun, hяrbi xidmяt haqqыnda qanunun, hяrbi cяzalarmяcяllяsinin qяbul olunmasы vя ya yenidяn baxыlmasы;

Qanunsuz gюstяriшlяrin icra etmяmяsinin шяxsi heyyяt цчцn vacib hesabedilmяsi.

Яksяr dюvlяtlяrdя, konstitusiya bцtцn vяtяndaшlarыn hцquqlarыnы vя яsasazadlыqlarыnы tяmin etmяklя yanaшы, xцsusi hяrbi яmяliyyatlar zamanы,mцvafiq qanunlar qulluqчularыn bu hцquqlarыnы mяdudlaшdыra bilяr. Onagюrя dя, prinsip етибары иля qulluqчular digяr vяtяndaшlarla bяrabяr hцquqlaramalikdirlяr, чцnki qulluqчular uniforma geymiш vяtяndaшlardыr. Lakin,mцvafiq sяnяdlяrlя tanыш olmaq imkanы olan qulluqчularыn sюz azadlыьыna,hяrbi/tяhlцkяsizlik hazыrlыьы nюqteyi-nяzяrindяn hяrяkяt azadlыьыna, siyasыvяzifяyя seчilmяk hцququna mяhdudiyyяt qoyula bilяr. Heч dяdemokratiyalarыn hamыsы qulluqчularыn hцquqlarыnы eyni qaydada mяhdud-laшdыrmыr. Mяsяlяn, Skandinaviya юlkяlяri, Almaniya vя Hollandiyada, qul-luqчularыn peшя birliklяrini tяsis etmяk vя birlяшmяk hцquqlarы var. Digяrюlkяlяrdя isя qulluqчularыn ancaq tipik assosiasiyalar tяsis etmяk vя onlardabirlяшmяk hцququ var. Ancaq, bцtцn hallarda, mяhdudiyyяtlяr mцvafiqqanunlarda dцrцst яks edilib vя hяmiшя qulluqчularыn vя milli tяhlцkяsizliyinxцsusi hal olduьu nяzяrя alыnыb.

Hяrbчilяrin tipik assosiasiyalarы vя birliklяriBir чox dюvlяtlяrdя, kюnцllцlяrin vя ya чaьыrышчыlarыn maraqlarыnыn mцdafiяsiцчцn peшя birliklяrinin tяsis edilmяsi vя цzv olmasы qadaьan edilib. Hяrbi qul-luqчular birliyinin yaradыlmasыna qarшы яsas arqument adяtяn ondan ibarяtdirki, onlar hяrbi qцvvяlяrdя nizam-intizama xяlяl gяtirя bilяr. Lakin, digяrdюvlяtlяr, Иnsan Hцquqlarы vя Яsas Azadlыqlarы Haqqыnda AvropaKonvensiyasыna uyьun olaraq hяrbi qulluqчulara tipik assosiasiyalar,hяmчinin hяrbчilяrin birliklяrini tяsis etmяk vя birlяшmяk hцququ verirlяr.Bunlara Avstriya, Belчika, Чex Respublikasы, Danimarka, Finlandiya,Almaniya, Macarыstan, Иrlandiya, Luksemburq, Hollandiya, Norveч,Portuqaliya, Rusiya, Sloveniya, Slovakiya Respublikasы, Иsveчrя vя Иsveчdaxildirlяr. Bu dюvlяtlяrdя assosiasiyalarыn nюvцndяn asыlы olaraq tipikassosiyasiyalarыn vя ya hяrbчilяrin birliklяrin fяrqli hцquqlarы var. Onlarыnhamыsыnыn mцdafiя nazirinя mяslяhяt vermяk hцququ var, bяzilяrinin isя xid-mяt mцddяti barяdя danышыqlar aparmaq hцququ var. Hяr bir halda, onlarqulluqчularыn saьlamlыьы vя tяhlцkяsizliyi vяziyyяtini yaxшыlaшdыrыr vяцzvlяrinя dяstяk olurlar, mяsяlяn, hяrbi qulluqчu vя onun iшяgюtцrяni arasыn-da hцquqi mцbahisя olduьu tяqdirdя. Avropada hяrbi qulluqчular цчцn iki“чяtir” tяшkilatы mюvcuddur. Brцsseldя, EUROMИL statusundan asыlы olma-yaraq hяrbi qulluqчularыn yeganя tяшkilatыdыr. Чagыrышчыlarыn TяшkilatlarыnыnAvropa Шurasы (ЧTAШ) Avropada ikinci “чяtir” tяшkilatыdыr.


163

Cяdvяl №63

Hяrbi qцvvяlяrdя чalышan peшяkar ямякдашларын assosiasiya-larыnыn hцquqlarы barяdя Avropa Шurasыnыn tюvsiyяlяri

1. Parlament Assambleyasы hяrbi qцvvяlяrdя чalышan professional ямякда-шлара, tяtil etmяk hцququ чыxmaq шяrtilя, adi vяziyyяtdя, birlяшmяk azadlыьыverilmяsini tюvsiyя edir (...)4. Son illяr, bir neчя цzv dюvlяtlяrin ordularы чaьыrышчыlardan imtina edяrяksыrf professional sistemя keчmiшdirlяr. Belяliklя dя, iшяgюtцrяni MцdafiяNazirliyi olmaqla hяrbчilяr daimi iшчilяrя чevirilirlяr vя onlar ИnsanHцquqlarы Haqqыnda Avropa Konvensiyasыnda vя Avropa SosialNizamnamяsindя nяzarяt tutulan iшчilяrin hцquqlarы mцddяalarыndan isti-fadя etmяk ixtiyarыnы qazanыrlar. 5. Hяrbi qцvвяlяrin цzvlяri “uniformada olan vяtяndaш” olduьuna gюrя,ordu яmяliyyatlarda olmadыьы mцddяtdя xidmяti vяzifяlяrini yerinя yetir-mяklя yanaшы demokratik institutlar чяrчivяsindя onlarыn maraqlarыnыmцdafiя etmяk цчцn yaradыlmыш assosiasiyalar tяsis etmяk, onlara цzvolmaq vя fяaliyyяtindя aktiv iшtirak etmяk цчцn bцtцn hцquqlardan isti-fadя etmяlidirlяr. 6. Hяrbчilяr, qanuni siyasi partiyalara birlяшmяk hцququ daxil olmaqla,eyni hцquqlardan istifadя etmяk iqtidarыnda olmalыdыrlar. 7. Belяliklя dя, Assambleya Nazirlяr Шurasыna tюvsiyя edir ki, цzv olandюvlяtlяrin hюkumяtlяrini

i. Hяrbi qцvvяlяrin цzvlяrinя vя hяrbi ямякдашлара, mяvacib vяяmяk шяraiti barяdя danышыqlar aparmaq hцququ olan tipik assosi-asiyalarda birlяшmяk hцququnun verilmяsinя;ii. Hяrbi qцvvяlяrin цzvlяrinin assosiasiyalarda birlяшmяkhцququnu mяhdudlaшdыran lцzumsuz mцddяalarыn aradanqaldыrыlmasыna;iii. Hяrbi qцvvяlяrin цzvlяrinя vя hяrbi personala qanuni siyasipartiyalarыn цzvц olmaq hцququnun verilmяsinя;iv. Hяmin hцquqlarыn цzv dюvlяtlяrin hяrbi qaydalarыna vя mяcяl-lяlяrinя daxil edilmяsinя; v. Иш vя digяr xidmяti mяsяlяrlяr barяdя hяrbi personalыnшikayяtlяrinя baxan ombudsman ofisinin yaradыlmasы mцmkцn-lцyцnun araшdыrыlmasыna чaьыrыr.

8. Assambleya Nazirlяr Шurasыnы Avropa Sosial Nizamnamяsinin 5-cimaddяsini yeni redaksiyasыnыn qяbul edilmяsi imkanlarыnыn araшdыrlmasыnaчaьыrыr. 5-ci maddяnin yeni redaksiyasы: “Цzv dюvlяtlяr iшчilяrin iqtisadi vяsosial maraqlarыn mцdafiяsi цчцn yerli, milli vя beynяlxalq tяшkilatlarыnyaradыlmasы vя onlara цzv olmaq azadlыьыnыn tяmin vя tяtbiq edilmяsinяzяrindяn milli qanunlarыn hяmin hцquqlardan istifadя olunmasыna vя yatяtbiq olunmasыna xяtяr yetirmяyяcяyini юhdяlяrinя gюtцrцrlяr. Bu mad-dяdя gюstяrilяn qarantiyalar polisя vя hяrbi qцvvяlяrin цzvlяrinя qarшы tяt-biq olunmalыdыr vя milli qanunlar vя tяlimatlarda mцяyyяn olunmalыdыr.”

1572-lы Tюvsiyяlяr (2002)Avropa Шurasы Parlament Assambleyasы, 3 sentyabr 2002


164

Яsas dяyяrlяr vя normalar sahяsindя tяhsilin artыrыlmasы

Qulluqчularыn tяhsilinin artыrыlmasы юz xidmяti vяzifяlяrini icra etmяyя hazыrolan professional qulluqчularыn yaradыlmasыna yюnяlibdir. Tяhsil siyasinюqteyi-nяzяrdяn битяряф olmalы vя heч bir halda siyasi ideologiya vя siyasiтяблиьат elementlяri цzяrindя qurulmamalыdыr. Tяhsilin artыrыlmasы цчцndemokratiya, konstitusiya, beynяlxalq vя humanitar hцquq vя insanhцquqlarы barяdя kurslar daxil olunmalыdыr. Tяhlцkяsizlik sektorundabeynяlxalq humanitar vя beynяlxalq insan hцquqlarы sahяsindя tяhsil vяtяlimin keчirilmяsi hяmin sektorda demokratik dяyяrlяrin artыrыlmasы цчцnolduqca vacibdir. Beynяlxalq humanitar hцquqla tanыш olmaq цчцn parla-ment цzvlяri 1999-cu ildя Parlamentlяr Arasы Иttifaq vя Beynяlxalq QыrmыzыXaч Komitяsi tяrяfindяn dяrc edilmiш Parlament цzvlяri цчцn “BeynяlxalqHumanitar Hцquqa Hюrmяt” barяdя Tяlimatla tanыш olunmasыnы tюvsiyяedir. Hяm Beynяlxalq Qыrmыzы Xaч Komitяsi (BQXK), hяm dя BirlяшmiшMillяtlяr Tяшkilatыnыn Иnsan Hцquqlarы цzrя Ali Komissarы (BMTИHAK)mцvafiq olaraq beynяlxalq humanitar hцquq vя beynяlxalq insan hцquqlarыsahяsindя dюvlяtin imkanlarыnы artыrmaq istяyяn dюvlяti texniki yardыmlatяmin edir.

Siyasi битяряфлилик vя aktiv olmayan mцdaxilяnin tяmin olunmasы

Tяhlцkяsizlik xidmяtlяri siyasi cяhяtdяn битяряф olmalыdыrlar vя ona gюrя dяsiyasi partiyalara kazarmalarda тяшвигатлар keчirmяk гадаьандыр. Bяziюlkяlяrdя aktiv qulluqчulara siyasi partiya цzvц olmaq icazяsi verilir digяrюlkяlяrdя isя, яsasяn post-kommunist юlkяlяrindя, hяrbчilяrя partiya цzvцolmaq qadaьan edilib. Mяsяlяn, Polшada Daxili Ишlяr Nazirliyinin, kяшfiyyatxidmяtlяri vя polis iшчilяrinя, siyasi partiyalara цzv olmaq qadaьan olunub.Яksяr юlkяlяrdя qulluqчular milli parlament цzvц ola bilmяzlяr. Lakin digяr-lяrindя, mяsяlяn, Hollandiya vя Almaniyada aktiv qulluqчular yerli vяregional assambleyalarыn цzvц ola bilяrlяr.

Tяhlцkяsizlik sektoru cяmiyyяtin gцzgцsц kimi

Prinsipcя, tяhlцkяsizlik sektoru daxilindя bцtцn vяzifяlяr, cinsindяn, siyasimюvqeyindяn, irqindяn vя dinindяn asыlы olmayaraq bцtцn vяtяndaшlar цчцnaчыq olmalыdыr. Seчimin яsas kriteriyasы ondan ibarяt olmalыdыr ki, яn yaxшыkiшi vя ya qadыn яn yaxшы yerdя yerlяшdirilsin. Яksяr юlkяlяr artыq baшa dцшцr-lяr ki, tяhlцkяsizlik sektorunun personalы, яsasяn dя polis vя silahlы qцvvяlяr,geniш mяnada cяmiyyяtin gцzgцsц olmalыdыr. Hяmin dюvlяtlяr tяhlцkяsizliksektorunda az tяmsil olunan qruplarыn bu iшlяrя cяlb olunmasы цчцn mцvafiqsiyasяt tяtbiq edirlяr.

Qeyri-qanuni vя tяhqir edici gюstяriшlяrinicra olunmamasыnыn qanunиляшдирилмяси

Bцtцn tяhlцkяsizlik sektorunun statusu, hяcmi, яmяliyyatlarы, яmяkdaшlыьы,tapшыrыqlarы, mяruzя qaydalarы vя nяzarяt qanunlarla tяnzimlяnir. Qanunlarlatяnzimlяnmяyяnя гяdяr tяhlцkяsizlik sektorunun heч bir sяlahiyyяti olmur.


165

Hяrbчilяrlя baьlы spesifik qanunlarda, Hяrbi Personal Aktlarыnda vя ya HяrbiCяzalar Mяcяllяsindя яsgяrlяr tяrяfindяn mцtlяq icra olunmalы gюstяriшlяrinmяhdudiyyяti mцяyyяn edilir. Яksяr dюvlяtlяrdя bu qanunlar komandirlяri,gюstяriш verilяn zaman, qanunlarыn aliliyi prinsipinя riayяt etmяyя mяcburedir vя bununla da komandirlяrin sяlahiyyяtlяrini mяhdudlaшdыrыlыr. Nяticяdяqanun qulluqчular цzяrinя qeyri-qanuni (cinayяt xarakterli) gюstяriшlяri icraetmяmяk vяzifяsi qoyur; heч bir qulluqчu юz яmяllяrini onu cinayяt tюrяtmяyяvadar etmiш gюstяriшlяrin olmasы ilя bяraяt qazandыra bilmяz; bundan яlavя,qulluqчularыn onlarыn vяzifяlяrinя aid olmayan vя insan lяyaqяtini alчaldangюstяriшlяri icra etmяk vяzifяsi ola bilmяz. Bu hяmчinin ona dяlalяt edir ki,hяr bir qulluqчu юz hяrяkяtlяrinя gюrя, rяhbяr tяrяfindяn gюstяriш verildikdяbelя, шяxsяn mяsuliyyяt daшыyыr.

Hяrbi rяhbяrlik яsgяrlяr tяrяfindяn qeyri-demokratik, qeyri-konstitusion vяya qeyri-etik gюstяriшlяr vя tяdbirlяrя yol verilmяyяn nцmunяlяri tяsdiqetmяklя vя onlarы ictimayяtя чatdыrmaqda hяvяslяndirilmяlidirlяr. Bunlarkeчmiш hяrbi diktaturalarыn silahlы qцvvяlяri цчцn olduqca vacibdir. Mяsяlяn,Argentinada demokratiya bяrqяrar olduqdan sonra, Argentina silahlыqцvvяlяrinin generallarы elan etmiшdirlяr ki, “nяticя ona nail olmaq цчцnatыlan addыmlara haqq qazandыrmыr” vя “qeyri-etik gюstяriш verяn vя onu icraedяn hяr bir шяxs qanunu pozmuш hesab edilir.” Belя шяrh verяn hяrbi rяhbяr-lik aчыq-aшkar bildirdi ki, cinayяt vя ya nalayiq hяrяkяt tюrяtmiш hяr bir яsgяrшяxsяn mяsuliyyяtя cяlb olunacaq vя belя (qeyri-qanuni) gюstяriшin rяhbяrliktяrяfindяn verilmяsi arqumentini irяli sцrя bilmяyяcяk.

Professional nalayiq davranышыn, beynяlxalq humanitar hцquq vя insanhцquqlarыnыn pozulmasыnыn kompetent inzibati vя ya mяhkяmя orqanlarыtяrяfindяn cяzalandыrыlmasы cяzasыzlыьыn qarшыsыnыn alыnmasы vя onunlamцbarizяnin hяyata keчirilmяsinя яmin olmaьa imkan verir.

Tяhlцkяsizlik sektoru rяhbяrlяrinin tяyin olunmasыхассяляринин mцяyyяn edilmяsi

Silahlы qцvvяlяrin komandiri vя kяшfiyyat xidmяtinin direktoru kimi tяhlцkя-sizlik sektorunun yцksяk vяzifяli personalы Nazirlяr Kabineti vя ya Mцdafiяnaziri tяrяfindяn tяyin edilirlяr. Bяzi юlkяlяrdя belя tяyin etmяlяr parlamenttяrяfindяn mцzakirя vя ya tяsdiq edilmяlidir. Bu cцr yцksяk vяzifяli шяxslяrinmцlki siyasi rяhbяrlik tяrяfindяn tяyin olunduqlarыna baxmayaraq onlarыnprofessional kriteriyalarы seчim zamanы яn vacib amildir.

Tяhlцkяsizlik sektorunun idarя olunmasыndamцlki шяxslяrin iшtirakы

Yaxsы idarячilik nюqteyi-nяzяrяrindяn tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinя aid olansilahlы qцvvяlяrin яsas idarячiliyindя mцlki шяxslяr olmalыdыr. Яsas dяlil ondanibarяtdir ki, mцvafiq nazir ancaq hяrbi generallarla deyil, hяm dя qяrar qяbuletmя prosesindя tarazlanma tяmin olunsы цчцn mцlki шяxslяrdяn mяslяhяt alabilsin.


166

Пешякар davranышПешякар iш davranышы tяcrцbя, tяlimatlar vя siyasяtlяr vasitяsi ilя yaranыr. Иcti-mai xidmяtlяrin keчirilmяsinя, vяzifяlяrin sяmяrяli vя effektiv icra edilmяsinяvя sяlahiyyяtlяrdяn sui-istifadя edilmяmяsinя vя dюvlяt vяsaitlяrinin dцzgцnistifadя olunmamasыnыn qarшыsыnыn alыnmasыna nail olmaq цчцn яsgяrlяrdюvlяt institutlarы vя konstitusiya ilя яmяkdaшlыq etmяyя hazыr olmalыdыrlar.Olduqca vacibdir ki, пешякар davranыш tяk mяcburi icra etmяklя deyil hяm dяюz xoшuna icra etmяklя sяciyyяlяndirilsin. Юzxoшuna icra qulluqчuda konsti-tusiya vя milli institutlara qarшы mцsbяt rяyin formalaшmasыna vя cяmiyyяtindemokratik dяyяrlяrinin mяnimsяnilmяsinя dяlalяr edir.

Bir чox юlkяlяr qulluqчularыn davranышыnы tяnzimlяyяn davranыш mяcяllяlяriniqяbul etmiшlяr. Silahlы qцvvяlяr цчцn Alman пешякар davranыш qaydalarы ilяCяdvяl №64-dя tanыш ola bilяrsiniz.

Cяdvяl №64

Alman Silahlы qцvvяlяrindя mцlki tяhsil vя rяhbяrlik:“Иnnere Fцhrung” prinsipi

“(...) Иkinci Dцnya Mцharibяsindяn sonra Bundesvehrыn yaradыlmasы ilяяlaqяdar debatlar zamanы Иnnere Fцhrung (etik rяhbяrlik vя mцlki tяhsil)prinsipi erkяn adяtlяrin шцurlu ayrыlmasы vasitяsi ilя silahlы qцvvяlяrin refor-masы yolu kimi baшa dцшцlцrdц. (...) Artыq qяbul olunub ki, Иnnere Fцhrungprinsipi bir tяrяfdяn Bundesvehrыn daxildяn tяшkil olunmasыnыnыn яsaslarыnыmцяyyяn edir, digяr tяrяfdяn isя onun dюvlяt vя cяmiyyяtя inteqrasiyasыnыtяmin edir.

(...) Иnnere Fцhrung bir tяrяfdяn qulluqчularыn шяxsi hцquqlarы vяazadlыqlarы arasыnda yaranan gяrginlik vя мцнагишялярин sяviyyяsinin yolverilя bilяn sяviyyяyя gяdяr azaldыlmasыna, digяr tяrяfdяn isя onlarыn hяrbivяzifяlяrinin tяlяblяrinя xidmяt edir. Rяhbяrlяrin davranышы insan lяyaqяtinяhюrmяt (bizim konstitisiyon qaydalarыn яsasыnы tяшkil edяn) яsasыnda qurul-malыdыr.

Xaricdяn isя mяqsяd Bundesvehrыn bir institut olaraq vя qulluqчularыn fяrdivяtяndaш kimi dюvlяtя vя cяmiyyяtя inteqrasiyanы tяmin etmяkdяn ibarяtdir.(...) Mяqsяd ondan ibarяtdir ki, Bundesvehrыn “dюvlяt iчindя dюvlяt”ячevrilmяsi (bцtцn silahlы qцvvяlяrя xas olan tяhlцkя) narahatlыqlarы aradanqaldыrыlsыn (...).

Иnnere Fцhrungin яsas mяqsяdlяri aшaьыdakыlardыr: Bundesvehrin siyasi vя hцquqi яsaslarы vя hяmчinin qulluqчularыn

hяrbi missiyalarы barяdя onlarыn hяrtяrяfli biliklяrinin olmasы; Bundesvehrin vя onun qulluqчularыnыn dюvlяtя vя cяmiyyяtя inte-

qrasiyasыna yardыm edilmяsi vя cяmiyyяtdя onlarыn missiyalarы barяdяmяlumatыn artыrыlmasы;

Qulluqчularыn юz qulluq vяzifяlяrini vicdanla icra etmяlяrinя dяstяk


167

Hazыrki dюvrя qяdяr beynяlxalq sяviyyяdя iki davranыш mяcяllяsi qяbuledilmiшdir ki, onlar da demokratik cяmiyyяtdя qulluqчularыn professionaldavranышlarыnыn яsaslarыnы mцяyyяn edirlяr. Иlk olaraq 1996-cы ildя BaшAssambleya Hцquq Mцhafizя Ишчilяrinin Beynяlxalq Mяcяllяsini tяsdiqetmiшdir (Cяdvяl №65). Bu mяcяllя цmumi xarakter daшыyыr vя tяk uniforma-da olan qulluqчulara deyil, hяm dя hцquq mцhafizя agentliklяrindя чalышandюvlяt iшчilяrinя dя шamil olunur.

verilmяsi vя silahlы qцvvяlяr arasыnda intizamыn vя birliyin artыrыlmasы;

Silahlы qцvvяlяrin daxili strukturunun insan lяyaqяti vя hцquqi vя konsti-tusion qayda яsasыnda tяшkil olunmasыnыn tяmin olunmasы vя belяliklя dя,silahlы qцvvяlяrin missiyalarыnыn effektiv icra olunmasыnы asanlaшdыrыlmasы.

Gцndяlik hяrbi hяyatda Иnnere Fцhrungin яsas mahiyyяti vя mяqsяdlяri birчox qanunlarda, sяrяncamlarda vя xidmяti tяlimatlarda юz яksini tap-mышdыr.

Mяnbя: Alman Federal Parlamentin vebsaytы www.bundestag.de

Cяdvяl №65

Hцquq mцhafizя orqanlarы iшчilяrinin Davranыш Mяcяllяsi

Baш Assambleya tяrяfindяn 17 dekabr 1979-cu ildя qяbul edilib. Rezolusiya№34/169

Maddя 1 - Hцquq mцhafizя iшчilяri, onlarыn пешякар mяsuliyyяtlяrinя uyьuncяmiyyяtя xidmяt etmяklя vя hяr bir vяtяndaшы qanunsuz aktlardan qoru-yaraq, hяr zaman qanunla onlarыn цzяrinя dцшяn vяzifяlяri yerinя yetirmя-lidirlяr.Maddя 2 - Юz vяzifяlяrini icra edяrkяn hцquq mцhafizя iшчilяri insanlяyaqяtinя hюrmяtlя yanaшmalы, onu mцdafiя etmяli vя hяr bir insanыnhцquqlarыnы uca tutmalыdыrlar. Maddя 3 - Hцquq mцhafizя iшчilяri ancaq mцtlяq zяruriyyяt yarandыqdavяzifяlяrinin icrasы zamanы gцc tяtbiq edя bilяrlяr.Maddя 4 - Hцquq mцhafizя iшчilяrinin ixtiyarыnda olan konfidensialmяsяlяlяr, vяzifяlяrin icrasы zamanы, hцquqi vя digяr яsaslar istisna omaqla,mяxfi saxlanыlmalыdыr. Maddя 5 - Hec bir hцquq mцhafizя iшчisi iшgяncя aktы vя ya qяddar, qeyri-insani vя ya alчaldыcы davranыш vя ya cяza tяtbiq, tяhrik edя bilmяz vя yaonlara qarшы дюзцмцмлцк gюstяrя bilmяz, hцquq mцhafizя iшчisi baшчыnыngюstяriшin verilmяsinя vя ya fюvqяladя vяziyyяt sayыlan mцharibя vяziyyяtivя ya mцharыbя ilя hяdяlяmяyя, milli tяhlцkяsizliyin hяdяyя, daxili siyasisabitliyin pozulmasыna vя ya digяr ictimai bюhrana tяhrik etmяklяisgяncяlяrя vя ya digяr alчadыcы davranышa, geyri-insani vя ya tяhqiredicidavranышa vя ya cяzaya bяraяt qazandыra bilmяz.


168

ATЯT-in Tяhlцkяsizliyin Siyasi-Hяrbi Aspektlяrinin Davranыш Mяcяllяsiikinci davranыш mяcяllяsidir (bax Cяdvяl №66). O bцtцn tяhlцkяsizlik sektorutяшkilatlarыnыn qulluqчularыna цnvanlanaraq silahlы qцvvяlяrin personalы цчцnяsaslarы mцяyyяn edir. O mцяyyяn edir ki, qulluqчular qanunilik,demokratiya, neytrallыq, insan hцquqlarыna hюrmяt vя beynяlxalq humanitarhцquqa tabe olmaq prinsiplяrinя sadiq qalmalыdыrlar. O hяmчinin qeyd edirki, hяrbi qulluqчular hцmanitar hцququn pozulmasыna gюrя шяxsяnmяsuliyyяtя cяlb edilя bilяrlяr. O hяmчinin adяtяn daxili yurisdiksiyalara aidolan mяsяlяri dя яhatя edir. Hяmin mяcяllя bu gцnя kimi qorunub saxlanыlmышdюvlяt sяlahiyyяtlяri sahяsindя irяlilяyiшя dяlalяt edir. ATЯT цzvlяri hяminmяcяllяni 1994-cц ildя imzaladыqlarыna gюrя ATЯT цzvц olan dюvlяtlяrчaьыrышlarыn keчirilmяsi, tяhsil, tяlimlяr vя ordunun idarя olunmasы barяdяnormalarыn hazыrlanmasы цzяrindя iшi davam etdirirlяr. Bu Mяcяllя daxilindяolan vacib bir elementя toxunur vя bяyan edir ki, silahlы quvvяlяrin sonrakыinkiшafы silahlы qцvvяlяrin demokratik kontroluna nisbяtяn tяnzimlяnmяlidir.

Maddя 6 - Hцquq mцhafizя iшчisi hяbs olunmuш шяxslяrin saьlamlыьыnыn tammцdafiяsini tяmin etmяli vя daha dяqiq desяk, hяr bir halda tяlяb olunanzaman tibbi yardыmыn gюstяrilmяsi цчцn mцvafiq tяdbirlяrя яl atmalыdыr. Maddя 7 - Hцquq mцhafizя iшчilяri heч bir korrupsiya aktlarыnы tюrяt-mяmяlidirlяr. Onlar sяrt шяkildя bu чцr aktlarыn qarшыsыnы almalы vя onlarlamцbarizя aparmalыdыrlar. Maddя 8 - Hцquq mцhafizя iшчilяri qanunlara vя bu mяcяllяyя riayяt etmя-lidirlяr. Onlar hяmчinin, юz imkanlarы daxilindя, qanunun pozulmasыnыnqarшыsыnы almalы vя mцqavimяt gюstяrmяlidirlяr. Bu Mяcяllяnin pozul-masыnыn baш verdiyini vя ya baш verяcяyinя inanan hцquq mцhafizя iшчisilazыm olduьu tяqdirdя юzцnцn bilavasitя rяhbяri ilя mцzakirя etmяli vя tяd-bir gюrmя sяlahiyyяti olan digяr mцvafiq sяlahiyyяtli шяxsя vя ya orqanamяruzя etmяlidir.

Qeyd: Davranыш Mяcяllяsinin hяr bir maddяsinin kommentariyasыmюvcuddur lakin bu hissяdя tяkrar edilmяmiшdir.

Bцtцn sяnяdi gюrmяk цчцn www.UN.org vebsaytыna mцraciяt edin.

Cяdvяl №66

Tяhlцkяsizliyin Siyasi-Hяrbi Aspektlяri ilя baьlы ATЯT-inDavranыш Mяcяllяsi (1994): яsas xцsusiyyяtlяr

Daxili qцvvяlяr anlayышыnыn geniшliyi. Ona daxildirlяr: kяшfiyyat xid-mяtlяri, yarы hяrbi qцvvяlяr vя polis. Bu mцddяalar dюvlяtin hяminqцvvяlяri demokratik vasitяlяrlя effektiv demokratik nяzarяt altыndasaxlamaq vяzifяsini tяsdiq edir (20 vя 21-ci paraqraflar);

Mцdafiя bцdcяsinin qanunla tяsdiq olunmasыnыn tяmin olunmasы vяhяrbi xяrclяrdя mяhdudiyyяtыn tяtbiq olunmasы. Silahlы qцvvяlяrя aidolan mяlumatlarыn шяffaflыьы vя hяmin mяlumatlarыn ictimaiyyяttяrяfindяn яldя olunmasы (22-ci paraqraf).


169

Hяrbi ганунверижиликHяrbi cяza tяlяblяri bir чox шяrtlяrя яsaslanыr vя onlar hяrbi missiyalarыnюzцnяmяxsusluьunda kюklяnir. Mяsяlяn, hяrbi cяmiyyяt cinayяt яmяllяrinяmцlki cяmiyyяtdяn fяrqli mяna verir. Mцlki iшчilяr iш tapшыrыьыnыn icrasыzamanы iш yerini tяrk etmяyя vя ya iшin layiqincя yerinя yetirilmяmяsnя gюrяcinayяt mяsuliyyяtinя cяlb olunmurlar. Ишяgюtцrяn iшчini pis icraya gюrя iшdяnazad edя vя digяr yerlяrdя iшя dцzяlmяk цчцn zяmanяt vermяkdяn imtina edяbilяr, lakin iшяgюtцrяn cinayяt mяhkяmяsinя mцraciяt edя bilmяz. Digяrtяrяfdяn xidmяt personalы tapшыrыlan postu icazяsiz atыb getmяlяrinя vя bu vяz-ifя ilя яlaqяdar verilяn tapшыrыьы spesifik standart vя tяlяblяrя mцvafiq шяkildяsona qяdяr yerinя yetirя bilmяdiklяrinя gюrя cinayяt mяsuliyyяtinя cяlb edilяbilяr. Belя bir mцnasibяt tяkcя vяzifя borcunun icrasыnda sяhlяnkarlыьa yolverilmяsi ilя deyil, hяm dя hяrbi personalыn tяhlцkяsizlik vя rifah halыnы poz-maqla sяciyyяlяnir. Mцlki cяmiyyяtdя rast gяlinmяsя dя, hяrbidя tяsadцfedilяn qanun pozuntularыna bu vя ya digяr шяxsin adыnыn yalandan hяrbiчaьыrыш siyahыsыna salыnmasы, fяrarilik, icazя almadan чыxыb getmя, tapшыrыьыyerinя yetirmяmя, ali rяhbяrliyя hюrmяtsizlik nцmayiш etdirmяk, qiyamqaldыrmaq, dцшmяnя yardыm gюstяrmяk vя vяzifя borcunu yerinя yetirяrkяnyatmaq daxildir.

Bu mяsяlя hansы cinayяtin hяrbi ганунверижилик daxilindя, hansы cinayяtinmцlki yurisdiksiya daxilindя qaldыrыlmasыnы gюstяrilir, onun юyrяnilmяsinяiшыq salыr. Prinsip etibarы ilя hяrbi mяhkяmяlяrя чox mяhdud шяkildя mцraciяtedilmяli, яksяr hallarda isя mцlki mяhkяmяlяrin ганунверижилийиня mцraciяtяцstцnlцk tяшkil etmяlidir.

Silahlы qцvvяlяrin siyasi битяряфлилийи (23-cц paraqraf); Silahlыqцvvяlяrin personalы beynяlxalq humanitar hцququn pozulmasыnagюrя шяxsяn mяsuliyyяtя cяlb oluna bilяrlяr (31-ci paraqraf);

Silahlы qцvvяlяr, sцlh vя mцharibя zamanы, beynяlxalq hцquq яsasыndaidarя olunmalы, tяchiz edilmяli, tяlim vя silahla tяchiz olunmalыdыrlar(34-cц paraqraf).

Daxili tяhlцkяsizlik missiyalarы zamanы yardыmыn istяnilmяsi gцcцn tяt-biq olunmasы zяruriyyяti ilя tarazlanmalыdыr. Silahlы qцvvяlяr lazыmыtяdbirlяri gюrяrяk vяtяndaшlara vя onlarыn яmlakыna zяrяr dяymяsindяnчяkinmяlidirlяr. (36-cы paraqraf).

Silahlы qцvvяlяrin tяtbiq olunmasы яsasыnda vяtяndaшlarыn (dinc vяqanuni insan) mцlki hцquqlarыndan istifadя edilmяsinя mяhdudiyyяtqoyula vя ya onlarыn milli, dini, mяdяni, linqvistik vя ya etnik mяn-subiyyяtinя gюrя mяhduyiyyяt qoyula bilmяz (37-ci paraqraf).

Mяnbя: ATЯT-in Davranыш Mяcяllяsi, Hissя VII vя VIII. Bax: ATЯT-in vebsaytы www.osce.org

Vя ATЯT-in Davranыш Mяcяllяsinin vebsaytы:http:/www.osce.org/docs/english/1990-1999

/summits/buda94e.htm№Anchor_COD_65130


170

Belя bir faktы xцsusi ilя qeyd etmяk lazыmdыr ki, bir чox юlkяlяrdя hяrbimяhkяmяlяr icra qanadыnыn bir hissяsi olaraq hяrbi qцvvяlяr сащясиндя, яdalяtyox, mяhz inzibati tribunallarыn tяrkibinя daxildir. Bu o demяkdir ki, hяrbihakimlяr vaxtaшыrы olaraq hakimlяrin tяyin edilmяsi цчцn qцvvяdя olantяlяblяrя vя konstitusiya mцddяalarыna mцvafiq шяkildя tяyin edilmirlяr.Bununla belя, belя bir cяhяti xцsusi olaraq yadda saxlamaq lazыmdыr ki,bцtцn hallarda hяrbi mяhkяmяlяrя яdalяt mяhkяmяlяri nяzarяt etmяlidir. Birчox юlkяlяrdя bu iш hяrbi yurisdiksiya цzrя apellyasiya instansiyasы qismindяmцlki apellyasiya mяhkяmяlяrini tяsis etmяk vasitяsi ilя hяyata keчirilir.


Яmin olun ki:

1. Hяrbi personal qanuna vя dюvlяtin konstitusiyasыna яmяl edяcяyinя andiчir.

2. Tяhsilя istяnilяn hяrbi hazыrlыьыn standart tяrkib hissяsi kimidemokratiya, mцlki hцquqlar vя humanitar qanunun яsas dяyяrlяri vя nor-malarы daxilindя stimul yaradыlыr.

3. Hяrbi zabitlяrя parlamentin цzvц olmaq icazяsi verilmir.

4. Yeni яsgяrlяrin vя zabitlяrin seчilmяsi пешякар meyarlara яsaslanыr.

5. Hяrbi qulluqчularыn qeyri-qanuni vя sui-istifadя mяqsяdi daшыyan яmr-lяrя itaяt etmяmяk vяzifяsi rяsmilяшdirilmiшdir.

6. Hяrbi ruh mцvafiq Davranыш Mяcяllяlяrindяn irяli gяlяn vя dяstяklяnяnmюhkяm iradя ilя sяciyyяlяnir.

7. Hяrbi ганунверижилик kompetensiyasы mцvafiq шяkildя mяhdudlaшdыrыlыr,hяrbi mяhkяmяlяrin чыxardыьы qяrarlardan isя istяnilяn zaman mцlkimяhkяmяlяrя шikayяt etmяk olar.

8. Tяhlцkяsizlik xidmяti hяm qanunda, hяm dя praktikada mцvafiqmяsuliyyяt daшыyan bir qurumdur vя tяhlцkяsizlik xidmяtlяrinя gюrя daxilimяsuliyyяt mexanizmlяri istinad edilяn yaramaz davranышыn vя icti-maiyyяtдяn daxil olan шikayяtlяrin daxili yoxlanыlmasыna vя aidiyyяti шяxs-lяri cяzalandыrmaga imkan yaradan qanunla tяmin vя tяnzim edilmяlidir;bu mexanizmlяrin tяtbiq edilmяsini vя tяsirini yoxlamaq lazыmdыr. Yaddasaxlayыn ki, parlament mцstяqil tяhqiqatlarыn aparыlmasыnы tяlяb edir vяbununla яlaqяdar meydana чыxan шцbhяlяr яtraflы шяkildя araшdыrыlыr.

Hяrbi qulluqчularыn mцlki hцquqlarы

Hяrbi xidmяtin siyasi baxыmdan neytrallыьыna vя hяrbi hazыrlыьa tяmi-


171

nat vermяk цчцn hяrbi qulluqчularыn mцlki hцquqlarы qanunla mяh-dudlaшdыrыlmalыdыr.

Yadda saxlayыn ki, mцlki hцquqlarыn bu vя ya digяr шяkildя mяhdud-laшdыrыlmasы vя hяrbi xidmяtчinin bu hцquqlardan mяhrum edilmяsibirbaшa olaraq tяhlцkяsizlik xidmяtinin vahid xarakteri vя hяrbi xid-mяtin vяzifяlяri ilя, yяni cяmiyyяtdя gцcцn monopoliyasы ilяяlaqяlяndirilmяlidir.

Mцlki hцquqlara qoyulan mяhdudiyyяtin qяbul edilmяsi verilяnшikayяtlяrin tяmin edilmяsi цчцn mцvafiq шяkildя kompensasiyaedilmяlidir.

Qanunlara riayяt etmя

Hяrbi xidmяtчilяrin, o cцmlяdяn hяrbi xidmяtя чaьrыlanlarыn qeyri-qanuni vя qeyri-etik яmrlяrя vя beynяlxalq insan hцquqlarы ilя ziddiyyяttяшkil edяn яmrlяrя itaяt etmяmяsi qanunauyьun olaraq tяmin edilir. Яmin olun ki, bu vяzifя tяhlцkяsizlik sistemi daxilindя nяzяrdя tutul-

muш nizam-intizam sistemindя hяllini tapыr.

Sui-istifadя vя korrupsiya

Tяhlцkяsizlik sistemindя qalmaqal vя ya baшqa hadisяlяr, mяsяlяn, kor-rupsiya vя zor iшlяtmя halы baш verяrsя cяld hяrяkяt edin. Mцvafiq sorьularыn kesirilmяsinя vя mцvafiq sяlahiyyяtli orqan

tяrяfindяn arzu edilяn qяrarыn qяbul edilmяsinя tяminat verin. Hяrbi vя digяr tяhlцkяsizlik xidmяti personalыnыn ikinci iш yerindя

iшlяmяsini vя fяrdi шяkildя, yaxud qrup/tяшkilat formasыnda kommersiyafяaliyyяtinя cяlb edilmяsini qadaьan edяn qayda yaradыn.


172

26-cы fяsil

Tяhlцkяsizlik sektorundaiшчi heyяtinin idarя olunmasы

Hяrbdя qulluq etmяk bir чox xцsusiyyяtlяrlя, mяsяlяn fiziki risk, vaxtaшыrыolaraq yerdяyiшmя, ailяdяn ayrы dцшmя kimi xцsusi шяrtlяrlя sяciyyяlяnяn birpeшяdir. Parlamentlяr hяrbinin «mяhz baшqa bir iш olmadыьыnы», onun digяrpeшяlяrdяn fяrqlяndiyini nяzяrя almalыdыrlar. Ишчi heyяtinin mцvafiq шяkildяidarя edilmяsi, o cцmlяdяn qanuna uyьun olan sяfяrbяrlik, seчmя, mцkafat-landыrma, tяhsil vя digяr sistem demokratik prinsiplяrя uyьun olan vя qanunahюrmяt bяslяyяn professional tяhlцkяsizlik sektorunun inkiшafы цчцn bюyцkяhяmiyyяt daшыyыr.

Parlamentlяr peшяkar tяhlцkяsizlik xidmяtinin yaradыlmasы vя onun iшininaparыlmasыna nяzarяt etmяlidirlяr. Onlar iшчi heyяtinin idarя edilmяsi plan-larыnыn inkiшaf etdirilmяsinя vя hяyata keчirilmяsinя яmin olmalыdыrlar. Belяki, bu planlarыn icrasы demokratik vя peшяkar mцhitin yaradыlmasыna xidmяtedir. Onlar daha sonra maaш, iш шяraiti, tяqaцdlяrin verilmяsi vя s. bu kimitяlяblяrin юdяnilmяsinя dя diqqяt yetirmяlidirlяr.

Cяdvяl № 67

Ишчi heyяtinin idarя olunmasы: parlamentarilяrindiqqяt yetirmяli olduqlarы яsas mяqamlar

Parlamentlяrя hюkumяtin tяhlцkяsizlik xidmяtindя чalышan iшчi heyяtininidarя edilmяsinя aid olan tяkliflяrinin aшaьыda gюstяrilяn mяqamlar haqqыn-da mяlumat verilmяlidir.

Цmumi siyasi mяsяlяlяr Parlament iclasы tяhlцkяsizlik xidmяti baxыmыndan iшчi heyяtinin idarя

edilmяsi prinsiplяrini qяbul etmяk, yaxud illik bцdcя tяklifini vя ya hяrhansы baшqa bir sяnяdi qяbul etmяk цчцnmц чaьrыlmышdыr?

Ишчi heyяtinin idarя edilmяsi prinsiplяri vя gцc strukturu ilя baьlы prin-siplяr realdыrmы vя bцdcя vя milli iqtisadiyyat nюqteyi-nяzяrindяn yolverilяndirmi.

Цmumi шяrtlяr Parlament silahlы qцvvяlяr, polis, yaxud kяшfiyyat xidmяtindя olduьu

kimi hяrbi qulluqчularыn maksimum sayыnы mцяyyяnlяшdirirmi?


173

Parlament kateqoriya цzrя son hяdd barяdя qяrar чыxarыrmы? Personalыn idarя edilmяsi prinsiplяri ictimaiyyяtя чatdыrыlыrmы? Parlament kateqoriya цzrя цmumi say, maaшlar, funksiyalar, boш iш

yerlяri vя s. bu kimi mцvafiq mяlumatы яldя edirmi? Tяhlцkяsizlik sektorunda islahatlarыn aparыlmasы prinsiplяri hяrbi qul-

luqчularыn mцvяqqяti olaraq tяrxis edilmяsi ilя яlaqяdardыrmы?

Sяfяrbяrlik vя seчmя Hяr bir vяtяndaш, qadыnlar da daxil olmaqla qanunda nяzяrdя tutul-

duьu kimi istяnilяn vяziyyяtdя iшlяyя bilяrmi? Tяhlцkяsizlik xidmяti цчцn aчыq sяfяrbяrlik sistemi mюvcuddurmu,

bildiyimiz kimi, bunun яksi olan qapalы sяfяrbяrlik sistemindя yalnыzcяmiyyяtin xцsusi seqmentlяri vяzifяyя dяvяt edilir.

Namizяdlяrin seчilmяsi цчцn peшяkar meyardan istifadя olunurmu? Tяhlцkяsizlik xidmяti чяrчivяsindя чoxlu vakansiyalar varmы? Иlkin seчmяdяn sonra yцksяk sяviyyяdя yayыnma hallarыna rast gяlinib-

mi?

Kadr tяminatы Hяrbi qulluqчularыn sяfяrbяr edilmяsi vя lяyaqяt vя keyfiyyяt яsasыnda

onlara stimul verilmяsi цmumi iшin aparыcы prinsipinя чevrilmiшdirmi? Peшяkar periodik qiymяtlяndirmя sistemi mюvcuddurmu? Bu sistem шяffaf, obyektiv vя яdalяtlidirmi? Tяhlцkяsizlik sistemi cяlbedcilik vя digяr bu kimi xцsusiyyяtlяrin

olmasы ilя sяciyyяlяnirmi? Hяrbi qulluqчulara digяr baшqa maaшlы iшdя iшlяmяk qadaьan

edilmiшdirmi? Яsas komandirlяrin dюyцш tяcrцbяsi varmы vя onlar xaricdя sцlh mis-

siyasыnda xidmяt ediblяrmi? Parlament, yaxud mцvafiq parlament komissiyasыna hяrbi nazir,

yaxud digяr mцvafiq nazirlяr mяslяhяt veribmi?

Mцkafatlandыrma Hяrbi qulluqчularыn maaшlarы digяr peшя nюvlяri цzrя verilяn maaшlarla

mцqayisяdя yцksяkdirmi vя bu tяhlцkяsizlik xidmяtinя iш bazarыndaюzяl qurumlarla rяqabяt aparmaq imkanы yaradыrmы?

Maaшlar vaxtыnda юdяnilirmi? Hяrbi qulluqчular lяyaqяt vя keyfiyyяt prinsiplяri яsasыnda mцkafat-

landыrыlыrmы? Mцkafatlandыrma sistemi шяffafdыrmы? Tяqaцd vя mяzuniyyяt sistemlяrindя hansы problemlяr vardыr? Xidmяt edяn шяxslяrin maaшlarы vя gяlirlяri ilя baьlы olaraq tяqaцdя

чыxma sistemi qяnaяtbяxшdirmi? Hяrbi xidmяtчilяr tяqцdя чыxdыqda nяqazanыr vя nя itirirlяr?


174


Tяhlцkяsizlik iшчisinin vяzifяlяri

Silahlы qцvvяlяrя tapшыrыlan vяzifяlяrin, o cцmlяdяn onlarыn sayыnыnmilli iqtisadi mяnbяlяrlя uyьunluq tяшkil etmяsinя яmin olun.

Tяhlцkяsizlik sistemindя iшlяyяn шяxsin mцkafatlandыrыlmasы

Hяrbi qulluqчularыn maaшlarыnыn iш bazarыnda rяqabяtя dюzцmlцolmaqla iqtisadi baxыmdan davamlыlыьыna vя hяyat sяviyyяsi ilя uyьun-luьuna яmin olun.

Maaшlarыn vaxtlы-vaxtыnda юdяnilmяsinя яmin olun. Yadda saxlayыn ki, qeyri-adekvat maaшlar tяhlцkяsizlik xidmяtinin

cяlbediciliyini яlindяn ala vя yцksяk ixtisaslы gяnc qцvvяlяri ruhdansala bilяr.

Yadda saxlayыn ki, mцvafiq mцhit dя maaшlarыn vя/yaxud юdяniшlяrinqeyri-adekvat sяviyyяsi tяhlцkяsizlik xidmяtinin korrupsiya яmяllяriilя sяciyyяlяnmяsinя gяtirib чыxara bilяr.

Hяrbi xidmяtчilяrin vя onlarыn xanыmlarыnыn maliyyя qazanclarы vяцstцnlцklяri o dяrяcяdя olmamalыdыr ki, bu, onlarы siyasi iшlяrlя mяшьulolmaьa sюvq etsin. Onlar digяr iшчilяrя verilяn maliyyя цstцnlцklяri ilяmцqayisяdя balanslaшdыrыlmalыdыr. Hяrbi qulluqчulara verilяn цstцn-lцklяr vahid meyara яsaslanmalыdыr.

Qяnaяtbяxш tяqaцdя чыxma planыnыn mюvcudluьuna яmin olun.


175

27-ci fяsil

Hяrbi чaьыrыш, siyasi vя yaxud dini-etikmяnsubiyyяtinя gюrя

xidmяtdяn boyun qaчыrma

Demяk olar ki, bцtцn dюvlяtlяrin konstitusiyalarыna dюvlяtin mцdafiяsininhяr bir vяtяndaшыn vяzifяsi vя mяnяvi borcu olmasы mцddяasы daxildir. Bяzidюvlяtlяrdя bu vяzifя qanuna uyьun olaraq hяr bir vяtяndaшыn silahlыqцvvяlяrdя xidmяt etmяsinя hazыr olmasыnы шяrtlяndirir. Hяrbi qulluьa чaьrыl-ma, mяcburi hяrbi xidmяt (яsasяn kiшilяrin) Konstitusiyada nяzяrdя tutul-muшdur vя qanunla aшaьыda gюstяrilяnlяrlя шяrtlяnir:

Mяcburi hяrbi xidmяtя чaьrыlmalы olan шяxslяr Xidmяtin mцddяti Чaьrышdan mюhlяt / azad olma ilя baьlы tяdbirlяr Sяfяrbяrlik prosedurlarы Hяrbi xidmяtdяn yayыnma ilя яlaqяdar cяza vя cяrimяlяr vя Minimum vя maksimum yaш hяddi.

Bundan яlavя, bir чox юlkяlяrin qanununda hяrbi xidmяtя getmяkdяn imtinaetmяk, yяni alternativ xidmяt hцququ nяzяrdя tutulmuшdur.

Hяrbi xidmяtя чaьrыlmanыn faydasы Bir чox юlkяlяr hяrbi xidmяtя чaьrыlma яsasыnda ordu saxlayыr. Bununla baьlыmцhцm sяbяb odur ki, hяmin юlkяlяr hяrbi xidmяtя чaьrыlmayademokratiyanыn vя milli mяdяniyyяtin dяyяrli bir elementi kimi baxыrlar.Artыq bu gцn hяrbi xidmяtя чaьrыlma dцnyanыn bцtцn юlkяlяrindя problemячevrilmiшdir. Bu юlkяlяrdя silahlы мцнагишялярин yeni xarakteri ilяsяciyyяlяnяn mцasir orduda hяrbi xidmяtя чaьrыlmanыn faydasы vя arzu edilяnolmasы barяdя mцzakirяlяr gedir. Bir neчя юlkяdя hяrbi xidmяtя чaьrыlmaartыq lяьv edilmiш, yaxud yaxыn gяlяcяkdя lяьv edilяcяkdir; hяtta mцasir tar-ixdя hяrbi xidmяtя чaьrыlmanы «kяшf etmiш» Fransada bu, 2001-ci ildя lяьvedilmiшdir. Bяzi mцtяxяssislяr bюyцk ordu saxlamaьыn artыq lцzumsuz olmasыvя onun kюnцllц qцvvяlяrlя яvяz edilmяsi ideyasыnы ortaya atыrlar.


176

Hяrbi xidmяtя чaьrыlmanыn mцsbяt vя mяnfi cяhяtlяriHяrbi xidmяtя чaьrыlmanыn mцsbяt vя mяnfi cяhяtlяrini tяhlil edяrkяn parla-mentarlar aшaьыdakыlarы yadda saxlmaldыrlar:

Hяrbi xidmяtя чaьrыlma nяyя gюrя olmalыdыr?

Hяrbi xidmяtя чaьrыlmanыn xeyrinя olan arqumentlяrя яsas etibarilя aшaьы-dakыlar daxildir:

Hяrbi xidmяtя чaьrыlma яsasяn demokratiya ideyasы ilя яlaqяlяndirilir,чцnki bu, hяr bir vяtяndaшыn borcu vя mяsuliyyяtinя daxildir, чцnki шamiledildiyi bцtцn шяxslяrя “eyni gюzlя” baxыr: bцtцn vяtяndaшlar, dini vя irqiayrыlыqlara baxmayaraq hяrbi xidmяt keчmяlidir; bяzi юlkяlяrdя hяrbixidmяtя чaьrыlma ilя яlaqяdar cins mяsяlяsi nяzяrя alыnmыr vя buna gюrяdя hяrbi xidmяtя чaьrыlma eyni dяrяrcяdя hяm kiшilяrя, hяm dя qadыnlaraшamil edilir.

Hяrbi xidmяtя чaьrыlmыш яsgяrlяr dя hяrbi forma geymiш vяtяndaшlardыr vяonlarыn varlыьы silahlы qцvvяlяrin dюvlяt daxilindя dюvlяt olmasыnыnqarшыsыnы alыr. Hяrbi xidmяtя чaьrыlma buna gюrя dя, cяmiyyяtlя silahlыqцvvяlяr arasыnda demokratik kюrpц rolunu oynaya bilir.

Цmumi шяkildя danышsaq, hяrbi xidmяtя чaьrыlma kюnцllцlяrdяn tяшkiledilяn ordularla mцqayisяdя ucuz baшa gяlir, чцnki xidmяtя чaьrыlmышяsgяrlяrя чяkilяn xяrc kюnцllц яsgяrlяrin maaшlarы ilя mцqayisяdя чoxazdыr.

Hяrbi xidmяtя чaьrыlma cяmiyyяtin bцtцn tяbяqяlяrinя шamil edilir. Bunagюrя dя, hяrbi xidmяtя чaьrыlmыш яsgяrlяr fяrqli tяhsil sяviyyяsinя vя iшtяcrцbяsinя aiddirlяr, onlarыn arasыnda mцhasibdяn tutmuш mцhяndisя qяdяrvя s. peшя sahiblяrini tapmaq olar. Hяrbi qцvvяlяr bu tяhsil sяviyyяlяrindяn vяiш tяcrцbяsindяn hяm dя sцlh missiyalarы zamanы чox gюzяl istifadя edя bilяr,

Жяdvяl № 68

Bцtцn dцnyada hяrbi xidmяt

Hяrbi xidmяt keчmяk юhdяliyi: bir чox юlkяlяrdя hяrbi xidmяtя чaьrыlmayaшы 18 olsa da, bяzi юlkяlяrdя bu 16, 17, 19, yaxud 20 tяшkil edir. Hal-hazыr-da bяzi юlkяlяrdя qadыnlar da hяrbi xidmяtя чaьrыlыr.Hяrbi xidmяtin mцddяti: bu, яsas etibarilя 6 aydan 3 ilя qяdяrdir. Alternativ xidmяt: bцtцn юlkяlяrin demяk olar ki, yarыsы alternativ hяrbixidmяt meyarыnы qяbul etmiш vя buna яmяl edirlяr.Bir чox hallarda hяrbi xidmяtя чaьrыlmaqdan imtina etmяk hяbs cяzasыnыntяtbiqi ilя sяciyyяlяnir.

Mяnbя: Komissiyanыn qяrarыna uyьun olaraq hazыrlanmыш, Baш Katibin hesabatы, 1995/1983, UNCHR, 1997. Е/ЖН.4/1997/99


177

чцnki hяmin шяxslяrdяn tяшkil olunmuш silahlы qцvvяlяr konfliktdяn yenicячыxmыш юlkяlяrdя infrastrukturun vя digяr qurumlarыn yaradыlmasы vя bяr-pasыnda яvяzsiz rol oynayыrlar.

Hяrbi xidmяtя чaьrыlmaьa nяyя gюrя son qoyulmalыdыr?

Bizim bцtцn dцnya miqyasыnda hяrbi xidmяtin tяdqiq edilmяsi ilя baьlыapardыьыmыz tяdqiqatlar kцtlяvi ordularыn mюvcudluьuna son qoyulmasыnыnaшaьыdakы яsas prinsipial sяbяblяrini irяli sцrцr:

Son 25 il яrzindя, xцsusяn Soyuq Mцharibя baшa чatdыqdan sonra bir чoxюlklяrin silahlы qцvvяlяri hяcm etibarilя kiчildi vя bu, orduda xidmяtetmяk цчцn mяhdud sayda insanlarы hяrbi xidmяtя чaьыrmaqla nяticяlяn-di. Xцsusяn Avropa-Atlantik qurшaьыna daxil olan юlkяlяr юz ordularыnыnsayыnы azaltdыlar. Afrika vя Asiya юlkяlяri Soyuq Mцharibяdяn sonraordularыnыn sayыnыn azalmasы цzцndяn sцlh dividendindяn az istifadяedяcяklяri gцmanыndadыrlar.

Silahlы qцvvяlяr zaman keчdikcя, daha da peшяkarlaшыr vя mцasirtexnologiyadan asыlы vяziyyяtя dцшцr. Яsgяrlяrin mцasir silah sistemlяriilя kompleks шяkildя davrana bilmяsi цчцn uzun mцddяtli treyninqlяrinkeчirilmяsi tяlяb edilir. Hяrbi xidmяtя чaьrыlmыш яsgяrlяrin цmumяn busistemlяrlя lazыmi шяkildя tanыш olmaq цчцn kifayяt etmяyяn mцddяtяrzindя xidmяt etdiklяri цчцn ordular daha чox peшяkar kюnцllц яsgяr-lяrя цctцnlцk verirlяr.

Sцlh missiyalarы tяkcя elementar hяrbi sяriшtяnin olmasыnы deyil, hяm dяdanышыqlar aparmaq vя digяr sяriшtяlяrin mюvcudluьunu tяlяb edir. Birчox hяrbi xidmяtя чaьrыlan яsgяrlяrdяn konfliktdяn yenicя qurtulmuшcяmiyyяtlяrdя sцlhя dяstяk verяn яmяliyyatlarы hяyata keчirmяk цчцntяlяb edilяn tяcrцbяni яldя etmяk mяqsяdilя istifadя olunur.

Bяzi юlkяlяrin konstitusiyasыnda hяrbi xidmяtя чaьrыlmыш яsgяrlяrdяnmilli яrazinin mцdafiя edilmяsi цчцn istifadя etmяyя, habelя hяmin яsgяr-lяrin bu mяqsяdlя xaricdя yerlяшdirilmяsinя mяhdudiyyяtlяr qoyulmuш-dur.

Cяdvяl № 69

Hяrbi чaьыrышчыlarыn tяhqir edilmяsi

Hяrbi xidmяtdя tяzя чaьrыlan vя artыq mцяyyяn qяdяr qulluq etmiш яsgяrlяrarasыnda qeyri-rяsmi ierarxiya mюvcuddur. Belя bir qeyri-rяsmi ierarxiyaяvvяllяr hяrbi xidmяtя чaьrыlanlarыn tяzя gяlяnlяrя hяrbi iшin qayda vяяnяnяlяrini юyrяtdiklяrinя gюrя яhяmiyyяtlidir. Buna baxmayaraq bir чoxhallarda, kюhnяdяn xidmяt edяn яsgяrlяr qeyri-rяsmi ierarxiyadan юz шяxsimяnafelяri цчцn sui-istifadя edir, belя ki, onlar daha gяnc чaьыrышчыlarыiшlяdir vя onlarы tяhqir edirlяr. Bu iшя zabitlяr tяrяfindяn kifayяt qяdяrnяzarяt edilmяsя, belя bir qeyri-rяsmi ierarxiya bцtюvlцkdя nяzarяtdяn чыxabilяr vя bu da gяnc чaьыrышчыlarыn vaxtaшыrы olaraq tяhqirlя, fiziki zor vя digяrhallarla rastlaшdыqlarы vяziyyяtlяrlя mцшayiяt edilя bilяr. Avropa Шurasыnыnчaьыrыш tяшkilatlarыnыn qaydalarыna uyьun olaraq, tяhqir bir чox hallarda


178

Шцurlu imtina vя alternativ xidmяtBяzi шяxslяr dini, yaxud digяr шяxsi mцlahizяlяrя (zor tяtbiq etmяmя) vя digяrяxlaqi imperativlяrя яsaslanыb юzlяrinin ana vяtяni mцdafiя etmяk borcunaшцbhя ilя yanaшыrlar (“sяn юldцrmяmяlisяn!”). Nяticя etibarы ilя, onlar belя birhяrяkяtin mцqabilindя, yяni dюvlяtin яmrlяrinя itaяt etmяmяyin цstцndя чoxciddi bir cяzanыn, o cцmlяdяn юlцm cяzasыnыn tяtbiq edilmяsinя чox tяяcцblяyanaшыrlar.

Keчяn яsrin son yarыsы яrzindя silahlы qцvvяlяrdя xidmяt etmяk vя silah daшы-maqdan imtina etmяk ideyasы чox geniш шяkildя yayыlmыш vя qяbul edilmiшdir;bir чox dюvlяtlяrdя bu, artыq qanunda яksini tapmышdыr. Belя bir tendensiyamahiyyяti etibarilя bяzi юlkяlяrdя (Britaniya, Almaniya, Иrlandiya,Hollandiya, Belчika, Lцksemburq, Fransa, Иspaniya, Иtaliya vя Portuqaliya)mяcburi hяrbi xidmяtin dяyiшdirilmяsi ilя nяticяlяnmiшdir.

Шцurlu imtina silah daшыmaqdan imtina edяn, yaxud istяnilяn hяrbi treyninqvя ya xidmяt nюvцndя iшtirak etmяk istяmяyяn insanlar tяrяfindяn irяlisцrцlцr. Buna baxmayaraq, irяli sцrцlяn bцtцn iradlar mяntiqя яsaslan-malыdыr, bu arqumentlяr iчяrisindя dini, fяlsяfi, yaxud siyasi sяbяblяr gюstяrilяbilяr.

Parlamentin qяrarыШцurlu imtinanыn daha geniш yayыldыьы hallarы nяzяrя alsaq, bir чox dюvlяtlяrinparlamentlяri vяtяndaшlarыn hяrbi xidmяtя чaьrыlma юhdяliyindяn hansыяsaslarla imtina etmяsini qanunilяшdirmяk barяdя qяrar qяbul etmiшlяr. Bunamisal olaraq, ABШ vя bцtцn Шяrqi Avropa dюvlяtlяrinin rastlaшdыьы halыgюstяrmяk olar, Yunanыstan шцurlu imtina statusunu hяlя 1997-ci ildяtanыmышdыr.

Шцurlu imtinanыn tanыnmadыьы dюvlяtlяrdя onlar adяtяn fяrarilik, yaxudsatqыnlыq яsasыnda tяqibя mяruz qalыr vя bu iki cinayяtin nяzяrdя tutulmasыhяmin шяxslяrin чox yцksяk cяzalara mяruz qalmasыnы шяrtlяndirir. Digяrdюvlяtlяrdя xцsusi cяza kateqoriyasы («inadcыl itaяtsizlik») mюvcuddur vя buda Hяrbi Mяcяllяdя юz яksini tapmышdыr.

bяdяn xяsarяti, hяtta qяtllя nяticяlяnяn яsas problemlяrdяn biri sayыlыr.Hяrbi чaьыrышчыlarыn qorunmasы vя hяrbi xidmяtin nцfuzunun saxlanmasыцчцn zabitlяr bu iшlя яlaqяdar чox ciddi nяzarяt sistemini tяtbiq etmяlidirlяr.Bundan яlavя, daxili vя xarici nяzarяt qurumlarы ifrat hallarы ciddi шяkildяaraшdыrmalы vя hяrbi xidmяtdя яdalяtin bяrpasыna чalышmalыdыrlar.

Mяnbя: Иlona Kiss, Sцlh vaxtы hяrbi чaьыrышчыlarыn hцquqlarы, 2001www.dcaf.ch vя ECCO


179

Шцurlu imtinanыn tanыnmasы:qяrarы kim vя hansы яsasla qяbul edir?Шцurlu imtina kimi klassifikasiya edilяn proseduraya adяtяn hяr hansы birшяxsin imtina ideyasыna necя gяlmяsinin, bu imtina ideyasыnыn onun hяyatыnanecя tяsir gюstяrmяsinin vя bu яqidяnin hяrbi xidmяtlя necя ziddiyyяt tяшkiletmяsinin izahы daxildir. Чaьыrышчы цчцn шцurlu imtina statusunu qяbul edib-etmяmяklя baьlы qяrarlar adяtяn Яmяk Nazirliyinя (Иsveчrя, Bolqariya),Daxili Ишlяr Nazirliyinя (Sloveniya), yaxud Яdliyyя Nazirliyinя (Xorvatiya)tabe olan komissiya tяrяfindяn qяbul edilir.

Шцurlu imtina insan hцququ kimi2000-ci ilin aprel ayыnda Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Иnsan Hцquqlarыцzrя Komissiyasыnыn 1998/77-ci qяrarыnda gюstяrilяn prinsiplяrя uyьun olaraqbu tяшkilat sяs vermяdяn hяr bir шяxsin mяntiqlя, шцurlu dяlillяrя яsaslanaraqhяrbi xidmяtdяn imtina etmяk hцququnun tanыnmasы haqqыnda 2000/34nюmrяli qяrar qяbul etdi vя bu, insanыn fikir azadlыьы, habelя dini azadlыьaolan hцququnun qanuni ifadяsi olaraq Иnsan Hцquqlarыnыn UniversalBяyannamяsindя gюstяrilяn шяrtlяrlя яsaslandыrыldы vя bu zaman Mцlki vяSiyasi Hцquqlar haqqыnda Beynяlxalq Mцqavilя яsas gюtцrцldц. 1993-cц ildяBMT-nin Иnsan Hцquqlarы Komissiyasы шцurlu imtinanыn Mцqavilяnin 18-cimaddяsindяn irяli gяlяn hцquq olmasыnы tяsdiq etdi, bu maddяdя deyilir ki,«юlцmcцl zяrbяyя malik qцvvяdяn istifadя etmя dцшцncя azadlыьы vя hяr hansыbir шяxsin dini, yaxud etiqadыnы nцmayiш etdirmяk hцququ arasыnda ciddi zid-diyyяtin yaranmasыna sяbяb olur». BMT komissiyasы daha sonra шяrh edir ki,«bu hцququn qanuna uyьun olaraq, yaxud tяcrцbя яsasыnda tanыndыьы halda,onlarыn шяxsi etiqadlarыnыn tяbiяti яsasыnda шцurlu imtina aktlarы arasыnda fяrqolmayacaqdыr; buna uyьun olaraq, artыq шцurlu imtinaya qarшы diskrimi-nasiya siyasяti dя hяyata keчirilmяyяcяkdir, чцnki onlar hяrbi xidmяti keчяbilmяmiшlяr».

Cяdvяl № 70

BMT-nin Иnsan Hцquqlarы цzrя Komissiyasыnыn1998/77 saylы Qяrarы: hяrbi xidmяtdяn шцurlu imtina

Komissiya, (…)Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Universal Bяyannamяdя vя Mцlki vя SiyasiHцquqlar haqqыnda Beynяlxalq Mцqavilяdя hяr bir шяxsin yaшamaq,azadlыq vя tяhlцkяsizlik hцququna, o cцmlяdяn fikir azadlыьы, vicdan vя diniazadlыьa, habelя ona qarшы ayrыseчkilik edilmяmя hцququna malikolduьunu nяzяrя alaraq, (…)Hяrbi xidmяtdяn шцurlu imtinanыn vicdana яsaslanan prinsip vяsяbяblяrdяn irяli gяldiyini, o cцmlяdяn dini, яxlaqi, etik, humanitar vя digяrbu kimi motivlяrlя яsaslandыrыldыьыnы tяsdiq edяrяk, (…)

1. Hяr bir шяxsin ona mяxsus olan, Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Universal


180

Alternativ xidmяtШцurlu imtina statusunu tanыy an dюvlяtlяrin яksяriyyяti qanunauyьunolaraq hяrbi xidmяtя alternativ olan baшqa bir xidmяt nюvцnц hяyatakeчirmяyi tяsbit etmiшlяr. Bu alternativ xidmяt iki шяkildя reallaшdыrыla bilяr:

Silah daшыmadan silahlы qцvvяlяrdя xidmяt etmяk; Xяstяxana, iш qabiliyyяti olmayan шяxslяrin problemlяri ilя mяшьul olan

qurumlar vя digяr sosial-rifah idarяlяrindя чalышmaq, bяzяn isя QHT,yaxud hюkumяtdaxili tяшkilatlarda чalышmaq.

Alternativ xidmяtin mцddяti adяtяn hяrbi xidmяtdяn uzun olur. Mяsяlяn,Fransada hяrbi xidmяtin mцddяti 10 ay olduьuna baxmayaraq, alternativxidmяt 20 ay чяkir; Avstriyada hяrbi xidmяtin 7 ay olduьuna baxmayaraq,alternativ xidmяt 24 ay davam edir; Bolqarыstanda hяqiqi hяrbi xidmяtinmцddяti 6-9 ay olsa da, alternativ xidmяtin mцddяti 24 aydыr.

Bяyannamяnin 18-ci maddяsindя vя Mцlki vя Siyasi Hцquqlar haqqыndaBeynяlxalq Mцqavilяnin 18-ci maddяsindя яksini tapan fikir, vicdan vяdin azadlыьы hцququnun qanuni ifadяsi kimi hяrbi xidmяt keчmяkdяnшцurlu шяkildя imtina etmяk hцququnun цzяrinя diqqяt yetirilir.

2. Bяzi юlkяlяrin heч bir sorьu-sual aparmadan шцurlu imtina iddiasыnыqяbul etmяsini tяqdim edir.

3. Dюvlяtlяri mцvafiq шяxslяrin etiqadlarыnыn xarakterinя uyьun olaraqшцurlu imtina hallarы arasыnda ayrыseчkilik etmяmяk tяlяbini nяzяrяalaraq шцurlu imtinanыn sяmimi шяkildя irяli sцrцlцb-sцrцlmяmяsinimцяyyяnlяшdirmяk цчцn xцsusi olaraq mцstяqil vя tяrяfsiz qяrar чыxarыnorqanlar yaratmaьы nяzяrdя tutan sistemя malik olmamaьa чaьыrыr.

4. Mяcburi hяrbi xidmяtя чaьыrыш sisteminя malik olan dюvlяtlяrя belя birtяminatыn mюvcud olmadыьы halda bu dюvlяtlяrin шцurlu imtinanыn mцx-tяlif formalarы цчцn tяminat yaratmaьa чaьыrыr.

5. Dюvlяtlяri шцurlu imtina hallarыna gюrя hяbs tяdbirlяrini hяyatakeчirmяkdяn vя hяrbi xidmяti icra etmяdiyinя gюrя mцxtяlif cяza nюvlяritяtbiq etmяkdяn чяkindirir, habelя heч bir kяsi artыq bir dяfя mяhkumolunduьu xяtaya gюrя tяkrar шяkildя cяzalandыrmamaьa чaьыrыr.

Qяrar 1998/77, UNCHR

Cяdvяl № 71

Alternativ xidmяt: Иsveчrя nцmunяsi

Иsveчrя bir neчя Qяrbi Avropa dюvlяtlяrindяn biridir ki, hяrbi xidmяtячaьыrышы hяyata keчirir. Bu, 1995-ci il tarixli Hяrbi Tяшkilat vя 1995-ci il tar-ixli Hяrbi Xidmяt haqqыnda Qanunlarla, habelя Konstitusiyanыn 59.1 mad-dяsi ilя tяnzimlяnir. Bu, 20 yaшыndan 42 yaшыna qяdяr olan bцtцn kiшilяrя


181

шamildir. Hяrbi xidmяtin mцddяti яvvяlcя 4 ay чяkir, daha sonra hяr ikiildяn bir bu mцddяtin цzяrinя цч hяftя artыrыlыr.

1996-cы il tarixli Hяrbi Xidmяt haqqыnda Qanun etik, яxlaqi-fяlsяfi vя dinisяbяblяrя gюrя шцurlu imtina hцququnu tanыdы. Sяnaye vя Яmяk Nazirliyiяrizяlяri qяbul edir, bu Nazirlik qяzetlяr vasitяsilя sяfяrbяr edilmiш 120mцfяttiш arasыndan seчilmiш цч nяfяrin daxil olduьu komissiyanыn rяyinяuyьun olaraq qяrarlar qяbul edir. Tяxminяn hяrbi чaьыrыш yaшыnda olanшяxslяrin 5%-i шцurlu imtina statusu ilя qeydiyyatdan keчirilir. Шцurlu imti-na statusuna malik olan шяxs kimi hцququ tanыnmayan, lakin hяlя dя hяrbiчaьыrышdan imtina edяn шяxslяr 4 aydan 5 aya qяdяr hяbs edilя bilяrlяr.

Шцurlu imtina hцququna malik olan шяxslяr hяrbi xidmяtin яvяzinя mцlkixidmяt keчirlяr. Bu, ictimai mяnafeyя xidmяt edяn hяr hansы dюvlяt, yaxudюzяl mцяssisяdя 450 gцn xidmяt etmяkdяn ibarяtdir. Mцlki xidmяt xяstяx-analarda, gяnclik mяrkяzlяrindя, universitetlяrdя vя s. yerlяrdя keчirilяbilяr.

Mяnbя: Шцurlu Иmtina цzrя Avropa Bцrosu


Hяrbi чaьыrыш, yaxud imtina

Mяxsusi milli kontekstdя lehinя vя яleyhinя olan bцtцn faktorlarыdiqqяtlя araшdыrmaq.

Bununla baьlы olaraq bu fяsildя istinad edilяn elementlяri yaddasaxlayыn vя onlarыn sizin kontekstdя nя dяrяcяdя uyьun gяlmяsinimцяyyяnlяшdirin.

Hяrbi xidmяtя чaьrыlanlarыn tяhqirя mяruz qalmasы

Zaman keчdikcя, hяr hansы hяrbi xidmяtя чaьrыlan шяxs getdikcя dahaчox sui-istifadя vя zorakыlыьa mяruz qalыr.

Hяrtяrяfli sorьularыn aparыlmasыna vя mцvafiq sanksiyalarыnsяlahiyyяtli orqan tяrяfindяn qяbul edilmяsinя яmin olun.

Mцdafiя Ombudsmanы vяzifяsi юlkяnizdя yoxdursa, belя bir qurumunyaradыlmasы vя hяmin quruma hяrbi чaьыrышчыlarla alчaldыcы davranышыtяhlil etmяk sяlahiyyяti verilmяsi ilя baьlы tяkliflяr diqqяtlя nяzяrdяnkeчirilmяlidir.

Шцurlu imtina statusu

Sizin юlkяnizdяki шцurlu imtinanыn hцquqi statusunu mцяyyяnlяшdirin,mцmkцn olduьu tяqdirdя qanunauyьun olaraq bu halы mцяyyяn-lяшdirmяk цчцn mюvcud qanunvericiliyя dцzяliшlяr etmяk цчцndцшцnцn.


182

Mяsяlяni nяzяrdяn keчirmяklя baьlы son mяlumatlarы яldя etmяk цчцn,habelя digяr dюvlяtlяrdя mюvcud olan tяcrцbя ilя tanыш olmaq цчцnmцvafiq addыmlar atыn.

Alternativ xidmяt

Sizin юlkяnizdя alternativ xidmяtin qanunla tяmin edilmяsinimцяyyяnlяшdirin vя mцmkцn olduьu tяqdirdя bu halы mцяyyяn-lяшdirmяk mяqsяdilя mюvcud qanunvericiliyя dцzяliшlяr etmяk tяшяb-bцsц ilя чыxыш edin.

Bu kontekstdя digяr dюvlяtlяrdя mюvcud olan tяcrцbя ilя tanыш olmaqцчцn son mяlumatlar яldя etmяyя чalышыn.


183

VIII bюlmя

Maddi resurslar:Silah satышы vя юzgяninkilяшdirilmяsi

цzяrindя effektiv nяzarяtinhяyata keчirilmяsi


184


185

28-ci fяsil

Silah vя hяrbi avadanlыq alqы-satqыsы

Tяchizat siyasяti milli tяhlцkяsizlik konsepsiyasы vя mцdafiя strategiyasы kimi«yцksяk sяviyyяli» plan vя siyasi xяtlя birbaшa baьlыdыr. Yeni silah, yaxudhяrbi avadanlыqla baьlы bцtцn tяlяblяr onlarыn milli tяhlцkяsizlik siyasяtinяuyьunluьu nяzяrя alыnmaqla yoxlanыlmalыdыr.

Milli tяhlцkяsizlik konsepsiyasы юzlцyцndя mцdafiяnin tяшkil edilmяsi pros-esindя stabilliyя nail olmaьa kюmяk edir vя uzun mцddяtli mцdafiя siyasя-tinin mцkяmmяlliyinя dяlalяt edir. Mцdafiя sektoruna verilяn mяnbяlяrяbяrabяr tutulan milli mцdafiя siyasяtindяn irяli gяlяn mяqsяdlяrя яmяl etmяkvя mцdafiя sektoru ilя ictimaiyyяt arasыndakы balansы qoruyub saxlamaqmцhцm яhяmiyyяt kяsb edir.

Ordunun tяchizatыnda шяffaflыqSabit яnяnяlяrя malik olan istяnilяn demokratik cяmiyyяtdя цmumяn bцd-cяnin formalaшdыrыlmasы prosesi, xцsusяn dя ordunun tяchizatы шяffaf olmalыvя ictimaiyyяt bundan xяbяr tutmalыdыr. Иctimai mяsuliyyяt nюqteyi-nяzяrindяn ordu ilя baьlы yeridilяn siyasяt, planlar, bцdcя vя onun tяchizatыarasыnda rasional яlaqя olmalыdыr. Tяяssцf ki, яksяr юlkяlяrdя parlamentinordunun tяchizatы ilя baьlы rяy sюylяmяk imkanы mяhduddur.

Maliyyя vяsaitinin bюlцшdцrцlmяsi, yaxud tяchizat яmяliyyatыna icazя ver-ildiyi zaman palrlamentin bu tipli яmяliyyatыn qanunauyьunluьunu yoxla-masы чox vacibdir, burada xцsusi olaraq bir sыra silahlarыn istehsalыnы, ticarя-tini, yaxud onlardan istifadя edilmяsini mяhdudlaшdыran beynяlxalq mцqav-ilяlяri, mяsяlяn Nцvя Silahlarыnыn Yayыlmamasы haqqыnda Saziшi (1968), ИnsanЯleyhinя Minalardan Иstifadя, Onlarыn Saxlanыlmasы, Иstehsalы vяAparыlmasыnы Qadaьan Edяn Ottava Kovensiyasыnы (1997), BMT-ninTяhlцkяsizlik Шurasыnыn mцvafiq qяrarlarыnы vя s. nяzяrя almaq lazыmdыr.

Parlamentlяr eyni zamanda uzun illяr яrzindя яsas mцdafiя avadanlыьы ilяbaьlы xяrclяri hesablayarkяn mцvafiq qяrar чыxarmaqda da чяtinlik чяkirlяr.Bu isя юz nюvbяsindя malik olduqlarы mяhsullarы mцmkцn qяdяr yaxшыqiymяtя satmaq maraьыnda olan, habelя xarici, yaxud daxili silah tяchizatыnaxцsusi hяssaslыq gюstяrяn юlkяlяrя яl verir.

Bu sяbяblяrя gюrя parlamentlяr ordunun tяchizatы ilя baьlы xцsusikomitяlяrin, yaxud digяr komitяlяrin yaradыlыb inkiшaf etdirilmяsindяmaraqlыdыrlar. Bu шяkildя hяrяkяt edяrkяn onlar ordu tяchizatы prosesindяki


186

шяffaflыьы gцclяndirmяk vя icra hakimiyyяtini xalqыn qarшыsыnda mяsuliyyяtdaшыmaьa sюvq edя bilяrlяr.

Parlamentlяrin qarшыsыnda duran problem ondan ibarяtdir ki, millihюkumяtlяr яsas silahlarla (tяyyarя, zirehli maшыnlar, artilleriya, idarяetmя vяradar sistemlяri, qanadlы raketlяr vя s.) baьlы rяqяmlяri aчыqlamaьa hяvяsgюstяrmirlяr vя uzun mцddяt яrzindя onlar ictimaiyyяtя aшaьы kateqoriyalыsilahlarыn (kalibri 100 mm-dяn az olan) gюstяricilяri barяdя mяlumatы чatdыr-mыrlar.

Silahlarla tяchizat prosesinя baшlanarkяn hюkumяt mцvafiq silahlarlatяchizat planыnыn uzun illяri яhatя edяn perspektivdя юlkя цчцn ifrat maliyyяxяrclяri ilя nяticяlяnmяmяsinя tяminat vermяk mяqsяdilя parlamentlя яmяk-daшlыq etmяlidir. Silahla tяchizat proqramlarыnы digяr ictimai prioritetlяr kon-tekstindя dя nяzяrdяn keчirmяk vacibdir. Buna gюrя dя, tяkcя hяrbi prior-itetlяr yox, digяr faktorlar da mцvafiq qяrarыn qяbul edilmяsindя rol oynayыr.Parlament hяrbi tяchizatыn cяmiyyяtя tяsirini vя doьuracaьы xяrclяri qabaq-cadan mцяyyяnlяшdirя bilmяlidir.

Яlahiddя шяrait mяxfiliyя tяminat verirmi?Nцmunяvi idarяetmя, xцsusяn шяffaflыq kimi prinsiplяr dюvlяt siyasяtininistяnilяn aspektini, o cцmlяdяn silahlarыn satыlmasы vя tяchizatы ilя baьlыmяsяlяlяri яhatя etmяlidir. Buna gюrя dя, qяrar qяbul edяrkяn hansы xцsusiшяrtlяrin istisna tяшkil etmяsini vя bunlarыn mяxfilik ehtyacыnы яsaslandыr-masыnы yoxlamaq lazыmdыr.

Silahlarыn satышы vя tяchizatы ilя baьlы prinsiplяr шяffaflыq vя ictimai mяsuliyyяtprinsiplяrinя яsaslanmalыdыr. Qяrar qяbuletmя prosesindя mяxfiliklя baьlыsяbяblяr resipient tяrяfindяn, yaxud silah tяchiz edяn юlkяlяr tяrяfindяn tяlяbedilir vя mцvafiq izahatlar dяqiq gюstяrilmяlidir. Bu sяbяblяr яmяliyyatыn

Cяdvяl № 72

Nяyя gюrя parlament цzvlяri hяrbi tяchizatыnqayьыsыna qalmalыdыrlar?

Иctimai ianяlяr cяlb edilir; Silah sistemlяri haqqыnda qяrarыn qяbul edilmяsi tяkcя texniki eksper-

tiza vя tяhlцkяsizlik mяsяlяsi olmayыb, pulun hansы sяbяblяrя gюrя silahalыnmasыna xяrclяnmяsi barяdя qяrar чыxararkяn nяzяrя alыnmalыdыr vяmцvafiq mяblяь silahlara xяrclяnяrsя, bu zaman hansы silahlarыn nяyяgюrя alыnmasы da aydыnlaшdыrыlmalыdыr;

Hяrbi tяchizat qыsa vя uzun perspektivdя юlkя цчцn maliyyя xяrclяrininmeydana gяlmяsi ilя nяticяlяnmяmяldir;

Шяffaf hяrbi tяchizat proseslяri, parlament qarшыsыnda hesabat, korrup-siyanыn, israfчыlыьыn vя dюvlяt vяsaitindяn sui-istifadяnin qarшыsыnыnalыnmasы.


187

korrupsiya xarakteri daшыmasыna aparыb чыxararsa, bununla baьlы risklяr hяriki tяrяf tяrяfindяn mцяyyяnlяшdirilmяli vя belя bir perspektivi aradan qaldыr-maq цчцn mцvafiq tяdbirlяr gюrцlmяlidir.

Tяchizat haqqыnda hяrtяrяfli qяrarыn чыxarыlmasыЯsas silah sistemlяrinin alыndыьы halda qяrarыn чыxarыlmasы prosesi vasitяsilяaшaьыdakы aspektlяr цzrя istifadя olunan metodlar mцяyyяnlяшdirilmяlidir:

Tяhlцkяnin mцяyyяnlяшdirilmяsi prosesi; Mцdafiя qabiliyyяtinin yaradыlmasы цzrя uzun mцddяtli konsepsiya; Yeni avadanlыq цчцn material hяrbi tяdarцk цzrя bцdcяnin

bюlцшdцrцlmяsi; Texniki keyfiyyяtя tяminat vя tяdarцkdяn sonrakы audit prosesi; Tam hяyati dюvriyyя xяrclяri, o cцmlяdяn sazlama, yenilяmя vя s.

xяrclяri; Kompensasiya цzrя tяkliflяrin mцяyyяnlяшdirilmяsi.

Bцtцn bu mяrhяlяlяrdя parlament monitorinqinin mцяyyяnlяшdirilmяsi vяyoxlama prosesi israfчыlыьы, aldatmanы, yaxud sui-istifadя hallarыnы azalda-caqdыr. Sяmяrяli nяzarяti hяyata keчirmяk mяqsяdi ilя parlamentlяrhюkumяtlяrin vaxtaшыrы olaraq onlara ordu tяchizatыnыn bцtцn mяrhяlяlяrihaqqыnda mяlumat vermяsini tяlяb etmяlidirlяr. Bununla belя, parlamentlяrbцtцn tяchizat kontraktlarы haqqыnda qяrar qяbul etmяk hцququnamalikdirlяr. Hollandiya parlamenti tяdarцk haqqыnda qяrar чыxarыlmasы pros-esinin bцtцn mяrhяlяlяrinя nяzarяti hяyata keчirяn qanunvericilik nцmunяsi-ni юzцndя ideal шяkildя яks etdirir (bax: Hissя № 74).

Cяdvяl № 73

Zяif, yaxud шцbhяli silahlarыn tяdarцkц siyasяti, yaxud sondяrяcя mяxfi tяdarцk proseslяri… ilя nяticяlяnя bilяr.

Silah sistemlяrinin tяdarцkц цчцn rasional яsasыn kifayяt qяdяr olma-masы;

Milli vя regional tяhlцkяsizlik baxыmыndan arzu olunmayan nяticяlяrlяsяciyyяlяnяn qяrarlarыn sяmяrяsizliyi;

Qonшu юlkяlяrin rяyi; Silah tяchizatыnda vя digяr hяrbi istiqamяtli tяdarцk iшlяrindя yol ver-

ilяn korrupsiya; Ordu hissяlяrindя lazыmsыz mцbahisяlяrin predmetinя чevrilяn, ictimai

etibara ciddi ziyan yetirilmяsi.


188

Cяdvяl № 74

Mцdafiя tяchizatы цzrя Hollandiyanыn siyasяti:parlamentin nяzarяt masшtabы

Hollandiyada parlamentin mцdafiя mяsяlяlяrinя nяzarяtlя baьlы чoxillikяnяnя vя iш tяcrцbяsi mюvcuddur. Prinsip etibarilя dяyяri 25 milyon AVRO-dan artыq olan (25 milyon dollar ekvivalenti) tяchizat haqqыnda чыxarыlanbцtцn qяrarlar parlamentdя tяsdiqlяnmяlidir. Bunun mexanizmi, necяdeyяrlяr, «яldя etmя» prosedurasыdыr. Hюkumяt (portfelindя mцdafiя mate-rialыna malik olan Dюvlяt Mцdafiя Katibliyinin praktikasыnda) яldя etmяmяrhяlяsindяn asыlы olaraq dюrd tip (A, B, C vя D) arasыndan seчilmiш mяk-tubu цnvanыna gюndяrir. Tяfяrrцatыna varmadan mцxtяlif mяrhяlяlяr яsasetibarilя yeni silah sistemi ilя baьlы tяlяblяrя uyьun olaraq Y istehsalчыsыn-dan X sistemini satыn almaq цчцn konkret tяklifя doьru irяlilяyir.

Parlament яldя etmя prosesinin hяr bir mяrhяlяsindя чыxarыlan qяrarlaratяsir gюstяrmяk mяnasыnda mцvafiq mюvqeyя malik olur. Belяliklя,hюkumяt bu vя ya digяr silahыn яvяz edilmяsi, yaxud яldя edilmяsi (yaxudяldя edilmяli olan sistemlяrin sayы) ehtiyacыna stimul yaratdыqda, parlamentbuna qarшы dura bilяr, yaxud mцvafiq dцzяliшlяri hяyata keчirя bilяr.Tяdarцklя baьlы yekun qяrar tяcrцbяdя belя bir hadisяnin tez-tez baш ver-mяdiyinя rяьmяn rяdd edilя, yaxud onun цzяrindя dцzяliшlяr aparыla bilяr.Яksяrяn, hюkumяtin bцtцn proses яrzindя nяzяrdя tutduьu niyyяtlяrя яsasetibarilя parlamentdя mцzakirя edilяn dюrd tip mяktub (A, B, C vя D) tяsirgюstяrir.

100 milyon AVRO mяblяьindяn artыq olan яsas layihяlяr цzrя bu xцsusdaparlament qarшыsыnda daha яtraflы hesabatыn verilmяsi ilя шяrtlяndirilяnxцsusi proseduranыn olmasы tяlяb edilir. Bunun tipik nцmunяsi Hollandiyahюkumяtinin Amerika F-16 tяyyarяsinin sяlяfi olan qыrыcыlarыn hazыrlanmamяrhяlяsindя iшtirak etmяk цчцn irяli sцrdцyц niyyяtdir. Ancaq demяklazыmdыr ki, digяr яsas bюyцk layihяlяr dя, mяsяlяn Hava Mobil Briqadasыvя s. mюvcuddur.

Nяticя etibarilя belя gюrцnцr ki, Hollandiyada hazыrkы vяziyyяt bцtцnmцvafiq problemlяrin geniш surяtdя mцzakirяsi ilя sяciyyяlяnir.Parlamentdя maliyyя mяsяlяlяri яn яhяmiyyяtsiz tяsir baьышlayan texnikitяfяrrцatыna qяdяr araшdыrыlыr vя nяzarяtdя saxlanыlыr. Nяticя etibarilя bura-da mцvafiq mяsяlяlяr keyfiyyяt sяviyyяsindя qaldыrыlыr vя bu zamanmяlumatыn mцstяqil mяnbяlяrdяn, mяsяlяn mцstяqil mцdafiя qurumundanalыnmasыna vя яks dяlillяrin mюvcudluьuna diqqяt yetirilir. Nяticя etibarilя,sяnaye vя lobbiчilяrin rolu vя onlarыn mцdafiя komitяsinя daxil olmasы vax-taшыrы olaraq mцzakirя obyektinя чevrilir. Bununla belя, bu baxыmdan elяbir nяzяrя чarpacaq insident qeydя alыnmыr, яlbяttя ki, tяk-tцk kiчikmцnaqiшяlяri istisna etmяk шяrtilя

Mяnbя: Hollandiya 2002, parlamentin keчmiш цzvц Jan Hoekema.


189


Ordunun tяchizatыna nяzarяt

Parlamentar qanunlarda яksini tapacaq ordu tяchizatы ilя baьlы ehti-yaclara nяzarяt edir.

Tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяtinin tam olmasы vя aшaьыdagюstяrilяnlяrя qayьы vя diqqяt gюstяrmяklя tяchizatыn bцtцn aspektlяri-ni яhatя etmяsinя яmin olmaq:

- Tяhlцkяsizlik ehtiyaclarы;- Regional silahlanma ilя nяticяlяnяn neqativ mцnasibяt mяnasыn-

da anlaшыlan regional siyasi yekunlar;- Bцdcя юhdяliklяri (qыsa vя uzun mцddяtli) vя - Юzяl vя dюvlяt sektorunda milli sяnayenin nяticяlяri.

Ordu tяchizatыnda шяffaflыq vя mяsuliyyяt

Parlamentin hяrbi vя avadanlыq tяchizatы prosesindя sюz demяksяlahiyyяtinя malik olmasыna яminlik;

Parlamentin, yaxud onun sяlahiyyяtli komissiyasыnыn mцvafiq gяldiyihalda adi яsas silah nюvlяrinin (tяyyarя, zirehli maшыnlar, artilleriya,nяzarяt vя radar sistemlяri, qanadlы raketlяr vя hяrbi gяmilяr) vя kiчikkateqoriyalы silahlarыn (kalibri 100 mm-dяn az olan silahlar) яldяedilmяsi vя texniki keyfiyyяti haqqыnda яtraflы hesabatla чыxыш etmяsinitяlяb etmяk;

Parlamentin uzun muddяtli mцdafiя qabiliyyяtinin yaradыlmasы kon-sepsiyasы ilя чыxыш etmяsinя яmin olmaq;

Tяchizat цzrя mяxfiliklя baьlы mяsяlяlяrin mцzakirя olunmasыna vяhяrbi konfidensiallыьыn bцtцn tяlяblяrinя cavab verяn qanunvericiproses vasitяsi ilя parlamentdя яtraflы mцzakirяsinя яmin olmaq.

Tяchizatыn tяsirinin tяhlili

Tяhlцkяsizlik siyasяti ilя baьlы tяchizat planыnыn mяntiqi olmasыnы tяhliletmяk.

Parlamentin digяr ictimai ehtiyaclar vя ictimai prioritetlяrlя mцqa-yisяdя ordunun tяchizatы ilя baьlы maliyyя vяziyyяtini юyrяnmяsinяяminlik yaratmaq vя bu iшi yerinя yetirяrkяn юlkяnin iqtisadi vя sosialstabilliynin pozulmamasыna diqqяt yetirmяk;

Иfrat ambisyoz silah tяchizatы haqqыnda qяrarlarы чыxarmamaqmяqsяdilя parlamentdяki mюvcud proseduradan istifadя etmяk.Parlamentlяr юlkя цчцn uzun mцddяt яrzindя bюyцk hяrbi xяrclяrlяnяticяlяnmяyяn rasional planlarыn hazыrlanmasыna tяminat vermя-lidirlяr.


190

Tяchizatыn audit edilmяsi

Mцdafiя siyasяti vя planlar, mцdafiя bцdcяsi vя silah vя hяrbi avadan-lыq xяrclяri arasыndakы uyьunluьa nяzarяt etmяk;

Мцгавилянин icra edilmяsindяn sonra silah sistemlяrinin auditini hяy-ata keчirmяk.

Tяchizat цzrя parlament komissiyasы

Silah tяchizatы komissiyasы, yaxud subkomissiyasыnыn artыq mюvcudolmasыna baxmayaraq, siyasi planlaшdыrma, maliyyя planlaшdыrmasы vяaudit, mцdafiя sяnayesi, tяdqiqat vя inkiшaf arasыnda яlaqяninяhяmiyyяtini daha da artыrmaq vя vurьunu bunun цzяrinя salmaqlazыmdыr.

Bununla яlaqяdar olaraq digяr parlamentlяrdяn mюvcud olan oxшarqurumlarыn prosedura vя tяcrцbяsini юyrяnmяk lazыmdыr.

Parlament qurumunun ekspert mяslяhяtindяn istifadя edя bilяcяyinяяminlik yaratmaq.


191

29-cu fяsil

Silah ticarяti vя юzgяninkilяшdirilmяsi

Parlament hяm silah ticarяti, hяm dя ordunun yerlяшdirilmяsinя nяzarяtdяяhяmiyyяtli rol oynayыr. Ordunun tяchizatыnы idarя edяn qayda vя prosedu-ralar milli tяchizat qanunu, milli bцdcя vя maliyyя qanunlarы, yaxudmцnaqiшяlяrin hяll edilmяsi ilя baьlы qanunlarda шяrh edilяn qaydalara uyьungяlmяlidir. Silah ticarяti vя yerlяшdirmя siyasяti vя onun hцquqi cяhяtlяri шяf-faflыq vя mяsuliyyяt prinsiplяrinя яsaslanmalыdыr.

Silah ticarяti vя yerlяшdirmя ilя baьlы milli siyasяt Hюkumяt silahlarыn satышы haqqыnda siyasi xяttini vя mцvafiq qanunveri-

cilik aktыnы шяrh etmяlidir ki, bu da son nяticяdя qяbul edilmяk mяqsяdilяparlamentя tяqdim edilir. Bu siyasяtdя adi silahlarыn satышыnыn prinsiplяrimцяyyяnlяшdirilmяli vя bu zaman xцsusi olaraq aшaьыda gюstяrilяnlяrnяzяrя alыnmalыdыr:

Adi silahlarыn idxalы vя ixracы mцvafiq parlament komitяsi tяrяfindяngюstяrilяn nяzarяtin predmetini tяшkil etmяlidir;

Silah ticarяti ilя baьlы prinsiplяr BMT-nin Nizamnamяsinя, BeynяlxalqQanuna vя BMT-nin Silahlarla Baьlы Embarqolarыna uyьun gяlmяli vяburada silah alan юlkяlяrin iqtisadi, siyasi, яxlaqi vя tяhlцkяsizlik prob-lemlяri dя nяzяrя alыnmalыdыr;

Qяrar чыxarыlmasы prosesindя шяffaflыq prinsipi professional mяsuliyyяtяtяminat vermяk mяqsяdi daшыyыr;

Qeyri-etik satыш praktikasыnыn aradan qaldыrыlmasы mexanizmlяri BMT vяdigяr qurumlarыn tюvsiyyяlяrinя vя digяr юlkяlяrdяki яn yaxшы tяcrцbяyяяsaslanmaqla qanunvericilikdя яksini tapmalыdыr; tяchizatчыlar vя resipi-entlяr mцvafiq kodlu anketlяri doldurmalыdыrlar;

Parlament resipient юlkяlяrin parlamentlяri tяrяfindяn qяbul edilmiш tяbiimцdafiя ehtiyaclarы ilя baьlы satыlmыш silahlarыn xarakteri vя tipini tяsdiq

Cяdvяl № 75

Ordunun yerlяшdirilmяsi: tяyinat

Ordunun yerlяшdirilmяsi silah яldя etmяk, yaxud satmaq mяqsяdilяdюvlяtlяrin vя qeyri-dюvlяt orqanlarыnыn cяlb edildiyi bцtцn fяaliyyяtnюvlяrinin яhatя edilmяsi kimi baшa dцшцlцr. Ordunun yerlяшdirilmяsinяsilahlarыn satышы, yaxud ticarяti, alышы, yaxud tяdarцkц daxildir.


192

etmяk gцcцnя malik olmalыdыr; Silah tяchiz edяn юlkяlяrin parlamentlяri silah alan юlkяlяrin insan

hцquqlarыna vя яsas insan azadlыqlarыna hюrmяtlя yanaшmasыnы vя hяminюlkяlяrdя silah tяchizatы ilя baьlы qяrarlar чыxarыlarkяn mяsuliyyяtinmюvcudluьunu tяsdiq edя bilmяlidirlяr;

Parlament silah satышыnыn sцlh цчцn tяhlцkя tюrяtmяmяsini, regionalgяrginlyi artыrmayacaьыna, silahlы toqquшmalara gяtirib чыxarmyacaьыnыtяsdiq edя bilmяlidir vя bu zaman mцvafiq silah satышы яmяliyyatlarыnяticяsindя stabilliyi pozan silah sistemlяrinin, yaxud kiчik silahlarыndюvriyyяyя daxil olmasы vasitяsilя regional sabitlik pozulmamalыdыr; par-lamentin mцdafiя komissiyasы regional sabitliyя tяhlцkя yaradыlmasыhaqqыnda dialoqa baшlayarsa, hяddindяn artыq silah tяdarцkц vя korrup-siya ilя nяticяlяnяn konfidensiallыq regional debatda aчыqlыnmalыdыr;

Иdxal sertifikatыnda яksini tapan шяrtlяrlя ziddiyyяt tяшkil edяn mяqsяdlяrbaxыmыndan tяkrar ixrac edilmiш vя satыlmыш silahlarыn aradan qaldыrыl-masы mяqsяdilя mцvafiq mexanizmlяr iшlяnib hazыrlanmalыdыr.

Parlament milli silah satышы proseslяrinin mцstяqil nяzarяtin predmetini tяшkiletmяsinя tяminat vermяk mяqsяdilя mцstяqil audit prosedurasыnы mцяyyяn-lяшdirmяlidir. Bu iш parlament tяrяfindяn mцяyyяnlяшdirilmiш prinsip vя iшqaydalarыna uyьun olaraq aparыlmalыdыr. 76-cы cяdvяldя silah satышы цzrя millistrategiyalar цzrя mцvafiq beynяlxalq mцqavilя vя mяcяllяlяrin nцmunяlяriverilmiшdir.

Cяdvяl № 76

Silahlarыn yerlяшdirilmяsi цzrя regional tяdbirlяr

Avropa Davranыш Mяcяllяsi

Avropa Иttifaqы Шurasы 8 iyun 1998-ci il tarixdя Avropa Davranыш Mяcяllяsihaqqыnda qяrar qяbul etmiшdir. Bu qяrardan mяqsяd silahlarыn AvropaBirliyi юlkяlяrindяn insan hцquqlarыnыn kцtlяvi шяkildя pozulduьu qeyri-sabit dцnya юlkяlяrinя vя regionlarыna axыnыnыn qarшыsыnы almaqdыr. AvropaИttifaqыnыn цzv-dюvlяtlяri silah ticarяti ilя baьlы siyasяtin qяbul edilmяsiцчцn bir neчя qeyri-dюvlяt tяшkilatыnыn tяzyiqlяri altыnda 8 il keчdikdяnsonra bu qяrarы qяbul etmiшlяr. Mяcяllяyя silah ticarяti ilя baьlы hяssasmяqamlarыn siyahыsы daxildir vя burada sonuncu istifadячinin mцяyyяn-lяшdirilmяsi vя ona nяzarяt sistemi, o cцmlяdяn ixrac lisenziyalarыnыn ve-rilmяsi vя bundan imtina edilmяsi цzrя qarшыlыqlы mяlumat vя mяslяhяtmцbadilяsi sistemi яksini tapыr.

Avropa Davranыш Mяcяllяsi onun цzvц olan юlkяlяr цчцn hцquqi юhdяlikyaratmыr vя burada hяmin юlkяlяrin bu Mяcяllяyя яmяl etmяmяsinя gюrяhansы mцvafiq mяsuliyyяti daшыmasыnы bildirяn heч bir mexanizm dяmюvcud deyildir. Belя ki, bu Mяcяllя insan hцquqlarыnы pozan юlkяlяrяixracы mяhdudlaшdыrmaq цчцn daha ciddi ixrac qanunvericiliyinя malikolan юlkяlяr tяrяfindяn hazыrlanmышdыr vя ikitяrяfli mяslяhяt mexanizmininmюvcudluьunu шяrtlяndirir.


193

Mяcяllяdя цzv dюvlяtlяrin silah ixracы prosesinя baшlandыьы zaman mцraciяtetmяyя borclu olduqlarы sяkkiz meyar mюvcuddur:1) «Avropa Birliyi юlkяlяrinin beynяlxalq юhdяliklяrinя, xцsusяn BMT-

nin Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn sanksiyalarыna (…).2) Son nяticяdя юlkяdя insan hцquqlarыna hюrmяtlя yanaшыlmasы (…).3) Son tяyinat юlkяsindяki daxili vяziyyяt, gяrginlik vя silahlы toqquшmalar

(…).4) Nяzяrdя tutulan resipientin tяklif edilяn ixracdan baшqa bir dюvlяtя

qarшы aqressiv шяkildя vя ya bundan яrazi iddiasы ilя baьlы istifadяedяcяyi цzrя aшkar risk olduьu halda цzv dюvlяtlяr ixrac lisenziyasыnыburaxmayacaqdыr.

5) Цzv dюvlяtlяrin vя mцvafiq яrazilяrin milli tяhlцkяsizliyi baxыmыndan.6) Silah alan юlkяnin beynяlxalq ictimaiyyяtя qarшы, xцsusяn onun terror-

izmя mцnasibяti, mцttяfiqlяrinin kimliyi vя beynяlxalq qanunlara hюr-mяti.

7) Alыcы юlkяyя gюndяrilяn, yaxud arzu olunmayan шяrtlяr daxilindя tяkrarixrac edilяn avadanlыьыn doьurduьu risk (…).

8) Silah ixracatыnыn resipient юlkяnin texniki vя iqtisadi gцcц ilя uyьungяlmяsi (…)».

Mяnbя: http://europa.eu.int

Amerika Dюvlяtlяri Tяшkilatы vя silahlarыn yerlяшdirilmяsi

Amerika Dюvlяtlяri цzrя regional silah ticarяtindяki шяffaflыq AmerikaDюvlяtlяri Tяшkilatыnыn 19 цzvцnцn (OAS) adi silahlarыn yerlяшdirilmяsihaqqыnda mцqavilя imzalandыьы zaman inkiшaf etmiшdir. Qvatemalaшяhяrindя цmumi yыьыncaqda qяbul edilmiш Adi Silahlarыn Яldя EdilmяsininШяffaflыьы haqqыnda Amerikadaxili Konvensiya ona imza atan шяxslяrdяnbюyцk silahlarыn ixracы vя idxalы haqqыnda hяr il mяlumatlarы aчыqlamaьыtяlяb edir.

3-cц maddяyя uyьun olaraq, «Цzv tяrяflяr hяr il яvvяlki tяqvim ilindя AdiSilahlarыn Иdxalы vя Иxracы, цmumяn Иdxalla baьlы, Иxrac Edяn Шtat vя ИdxalEdilmiш Adi Silahlarыn Miqdarы haqqыnda mцvafiq orqana mяlumat ver-mяlidirlяr; bu hesabatda ixrac яmяliyyatlarы, idxal edяn шtat vя ixrac edilmiшadi silahlarыn miqdarы vя tipi haqqыnda mяlumat яksini tapmalыdыr. Hяr birшtat юzцnцn яldя etdiyi adi silahlarыn tяyinatы vя modeli haqqыnda яlavяmяlumatы da tяqdim etmяlidir» (…). Bundan яlavя, шtatlar bir-birlяrinяidxal яmяliyyatlarы, milli sяviyyяdя istehsal sayяsindя яldя etdiklяri adisilahlar haqqыnda, habelя bu hadisяnin baш vermяmяsi haqqыnda mяlumatvermяlidirlяr (Maddя 4).

Mяnbя: http://www.oas.org 2002


194

Silahla baьlы beynяlxalq embarqolarahюrmяtlя yanaшыlmasыVerilmiш sanksiyalar beynяlxalq ictimaiyyяtin яlindя hяr hansы bir dюvlяtinfaktiki davranышыnыn tяqdir edilmяmяsinя verilяn siqnaldыr vя bu siqnal ozaman gюndяrilir ki, hяmin dюvlяt mцvafiq hяrяkяti nяticяsindя beynяlxalqqanunu pozmuш olsun, yaxud sцlh vя tяhlцkяsizlik цчцn tяhlцkя tюrяtmiшolsun. Bunun hцquqi яsasы BMT Nizamnamяsinin 41-ci maddяsindяgюstяrilmiшdir, bu maddяlяrin mцddяalarы BMT-nin Tяhlцkяsizlik Шurasыnabeynяlxalq sцlh vя tяhlцkяsizliyi qorumaq mяqsяdilя цzv dюvlяtlяrя mцraciяtetmяk imkanыnы yaradыr. 1945-ci ildяn 1990-cы ilя qяdяr BMT-ninTяhlцkяsizlik Шurasы yalnыz iki юlkяyя sanksiya tяtbiq etmiшdi. 1990-cы ildяnetibarяn BMT Tяhlцkяsizlik Шurasы cяmi 12 sanksiya tяtbiq etmiшdir.

Bu baxыmdan, silahlarыn haraya gedяcяyini mцяyyяnlяшdirяn «son istifadячi»шящадятнамясинин tяlяb edilmяsi parlamentin яlindя silahlarыn yerlяшdirilmяs-inя lisenziya verяn proseduranыn gюstяricisi olan alяtdir. Bununla belя, busahяdя dя чoxlu sui-istifadя hallarыna yol verilmiш vя nяticя etibarilя son isti-fadя шящадятнамяляри qeyri-qanuni yolla hazыrlanmышdыr.

Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыnadi silahlar haqqыnda registri1991-ci ilin 06 dekabr tarixindя Baш Assambleya Baш Katibdяn BMT-ninNyu Yorkdakы mяnzil iqamяtgahыnda universal vя ayrыseчkiliyя яsaslan-mayan adi silahlarыn registrini tяsis etmяyi xahiш etmяklя «silahlanma цzrяшяffaflыq» adlы 46/36L nюmrяli qяrar qяbul etdi, hяmin qяrara gюrя adы чяkilяnregistrя silahlarыn beynяlxalq sяviyyяdя yerlяшdirilmяsi, o cцmlяdяn цzvdюvlяtlяr tяrяfindяn hяrbi silah-sursat vя s. haqqыnda verilяn mяlumat daxiledilir.

Registr dюyцш tanklarыnы, zirehli maшыnlarы, iri kalibrli artilleriya sistemlяrini,dюyцш tяyyarяlяrini, hцcum vertolyotlarыnы, dюyцш gяmilяrini vя qanadlыraketlяri яhatя edяn yeddi яsas silah kateqoriyasыndan ibarяtdir. Baш Katibvaxtaшыrы olaraq Baш Mяclisя 110 hюkumяt tяrяfindяn registrdя яksini tapanadi silahlarыn idxal vя ixracы haqqыnda verilmiш mяlumatlarы яhatя edяnhesabatы tяqdim edir. Bu hesabata eyni zamanda hюkumяtlяr tяrяfindяn milliistehsal nяticяsindя hяyata keчirilяn tяdarцk haqqыnda verilmiш mяlumatlarda daxil edilir. Bax: http://disarmament.un.org/cab/register.html.

«Gцclц sanksiyalara» olan ehtiyacBMT-nin Baш Katibi tam iqtisadi sanksiyalarы «kцt alяt» kimisяciyyяlяndirmiшdir. Yяni hяmin sanksiyalar heч dя hяmiшя tяsirli olmur vяvaxtaшыrы olaraq qonшu юlkяlяrя, o cцmlяdяn niшangaha чevrilmiш юlkяlяrinяhalisinя bяdbяxtlik gяtirir. Buna gюrя dя, bяzi шяxslяr inanыr ki, bu mяqam-da daha dar sahяni hяdяfя чevirяn gцclц vя qяfil sanksiyalara ehtiyac vardыr.Silahla baьlы qoyulan embarqolar bu tipli sanksiyalara nцmunя ola bilяr ki,bu da maliyyя vя sяfяr embarqolarыndan sonra gяlir. Gцclц sanksiyalar reji-


195

mi vя юlkяnin iqtidarda olan elitasыnы hяdяfя alыr vя bu zaman sadя xalqы vяmцxalifяti niшangaha gюtцrmцr. Bununla belя, intensiv sanksiyalarыn xцsusiчяtinlik yaratmasы tяcrцbяdя юzцnц bir daha sцbut etmiшdir. Bu sanksiyalartяtbiq edilmяzdяn qabaq dяqiqlяшdirilmяli vя iшlяnib hazыrlanmalыdыr (bax:Cяdvяl № 77).

Soyuq mцharibяdяn sonrakы irs: ifrat tяdarцk vя yer-lяшdirmяSoyuq mцharibя bцtцn dцnyada silahlarыn mцsadirя edilmяsi prosesindяazalmaya gяtirib чыxartdы. Bu o demяkdir ki, milyonlarla silah normadanartыq hesab edildi. Normadan artыq silahlarыn mцvafiq шяkildя idarяedilmяmяsi bцtцn dцnyada milyonlarla silahыn dюvlяtdя№dюvlяtя keчirilmяsiilя nяticяlяnsя dя, bu zaman hяmin silahlarыn mцvafiq dюvlяtlяrdяn qeyri-dюvlяt qruplaшmalarыna keчmяsi vя belяliklя dя ictimai nяzarяtdяn kяnardaqalmasы hadisяlяri dя mцшayiяt edildi. Aчыq шяkildя desяk, bu silahlarыnяksяriyyяti oьurlanmыш silah arsenalыna daxildir.

1990-cы illяrdя ticarяti aparыlmыш bцtцn яsas adi silahlarыn tяxminяn beшdя ikihissяsinin mяnbяyi artыq ehtiyatlardыr. Artыq silahlarыn mюvcudluьunun яsassяbяbi 1990-cы illяrdя mюvcud olan beynяlxalq silah ticarяtinя uyьun olaraqkeчmiш Sovet blokuna mяxsus olan чox bюyцk bir arsenalыn birdя№birя

Cяdvяl № 77

Silahlar barяdя daha yaxшы sanksiyalarыn hazыrlanmasы: parla-mentlяr nя edя bilяr?

Silah ixrac edяn юlkяlяrin parlamentlяri aшaьыdakы tяlяblяrin юdяnilmяsinяtяminat vermяlidirlяr:

BMT-nin tяtbiq etdiyi silah embarqolarыnыn pozulmasыnы cinayяt kimisяciyyяlяndirяn qanunvericilik, o cцmlяdяn inzibati шяrt vя qaydalar;

Embarqonun hяyata keчirilmяsi цчцn яsas departamentя hяvalяedilmiш hюkumяtarasы яlaqяlяndirmя funksiyasы;

Hюkumяt departamentlяri vя hюkumяtlяr arasыnda шцbhяli yцklяrin,tranzit yollarыn vя brokerlяrin mцяyyяnlяшdirilmяsi mяqsяdilя mяlumatvя kяшfiyyat mяlumatlarыnыn mцbadilяsi;

Embarqo tяtbiq edilmiш mallarы gюstяrяn nяzarяt siyahыlarы; Mallarыn mяnшя mяntяqяsinя qaytarыlmasыnы deyil, aчыq-aшkar embar-

qonun pozulmasы ilя шяrtlяnяn шцbhяli yцklяrin mцsadirя edilmяsisяlahiyyяti;

Qeyri-qanuni silah tяdarцkцnцn dondurulmasы, yaxud mцsadirяedilmяsi ilя baьlы mцddяalar;

Bu vя ya digяr yerя gюndяrilmяsi mцmkцn olan silah yцklяrininizlяnilmяsi vя mцяyyяnlяшdirilmяsi.

Mяnbя: BИCC-nin www.bicc.de, vebsaytы яsasыnda, 2002


196

mяrkяzi hakimiyyяtin nяzarяtindяn чыxmasы olmuшdur. Mюvcud iqtisadiшяrtlяr vя artыq silahlarыn bюyцk miqdarda olmasы, habelя digяr silah arsenal-larы sabit dюnяrli valyuta цчцn mяnbяyя чevrilmiшdi. Digяr tяrяfdяn bu dadoьrudur ki, bir чox satыш яmяliyyatlarы yerlяrdяki siyasi hakimiyyяtlя яlaqяsiolan, yaxud olmayan cinayяt шяbяkяlяri tяrяfindяn tяшkil edilmiшdi. Bununlabelя, keчmiш Sovet bloku malik olduьu silah arsenalыnы satыш bazarыna чevirяnyeganя blok deyildi. Elя bir neчя inkiшaf etmiш vя inkiшaf etmяkdя olan юlkяlяrdя bu cцr hяrяkяt edirdilяr.

Aydыndыr ki, silah resipientlяri daha az inkiшaf etmiш юlkяlяr olmaqla nisbяtяnzяif nяzarяt strukturlarыna malikdirlяr. 1990-cы illяr яrzindя яn azы 90 юlkяartыq silah ehtiyatlarыnы idxal etmiшdi. Belя bir faktы xцsusilя qeyd etmяklazыmdыr ki, kiчik silahlar xцsusilя ciddi nяzarяt altыnda olmalы vя qanunveri-cilik hюkumяt qarшыsыnda юhdяliklяr qoymalы vя hяrbi qurumlar hяr il mяruzqaldыqlarы itki vя tяhlцkяlяr haqqыnda parlamentя hesabat vermяlidirlяr.

Qlobal silah tяdarцkцnцn beш illik mцddяt яrzindя hяyata keчirilmяsi 1997-2001-ci illяrя tяsadцf edir. Bu, яsas etibarilя 1997-2001-ci illяrdя яn bюyцktяchizatчы sayыlan ABШ-ыn tяdarцk payыnыn azalmasы, yяni 1998-ci ildяnetibarяn silah tяdarцkцnцn 65% azalmasы ilя izah edilir. Rusiya hяmin mцd-dяt яrzindя ikinci яn bюyцk tяchizatчы sayыlыrdы. 2000-ci ildяn 2001-ci ilя qяdяrsilah tяdarцkцndя baш verяn 24% artыm 2001-ci ildя Rusiyanы яn bюyцktяdarцkчцyя чevirdi. (Mяnbя: SИPRИ, illik kitab 2002).

Cяdvяl № 78

Artыq silahlarla ticarяt: tяrksilah nяticяsindяyaranan яlavя sursat

«Yeni silahlarla ticarяtin sяviyyяsinin aшaьы dцшmяsinя baxmayaraq statis-tika ikinci яldяn artыq silahlarыn satыш sяviyyяsi haqqыnda mяlumatlarычatdыrыr. Tяkan vя dartma faktorlarыnыn kombinasiyasы hяmin artыq ehti-yatыn tяdarцkцnя dя tяsir gюstяrirdi. Tяrksilah, atяшin kяsilmяsi vя s. цzrяsaziшlяr bцtцn dцnya цzrя 165,000 sayda яsas silahlarыn inventarыnыnyaradыlmasы ilя nяticяlяndi ki, bunlarыn 18,000-dяn artыьы 1990 vя 1995-ciillяr arasыnda ixrac edilmiшdi. Яvvяlcя, 1994-cц ildя artыq silahlarыn ticarяtiyeni silahlarыn ticarяti ilя mцqayisяdя bюyцk vцsяt almышdы. Mюvcud artыqsilahlarыn ticarяtinin aшaьы qiymяtlяrlя hяyata keчirilmяsi, yaxud yardыmproqramlarы daxilindя icra edilmяsi baш verirdi. Belя bir ticarяt tяrksilahsahяsindя ciddi problemlяrin yaranmasы ilя sяciyyяlяnirdi».

Mяnbя: Helbert Vulf, 1998,Bonn Beynяlxalq Kommersiya Mяrkяzi, www.bicc.de


197

Cяdvяl №79

Kiчik silahlarыn ticarяtindя mюvcud olan gюstяricilяr

«Kiчik silahlarыn istehsal hяcminin hal-hazыrda soyuq mцharibяnin sonillяrindя mюvcud olduьundan az olmasы, milyonlarla belя silahlarыn hяr ilistehsal edilmяsi (…), qlobal silahlarыn istehsalы, o cцmlяdяn silah-sursatыntяdarцkц 2000-ci ildя яn azы dюrd milyard ABШ dollarы dяyяrindяqiymяtlяndirilmiшdir. Hяcm etibarilя bu, belя dяyяrlяndirilmiшdir ki,tяqribяn 4.3 milyon yeni kiчik silah tяkcя 2000-ci ildя istehsal edilmiшdir(…), bu da soyuq mцharibя dюvrцndя illik orta hяcmlя mцqayisяdяsяviyyяnin 30% aшaьы dцшmяsi demяkdir».

«Yeni kiчik silahlara tяlяbat rяdd edildikdя (…), bazarыn tяchizat aspektiшцbhя altыna qalыr». Иki onillik яrzindя, 1980-ci illяrdя шirkяtlяrin sayыtяqribяn цч dяfя artmышdыr».

(…) Иstяnilяn шяxsя istяnilяn yerdя vя istяnilяn qiymяtя silah sata bilяn, kiчiksilah istehsal edяn шirkяt vя юlkяlяrin sayыnыn artmasы hal-hazыrda bununlaizah edilя bilяr ki, bunun цчцn mцvafiq orqanlardan icazя almaq elя birчяtinlik tюrяtmir, hяmin silahlarы terroristlяrin, cinayяtkarlarыn яldя etmяsiцчцn dя bюyцk яngяllяr mюvcud deyildir. Kiчik silah istehsalы цzяrinяhюkumяt nяzarяtinin olmasы hazыrda beynяlxalq alяmdя яn mцhцmmяsяlяlяrdяn biridir.

Mяnbя: Small Arms Survey 2001, Oksford Universiteti

Cяdvяl № 80

Odlu silahlarыn vя kiчik kalibrli silahlarыnqeyri-qanuni ticarяtinя qarшы BMT-nin iш proqramы:parlament цzvlяri цчцn fokus nюqtяlяri

«Odlu silahlarыn vя kiчik kalibrli silahlarыn qeyri-qanuni ticarяtininqadaьan edilmяsi vя kюkцnцn kяsilmяsi mяqsяdilя Kiчik Kalibrli Silahlarыnvя Odlu Silahlarыn Qeyri-qanuni Ticarяti haqqыnda Birlяшmiш MillяtlяrTяшkilatыnыn 2001-ci ilin iyul ayыnda Nyu Yorkda keчirilmiш Konfransыndaiшtirakчы dюvlяtlяr milli, regional vя qlobal sяviyyяlяrdя чox geniш aspektlisiyasi юhdяliklяr qяbul edilmiшdir. Ишtirakчы dюvlяtlяr aшaьыda gюstяrilяnюhdяliklяrя imza etmiшlяr:

Milli sяviyyяdя

Kiчik kalibrli silahlarыn vя odlu silahlarыn istehsalыna sяmяrяli nяzarяtihяyata keчirmяk цчцn adekvat qanun, prinsip vя inzibati prosedu-ralarы bunlarыn mюvcud olmadыьы yerlяrdя, mцvafiq yurisdiksiyalardaxilindя tяtbiq etmяk, bu qaydalarы hяmчinin hяmin silahlarыn ixracы,


198

Yuxarыda xatыrlanan soyuq mцharibяdяn sonra hadisяlяrin kяskinlяшmяsinяticяsindя silahlarыn ixracыna nяzarяt prosedurasыnыn шяffaflыьы vя bununlabaьlы mяsuliyyяt bir чox юlkяlяrdя bu funksiyanы hansы parlamentin hяyatakeчirmяyя borclu olmasы haqqыnda qыzьыn debatlara sяbяb oldu.

idxalы, tranzit vя tяkrar tяdarцkцnя dя шamil etmяk, Qeyri-qanuni olaraq kiчik kaliberli vя odlu silahlarыn istehsalы, ticarяti,

saxlanыlmasы, юtцrцlmяsi vя bunlarыn яldя edilmяsi цчцn maliyyя vяsai-tinin sяrf edilmяsi ilя mяшьul olan qrup vя fяrdlяrin mцяyyяn-lяшdirilmяsi vя milli qanunvericiliyя uyьun olaraq hяmin qrup vяfяrdlяrя qarшы tяdbirlяr gюrmяk;

Kiчik kaliberli silahlarыn vя odlu silahlarыn mцvafiq yurisdiksiya da-xilindя istehsalы, saxlanmasы vя tяdarцkц haqqыnda mцmkцn qяdяr tezmцddяtdя hяrtяrяfli vя dяqiq mяlumatlarыn aparыlmasыna tяminat ver-mяk;

Dюvlяt tяrяfindяn buraxыlmыш vя saxlanыlan kiчik kaliberli silahlara vяodlu silahlara gюrя mяsuliyyяt daшыmaьa tяminat vermяk vя busilahlarыn bir yerdяn baшqa yerя юtцrцlmяsinin qarшыsыnы almaq;

Kiчik kaliberli silahlarыn vя odlu silahlarыn ixrac vя tranziti, o cцm-lяdяn sяlahiyyяt verяn son istifadя sertifikatlarыndan istifadяninцzяrindя sяmяrяli tяsirя tяminat vermяk цчцn adekvat qanun, prinsipvя inzibati proseduralardan bяhrяяnmяk;

Dюvlяtlяrin яvvяllяr idxal etdiklяri kiчik kaliberli silahlarыn vя odlusilahlarыn tяkrar ixracы hцququna heч bir ziyan dяymяdяn onlarыnhяmin silahlarы idxal etmяzdяn qabaq baьladыqlarы ikitяrяfli mцqa-vilяlяrя uyьun olaraq ilkin eksport vяziyyяti barяdя mяlumat vermяkцчцn яlindяn gяlяni etmяk;

Kiчik kaliberli silahlarla vя odlu silahlarla baьlы brokerlik fяaliyyяti ilяяlaqяdar olan milli qanunvericilik vя inzibati proseduralarы nizam-layan qanunlarы tяkmillяшdirmяk;

Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Tяhlцkяsizlik Шurasыnыn silahlaraembarqo qoyan tяlimatlarыnы pozan hяr hansы fяaliyyяtя qarшы mцvafiqюlчц gюtцrmяk;

Mцsadirя edilmiш, ttulmuш, yaxud yыьыlmыш silahlarыn mяhv edilmяsinяtяminat vermяk;

Kiчik kaliberli silahlarы vя odlu silahlarы daшыmaq sяlahiyyяtinя malikolan hяrbi qцvvяlяrin, polisin vя digяr orqanыn onlarыn aмbarlan-masыnыn idarя edilmяsi vя tяhlцkяsizliyi ilя baьlы adekvat standart vяproseduralar tяsis etmяsinя tяminat vermяk;

Mцmkцn olduьu yerdя sяmяrяli tяrksilah, tяrxis vя reinteqrasiya proqramlarыnы tяrtib etmяk vя hяyata keчirmяk;

Hяrbi konfliktlяr nяticяsindя ziyan чяkяn uшaqlarыn xцsusi tяlяbatыnadiqqяt yetirmяk (…)».

Mяnbя: BMT-nin Tяrksilah Ишlяri цzrя Departamenti, vebsayt: http://www.un.org./Depts/dda, 2002


199

81 №-li Hissяdя Avropa Birliyinin цzvц olan dюvlяtlяrdя bununla яlaqяdargюtцrцlяn юlчцlяrin nцmunяlяri verilmiшdir. Шяffaflыq vя mяsuliyyяtinяhяmiyyяtinin dяrindя№dяrinя baшa dцшцlmяsi parlamentin hяmindюvlяtlяrdя silahlarыn ixracы цzяrindяki nяzarяtini яhяmiyyяtli dяrяcяdя artыr-sa da, bu hяlя dя bяzi юlkяlяrdя istяnilяn sяviyyяdя deyildir.

Cяdvяl № 81

Silahlarыn ixracыna nяzarяt iшindя parlamentin rolu:Avropa Birliyi юlkяlяrindя шяffaflыq vя hesabatlыlыq

Avstrya: Parlament цzvlяrinя mяlumatыn aчыqlanmasыna gюrя Avstriyaqanunu daxilindя heч bir mцddяa nяzяrdя tutulmur.

Belчika: 1991-ci ildя qяbul edilmiш qanuna uyьun olaraq hюkumяt parla-ment qarшыsыnda ildя bir dяfя silahlarыn tяdarцkц barяdя hesabat vermяlidir.Qanunda silah ixrac etmяk цчцn lisenziyanыn kimя verilmяsi vя kimdяnalыnmasы barяdя mцddяa yoxdur. Иxracыn Avropa Birliyinin DavranышMяcяllяsini pozmamasы яsas faktor hesab edilir.

Danimarka: Silah ixracы haqqыnda, yaxud bu mяsяlяyя demokratik шяkildяnяzarяt edяn iшlяk vasitя barяdя parlamentdя debatlarыn aparыlmasы ilя baьlыheч bir mцddяa yoxdur. Bununla belя, ictimaiyyяtin getdikcя artan tяzyiqiqarшыsыnda Яdliyyя Nazirliyi ixraca nяzarяt, ixrac яmяliyyatlarыnыn dяyяri vяtяyinat юlkяsini яhatя edяn silahlarыn ixrac edilmяsi haqqыnda illik hesabattяrtib etmяyя чalышыr.

Finlandiya: Mцdafiя Nazirliyinin mцdafiя materiallarыnыn ixracы haqqыndaAB-nin Davranыш Mяcяllяsinя uyьun olaraq iki illik hesabatlarы чap etmяsi-ni qeyd etmяk olar. Hesabatlar шяffaflыьa tяminat vermяk цчцn kifayяtqяdяr mяlumata malikdir. Bununla belя, vaxtaшыrы olaraq silahlarыn biryerdяn baшqa yerя verilmяsi haqqыnda parlamentdя qыzьыn debatlarkeчirilmir.

Fransa: Fransa parlamenti hюkumяtin qarшыsыna tяlяb qoyaraq mцvafiqmяlumatlarы яhatя etmяklя illik hesabat hazыrlamaьы tюvsiyyя edir, buhesabatlara kiчik kaliberli silahlar, polis vя tяhlцkяsizlik avadanlыьы vяhяrbi avadanlыqlar haqqыnda mяlumat daxil edilir. Bundan яlavя, parla-mentdя hesabat яtrafыnda qыzьыn mцzakirяlяr gedir.

Almaniya: Silahlarыn ixracы haqqыnda ilk hesabat 2000-ci ildя чapedilmiшdir. Aшaьыdakы parlament komissiyalarыnыn nюvbяti hesabatы araшdыr-maq iшinя cяlb edilяcяyi gюzlяnilir: Mцdafiя, Xarici Ишlяr, Ticarяt vя ИnsanHцquqlarы. Parlamentin rolu silahlarыn hansы dюvlяtя ixrac edilmяsimяsяlяsi ilя baьlы mяhduddur.

Yunanыstan: Parlamenti vя ictimaiyyяti silahlarыn ixracыna icazя verilmяsinяaid olan mяlumatla tяmin etmяk цчцn hesabatvermя mexanizmlяri yoxdur.Yeganя rяsmi mяlumat adi silahlar haqqыnda BMT registri tяrяfindяn


200

tяmin edilmiшdir.

Иrlandiya: Иrlandiya qanununa uyьun olaraq hюkumяti silahlarыn ixracы ilяbaьlы hesabat чap etdirmяyя mяcbur edяn heч bir mцddяa mюvcud deyildir.Bununla belя, AB-nin Davranыш Mяcяllяsi qяbul edildikdяn sonra XariciИшlяr Departamenti 2002-ci ilя qяdяr iki illik hesabat чap etmiшdir.Parlamentdя ixrac lisenziyalarы ilя baьlы nazirlяrя suallarla mцraciяt etmяkяnяnяsi getdikcя inkiшaf edir.

Иtaliya: Hюkumяt mцdafiя avadanlыьыnыn idxalы, ixracы vя tranzitini яhatяedяn icazя sяnяdlяri vя tяdarцklяr haqqыnda hesabat vermяlidir. Bu, 1990-cы il Qanununda яksini tapmышdыr, Qanunda hяrtяrяfli hesabatыn nцmunяsiverilmiшdir. Bununla belя, parlament ixrac яmяliyyatlarыnыn diqqяtlяюyrяnilmяsindя heч bir rola malik deyildir.

Lцksemburq: Burada elя bir яhяmiyyяtli silah istehsalы sяnayesi vяmяsuliyyяt sistemi mюvcud deyildir.

Hollandiya: Silahlarыn ixracы haqqыnda ilkin яtraflы hesabat 1998-ci ilinoktyabr ayыnda dяrc edilmiшdir. Hollandiya silahlarыnыn ixrac sistemindяmяsяlяnin parlamentdя юyrяnilmяsindяn qabaq qeyri-formallыq mюvcud-dur: hюkumяt konfidensial шяkildя bцtцn artыq silah ehtiyatlarыnыn artыqsatыш яmяliyyatlarы barяdя parlamentin mцdafiя komissiyasыna mяlumatverir.

Portuqaliya: Иlk dяfя olaraq 1998-ci ildя чap edilmiш hesabatdan qabaq par-lamentdя silahlarыn ixracыna razыlыq verяn qяrarlarыn чыxarыlmasы haqqыndaheч bir mцddяa mюvcud deyildi vя bu barяdя parlamentdя mцzakirяlяraparыlmыrdы. Parlament цzvlяri silahlarыn ixracыna lisenziyalarыn verilmяsihaqqыnda suallarla mцraciяt edя bilяrlяr.

Иspaniya: Иlk hesabat 1998-ci ildя чap edilmiшdir. Bundan qabaq silahlarыnixracы mяsяlяsi юyrяnilmirdi. Yalnыz parlamentin rяsmi mяxfi mяlumatkomissiyasы bu xцsusda fяaliyyяt gюstяrir. Parlament iclaslarы zamanыmцzakirяlяr getdikcя daha чox aparыlыr.

Иsveчrя: Иlk hesabat 1984-cц ildя чap edilmiшdir. Bu ildя parlament HяrbiAvadanlыьыn Иxracы haqqыnda Mяslяhяt Шurasыnыn digяr Avropa юlkяlяriцчцn nцmunя kimi tяsis edilmiшdi. Verilяn hesabat ildя bir dяfя parlament-dя mцzakirя edilir.

Birlяшmiш Krallыq: Britaniya hesabat sistemi яn шяffaf sistem hesab edilir.1999-cu ildя ilkin hesabatыn чap edilmяsindяn etibarяn Mцdafiя Nazirliyi,Xarici Ишlяr Nazirliyi, Beynяlxalq Иnkiшaf, Ticarяt vя Sяnaye Nazirliklяritяrяfindяn mцшtяrяk komissiya yaradыldы. Bu mцшtяrяk komissiya ЦmumiPalataya hesabat verir vя hяmin komissiyaya ixrac mяsяlяlяrini юyrяnmяktapшыrыьы verilir.

Mяnbя: www.saferworld.co.uk, 2002.


201

Parlament ekspertizasыЯvvяllяr xatыrlandыьы kimi, parlament ekspertizasы parlamentdя gюrцlяniшlяrя, yяni silahlarыn satышы vя tяdarцkц prosesinя adekvat шяkildя nяzarяtolunmasыna tяminat vermяk цzrя aчar sayыlыr. Peшя sяriшtяsinin olmamasыmяxfiliklя baьlы qяrar чыxararkяn meydana чыxan qцsurlarыn яsas sяbяbisayыlыr. Parlament цzvlяrinin, xцsusяn sяlahiyyяtli parlament komis-siyalarыnыn tяrkibinя daxil olan цzvlяrin ixtisaslaшmasы mцhцm яhяmiyyяtkяsb edir. Buna uyьun olaraq, parlament цzvlяrinin silahlarыn satышы, tяdarцkmяsяlяlяri, яmяliyyat tяdqiqlяri, materiallarыn idarя edilmяsi, avadanlыьыnqiymяtlяndirilmяsi vя inventara nяzarяt цzrя ixtisaslaшmasы parlamentdяkimцdafiя komissiyalarы tяrяfindяn suallara cavab vermяk цчцn sяlahiyyяtiolan ekspertlяr qrupunu yaradыb formalaшdыrmaьa kюmяk edir. Bundanяlavя, tяhlцkяsizlik sektorunda чыxarыlan qяrarlarыn яn mцxtяlif aspektlяrihaqqыnda mяlumat bazasыnыn yaradыlmasы parlamentdяki mцdafiяkomitяlяrinя mцvafiq icra vя hяrbi mяnbяlяrdя aidiyyatы mяlumatы яldяetmяlяri цчцn vя чыxarыlan qяrarlara nяzarяt etmяk vя onlarы yoxlamaq цчцnimkan verir.


Silahlarыn satышыna nяzarяt

Beynяlxalq sяviyyяdя silah ticarяtinя nяzarяt mяsяlяsini parlamentingцndяliyinя чыxarmaq vя bu mяsяlяnin gцndяlikdя яsas yer tutmasыnanail olmaq;

80-ci Hissяdяki siyahыda verilяn tюvsiyyяlяrin, yяni «kiчik kalibrlisilahlarыn vя odlu silahlarыn qeyri-qanuni ticarяtinя qarшы BMT proqramы: parlament цzvlяrinin diqqяt yetirmяli olduьu mяqamlar»adlы sяnяdin icrasыna stimul verilmяsi;

Aшaьыda gюstяrilяn tяlяblяrя cavab vermяk цчцn:- Adi silahlar цzrя BMT-nin silah registrinin hesabatla baьlы

tяlяblяri;- Hяrbi xяrclяr haqqыnda hesabat vermяk цчцn BMT-nin standart

tяlяblяri;- Adi silahlarla яlaqяdar olan mцvafiq regional saziшlяr.

Silah ticarяti цzrя milli siyasяt

Silahlarыn satышы цzrя cari milli siyasяtя tяminat vermяk vя bu siyasixяttin qяbul edilmяk mяqsяdilя parlamentin mцzakirяsinяqanunauyьun шяkildя tяqdim edilmяsini tяшkil etmяk;

Hюkumяtin parlamentя silah ticarяti mяsяlяlяri ilя baьlы hesabattяqdim etmяyя sюvq etmяk цчцn mexanizmin mюvcudluьuna tяminatvermяk.


202

Silahlara tяtbiq edilяn embarqolar

Embarqo ilя baьlы mяsяlяlяrin parlamentdя onlarыn mцvafiqliyi,onlarыn tяsiri vя digяr xцsusiyyяtlяri ilя baьlы olaraq mцzakirяlяrinkeчirilmяsinя tяminat vermяk;

Parlamentdя xцsusi olaraq 77-ci Hissяdя xatыrlanan mяsяlяlяrlя baьlы«gцclц sanksiyalar» haqqыnda mцzakirяlяrin keчirilmяsinя nail olmaq;

Mяnsub olduьunuz hюkumяti silahlara qoyulan embarqolara hюr-mяtlя yanaшmaьa sюvq etmяk vя silah embarqolarыnыn pozulduьu hal-larda mцvafiq bяrpa iшlяrinin aparыlmasыna tяminat vermяk.

Artыq silah ehtiyatlarы

Parlament, yaxud onun sяlahiyyяtli komissiyalarы, o cцmlяdяn gюm-rцk mяsяlяlяri ilя mяшьul olan komissiyalarы artыq silah ehtiyatlarы ilяbaьlы mяsяlяlяrя diqqяt yetirmяyя sюvq etmяk vя aшaьыda sadalanan-larыn aradan qaldыrыlmasы vя onlara nяzarяtlя baьlы tяdbirlяrin hяyatakeчirilmяsi:

- Sizin юlkяnizdяn, yaxud sizin юlkяniz vasitяsilя artыq silah ehtiy-atыnыn gяtirilmяsi;

- Artыq silah ehtiyatыnыn bu vя ya digяr шяkildя tяdarцk edilmяsi; Юlkяnizя artыq silah ehtiyatыnыn inventarыnыn gюstяrilmяsi ilя яlaqяdar

tяsir gюstяrmяk; Daha sonra юlkяnizя hяmin artыq silah ehtiyatыnыn tяdarцk edilmяsinя

cяlb edilmiш шirkяtlяrin цzя чыxarыlmasы цчцn tяdbirlяr gюrmяkdя tяsirgюstяrmяk.

Kiчik kalibrli silahlar

Parlamentin, yaxud mцvafiq komissiyanыn hяr il kiчik kalibrlisilahlarыn milli sяviyyяdя istehsalы vя satышы haqqыnda яtraflы mяlumatыяldя etmяsinя tяminat vermяk. Иllik hesabata iшя cяlb edilяn mцvafiqшirkяtlяrin fяaliyyяtlяri haqqыnda mяlumatы daxil etmяk;

Milli sяviyyяdя istehsal edilmiш kiчik kalibrli silahlarыn bu fяsildяqabardыlan meyarlara uyьun gяlmяsinя tяminat vermяk.


203

PAИ NЯDИR?

1889-cu ildя tяsis edilmiш PAИ (Parlamentlяr Arasы Иttifaq) mцstяqildюvlяtlяrin parlamentlяrinin mцstяqil tяшkilatыdыr. Onun Birlяшmiш MillяtlяrTяшkilatыndakы yeni mцшahidячi statusu parlament fяaliyyяtinin beynяlxalqarenaya чыxarыlmasы vя beynяlxalq danышыqlar prosesindя xalqыn seчilmiшnцmayяndяlяrinin sяsinin eшidilmяsi ilя яlamяtdardыr.

2003-cц ilin yanvar ayыnda 144 milli parlament PAИ -ыn цzvцnя чevrildi.Parlament dialoqunun mяrkяzi mяqamы kimi tяшkilat parlamentlяri aшaьыdakыmяsяlяlяrя diqqяt yetirmяyя sюvq edir:

Beynяlxalq maraьa vя яhяmiyyяtя malik olan problemlяrin nяzяrdяnkeчirilmяsi;

Mцdafiяyя diqqяt yetirilmяsi vя parlamentarlarыn insan hцquqlarыnastimul verilmяsi;

Bцtцn dцnyada tяmsilчi qurumlarыn gцclяnmяsinя yardыm gюstяrmяk.

PAИ -ыn gцndяliyindя sцlh vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri dя юndяdir. Яksяr hal-larda bu tяшkilat tяhlцkяsizlik, o cцmlяdяn tяrksilah, embarqo vя beynяlxalqsanksiyalarda юncцl rol oynayыr. 1994-cц ildя onun kюmяyi ilя BeynяlxalqHumanitar Qanuna hюrmяt gюstяrilmяsi mяqsяdilя xцsusi komitя yaradыldы.Beynяlxalq Qыrmыzы Xaч Komitяsi ilя яmяkdaшlыq edяrяk bu Komitя 1999-cuildя parlamentarlar цчцn Beynяlxalq Humanitar Qanuna riayяt edilmяsimяqsяdilя sorьu kitabыnы чap etdi.

PAИ hяm dя siyasi danышыqlar vasitяsilя gяrginliklяrin zяiflяdilmяsinя yardыmgюstяrilmяsindя dя maraqlыdыr. PAИ -ыn iclaslarы dialoqlarыn tяшkil edilmяsi, ocцmlяdяn qarшыlыqlы etibarыn yaradыlmasы цчцn imkanlar verir. Tяшkilatыn tяrk-ibindя hяm dя parlament komissiyasы vardыr ki, bu, Yaxыn Шяrqdя problem-lяrin lazыmi шяkildя hяll edilmяsinя yardыm gюstяrir. PAИ hяm dя elя bir xцsusimexanizmя malikdir ki, bunun vasitяsilя Aralыq dяnizi hюvzяsindя tяhlцkяsi-zlik vя яmяkdaшlыq mяsяlяlяri gцclяndirilir.

IPU HeadquartersInter-Parliamentary UnionChemin du Pommier 5Case Postale 330CH-1218 Grand Saconnex, GenevaSwitzerlandTel : 41 22 919 4150Fax : 41 22 919 4160e-mail : postbox @mail.ipu.org Website : www.ipu.org

Office of the PermanentObserver of the IPU to the UNInter-Parliamentary Union220 East 42nd streetSuite 3102New York, N.Y. 10017USATel : (212) 557 58 80Fax : (212) 557 39 54e-mail : [email protected]


204

SИLAHLI QЦVVЯLЯRЯDEMOKRATИK NЯZARЯT ЦZRЯ

CENEVRЯ MЯRKЯZИ (СГДН)

Son onillikdя яldя edilmiш tяkamцl baxыmыndan demokratik mцlki-hяrbiяlaqяlяrin transformasiyasы vя idarя edilmяsi bir чox юlkяlяr цчцn яsas prob-lem olaraq qalыr. Bu, xцsusilя demokratiyaya keчid mяrhяlяsindя yaшayanюlkяlяr vя digяr mцharibя aparan, konfliktlяrdяn yenicя azad olmuшcяmiyyяtlяrя mцnasibяtdя юzцnц doьruldur. Hяrbi vя parahяrbi qцvvяlяr, ocцmlяdяn polis, sяrhяd nяzarяtчilяri vя digяr tяhlцkяsizliklя baьlы strukturlarbir чox юlkяlяrdя hяlя dя яhяmiyyяtli rol oynayыr. Vaxtaшыrы olaraq onlaronsuz da kifayяt qяdяr olmayan mяnbяlяri talan edяrяk, demokratik prosesilяngidяrяk vя daxili vя beynяlxalq ziddiyyяtlяrdя gяrginliyi artыraraq «dюvlяtiчindя dюvlяt kimi» hяrяkяt edirlяr. Buna gюrя dя, яn geniш sяviyyяdя qяbuledilmiшdir ki, bu tipli silahlы strukturlara demokratik vя mцlki nяzarяt sцlh vяdemokratiyaya stimul yaratmaqla vя davamlы ictimai-iqtisadi inkiшafa tяmi-nat vermяklя ziddiyyяtlяrin aradan qaldыrыlmasы yolunda mцhцm vasitя hesabedilir.

Silahlы vя hяrbi strukturlara demokratik vя mцlki nяzarяtin gцclяndirilmяsibeynяlxalq ictimaiyyяtin gцndяliyindя чox mцhцm siyasi mяsяlяlяrdяnbiridir. 2000-ci ilin oktyabr ayыnda belя bir цmumi vя mцsbяt tяmayцlя prak-tiki yardыm gюstяrmяklя Иsveч hюkumяti Mцdafiя, Mцlki Mцdafiя vя Иdmanцzrя Federal Departamentin, habelя Xarici Ишlяr цzrя Federal Departamentinbirgя tяшяbbцsц ilя silahlы qцvvяlяrя demokratik nяzarяt цzrя CenevrяMяrkяzini tяsis etdi.

Missiya

Mяrkяz dюvlяtlяrя vя qeyri-dюvlяt orqanlarыna silahlы vя tяhlцkяsizliklя baьlыolan qцvvяlяrя demokratik vя mцlki nяzarяtin gцclяndirilmяsindя yardыmgюstяrir vя bu sahяdя beynяlxalq яmяkdaшlыq цчцn stimul yaradыr.

Bu mяqsяdlяri hяyata keчirmяk цчцn, Mяrkяz:

mяlumatlar toplayыr, tяdqiqatlar aparыr vя яlaqяlяndirmя fяaliyyяtlяrinihяyata keчirir – bu fяaliyyяtlяrdяn mяqsяd mюvcud problemlяri aшkaraчыxarmaq, юyrяnilяn dяrslяri yadda saxlamaq vя hяrbi qцvvяlяrя vя mцlki-hяrbi яlaqяlяrя demokratik nяzarяt sahяsindя яn yaxшы tяcrцbяdяn irяligяlяn tяkliflяri irяli sцrmяkdir;

ekspertiza keчirmяk vя bцtцn maraqlы tяrяflяri, xцsusilя hюkumяtlяri, par-lamentlяri, hяrbi orqanlarы, beynяlxalq tяшkilatlarы, qeyri-hюkumяt tяшki-latlarыnы vя tяhsil dairяlяrini dяstяklяmяk.


205

DCAF юz iшini milli orqanlar, beynяlxalq vя qeyri-hюkumяt tяшkilatlarы, tяh-sil mцяssisяlяri vя fяrdi ekspertlяrlя sыx яmяkdaшlыq шяraitindя hяyata keчirir.O, юzцnцn яmяliyyat vя analitik iшindя СГДН-ыn Tяsis Шurasыnda tяmsiledilяn 42 hюkumяtin dяstяyinя, 50 ekspertdяn ibarяt olan BeynяlxalqMяslяhяt Шurasыna, habelя iшчi qrupunun yardыmыna arxalanыr. Mяrkяz birsыra tяdqiqat institutlarы vя bir neчя beynяlxalq tяшkilat, habelя parla-mentlяrarasы assambleyalarla яmяkdaшlыq mцqavilяlяri baьlamышdыr.

Иш proqramы

Silahlы qцvvяlяrя demokratik nяzarяtlя baьlы spesifik mюvzulara tam шяkildяmцraciяt edя bilmяk цчцn СГДН aшaьыdakы mяsяlяlяri яhatя edяn 12 xцsusiiшчi qrupu yaratmышdыr, yaxud bu iшчi qruplarы artыq yaradыlmaqяrяfяsindяdirlяr: tяhlцkяsizlik sektorunun islahatы; silahlы qцvvяlяrя parla-mentin nяzarяti; mцdafiя bцdcяsinin vя tяdarцk iшlяrinin шяffaflыqla qurul-masы; milli tяhlцkяsizlik siyasяtindя mцlki ekspertlяrin iшtirakы; polis vя digяrqeyri-hяrbi tяhlцkяsizlik qцvvяlяrinя demokratik nяzarяt; qцvvяlяrin azaldыl-masыnda mцlki-hяrbi яlaqяlяri; hяrb vя cяmiyyяt; mцlki cяmiyyяtin qurul-masы; post-konflikt vяziyyяtlяrindя mцlki-hяrbi яlaqяlяr; hяrbi qцvvяlяrяdemokratik nяzarяtdя uьur qazanmaьыn, yaxud mяьlubiyyяtin meyarlarы;Afrika kontekstindя mцlki-hяrbi яlaqяlяr; iшчi qruplarыnыn idarя edilmяsi vяяlaqяlяndirilmяsi bilavasitя mяrkяzdя hяyata keчirilir.

СГДН юz ekspertizasыnы ikitяrяfli vя чoxtяrяfli sяviyyяlяrdя hяyata keчirir,eyni zamanda geniш ictimaiyyяtin mяnafeyinя яsaslanыr. Tяhlцkяsizlik sek-torunun islahatы vя silahlы qцvvяlяrя parlament nяzarяtinin mцxtяlifsahяlяrindя bir sыra ikitяrяfli layihяlяr iшlяnib hazыrlanmaqdadыr vя bunlarШimal-Шяrqi vя Шяrqi Avropanы яhatя edir. Чoxtяrяfli sяviyyяdя СГДНCяnub-Шяrqi Avropa цчцn Sabitlik Paktыnыn чяrчivяsindя bir neчя layihяnihяyata keчirir. Mяrkяz vaxtaшыrы olaraq kitablar nяшr edir, konfrans, seminarvя digяr tяdbirlяr keчirir. O, informasiya texnologiyasыndan, o cцmlяdяnhяdяfini tяшkil edяn auditoriya vя geniш ictimaiyyяtя mцraciяt etmяk цчцnюzцnцn xцsusi vebsaytыndan (http://www.dcaf.ch) istifadя edir.

Tяшkilat vя bцdcя

СГДН Иsveч qanunlarыna uyьun olaraq beynяlxalq tяsisat sayыlыr. Qыrx ikihюkumяt Mяrkяzin Tяsis Шurasыnda* tяmsil edilmiшlяr. Beynяlxalq MяslяhяtШurasы mцdafiя vя tяhlцkяsizlik mяsяlяlяri цzrя iki цmumdцnya aparыcыekspertlяrindяn ibarяtdir ki, bunlar da direktora Mяrkяzin bцtцn strategiyasыhaqqыnda mяslяhяtlяr verirlяr. СГДН tяrkibi dюrd departamentя bюlцnmцш23 mцxtяlif millяtя mяxsus 40 mцtяxяssisdяn ibarяtdir: kimsяsizlяrя vя ehtiy-acы olanlara yardыm proqramlarы, mяlumat mяnbяlяri vя idarяetmя.

* Albaniya, Ermяnistan, Avstriya, Azяrbaycan, Belarus, Bosniya vя Hersoqovinya,Bolqariya, Kot Divor, Xorvatiya, Чex Respublikasы, Danimarka, Estoniya, Finlandiya,Fransa, Gцrcцstan, Almaniya, Yunanыstan, Macarыstan, Иrlandiya, Иtaliya, Latviya, Litva,Moldoviya, Hollandiya, Nigeriya, Norveч, Polшa, Portuqaliya, Rumыniya, RusiyaFederasiyasы, Serbiya vя Monteneqro, Slovak Respublikasы, Sloveniya, Cяnubi Afrika,Иspaniya, Иsveчrя, Иsveч, keчmiш Yuqoslav Respublikasы Makedoniya, Ukrayna, BirlяшmiшKrallыq, Amerika Birlяшmiш Шtatlarы vя Cenevrя Kantonu.


206

Иsveч Federal Mцdafiя, Mцlki Mцhafizя vя Иdman Departamenti 2002-ci ildяsяkkizmilyon Иsveч frankыna bяrabяr olan СГДН-nыn bцdcяsinimaliyyяlяшdirmiшdir. Digяr mцhцm payчы Иsveч Federal Xarici ИшlяrDepartamentidir. СГДН-nыn bir sыra цzv dюvlяtlяri onu цzvlяrя xцsusifяaliyyяt nюvlяrini hяyata keчirmяkdя yardыm gюstяrmяklя dяstяklяyir.

Яlaqя

Яlavя mяlumat цчцn zяhmяt olmasa aшaьыdakы цnvanla яlaqя saxlayыn:Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces (DCAF)Rue de Chantepoulet, 11, P.O.Box 1360, CH-1211 Geneve 1, SwitzerlandTel: 41 22 741 7700 ; Fax: 41 22 741 7705E-mail : [email protected]; Website : www.dcaf.ch


207

А

Afrika Birliyi 35

Alternativ Xidmяt 8, 14, 175, 176,178, 179, 180

Auditor 13, 153, 154, 155

Audit 8, 32, 152, 153, 154, 157, 192

Avropa Шurasы 13, 128, 129, 130,163

Avropa Itтifaqы 35, 192

Avropada Tяhlukяsizlik vя яmяk-daшlыq Tяшkilatы (ATЯT) 13, 35,168, 169

Б

Bцdcя 8, 13, 21, 23, 24, 31, 32, 33,44, 58, 60, 70, 74, 78, 83, 84,86, 96, 99

Bцdcя intizamы 145

Beynяlxalq hцquq 7, 34, 78, 112,115, 116, 117, 118, 168

Beynяlxalq tяшkilatlar 128, 129,163, 203, 204, 205

BMT 19, 34, 35, 47, 51, 100, 105,109, 110, 117, 118, 128, 129,131, 133, 205

Ж

Cender 7, 9, 47, 48, 50, 51, 52, 129

Д

Daxili mяsuliyyяt 170

Davranыш Mяcяllяsi 6, 13, 67, 137,167, 192, 199, 200

Demokratiya 11, 12, 17, 21, 36, 38,41, 44, 49, 58, 59, 65, 69, 76,116, 118, 141, 161, 175, 176,185, 204

Demokratik nяzarяt 10, 11, 12, 23,69, 70, 74, 75, 84, 111, 162,168, 204, 205

Demokratik dяyяrlяr 8, 161, 164,165

Demokratiklяшmя 58

Demokratik idarяetmя 7, 125, 141

Dinlяmяlяr 8, 44, 84, 93, 94

Daxili tяhlцkяsizlik 8, 10, 115, 116,117, 118, 127, 168

Dцnya Bankы 25

Е

Ekspertiza 5, 8, 12, 18, 21, 22, 23,39, 40, 75, 76, 83, 85, 86, 87, 88,118, 119

Я

Яcnяbilяr 124

Яn yaxшы tяcrubя 99, 191, 204

Яmяkdaшlыq 18, 19, 21, 34, 35, 43,59, 69, 73

Яsas tяшяbbцslяr 66

Ф

Fяlakяt zamanы yardыm 59

Fюvqяladя vяziyyяt 8, 59, 64, 136

Щ

Hяrbi xidmяtdяn boyun qaчыrma

Mюvzular цzrя indeks


208

10, 179, 162, 166

Hяrbi чagыrыш 10, 43, 96, 162, 163,175, 176, 177, 178, 180

Hяrbi xяrclяr 149, 166, 201

Hюkumяt 7, 23, 24, 25, 26, 29, 30,31, 32, 38, 39, 40, 41, 42, 43,62, 69, 131, 132, 133, 134, 141,142, 153, 144, 145, 146, 185,186, 187, 188

Hяrbi чaьыrышчыlarыn tяhqir edilmяsi14, 177

Humanitar qanun 35, 111, 114,160, 170, 171

Humanitar missiyalar 133, 137

Hцquq mцhafizя 11, 13, 57, 166,167

Hяrbi birliklяr (ittifaqlar) 8

Hяrbi 7, 8, 9, 10, 11, 13, 18, 19, 20,21, 22, 23, 29, 30, 31, 35, 39, 40,41, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 75,76, 77, 78, 100, 101, 102, 103,104, 105, 106, 161, 162, 163,164, 165, 166, 167, 168, 169,170, 171

И

Иnternet cinayяti 8

Иdarяetmя 25

Иnsan hцquqlarы 3, 14, 34, 38, 39,46, 48, 53, 112, 113, 114, 115,116, 119, 120, 125, 161, 162,163, 164, 169, 170, 171

Иnsan tяhlukяsizliyi 17, 18, 47, 48

Иnnere Fuhrung, liderlik 13, 166

Иnternet 44, 128, 151

Иslahat 40, 83, 141

Mudafiя islahatы 11, 58, 60

Tяhlцkяsizlik sektoru islahatы172, 205

К

Kollektiv tяhlцkяsizlik 18, 19, 36

Komitя, Komissiya 3, 12, 71, 97

Konstitusiya 29, 36, 37, 83, 90,100, 102, 111, 112, 114, 116,148, 157, 161, 162, 170, 171

Korrupsiya 24, 25, 58, 65, 116,149, 153, 154, 168

Kяшfiyyяt xidmяti orqanlarы 7, 9,69, 74

М

Mяsuliyyяt, hesabatliq 5, 8, 14, 38,41, 65, 66, 72, 73, 79, 83, 85,142, 143, 144, 146, 147, 148,149, 185, 186, 189, 190, 191

Mцlki tяhsil 13, 166

Mцlki-hяrbi mцnasibяtlяr 5, 25,94, 148, 204, 205

Mяxfilik 74, 102, 145, 147, 149

Mцnaqiшя 5, 17, 22, 47, 48, 49, 52,53, 58, 59, 75, 76, 77, 78, 111,131, 132, 133, 149, 176, 177,179, 185, 196, 198, 199

Mяhkяmяlяr 25, 169, 170

Mцdafiя 8, 9, 10, 11, 12, 19, 24, 25,29, 31, 32, 33, 35, 39, 40, 44,49, 51, 52, 53, 42, 43, 61, 63,64, 70, 75, 83, 84, 85, 86, 87,88, 89, 90, 94, 96, 97, 98, 99,100, 101, 102, 106, 107, 116,141, 142, 143, 144, 145, 146,147, 148, 149, 150, 151, 152,153, 155, 185, 186, 187, 188,190, 191, 192

Mцdafiя bцdcяsi 8, 13, 39, 89, 96,141

Mцdafiя islahatы 11, 56

Mяtbuat (KIV) 7, 9, 11, 23, 38, 39,40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 130


209

Millяt 17, 57, 141

Mцxalifяt 90, 91, 142

Mцharibя 3, 17, 19, 20, 23, 24, 41,47, 48, 49, 57, 58, 62, 111, 112,132, 203

Н

Nяzarяt 5, 7, 8, 9, 10, 21, 39, 65, 66,75, 105, 141, 153, 154, 161, 186

О

Ombudsman 8, 10, 12, 23, 24, 66,97, 100, 101, 102, 103, 163

П

Parlament Assambleyalarы

AVROPA Шurasы ParlamentAssambleyasы 44

Parlament Komissiyalarы 11, 12,96, 188

Mцdafiя Komitяsi 8, 96, 188

Kяшfiyyat Komitяsi 88

Tяhlцkяsizlik Komitяsi 9, 40,100

Parlamentlяr arasы Иttifaq 5, 6, 10,90, 93, 203

Parlament nяzarяti 1, 2, 3, 7, 12,13, 21, 22, 38, 62, 69, 70, 83, 96,155, 156, 186, 205

Г

Qoшunlаrыn xaricdя yerlяшdirilmяsi84, 133

Qaydalar (qanunlar) 1, 7, 12, 13,29, 34, 35, 45, 111, 112, 113,114, 131, 172, 205

Qadыn 7, 11, 47, 48, 49, 50, 51, 52,53. 104, 173, 176

Р

Razыlaшmalar (beynяlxalq mцqav-ilяlяr) 36, 125, 134, 192

С

Siyasi mяsuliyyяt 7, 23

Silahlar 35, 194

Silahlы qцvvяlяr 5, 6, 10, 12, 13, 38,39, 49, 50, 51, 57, 58, 59, 63, 70,72, 76, 77, 96, 100, 101, 102, 105,131, 134, 136

Silah embarqolarы 78, 191, 194, 195

Silah ticarяti 8, 10, 191, 202

Silah юtцrцlmяsi 8, 183, 191, 192,194, 196

Sяrhяd nяzarяti 63

Saxlanma mяrkяzi 105, 106

Sцlh-qurma 12, 17, 47, 48, 131, 132

Sцlh-mцhafizя 12, 131, 132

Sцlh-mяramlы 12, 29, 47, 48, 49, 57,58, 131, 132, 133, 134, 136, 137,138

Sanksiyalar 13, 115, 153, 192, 193,194, 195, 196, 197

Ш

Шimali Atlantika Saziшi Tяшkilatы(NATO) 11, 18, 19, 35, 50, 51,53, 58, 132, 143, 156

Шяffaflыq 3, 8, 13, 21, 32, 38, 41, 63,72, 73, 141, 142, 143, 145, 146,147, 148, 149, 151, 185, 186,189, 190, 191, 192, 205

Т

Tяhlцkяsizlik 1, 2, 3, 7, 8, 9, 10, 11,13, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 22,23, 25, 29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42,


210

43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58,59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 69,72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87,88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95,96, 97, 98, 99, 100, 101, 102,103, 104, 105, 106, 107, 108,109, 110, 111, 112, 113, 114,115, 116, 117, 118, 119, 120,121, 122, 123, 124, 125, 129,131, 132, 133, 134, 135, 136,137, 138, 139, 140, 141, 142,143, 144, 145, 146, 147, 148,149, 150, 151, 152, 153, 154,155, 156, 157, 158, 159, 160,161, 162, 163, 164, 165, 166,167, 168, 169, 170, 171, 172,173, 174, 175, 176, 177, 178,179, 180, 181, 182, 183, 184,185, 186, 187, 188, 189, 190,191, 192

Tяhlцkяsizlik Шurasы 12, 47, 119,120, 128, 131, 132, 135, 136,156, 185, 193, 194

Tяhlцkяsizlik siyasяti 3, 7, 9, 11,20, 21, 22, 23, 27, 29, 30, 31,33, 35, 36, 39, 40

11 sentyabr 8, 69

Terrorizm 8, 10, 12, 18, 19, 29, 30,69, 119, 120, 121, 122, 123, 124,125, 125, 127, 203

В

Vяtяndaш cяmiyyяti 9, 11, 23, 36,37, 38, 39, 40

Й

Yaxшы idarяetmя 11, 25, 47, 48, 65,131, 133, 141, 161, 186

Yarыm-hяrbi birliklяr 57


211

Bцtцn haqlarы qorunur. Bu nяшrin heч bir hissяsi Parlamentlяr-arasы Иttifaq vяya Silahlы Qцvvяlяrя Demokratik Nяzarяtin Cenevrя Mяrkяzinin icazяsiolmadan elektron, mexaniki, surяt чыxarma, yazma vя ya hяr hansы digяrцsullarla istehsal oluna, bяrpa edilя bilяn sistemdя saxlanыla vя ya юtцrцlяbilmяz.

Bu nяшr ticarяt, satыlma, borc, kirayя цsullarы olmadan yayыla bilmяz vя yanaшirin icazя olmadan dяrc edilяndяn artыq чoxaldыla vя ya yayыla bilmяz,bяnzяr шяrtlяr olmadan bu шяrtlяr ardыcыl naшirlяrя dя шamil edilя bilяr.

ISBN 92-9142-182-0 (IPU)ISBN 92-9222-010-1 (DCAF)

Nяшr edilibParlamentlяr-arasы Иttifaq (IPU)

Silahlы Qцvvяlяrя Demokratik Nяzarяtin Cenevrя Mяrkяzi (DCAF)

RedaktorlarHans Born, NiderlandPhilipp Fluri, Иsveчrя

Anders B. Johnsson, Иsveч

Апарыжы mцяllifHans Born, Niderland

Azяrbaycan dilindя olan nцsxяni hazыrlayыb:Beynяlxalq Mяtbuat Klubu ИB

Nяшriyyat:Aypara

Tiraj:1000

Женевря-Bakы, 2004

tяhlцkяsizlik sektoruna parlament nяzarяti - dcaf.chkanada), herbert vulf ... iii bюlmяdя...

Documents