twórczość literacka planety małp

Michał Kosakowski, IP UAM

Twórczość literacka Planety Małp

Michał Kosakowski,Instytut Psychologii

UAM

literaturoznawstwo darwinowskie


Literaturoznawstwo darwinowskie

Literaturę analizowano już marksistowsko, radykalnie feministycznie, dekonstrukcjonistycznie, psychoanalitycznie, ekocentrycznie...

Literaturoznawstwo darwinowskie bierze swój początek z dokonań tzw. nowych nauk o naturze ludzkiej – genetyki behawioralnej, psychologii ewolucyjnej, neurobiologii, kognitywistyki.

Nie do utrzymania jest postrzeganie człowieka jako przychodzącego na świat w stanie tabula rasa. Coraz trudniej kwestionować też istnienie wrodzonej natury ludzkiej.Choć pod wieloma względami różnimy się od innych małp naczelnych, my także nimi jesteśmy. Mózgi i umysły, przy pomocy których dziś myślimy, pochodzą z plejstocenu, z czasów naszej przeszłości na sawannie (choć pojawiają się głosy, iż ewolucja naszych umysłów przebiegała dalej).


Człowiek uniwersalnyŻyje w grupach, w których istotną rolę odgrywa pozycja społeczna i status. Tym samym wie, czym są reguły grzecznościowe i etykieta.

Posługuje się językiem i komunikacją niewerbalną. Pewne podstawowe emocje, jak strach, radość, smutek, gniew i obrzydzenie wyraża w sposób uniwersalny, tak, że prawie każdy mieszkaniec Ziemi jest w stanie je rozpoznać.

Zaciska pięści. Płacze, śmieje się, żartuje, flirtuje. Zapamiętuje przysługi i stara się za nie odpłacać, wymienia podarki. Mężczyzna zwraca większą uwagę na urodę potencjalnych partnerek, kobieta na status i majętność.

Tańczy, wytwarza muzykę, szuka artystycznej ekspresji. W każdej społeczności istnieją sankcjonowane sposoby na radzenie sobie z oszustami, złodziejami, mordercami i gwałcicielami.


Człowiek uniwersalnyŻyje w rodzinach skupionych wokół matki, dzieci i mężczyzny. Za pomocą związków reguluje dostęp do płodnych kobiet. Zwraca uwagę na pokrewieństwo i definiuje stosunki rodzinne.

Lubi swoje dzieci. Kobieta spędza więcej czasu z dziećmi, mężczyzna jest bardziej agresywni i więcej czasu poświęca na zajmowanie się polityką i prowadzenie wojen.

Choćby chodził niemal nago, posiada zasady regulujące pewne funkcje ciała. Zwłaszcza w sferze seksu, który zresztą uwielbia.

Wierzy w byty nadprzyrodzone, próbuje oswoić i uzyskać wpływ na takie nieprzewidywalne dziedziny życia, jak choroby, zły los i śmierć.

Wierzy w życie pozagrobowe, boi się śmierci i celebruje momenty przełomowe w życiu. (Kozłowski, 2008)


Ludzie historie piszą – dlaczego? Pewne rodzaje bodźców i ich układów stanowią „sernik dla zmysłów” - odpowiadają ich „ulubionym” wzorcom, wynikającym ze zbieżności z poszukiwanymi przez nas obiektami – sernik owocowy (owoce, tłuszcze), ale też i muzyka, sztuki wizualne czy literatura (Pinker, 2004).

Badania wykazują istnienie np. optymalnych poziomów złożoności obrazu (Wilson, 2008).

Sztuka – w tym literatura – wymaga dużych nakładów czasu i energii, nieliczni mogą sobie na nią pozwolić (hipoteza handicapu); artyści nie od dziś cieszą się większym zainteresowaniem płci przeciwnej – czy jest odpowiednikiem pawiego ogona ? (Friedich 2009)

Kontakt z fikcyjnym doświadczeniem innych ludzi poszerza horyzonty, pozwalając na lepsze dostosowanie do środowiska innego niż nasze (Carol, 2004)


Dlaczego o tym?

Pod wpływem doboru naturalnego, faworyzującego niektóre układy genów, ukształtował się reguły epigenetyczne – wrodzone regularności umysłowe, składające się na ludzką naturę.

Są pośród nich np. szybkie, programowane przyswajanie języka czy pewne formy kreatywności, leżące u podłoża twórczości artystycznej.

Twórczość artystyczna, pod wpływem właściwych każdemu człowiekowi czynników wrodzonych, koncentruje się wokół pewnych wątków, poza tym, cechuje się jednak dowolnością środków wyrazu

efekt Westermarcka (zabezpieczenie przed kazirodztwem) → tragedia Edypa

awersja do węży → wąż kusiciel z Genesis


Źli dostają za swoje

Człowiek jest zwierzęciem społecznym. Jako taki, musi być zdolnym by odnaleźć się w zawiłości relacji społecznych, wzajemnych interesów i ich konfliktów (wynikających z ograniczoności zasobów).

Istnieją dwa podstawowe sposoby koegzystencji - współpraca z innymi i oszukiwanie - „jazda na gapę”.

Ewolucja w niewielkich społecznościach skłądających się z mniej lub bardziej spokrewnionych ze sobą członków wymusiła powstanie umysłowych mechanizmów monitorujących przebieg wymian i interakcji w poszukiwanu oszustów.

Jest to zajęcie, któremu oddajemy się nieustannie i które pochłania nas w dużym stopniu.

Flesch, W. (2008) Comeuppance: Costly Signaling, Altruistic Punishment, and OtherBiological Components of Fiction. Cambridge, MA: Harvard University Press


Źli dostają za swojeSkuteczne funkcjonowanie społeczności wymaga wiarygodnych sygnałów (honest signaling), wskazujących na prawdziwe intencje – np. ekspresja emocji poprzez czerwienienie się, uśmiech Duchenne'a, płacz.

Śledząc losy bohaterów – dobrych i złych – wikłamy się we wspólnie symulowaną sieć interakcji, wywołujących u nas określne emocje, w tym, potrzebę sprawiedliwości; oszuści w wymianie społecznej zagrażają dobru społeczności, chcielibyśmy by zostali ukarani.

Literatura daje naszemu mózgowi to, co lubi – odnajdywanie się w sieci niewypowiedzianych intencji i interesów, pozwalając nam na doświadczanie altruistycznych stanów emocjonalnych.(Friedrich, 2009)


Miłość w czasach poligynii

Więc już Grekom do domu niecofnięta droga?Ucieczką więc zakończyć tyle prac przystoi?A przy Pryjamie chwała, Helena przy Troi,Dla której tyle ludu miecz wytępił mściwy?

Homer, Iliada, pieśń II


Miłość w czasach poligyniiPotyczki pomiędzy samcami naczelnych – zarówno te opisywane przez prymatologów, opiewane przez pisarzy czy opisywane przez kronikarzy wojennych, nierzadko sprowadzają się do rywalizacji o dostęp do płodnych samic.

Wojna trojańska, opisywana w Iliadzie nie toczy się tylko o piękną Helenę. W przebiegu zdarzeń uwikłane są nie tylko wymienione z imienia Bryzeida czy Andromacha. Tak naprawdę, walka toczy się o wszystkie kobiety Troi. Jak stwierdza sam Nestor:

Nie myślcież o powrocie wprzódy, przyjaciele,Aż każdy weźmie ładną Trojankę w podziele

Homer, Iliada, pieśń II


Miłość w czasach poligynii

Choć społeczeństwo greckie z czasów homeryckich nie praktykowało wielożeństwa, mężczyźni o najwyższym statusie utrzymywali kontakty seksualne z niewolnicami, będącymi ich własnością. W rezultacie, mniej majętni mężczyźni mieli utrudniony dostęp do atrakcyjnych partnerek.

Badania antropologiczne pokazują, iż sytuacja niedostępności kobiet jest istotnym czynnikiem prowadzącym do wzrostu agresji wśród mężczyzn i pojawiania się zachowań antyspołecznych, także – jak pokazuje historia – wojen (Gotschall, 2007).


Biofilia. Uwielbienie natury.„Wrodzone, właściwe istotom ludzkim emocjonalne poczucie przywiązania do innych organizmów żywych”

- potrzeba kontaktu z naturą i głęboka, niemal duchowa przyjemność jako wynik obcowania z nią, znajdująca wyraz w naszym zamiłowaniu do parków i ogrodów.

Ma znaczenie adaptacyjne, pozwala na skuteczniejsze przystosowywanie się do środowiska. Wiele wątków ludzkich poszukiwań tożsamości łączy się ze środowiskiem naturalnym. W twórczości artystycznej powszechne są przykłady tęsknoty za utraconym rajskim ogrodem (Eden, Arkadia), pierwotną harmonią z naturą.

Liczni pisarze, opisując swoje kontakty z dziką przyrodą, odwołują się do poczucia pierwotności, powrotu do korzeni, atawizmów, np. związanych z polowaniem (Carol, 2004, Wilson, 2008).


Miłość w czasach walki o statusSędziowie kompetentni przeanalizowali 435 postaci z kanonu 201 XIX-wiecznych brytyjskich lektur.

Obiektem ich oceny były: motywy danej postaci (zgodne z teorią historii życia ludzkiego), cechy osobowości (TIPI, zgodnie z modelem wielkiej piątki), własne odczucia względem nich (w oparciu o siedem emocji podstawowych Eckmana).

Określali bohaterów jako protagonistów/antagonistów.

Jak można było się spodziewać – postacie negatywne budzą negatywne emocje, a ich motywy to przede wszystkim zwycięstwo w rywalizacji o status (a tym samym dostęp do zasobów matrymonialnych).

Postacie pozytywne wykazują nastawienie (i stosowne cechy osobowości) nakierowane na kooperację. (Johnson, 2008)


Miłość w czasach walki o statusKlasyfikacja motywów postaci:

1. fizyczne przetrwanie (wobec niesprzyjających

warunków)

2. znalezienie partnera w relacji na krótką metę

3. znalezienie stałego partnera

4. zdobycie lub utrzymanie zasobów

5. zdobycie lub utrzymane władzy

6. zdobycie lub utrzymanie prestiżu

7. zdobycie wykształcenia lub osiągnięć kulturalnych

8. zdobycie przyjaciół i sojuszników

9. opieka nad własnym potomstwem lub krewnymi

10. pomoc osobom niespokrewnionym

11. wynalazczość, odkrywanie, inwencja

12. wykonywanie rutynowych czynności w celu

zapewnienia sobie utrzymania


Miłość w czasach walki o status


Miłość w czasach walki o status

Walencja postaci i jej pierwszo/drugoplanowość wykazywały istotne statystycznie efekty z niektórymi cechami osobowości.

Protagoności (i drugoplanowe pozytywne postacie) powieści wiktoriańskich są bardziej ugodowi i mniej ekstrawertyczni niż antagoniści. Wyższe wyniki osiągają także na skalach otwartości na doświadczenie, stabilności emocjonalnej i sumienności.

Czy powieści pełnią w społeczeństwie rolę normatywną, piętnując egoistyczne zachowania nastawione na rywalizację, upośledzające poziom dostosowania (fitness) społeczności?


Tajemnica geniuszu Szekspira

Teoria umysłu, to jeden z funkcjonujących w naszym umyśle mechanizmów. Pozwala na przypisywanie i rozumienie intencjonalności innych ludzi. Jego upośledzenie wiązane jest z autyzmem.

Dzieci do ok. czwartego roku życia na ogół nie mają jej rozwiniętej powyżej pierwszego stopnia (ja myślę). Dopiero w tym wieku rozwija się rozumienie intencjonalności stopnia II (myślę, że ty myślisz).

III stopień (ja myślę, że ty myślisz, że ona myśli) → 8 r. ż.IV stopień (ja myślę, że ty myślisz, że ona myśli, że on myśli) → 11 r. ż.

V stopień intencjonalności to granica zdolności poznawczych przeciętnego dorosłego człowieka.


Tajemnica geniuszu Szekspira

Szekspir, pisząc dramat Otello, (1) chce żeby publiczność (2) uwierzyła, że Jago (3) chce sprawić by Otello zaczął (4) przypuszczać że Desdemona (5) kocha Kasja a on (6) odwzajemnia jej uczucia.

Tym samym, operuje na szóstym poziomie intencjonalności, niedostępnym większości ludzi. Efekty jego starań docierają do granic możliwości przetwarzania naszego umysłu, zmuszając go do dużego wysiłku – być może dlatego są tak fascynujące.


Tajemnica geniuszu SzekspiraCo myśleć o matrioszkowej konstrukcji Rękopisu znalezionego w Saragossie, autorstwa hrabiego Potockiego?


Opowieść prototypowa

Powstałaby w oparciu o tzw. superbodźce, nie występujące w naturze w takim natężeniu, powodujące jednak wzmożoną aktywację naszych mechanizmów ich wykrywania.

Czy przesyt jest możliwy? Szczury, którym pozwolono doświadczać ekstatycznej przyjemności za naciśnięciem dźwigni po jakimś czasie nie zajmują się już niczym innym i umierają z głodu,


Opowieść prototypowa

1. Bogactwo informacji dotyczących członków małej społeczności (typowej dla naszego gatunku)

2. Szczególnie intensywne relacje zachodzą wewnątrz małych grupek (klik, paczek, koterii).

3. Bohaterowie podejmują działania mające na celu zwiększenie ich dostosowania (fitness) - patrz lista typowych ludzkich zajęć.

4. Im większa stawka i większe ryzyko, tym bardziej zajmująca opowieść (śmierć, możliwość zdobycia bardzo atrakcyjnego partnera).

5. Pojawia się konflikt interesów i trudności – wobec innych członków społeczności lub wewnątrz celów jednostki, tym ciekawszy, im bardziej zajmujący

6. Szczególnie interesujące będą dla nas najważniejsze dziedziny życia – walka o status i zdobywanie partnerów – nagłe awanse społeczne, niespodziewane sukcesy (Nettle, 2005)


Miłość i krew - podsumowanie


Bibliografia

Carol, J. (2004). Literary Darwinism. New York: Taylor & Francis Books

Dunbar, R. (2011). Ilu przyjaciół potrzebuje człowiek? Na tropie zagadek ewolucji. Kraków: Wydawnictwo Literackie

Friedrich, M. (2009), Using Darwin to Explain Hamlet and Superman. A review of William Flesch, Comeuppance: Costly Signaling, Altruistic Punishment, and Other Biological Components of Fiction. Evolutionary Psychology. Pobrano: 19.05.2011 z: www.epjournal.net/filestore/EP07581584.pdf

Gottschall, J. (2007). Evolution of the theses. Pobrano: 19.05.2011 z http://www.theage.com.au/news/books/evolution-of-the-theses/2007/04/19/1176697005064.html

Johnson, J., Carroll, J., Gottschall, J., & Kruger, D. (2008). Hierarchy in the Library: Egalitarian Dynamics in Victorian Novels . Evolutionary Psychology., Pobrano: 19.05.2011 z http://www.washjeff.edu/users/jgottschall/Papers,%20etc/hierarchy%20in%20the%20library.pdf

Johnson, J., Carroll, J., Gottschall, J., & Kruger, D. (2011). Portrayal of personality in Victorian novels reflects modern research findings but amplifies the significance of agreeableness. Journal of Research in Personality, 45(1), 50-58.

Kozłowski, T., Szlendak, T. (2008). Naga małpa przed telewizorem. Popkultura w świetle psychologii ewolucyjnej. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Nettle, D. (2005). What Happens in Hamlet? Exploring the Psychological Foundations of Drama. W: J. Gottschal, D. S. Wilson,. (red.), The Literary Animal. s. 56-85. Evanston: Northwestern University Press

Pinker, S. (2008). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Wilson, E. O. (2008). Konsiliencja. Jedność wiedzy. Poznań: Zysk i s-ka


Dziękuję za uwagę

zapraszam do zadawania pytań!

Michał [email protected]

zaozi.blogspot.com

twórczość literacka planety małp

Education