ARHITEKTURA RENESANSE

• U NOVIJE DOBA, NAROČITO OD XIX VEKA, SVE ČEŠĆE JE POTREBNO DA ARHITEKTA, ODNOSNO GRADITELJ, SVOJU IDEJU OBRAZLOŽI I KROZ PISANI PROGRAM, MANIFEST ILI SLIČNO, KAKO BI OBJASNIO ŠTA JE SVOJOM REALIZACIJOM ŽELEO DA ISKAŽE.

• PRVI U NIZU STILSKIH PRAVACA KOJIM POČINJE EPOHA NOVOG DOBA NOSI NAZIV RENESANSA, ŠTO ZNAČI OBNOVA ILI PONOVNO RAĐANJE. POD TIM POJMOM PODRAZUMEVA SE PERIOD U ARHITEKTURI, ODNOSNO U SVIM GRANAMA UMETNOSTI, KOJI POČINJE U XV VEKU I KOJI KORISTI REPERTOAR FORMI NASTALIH U KLASIČNO DOBA ANTIKE.

• ZNAČENJE OVE ARHITEKTURE MOŽE SE TUMAČITI NA VIŠE NAČINA, ALI NAJJEDNOSTAVNIJE SE MOŽE DEFINISATI KAO ZNAČAJAN ISTORIJSKI PERIOD U ARHITEKTURI TOKOM KOJEG SU PRIHVAĆENE I PRIMENJENE JEDINSTVENE FORME POTEKLE IZ PROŠLOSTI, A KOJE SU SE SMATRALE KONSTANTOM U ARHITEKTONSKOM STVARALAŠTVU TOGA DOBA. ZA OVU POJAVU BILA SU SE STEKLA DVA PREDUSLOVA I DELOVALA SU KOMBINOVANO:

• IZBOR KLASIČNOG (ANTIČKOG) REPERTOARAARHITEKTONSKIH ELEMENATA, DELOVA I CELINA

• ISTORIJSKI OKVIR ARHITEKTURE, ODNOSNO NOVI KULTURNI SISTEM U KOJEM JE ONA RAZVIJANA

• IZ PRETHODNIH IZLAGANJA O ARHITEKTURI STAROG DOBA, ODNOSNO O ARHITEKTURI ANTIČKE GRČKE I RIMA POZNATO JE ŠTA SVE OBUHVATA KLASIČAN REPERTOAR ARHITEKTONSKOG IZRAZA.

• VEĆINA ISTRAŽIVAČA SLAŽE SE DA SE RENESANSA KAO STILSKI OBLIK FORMIRALA U FIRENCI, SREDIŠNJEM GRADU TOSKANE NA APENINSKOM POLUOSTRVU. U TOM GRADU BIO SE, KRAJEM XIV I POČETKOM XV VEKA, STEKAO NIZ POVOLJNIH OKOLNOSTI KOJE SU OMOGUĆILE RAZUMEVANJE NOVIH ARHITEKTONSKIH IDEJA KAO I NOVOG ARHITEKTONSKOG REČNIKA.

• FIRENCA, GRAD-DRŽAVA, IMALA JE UPRAVU KOJU SU ČINILI PREDSTAVNICI MOĆNIH TRGOVAČKIH PORODICA KAO ŠTO SU MEDIČI, PITI, RUČELAJ, STROCI I DRUGI, KOJI SU PRE SVIH DRUGIH U ITALIJI SHVATILI ZNAČAJ NOVINA U RAZNIM OBLASTIMA ŽIVOTA. NIJE, MEDJUTIM, BOGATSTVO I DRUŠTVENI OKVIR BILO JEDINO ŠTO JE OMOGUĆAVALO RADJANJE RENESANSE. U EVROPI JE TADA POSTOJAO JOŠ ČITAV NIZ BOGATIJIH GRADOVA, SA DOMINANTNIM GRADJANSKIM STALEŽOM, KAO ŠTO SU TO BILI GRADOVI U FLANDRIJI ILI LONDON U ENGLESKOJ. ALI U NJIMA JE POČETKOM XV VEKA JOŠ UVEK VLADALA CVETNA GOTIKA.

• NIKOLAUS PEVSNER POJAVU RENESANSE OBJAŠNJAVA OVAKO: “...POŠTO JE KLIMA BILA ČISTA, OŠTRA I ZDRAVA I POŠTO JE LJUDSKA MISAO BILA JASNA, OŠTROUMNA I PONOSITA, OVDE JE MOGAO PONOVO DA SE OTKRIJE JASAN, PONOSAN I SVETOVNI DUH ANTIKE, PRI ČEMU HRIŠĆANSTVO NIJE OMETALO OVAJ PRAVAC U KOJEM SE ISKAZUJE FIZIČKA LJUBAV U LEPIM UMETNOSTIMA I LEPOTA PROPORCIJA U ARHITEKTURI I U KOJEM RIMSKA VELIČANSTVENOST I HUMANOST MOŽE BITI RAZUMLJIVA”.

• RIMSKA PROŠLOST, ELEMENTI UMETNOSTI I FRAGMENTI LITERARNIH DELA NISU NIKADA BILI ZABORAVLJENI NA OVOM TLU, ALI NJIHOV KULT JE POČEO DA SE IZRAZITO NEGUJE TEK TOKOM XIV VEKA.

• U TOSKANI SE BILA UOBLIČILA NOVA KONCEPCIJA UMETNIKA I POŠTOVANJA PREMA NJIMA. TIME JE OBELEŽEN I NOVI PERIOD U ISTORIJI ARHITEKTURE ŠTO SE TIČE DRUŠTVENOG STATUSA AUTORA. JEDNA OD BITNIH KARAKTERISTIKA RENESANSE POSTALA JE UNIVERZALNOST LIČNOSTI KOJE STVARAJU ARHITEKTURU. KOZIMO MEDIČI JE BIO PRVI KOJI JE PISMENO, U TEKSTU, NAZVAO JEDNOG UMETNIKA, MIKELANDJELA, BOŽANSKIM, MISLEĆI PRI TOME NA NJEGOV UM. TO JE BIO ATRIBUT KOJI SE I DANAS PRIPISUJE MIKELANDJELU, ALI TADA JE I ON SAM BIO POMALO UBEDJEN U ONO ŠTO MU SE PRIPISUJE.

• MIKELANDJELO JE, KAO ŠTO JE POZNATO, BIO SKULPTOR, SLIKAR, ARHITEKTA, PISAC, MUZIČAR, UOPŠTENO “UOMO UNIVERSALE”, KAKO SU SE NAZIVALE LIČNOSTI ŠIROKOG OBRAZOVANJA I RASKOŠNOG TALENTA. VEĆINA UMETNIKA TOGA DOBA TEŽILA JE DA ZASLUŽI TAKVO PRIZNANJE.

• OPŠTE ODUŠEVLJENJE ANTIKOM IMALO JE ESTETSKI I DRUŠTVENI ASPEKT:

1. ESTETSKI ZATO ŠTO SU SE RIMSKA ARHITEKTURA, A NAROČITO NJENI UKRASI SILNO DOPADALI UMETNICIMA I NARUČIOCIMA.

2. DRUŠTVENI ASPEKT ODNOSI SE NA ČINJENICU DA JE ISTRAŽIVANJE RIMSKE PROŠLOSTI BILO OMOGUĆENO SAMO VISOKOOBRAZOVANOM DELU STANOVNIŠTVA. VIŠE SE NIJE UČIO ZANAT KOD PORODICA ZIDARA, VEĆ SU SE ISTRAŽIVALA, SLIKALA, OPISIVALA ANTIČKA ZDANJA ILI NJIHOVI OSTACI.

• OVAJ SNAŽNI PORIV ZA ANTIKOM VEOMA JE IMPRESIONIRAO NAUČNIKE U KASNIJIM EPOHAMA TAKO DA SU ONI CEO OVAJ PERIOD NAZVALI OBNOVA, RINASCITA, RINASCIMENTO, RENAISSANCE.

• OVAJ NAZIV JE, NAROČITO TOKOM XIX VEKA, OZNAČAVAO ARHITEKTURU KOJA SE ZASNIVALA NA IMITACIJI RIMSKIH FORMI I MOTIVA.

• DANTE (+ 1321), PETRARKA (+1374), DJOTO (+ 1337) I MNOGI DRUGI VEĆ SU TOKOM XIII I XIV STOLEĆA POKRENULI NEKA SUŠTINSKA PITANJA I PROBLEME, DOK SU SE U RENESANSI TE POSTAVKE RAZREŠAVALE I TOKOM NJENOG TRAJANJA TA REŠENJA SU SE UČVRSTILA I UNAPREDILA.

• MISAO SE, ZA RAZLIKU OD SREDNJOVEKOVNE, KOJE JE BILA PREPUNA MISTIKE I SIMBOLIKE, USMERILA KA PRIRODI I TU JE PRONADJENA NJENA BLISKOST SA ANTIČKIM IDEJAMA. ZA RAZLIKU OD SREDNJEG VEKA, KOJI NIJE DOVOLJNO VREDNOVAO ANTIKU, RENESANSA JE U ŽIŽU SVOG INTERESOVANJA POSTAVILA ČOVEKA, NE SAMO U DUHOVNOM VEĆ I U FIZIČKOM SMISLU. KONCEPCIJA RENESANSE JE BILA LIŠENA SHOLASTIČKOG MIŠLJENJA I BILA JE POISTOVEĆENA SA ANTIČKIM STAVOVIMA PO KOJIMA JE ČOVEK MERA SVIH STVARI.

HRONOLOGIJA• U LITERATURI SE NAJČEŠĆE SREĆU DVE

VREMENSKE PODELE. PRVA PODELA DELI RENESANSU NA PERIOD KADA SE ONA RAZVIJALA SAMO U ITALIJI, ODNOSNO OD POČETKA XV STOLEĆA DO 1550. GODINE I NA DRUGI PERIOD KADA SE RENESANSNI DUH U ARHITEKTONSKOM STVARALAŠTVU PROŠIRIO PO CELOJ EVROPI, OD 1550. DO 1700. GODINE.

• DRUGA PODELA NE PRAVI TERITORIJALNU PODELU, VEĆ GRADITELJSKO STVARALAŠTVO DELI NA RANU RENESANSU, OD 1420. - 1500. GODINE, VISOKU ILI ZRELU RENESANSU, OD 1500. DO 1550. GODINE I PRELAZNI PERIOD KA BAROKU, KASNU RENESANSU, U SKLOPU KOJE SE IZDVAJA MANIERIZAM, DO 1600. GODINE.

• UOBIČAJENI NAZIVI U ITALIJANSKOJ I DRUGOJ, STARIJOJ LITERATURI SU:

• TRECENTO ZA XIV VEK, KOJI SE SMATRA PERIODOM OBNOVE ANTIČKE UMETNOSTI,

• QUATTROCENTO ZA XV VEK, KOJI SE SMATRA PERIODOM RAZVOJA I PRIPREME ZA VRHUNAC STVARALAŠTVA

• CINQUECENTO ZA XVI VEK, TOKOM KOJEG JE DOSTIGNUTO NAJUZVIŠENIJE SAVRŠENSTVO U UMETNOSTI.

OPŠTE KARAKTERISTIKE RENESANSE ARHITEKTURE

• RENESANSNA ARHITEKTURA MOŽE SE PROUČAVATI PREMA DVA SISTEMA, KRITIČKOM I ISTORIJSKOM. NAJBOLJE REZULTATE DAJE POVEZIVANJE OVA DVA SISTEMA. KRITIČKI SISTEM, ZANEMARUJUĆI U IZVESNOJ MERI HRONOLOGIJU, POJEDINAČNE AUTORE I MONOGRAFSKE OPISE, ARHITEKTONSKE SPOMENIKE ANALIZIRA NA OSNOVU ČETIRI KATEGORIJE:

1. PROSTORNA KOMPOZICIJA2. PRIMENA, ODNOSNO UPOTREBA POVRŠINA I ZIDOVA3. PRIMENA SVETLOSTI, BOJE I DRUGIH OPTIČKIH

EFEKATA4. ODNOS OBJEKTA PREMA DRUŠTVENIM FUNKCIJAMA.

• OVA PODELA JE PREVASHODNO ZASNOVANA NA TRI KATEGORIJE KOJE SU BILE NEGOVANE I U RIMSKOJ ARHITEKTURI, A O KOJIMA JE PISAO JOŠVITRUVIJE. TO SU:

A.COMMODITAS, ATIS - PRIKLADNOST, PRAVA MERA; PODRAZUMEVA PRILAGOĐAVANJE PROJEKTA FUNKCIJI,

B.FIRMITAS, ATIS ILI FIRMITUDO (INIS) -TVRDOĆA, ČVRSTOĆA, JAKOST, TRAJNOST; PODRAZUMEVA ODGOVARAJUĆU UPOTREBU MATERIJALA I KONSTRUKCIJA

C.VENUSTAS, ATIS - DRAŽEST, LEPOTA; PODRAZUMEVA ESTETIKU I SIMBOLIČKO ZNAČENJE PROJEKTA.

• ORGANIZACIJA ELEMENATA, ODNOSNO KONCEPT PROSTORA I ODNOS SPOLJA -UNUTRA ZASNIVAO SE NA NEKOLIKO ELEMENTARNIH PRINCIPA, KOJI SU SLEDILI TRI GLAVNE ODLIKE STARE RIMSKE ARHITEKTURE. TO SU BILI:

- ORDINATIO, ONIS - U ZNAČENJU UREĐENOSTI, SREĐENOSTI

- EYRITHMIA - U ZNAČENJU POVEZANOSTI I HARMONIČNOSTI RITMA

- SYMETRIA - U ZNAČENJU RAVNOPRAVNOSTI DELOVA S OBE STRANE NEKE OSOVINE.

• VEROVATNO NAJZNAČAJNIJI PRINCIP BILA JE SIMETRIČNOST OBJEKTA. OTUDA IZVESNA KOMPOZICIONA STROGOST U POSTAVLJANJU URBANIH AMBIJENATA I SAMIH GRADJEVINA.

• ODMAH NAKON SIMETRČNOSTI OBJEKATA, UOČAVA SE TEŽNJA KA CENTRALIZACIJI PROSTORA OKO JEDNOG STOŽERA, OKO KOJEG SE OBLIKUJE BILO URBANI BILO GRADJEVINSKI KORPUS.

• VEROVATNO NAJZNAČAJNIJI PRINCIP BILA JE SIMETRIČNOSTOBJEKTA. OTUDA IZVESNA KOMPOZICIONA STROGOST U POSTAVLJANJU URBANIH AMBIJENATA I SAMIH GRADJEVINA.

• ODMAH NAKON SIMETRIČNOSTI OBJEKATA, UOČAVA SE TEŽNJA KA CENTRALIZACIJI PROSTORA OKO JEDNOG STOŽERA, OKO KOJEG SE OBLIKUJE BILO URBANI, BILO GRADJEVINSKI KORPUS.

• PROBLEM PROPORCIJA I SKLOPOVA PONOVO JE, NAKON SREDNJOVEKOVNE PAUZE, BIO REŠAVAN NA BAZI MERENJA KOJA SU PROIZLAZILA IZ ANTROPOMORFNE TEMATIKE. TEŽNJA KA ZLATNOM PRESEKU JE BILA OČIGLEDNA. JOŠ JE VITRUVIJE PISAO, A RENESANSNI GRADITELJI SU SVESRDNO PRIHVATILI: “SIMETRIJA NASTAJE IZ PROPORCIJE KOJA SE NA GRČKOM ZOVE ANALOGIJA”, A OZNAČAVA PODUDARANJE DELOVA GRADJEVINE SA CELINOM.

• SVOJIM PROPORCIJAMA GRADJEVINE SUGERIRAJU ANTROPOMORFNOST, ODNOSNO IMITIRAJU LJUDSKE PROPORCIJE. GLAVNI ELEMENT RENESANSNE ARHITEKTURE BILI SU STILSKI REDOVI. ONI SU BILI PRESUDNI UČESNICI U STRUKTURISANJU FASADNOG SISTEMA, A PRENOSNO SU OZNAČAVALI PRISUSTVO ČOVEKA. STUBOVI, JOŠ U VITRUVIJEVOM TEKSTU, IMAJU ODREDJENU SIMBOLIKU I ANALOGNI SU LJUDSKIM FIGURAMA (DORSKI - MUŠKI RED; KORINTSKI - ŽENSKI RED I JONSKI -IZMEDJU OVA DVA REDA).

• GEOMETRIZACIJA ELEMENATA U RENESANSI ISKAZALA SE KROZ KONCEPCIJU SVODJENJA OBJEKATA NA OSNOVNE GEOMETRIJSKE FIGURE. POSTOJALA JE VEOMA IZRAŽENA HIJERARHIJA ELEMENATA I ODNOSA DELOVA NA GRADJEVINAMA. ARHITEKTURA GRADJEVINE I NJEN PROSTOR BILI SU SHVAĆENI VRLO ZATVORENO U ORGANIZACIONOM I FUNKCIONALNOM SMISLU, ŠTO SE MANIFESTOVALO STROGOM ORGANIZACIJOM DELOVA.

• PLASTIČNOST GRADJEVINA I ARHITEKTONSKIH DELOVA I ELEMENATA U RENESANSI JE BILA POVEĆANA U ODNOSU NA PRETHODNE EPOHE. S OBZIROM DA SU SE STUBOVI INTENZIVNO KORISTILI, SKULPTURALNOST OBJEKATA JE BILA ZNAČAJNO NAGLAŠENA, ALI SE NIKADA NIJE PRELAZILO PREKO MERE DOBROG UKUSA.

• PROBLEM PERSPEKTIVE PREDSTAVLJA POSEBNO POLJE ISTRAŽIVANJA SKORO SVIH STVARALACA U RENESANSI. TO JE BILO GLEDANJE SVETA IZ NOVOG POLOŽAJA, ODNOSNO POZICIJE. VEĆ U XIII VEKU MAJSTOR VITELO SA SEVERA DOŠAO JE DO RADOVA JEDNOG ENCIKLOPEDISTE, ARAPINA AL-HASENA, KOJI JE ŽIVEO OKO 1.OOO GODINE I KOJI JE PREVEO GRČKA DELA O PERSPEKTIVI. VITELO IH JE ZATIM OBJAVIO UZ BOGAT KOMENTAR I NAKON TOGA JE NASTALA PRAVA EKSPLOZIJA PROUČAVANJA VEZANIH ZA OPTIKU.

• RENESANSA JE JEDAN OD ONIH STILSKIH PRAVACA KOD KOJIH JE UOBIČAJEN DVOJNI ARHITEKTONSKI JEZIK. JEDAN NAČIN IZRAŽAVANJA JE KONSTRUKTIVNO-STRUKTURALAN, A DRUGI JE PLASTIČAN. TO ZNAČI DA TEHNIČKA STRUKTURA ZGRADE NE MORA ODGOVARATI ARHITEKTONSKOJ ARTIKULACIJI. TO JE BILA REVOLUCIONARNA IDEJA U ARHITEKTURI, JER JE DEKORACIJA, ODNOSNO UKRAŠAVANJE ZGRADE, BILA ODVOJENA OD KONSTRUKCIJE I NIJE JOJ MORALA U POTPUNOSTI ODGOVARATI.

• TOKOM RENESANSE POSTOJALI SU AUTORI KOJI NISU UOPŠTE ZALAZILI U REŠAVANJE PROSTORNE FUNKCIJE, VEĆJE INVESTITOR DAVAO SKICU KAKO ŽELI DA MU UNUTRAŠNJOST ZGRADE BUDE ORGANIZOVANA. JEDAN OD VRHUNSKIH STVARALACA I TEORETIČARA U DOBA RENESANSE, ALBERTI, UBRAJA SE U ONE AUTORE KOJI SU VIŠE DALI U PLASTIČNOJ OBRADI, ZATO ŠTO JE NAJČEŠĆE RADIO OBRADU SPOLJAŠNJIH OBLIKA VEĆPOSTOJEĆIH GRADJEVINA.

• RENESANSNI JEZIK - KOD, BIO JE ZNATNO PROŠIREN. POSTAO JE KOMPLEKSAN, ZNATNO JE BIO POVEĆAN BROJ ELEMENATA POMOĆU KOJIH ARHITEKTURA KOMUNICIRA S LJUDIMA. SISTEM KOMUNIKACIJA INAČE JE SLOŽEN I SASTOJI SE IZ UNUTRAŠNJEG ODNOSA I ELEMENATA KOJI ČINE ODREDJENI SISTEM, A TAJ SISTEM PREDSTAVLJA SISTEM ARHITEKTONSKIH ASOCIJACIJA.

• KULTNI ILI APSOLUTNI ZNAK KOJIM SE U ARHITEKTURI KOMUNICIRA JE STUB, KOJI IMA VIŠESTRUKU SLIKU U ARHITEKTURI. NJEGOV POLOŽAJ MNOGO UTIČE NA ARHITEKTONSKO OBLIKOVANJE NE SAMO UNUTRAŠNJOSTI VEĆ I FASADE. FASADA MOŽE BITI POTPUNO PLASTIČNA, UKOLIKO JE STUB POSTAVLJEN UZ NJU KAO POTPUNO NEZAVISAN I SAMOSTALAN. PLASTIČNOST OPADA KAKO SE STUB PRIBLIŽAVA RAVNI ZIDA, A KADA SE VEĆIM DELOM UVUČE U ZID POSTAJE USPOMENA NA STUB, NJEGOVA METAFORA I NAZIVA SE PILASTAR.

• OBRADA ZIDA MOŽE, TAKODJE, BITI RAZLIČITO PLASTIČNA.

• GRUBA OBRADA KAMENE FASADE PREDSTAVLJA METAFORU PRIRODE KOJA OKRUŽUJE LJUDE I U ARHITEKTURI SE NAZIVA OPERA DI NATURA ILI RUSTIKA.

• FINA OBRADA ZIDA UKAZUJE NA TO DA JE LJUDSKA SVEST PRERADILA I PROFINILA GRUBU OBRADU I TAKVA OBRADA NAZIVA SE U ARHITEKTURI OPERA DI MANO.

• FANTASTIČAN JE POTENCIJAL DEKORATIVNIH ELEMENATA KOJI SU SE U RENESANSNOJ ARHITEKTURI PRIMENJIVALI. TO SU, NA PRIMER, VENCI, SOKLE, TIMPANONI, TERASE, BALKONI, GIRLANDE, AKROTERIJE, FESTONI, VOLOVSKA OKA, GRBOVI, POPRSJA, CELE FIGURE I SVE TO ZAJEDNO DOVODILO SE U VEZU SA TEKTONIKOM OBJEKTA.

• UPOTREBA BOJE BILA JE SPECIFIČNA I PROISTEKLA JE IZ SREDNJOVEKOVNE TRADICIJE U ITALIJI, NAROČITO U NJENIM SEVERNIM KRAJEVIMA. POTENCIRANJE ODNOSA SVETLO-TAMNO (CHIARO-OSCURRO) I PRIMENA KONDENZOVANE SVETLOSTI, KOJA DAJE DRAMATIKU I AKCENTUJE POJEDINE ELEMENTE ILI DELOVE OBJEKTA. PLASTIČNOST GRADJEVINA ISTICANA JE TAMNIM KAMENOM -PIETRA SERENA, KOJI JE ELEMENTE NAGLAŠAVAO KAO CRTEŽ.