\

Geografski vestnik, LJubl jana , XLIX (1977)

UDK UDC

911.33 (497.1) = 861

JUGOSLAVIJA — NJEN IZMENJENI POLITIČKI I EKONOMSKO-GEOGRAFSKI

POLOŽAJ

Vladimir Đ u r i ć*

SFRJ leži na raskrsnici svetskih puteva, u blizini suloka tri kontinenta, na prostoru gde se ukrštaju i sukobljavaju interesi najvećih svetskih

sila

Geografski položaj jedne zemlje determiniran je u astronomskom i topografskom, a vari jabilan je u političkogeografskom i ekonomsko-geografskom smislu. Prirodom prostora određene su osobine spa jan ja i prožimanja klimatskih, hidroloških, pedoloških i biogeografskih ka-rakteristika zemlje. S tim u vezi, u dosadašnjim proučavanjima dobro je proučen i utvrđen položaj Jugoslavije kao balkanske ili moravsko-var-darske, podunavske, panonske ili srednjoevropske, dinarsko-jadranske ili sredozemne zemlje. Prirodno jezgro države čini visoki planinski sistem Dinarida i Rodopa, dok periferni, obodni trougao zemlje -— Panonija, Moravsko-vardarska udolina i Jadransko primorje čine populacionu, ekonomsku i saobraćajnu osu. U mirna vremena ovakav položaj stavlja Jugoslaviju u izuzetno povoljnu poziciju prema Srednjoj Evropi, Blis-kom istoku i Sredozemlju. U nemirna vremena, međutim, ovakav položaj naše zemlje stavlja je na vetrometinu, na udar spoljašnih sila, jer leži na raskršću svetskih puteva, u onom delu Evrope koji je približen Aziji i Africi, na prostoru gde se ukrš ta ju interesi vodećih svetskih sila. Otvorenost prema Evropi, Maloj Aziji i Sredozemlju pruža jo j velike prednosti, ali donosi istovremeno i opasnosti od spoljašnih, alohtonih fak-tora. Međutim, topografski položaj zemlje je konstantna kategorija. On je onakak kakav jeste, sa svim svojim prednostima i nedostacima i po-sledicama koje sa sobom nosi. Ali, dok se topografski položaj ne menja, njegov politički i ekonomsko-geografski položaj se neprekidno menja, a time i značaj određenog prostora koji jedna zemlja zauzima.

Prednosti tranzitnog i posredničkog položaja SFR Jugoslavije

Politički i ekonomsko-geografski položaj svake zemlje, p a i naše, predstavlja istorijsku kategoriju, podložnu stalnim promenama, zavisno od društveno-ekonomskih i političkih zbivanja u određenom vremen-

* dr., redni univ., prof. , Geografski institut, Prirodno-matematički fakultet , Studentski trg 16, 11000 Beograd, YU.

111

Vladimir Đurić

skom razdoblju. Menjaju se prostorni funkcionalni odnosi i veze u od-nosu na istu teritoriju, u raznim istorijskim periodama razvoja. Ove promene su utoliko veće ukoliko su jače naglašene osobine spa jan ja i prožimanja različitih prirodnih, političkih i društveno-ekonomskih te-ritorijalnih kompleksa i ukoliko su alohtoni interesi i uticaji snažnije izraženi. Jugoslavija se posle drugog svetskog rata upravo našla pod unakrsnim, isprepletenim uticajem raznovrsnih spoljnih sila. Nekoliko godina posle 1948. bila je onemogućena komunikacija prema Istoku zbog pogrešne politike koja je prema Jugoslaviji vođena. Docnije, povoljni razvoj prostorno-funkcionalnih veza i odnosa sa susednim regionima potencirao je i još više valorizovao tranzitnu, interregionalnu idogu ju-goslovenskog prostora. Tome je naročito doprinesla sloboda kretanja građana i turista sa Zapada i Istoka, otvorena robna razmena sa svim zemljama, naročito onima koje okružuju našu zemlju, bez obzira na njihovu opredeljenost različitim vojno-političkim blokovima i ekonom-skim grupacijama. Nije slučajno što se Evropska konferencija o saradnji održava 1977. godine baš u našoj zemlji.

Utvrđivanje odnosa i veza našeg geografskog prostora sa susednim prostorno-funkcionalnim sistemima je od bitne važnosti za razumevanje novog političkog i ekonomsko-geografskog položaja zemlje. Osim fizičkih preduslova, od velike važnosti su ekonomski, politički i kulturni odnosi. Tranzitni položaj S F R J omogućuje propuštanje ekonomskih, političkih i kulturnih uticaja, u smislu da ih podstiče ili destimuliše, zavisno od određenog istorijskog trenutka i potrebe. Jugoistočna Evropa predstav-lja jedan od ključnih tranzitnih prostora u kome S F R J zauzima cen-tralno mesto. U tom smislu savski i moravsko-vardarski pravac imaju posebno mesto. U prostoru Beograda, glavnog grada SFRJ , leži sutok magistralnih veza podunavskog, posavskog, potiskog i moravsko-vardar-skog, odnosno moravsko-nišavskog pravca. Preko jadranskih luka otvo-ren je prodor u čitavi svet, a nova transbalkanska komunikacija Beo-grad—Bar postaje glavna poprečna veza kontinentalnog i jadranskog čvora magistralnih pravaca i veza Jugoslavije sa ostalim svetom.

Prednosti prostorno-funkcionalnog položaja u interregionalnim raz-merama dolaze u novije vreme do sve većeg izražaja. Razgranavaju se veze sa zemljama zapadne, centralne i istočne Evrope, Afr ike i Azije. Močan potencijal prostorno-funkcionalnog položaja pretvara se u nje-govu realnu vrednost u uslovima najrazličiti j ih oblika političke, ekonom-ske i kulturne saradnje sa susednim regionima, bez obzira što se oni poli-tički, vojno i ekonomski konstituišu kao raznovrsni tipovi regionalnih grupacija i sistema. Samo u uslovima saradnje sa svim ovim grupacijama, jačanja tranzitne i posredničke uloge, vrednost položaja S F R J može doći do punog izražaja i afirmacije. U uslovima konfrontacije, političkih ili vojnih sukoba, ekonomskog zatvaranja, prednost položaja pretvara se u njegovu suprotnost sa mogućim negativnim reperkusijama.

112

Jugoslavi ja — n jen izmenjeni politički i ekonomsko-geografski položaj

U susedstvu SFRJ su konstituisane vojne, političke i ekonomske gupacije svetskog značaja

Bitni u t icaj na izmenu političkog i ekonomsko-geografskog položaja SFR Jugoslavije izazvale su promene posle drugog svetskog rata na tlu Evrope, Jugozapadne Azije i Severne Afrike. Na zapadu Evrope konsti-tuisana je Evropska ekonomska zajednica, a vojno-politički zemlje su povezane u sistemu Atlantskog odbrambenog pakta , u čijem se zaleđu nalaze SAD. Na istoku Evrope konstituisan je Savet za uzajamnu eko-nomsku pomoć, a vojno-politički zemlje su povezane u sistem Varšav-skog odbrambenog pakta. Na Bliskom istoku međutim smešten je glavni energetski rezervoar sveta, koji je petrolejske zemlje ovog prostora uje-dinio u Organizaciju zemalja izvoznica nafte . Sredozemlje je postalo pa-radoks našeg vremena. Ka njemu istovremeno hrle milioni inostranih turista i krstare vojni brodovi i tankeri. Ono je postalo dodirna tačka vojno-strateških interesa vodećih svetskih sila, a s tim u vezi i arsenal modernog svetskog pomorskog i raketnog naoružanja. U tim novim, izmenjenim političkim i ekonomskim uslovima Jugoslavija nije mogla ostati izolovana i zatvorena, opkoljena ovim sistemima, ali je svako po-goršanje odnosa i blokovska konfrontacija destruktivno delovala na od-nose i veze međunarodnog karaktera i razvitka zemlje.

Kako se SFR Jugoslavija u svom izmenjenom političkom i ekonom-sko-geografskom položaju našla između tri moćne ekonomske grupacije: Evropske ekonomske zajednice, Saveta za uzajamnu ekonomsku pomoć i Organizacije zemalja izvoznica nafte, njen dalji razvitak u velikoj meri determiniran je odnosima naše zemlje i ovih moćnih ekonomskih grupacija, kao i odnosima između ovih grupacija koji se posredno reflek-tu ju preko nas. SFR Jugoslavija nije član nijedne od ovih moćnih grupaci ja koje je okružuju, ali svestrano i aktivno sarađuje sa svakom od njih. Na t a j način se maksimalno valorizuje ekonomsko-geografski položaj zemlje i ukopčava jugoslovenski prostor u međuregionalni i svet-ski sistem, sa svim svojim konsekvencama koje ovakav otvoreni prostor donosi.

Jugoslavija i Evropska ekonomska zajednica

Evropska ekonomska zajednica, čiji začeci leže u Rimskom spora-zumu postignutom 1958. godine, sada okuplja devet zemalja stalnih čla-nova. Izrazito je deficitna u energetici i sirovinama, što je upućuje na otvorenost ekonomskih odnosa sa ostalim svetom, pa i sa našom zemljom. Raspolaže sa svega 2 % svetskih zaliha nafte, 9 °/o zemnog gasa, 3 °/o mrkog uglja, 4 % boksita i bakra, 5 °/o gvožđa, 9 % olova i 19 °/o kamenog uglja. Međutim, njen udeo u svetskoj proizvodnji električne energije je 16 °/o, sirovog gvožđa i čelika 19 °/o, putničkih automobila 34 %>, brodova 23fl/o. U svetskoj trgovini predstavlja najmoćniju ekonomsku grupaciju, čije učešće u vrednosti svetskog izvoza prelazi 33 %>. Jugoslovenska pri-vreda se najviše oslanja na robnu razmenu sa EEZ. Naime, oko 40 % vrednosti uvoza i 30 % vrednosti izvoza obavi se sa članicama EEZ, među kojima neuporedivo najvažni ju ulogu ima robna razmena sa SR Nemač-

6 — Geografski vestnik 113

Vladimir Đurić

kom i Italijom. Uz to, oko 60 % stranih turista koji posećuju našu zemlju, dolaze iz zemalja EEZ, najviše iz SR Nemačke i Italije. Otvorenost u robnoj razmeni i kre tanju građana donelo je obostrani interes. Inten-zivne ekonomske odnose prat i i prodiranje nove, savremene tehnologije. Stoga je SFRJ zainteresovana za dalje jačanje i razvi janje ekonomskih odnosa sa ovom moćnom ekonomskom grupacijom, naravno na bazi rav-nopravnih odnosa. Svojim ključnim položajem u Podunavlju, čiji se pro-stor kroz mnogostruke veze sve tešnje spaja sa zapadnoevropskim, stiče se izvanredna prednost i otvaraju se nove mogućnosti intenzivnog raz-voja, ne samo na bazi posredničke funkcije, već još više jačanjem i ukla-panjem sopstvenih kapaciteta u tokove regionalno-ekonomskog razvoja i međunarodnu podelu rada. Sa dovršenjem kanala Rajna—Majna—Du-nav, ova će funkci ja jugoslovenskog prostora doći do još punijeg izra-žaja.

Jugoslavija i Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć

Savet za uzajamnu ekonomsku pomoć, koji od 1949. godine okupl ja i integriše istočnoevropske zemlje i Sovjetski Savez, izuzetno se brzo i dinamično razvija. Predstavlja, za razliku od EEZ, prostor sa velikim i raznovrsnim prirodnim bogatstvom. Raspolaže sa 13 % svetskih zaliha nafte, 35 % zemnog gasa, 70 % mrkog uglja, 40 % kamenog uglja, 25 % gvožđa, 1 4 % olova, 1 5 % bakra , 1 1 % boksita i 2 7 % kalaja . Učestvuje u svetskoj proizvodnji električne energije sa 21 %, naf te 19 %, kamenog uglja 30 % i čelika takođe 30 %. S obzirom na veliki prostor, unutrašnja robna razmena je dobro razvijena. Zbog toga se u svetskoj trgovini SEY pojavl juje sa vrednošću izvoza manjom, od 10 %. Međutim, Jugoslavija je u velikoj meri upućena na razvijanje odnosa sa ovom ekonomskom grupacijom, naročito u domenu sirovina i teške industrije. Zemlje članice SEV-a u posleratnom periodu imale su izuzetno brz tempo industrijskog razvitka. Oko 23 % vrednosti uvoza i 35 % vrednosti izvoza ostvaruje S F R J sa zemljama članicama SEV-a. Najveća robna razmena obavlja se sa Sovjetskim Savezom, a zatim sa Ćehoslovačkom. Međutim, od velike važnosti sii i ekonomski odnosi sa drugim zemljama, a neke od nj ih su i neposredni susedi SFRJ — Mađarska, Rumunija, i Bugarska. Svojim po-ložajem u Panonskom basenu i Podunavlju stiče se izvanredna prednost za veze sa istočnom Evropom i Crnomorskim basenom. Na t a j način ot-varaju se široke mogućnosti razvoja industrijske kooperacije i uklapa-n ja sopstvenih kapaciteta u tokove regionalnog ekonomskog razvitka i nove međunarodne podele rada. Puštanjem u rad kanala Rajna—Majna —Dunav porasti će i posrednička uloga jugoslovenskog prostora između velikih regionalnih ekonomskih grupaci ja i sistema kakvi su EEZ i SEV.

Jugoslavija i Organizacija zemalja izvoznica nafte

Organizacija zemalja izvoznica naf te (OPEC) konstituisala se na Bliskom istoku u vreme krize naf te na svetskom tržištu nastale 1972. go-dine. Sa dve trećine svetskih rezervi naf te i proizvodnjom od preko 40 % u odnosu na svet, Bliski istok postaje najvažnije područje prepl i tanja

114

Jugoslavija — njen izmen jeni politički i ekonomsko-geografski položaj

interesa velikih, svetskih sila. Sa porastom, cena naf te zemlje Bliskog istoka se naglo bogate, ubrzano ekonomski razvi jaju, ali i naoružavaju najmodernij im oružjem. Kuvajt , Katar i Ujedinjeni Arapski Emirati po-stigli su dohodak veći od 10 000 dolara po stanovniku, Libija 5000, Sau-dijska Arabija 3000 i I ran preko 1000 dolara po stanovniku. Kapitalom Kuvaj ta otkupljeno je 15 °/o akcija Mercedes-Benca, Irana — 25 °/o akcija Krupovih čeličana, dok je libijski kapi tal uzeo pod svoju patronažu italijanski monopol Fiat. Samo 1974. godine zemlje Bliskog istoka uložile su 52 milijarde dolara u inostranstvo. Saudijska Arabija sa rezervom preko 12 milijardi dolara, izbila je na treće mesto u svetu, iza SR Ne-mačke i SAD. Zemlje Bliskog istoka po povećanoj ceni prodaju naf tu , a za uzvrat dobi jaju industrijsku opremu, grade moderne puteve, luke, vodotornjeve i si. Profit ima stečenim u Zapadnoj Evropi i Japanu, Iran i Saudijska Arabi ja kupu ju u SAD. Zapadna Evropa i Japan oskudni u naf t i su naročito postali zavisni od Bliskog istoka, jer ovaj region pred-stavlja kl juč za snabdevanje energijom svetske privrede. Stoga je i ra-zumljivo što su se na Bliski istok sjatile najveće multinacionalne kom-panije, svi izvoznici sveta.

Što se tiče naše zemlje, njena saradnja sa zemljama Bliskog istoka zakašnjava, pa ipak ova se saradnja sve uspešnije razvija, jer za to po-stoje obostrani interesi. Veći rezultati postignuti su u razvi janju saradnje sa Irakom i Libijom. I rak je glavni snabdevač naf tom SFR Jugoslavije, a s druge strane jugoslovenska preduzeća izvode u ovoj zemlji niz građe-vinskih i vodoprivrednih radova. Pomenućemo radove na izgradnji iriga-cionog sistema kod Kirkuka, luke Um Kasera, Lataki ja , Sartus, agro-industrijskog kompleksa Dudžeila na prostoru od 130 000 ha itd. U Li-biji, u oblasti Mašrua el Kufra , otima se 50 000 ha od pustinje, a kod Kuf re 10 000 ha, u cilju dobijanja plodnog zemljišta i ispaša. Sve se više razvija i ekonomska saradnja sa Iranom. Još su nedovoljno iskorišćene mogućnosti svestrane ekonomske saradnje sa ovim regionom. Gomila-njem bogatstva stečenim prodajom petroleja Bliski istok se brzo ekonom-ski transformiše i od zaostalog pretvara u industrijski region, koji je u punom razvoju. Ovakav trend razvoja je od posebnog značaja za po-ložaj SFR Jugoslavije i ukl jučivanje njenog prostora u interegionalnu saradnju.

Nova karakterist ika ekonomsko-geografskog položaja SFR Jugosla-vije jeste upravo dinamičan razvoj tri ekonomske grupacije zemalja koje ju okružuju — EEZ, SEV i OPEC. Takav tok razvoja ne može ostati bez odraza na valorizovanje jugoslovenskog prostora, utoliko pre što je naša zemlja ekonomski najviše upućena na razmenu dobara sa ovim sused-nim regionima. Ali, kako su ova tri susedna regiona istovremeno i pro-stori u kojima je nagomilan moćni arsenal najmodernijeg oružja, svako pogoršanje političkih odnosa može prednosti položaja Jugoslavije pretvo-riti u opasnost. Stoga je vojno jačanje zemlje i koncepcija opštenarodne odbrane jedina alternativa eventualnom negativnom toku razvoja među-regionalnih odnosa u bližoj ili dal joj perspektivi.

115

Vladimir Đurić

Međutim, interregionalne veze i odnosi samo su deo svetskih odnosa, veza globalnih razmera, u koje se Jugoslavija uspešno uk lapa pu tem sa radn je sa svim regionima. U tom kontekstu intenzivno se razvila i sa-r a d n j a SFR Jugoslavije i sa zemljama koje nisu u njenom bližem sused-stvu, a među n j ima naročito sa zemljama u razvoju.

SFR Jugoslavije u sistemu čvrstih veza i spona sa zemljama u razvoju

Kao zemlja na čijim se granicama sudara ju različite polit ičke s truk-ture, Jugoslavija vodi poli t iku popuš t an j a zategnutosti i pobol j šan ja klime saradnje između Istoka i Zapada. Poli t ika nesvrs tavanja stvorila je čvrstu koheziju između naše zemlje i zemalja u razvoju, a u novije vreme nesvrstane zemlje sve više ekonomski sa rađu ju , boreći se za p ra -vedni je međunarodne ekonomske odnose. Na to j p la t fo rmi leže i zak-l jučci Konferenci je nesvrstanih zemalja koja je 1976. godine održana u Kolombu. Oko 15 °/o razmena dobara ostvaruje S F R J sa zemljama u raz-voju, a očekuje se da će do k r a j a ove decenije premaši t i 2 0 % . Robna raz-mena, koju Jugoslavija ostvaruje sa oko 90 zemalja u razvoju, povećana je sa 455 miliona dolara u 1972. na 1958 miliona dolara u 1976. godini. SFR Jugoslavija je jedan od vodećih koordinatora u prenošenju savre-menih dostignuća nauke i tehnologije iz razvi jenih zemalja u zemlje u razvoju. Značajna je pomoć SFR Jugoslavije zemljama u razvoju, u elektr i f ikaci j i , izgradnj i irigacionog sistema, luka, brodogradilišta, fabr i -ka, puteva , hotela, pol jopr ivrednih dobara. U te zemlje izvozi se kap i -ta lna oprema na kredit — naročito u nedovoljno razvi jene zemlje Azije i Afr ike . Jugoslavija kao is taknut i član grupe nesvrstanih zemalja vodi akt ivno poli t iku zalažući se i za spoljnotrgovinske odnose, koji neće biti prevashodno motivisani ekonomskim pobudama. Veliki ugled u svetu, međut im, pos ta je važan činilac i za ekonomske odnose. Kao neangažo-vana i nesvrstana zemlja S F R J je otvorila svoj prostor i ukl juči la ga u ekonomsku sa radn ju sa gotovo svim zemljama sveta, što znači da glo-balni odnosi i veze dobi ja ju p r imarnu ulogu u sistemu svetskih odnosa, dok su međunarodni odnosi i veze samo delovi tog sveukupnog globalnog sistema u doba visokog stepena međuzavisnosti naroda na Zemljinoj p la-neti. Stoga je regionalni položa j zemalja, u ovom slučaju S F R J , u pro-s torno-funkcionalnoj vezi sa svetskim položajem.

YUGOSLAVIA - ITS CHANGED POLITICAL AND ECONOMICO-GEOGRAPHICAL POSITION

Vladimir Đ u r i ć (Summary)

The favourable development of spatio-functional connections and relations with neighbouring regions emphasized and valorized the transit, interregional part of the Yugoslav space. To this contributed particularly the freedom of cir-culation of citizens and tourists from West and East, the open exchange of goods with the countries which surround Yugoslavia, regardless of their mem-bership in different military-political blocks and economic groups. Under the conditions of a good cooperation, the transit and intermediary part has been

116

Jugoslavija — njen izmen jeni politički i ekonomsko-geografski položaj

strengthened and the value of the space in which Yugoslavia is situated has been increased.

A new element in the geographical situation of Yugoslavia is its central position between the large groups and systems, such as European Economic Community, Council for Mutual Economic Aid and Organization of Countries Exporters of Oil. Yugoslavia is economically directed to the highest degree to the exchange of goods with these neighbouring regions.

However, the international connections and relations are but a part of relations on the world scale into which Yugoslavia inserts itself successfully by the cooperation with all the regions. In this contexts there developed .intensively the cooperation of the SFR Yugoslavia with these countries which are not its immediate or near neighbours and among them particularly with the under-developed countries.

117