XIX. Yüzy›lda Üsküdar Çay›rlar›'n›n As›l Fonksiyonu Üzerine Bir Araflt›rma

D O Ç . D R . A R Z U T E R Z ‹‹stanbul Üniversitesi

Üsküdar; bülbül, çavufl ve balaban derelerinin getirdikleri malzemenin Bo¤az›nsular›n› doldurmalar› neticesinde meydana gelen düzlükte yer almaktad›r.1 Do-lay›s›yla bu arazi parças›, gerek akarsu boylar›nda bulunmas› ve gerekse tabansuyunun yüksek olmas›ndan dolay› çay›rlar bak›m›ndan zengindir.2 Üsküdar’dabulanan çay›rlar, as›rlar boyunca Osmanl› padiflahlar›n›n binifllerinde tercihedilmifl, hasbahçelerine ve kas›rlar›na zemin olmufl, mesire yerleriyle nam sal-m›flt›r. Bunlardan Haydarpafla çay›rlar› flehir halk›n›n bafll›ca mesire alanlar›n-dan biri olmas›n›n yan› s›ra, çay›r ve arkas›ndaki düzlük Osmanl› ordusununbir k›sm›n›n Anadolu yönünde sefere ç›kt›¤›nda topland›¤› yerdi. XIX. yüzy›ldaNizâm-i Cedîd askerleri talimlerini burada yap›yordu. Göksu çay›r› ise flüphesizbo¤az içinin en meflhur mesire yeriydi. Bu çal›flmada, bütün bu bilinenleri birtarafa koyarak Üsküdar çay›rlar›n›n mesire yerleri haricinde kalan genifl k›s›m-lar›n›n as›l fonksiyonuna dikkat çekmek, yani çay›rlar›n yüzy›llar boyu saray vedevlet erkân›n›n hayvanlar›n›n beslenmesinde oynad›¤› rolü vurgulamak hedef-lenmifltir. Araflt›rman›n kaynaklar›n› dönemin Osmanl› Arfliv belgeleri olufltur-maktad›r. Tarihi s›n›rlar›ysa Tanzimat’tan XIX. yüzy›l sonuna kadar uzanan za-man dilimidir.Bilindi¤i üzere Hasah›r veya di¤er ad›yla Istabl-› Âmire, saray hayvanlar›n›n ye-tifltirilmesi ve bak›mlar›n› üstlenen teflkilata verilen add›r.3 ‹stanbul ve çevresin-deki çay›rlar Osmanl› Devletinde padiflahl›k makam›na ait mülkler yani emlâk-› hümâyûn statüsündedirler. Dolay›s›yla Ka¤›thane, Veli Efendi, Ç›rp›c›, Bey-koz ve Üsküdar gibi emlâk-› hümâyûn çay›rlar›n›n otlar›, her y›l düzenli olarakIstabl-› Âmire taraf›ndan biçtirilir, ambarlara konurdu. Bu otlar yafl ve kuru ola-rak öncelikle saray hayvanlar›n›n beslenmesinde kullan›l›rd›.4 Çay›rlar›n otlar›ayn› zamanda baflta hanedan mensuplar› olmak üzere, saray personeline, askerî

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

404

ve mülkî devlet görevlilerine tâyinat olarak da¤›t›l›rd›. Bu ifllem kimi zaman ay-nî, kimi zamansa nakdî olarak gerçekleflirdi.5 Asr›n sonuna do¤ru çay›rlardantoplatt›r›lan otlar›n Sazl›dere’de bulunan balya fabrikas›na götürülerek balyalarhaline getirtildi¤i ve bu ifllemden sonra Istabl-› Âmire ambarlar›na götürüldü¤ügörülmektedir.6 Bu arada ayn› dönemde bir ot balyas›n›n a¤›rl›¤›n›n tahminen33 k›yye7 yaklafl›k 42,5 kilo oldu¤una dair ulafl›lan ekstra bir bilgi de buradapaylafl›labilir.8

Üsküdar çay›rlar› da emlâk-› hümâyûn arazisi oldu¤undan bu ifllevini uzun sü-re sürdürmüfltür. Üsküdar çay›rlar›ndan Istabl-› Âmire taraf›ndan her y›l toplat-

Üsküdar çay›rlar›ndan günümüze kalanlar

X I X . Y Ü Z Y I L D A Ü S K Ü D A R Ç A Y I R L A R I ’ N I N A S I L F O N K S ‹ Y O N U Ü Z E R ‹ N E B ‹ R A R A fi T I R M A

405

t›r›lan otlar mavnalarla Bahçekap›’daki Istabl-› Âmire ambar›na konurdu.9 Bafl-bakanl›k Osmanl› Arflivi’nde ulafl›lan bir defterden Üsküdar’daki çay›rlar›n ad-lar›, bulunduklar› mevkiler, dönüm olarak miktarlar›na dair bilgi sahibi oluna-bilmektedir.10 Ayn› defterde çay›rlar›n defterin düzenlenifl tarihindeki, kulla-n›m tarzlar› hakk›nda da bilgi yer almaktad›r. Ancak defter tarihsizdir. Bunun-la birlikte defterde ‹brahim A¤a çay›r› için Anadolu demiryolu hatt› istasyonunadâhil edilmekte oldu¤u ibaresinin yer almas› 1871’den sonra tutuldu¤unu11 dü-flündürmektedir. Defterin bafl›nda yer alan “Maliye Hazinesi’nden mazbut Istabl-› Âmire ’ye tâbi emlâk-› hümâyûn çay›rlar›” ifadesiyse en geç 1880’den önce

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

406

düzenlendi¤ini ortaya koymaktad›r. Zira yaklafl›k 1880’den itibaren emlâk-› hü-mâyûnun tamam› Maliye Hazinesi’nden Hazine-i Hassa’ya geri transfer edile-cektir.12 Dolay›s›yla bu tespitlerden defterin 1871-1880 tarihleri aras›nda düzen-lendi¤ini söylemek mümkündür. Afla¤›daki tabloda görülece¤i üzere Haydarpafla’daki ‹brahim A¤a ve Büyük a¤açay›rlar› toplam 280.5 dönümlük bir alana yay›lm›flt›r. Osmanl› devletinde XVI.yüzy›lda Haydarpafla kesimi Dârüssaâde a¤alar›n›n mülkiyetine geçmifl ve çay›-ra da ismini verecek olan ‹brahim A¤a 1580’de burada bir mescid infla ettirmifl-tir.13 XIX. yüzy›lda ise bu mescidin yan›na çay›r›n güvenli¤ini sa¤lamak ad›naSultan Abdülmecid taraf›ndan 1849’da bir karakolhâne yapt›r›lm›flt›r.14 Kullan›-lan defterde yer alan kay›tta bu çay›r›n› k›s›m k›s›m Anadolu hatt› istasyonunadâhil edilmekte oldu¤u ve arta kalan k›sm›n›n Istabl-› Âmire taraf›ndan biçtiril-di¤i belirtilmektedir. Haydarpafla’daki 36,5 dönüm gibi daha küçük ebattaki Bü-yük A¤a çay›r›n›n ise kasr-› aliye tabi olarak kullan›ld›¤› kayd edilmifltir ki, bu-rada bahsi geçen kas›r muhtemelen Haydarpafla kasr›d›r.

Tablo I: Üsküdar Çay›rlar›

MEVK‹ SEMT‹ ‹SM‹ M‹KTARI (dn)Üsküdar Haydarpafla ‹brahim A¤a Çay›r› 244Üsküdar Haydarpafla Büyük A¤a Çay›r› 36,5Üsküdar Kurba¤al›dere Haf›z Paresi 12,5Üsküdar Kurba¤al›dere Sulu Çay›r 12Üsküdar Kurba¤al›dere Dutlu Çay›r 42Üsküdar Merdivenköy Menzilci Çay›r› 38,5Üsküdar Merdivenköy Uzun Çay›r 447,5Üsküdar Sö¤ütlüçeflme Papaso¤lu Çay›r› 56,5Üsküdar Ihlamurlu çeflme Silahdara¤a Çay›r› 42 Üsküdar Kemerköprü Çiçekçibafl› Çay›r› 84Toplam 1015,5

Üsküdar Kurba¤al›dere’deki Haf›z Paresi, Sulu ve Dutlu çay›rlar› Kurba¤al› de-re çiftlik–i hümâyûnunun hayvanlar›na tahsis edilmifltir. Ayn› flekilde Menzilcive Çiçekci bafl› çay›rlar› için de “bulunduklar› mahaldeki çiftlik-i hümâyûna tâ-bi olduklar›na” dâir defterde kay›t bulunmaktad›r. Merdiven köyündeki 447.5dönümden oluflan Uzun çay›r afla¤›da da görülece¤i üzere Üsküdar’da Istabl-›Âmire taraf›ndan en fazla tasarruf edilen bir çay›rd›r. II. Abdülhamid devrindebir ara Hazine-i Hassa’ya daha fazla gelir temin etmek maksad›yla tahsisat yap›-lan yerlerinin d›fl›ndaki alan iltizama verilmifltir.15 Yine ayn› dönemde ‹stan-bul’daki et fiyatlar›n›n pahal›l›¤›na karfl›, özellikle Uzunçay›r’da biçim dönemid›fl›ndaki zamanlarda d›flar›dan sürülerin getirilip otlat›lmas›na ve buna karfl›-l›k otlak resminden muaf tutulmalar›na dair Sultan Abdülhamid’in kesin tali-mat› da bulunmaktad›r.16 Üsküdar’da bulunan di¤er çay›rlardan Ihlamurlu çefl-medeki Silahdara¤a (42 dönüm), Sö¤ütlü çeflmedeki Papaso¤lu (56.5 dönüm)ça-

X I X . Y Ü Z Y I L D A Ü S K Ü D A R Ç A Y I R L A R I ’ N I N A S I L F O N K S ‹ Y O N U Ü Z E R ‹ N E B ‹ R A R A fi T I R M A

407

y›rlar› da Istabl-› Âmire taraf›ndan biçtirilmifltir. Asr›n sonuna do¤ru yeni ilâve-lerle bu çay›rlar›n miktarlar› artt›r›lacakt›r. Yukar›daki tabloda yer almayan bir baflka çay›r ise Göksu’dur. Göksu çay›rl›¤›Göksu deresi ile güneyindeki Küçüksu deresi etraf›nda bulunmaktad›r ve vak-tiyle dere boyunca de¤irmenlerin s›raland›¤› ve derenin çamuru ile yap›lan Gök-su testilerinin de meflhur oldu¤u bilinmektedir.17 Göksu çay›r› ile içinde bulu-nan de¤irmen ve çömlekhâne, vak›flar›na gelir temin etme maksad›yla 1840’daSultan Abdülmecid’in annesi Bezmiâlem Valide Sultan’a mülknâme ile tevcihedilmifltir.18 Ancak XIX. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Üsküdar çay›rlar›n›n masraf-lar›n›n da yer ald›¤› bir defterde, Göksu çay›r›n›n da bulunmas› ve çay›r›n afla-¤›da görülece¤i üzere daha sonraki tarihte bir hanedan mensubuna tayinat ola-rak tahsis edilmesi ilerleyen y›llarda Valide Sultan’›n vakf›ndan ç›kt›¤› düflün-cesini uyand›rmaktad›r. Bununla beraber Bezmiâlem Valide sultan›n ölümün-den sonra m›, yoksa Sultan Abdülaziz döneminde bizzat vak›flara dahil olanemlâk-› hümâyûnlar›n geri al›nmas›na yönelik yap›lan tahrir esnas›nda m›19 yada II. Abdülhamid döneminde mi al›nd›¤› hususundaki sorulara, maalesef flu aniçin cevap bulam›yoruz. Üsküdar çay›rlar›n›n otlar›n›n biçtirilmesi ve nakli s›ras›nda yap›lan masraflar›arfliv belgelerinden düzenli bir flekilde takip edememekle birlikte en az›ndan birörnekleme yapabilmek ad›na 1882 y›l›nda Beykoz, Göksu ve Üsküdar çay›rlar›-n›n otlar›n›n biçtirilmesi, nakli gibi muhtelif masraflar hakk›nda afla¤›daki tab-loda bir kesit sunmak mümkündür.20

Tablo II. Üsküdar-Beykoz-Göksu Çay›rlar›n›n Masraflar› (1882)

1 T›rpanc›, dirgenci ve demetçi ücreti 5.1922 Araba nakliyât› ücreti 5.7953 Amele yevmiyesiyle Asâkir-i flahâne ve me’mûrîn efrâd› ve mavnac›lar›nta’amiyye bedeliyle masâr›f-› sâ’iresi 1.7284 Mevcûd çay›rlar›n umûr-› tahririyyesine me’mûr kâtip fievket Efendi’ninta’am ve mesârif-i müteferrika-i sâ’iresi 4005 Çay›r mahallerinde müstahdem zabtiye efrâd›na verilen (toplam 4 nefer venefer bafl›na 100 kurufl) 400

Toplam 13.515

Görüldü¤ü üzere bu çay›rlar›n masraf› 13.515 kurufltur. Ancak Beykoz çay›r›n›nda masraf› bir arada verildi¤inden bunu ay›rmak mümkün olamamaktad›r. Ay-n› y›l ‹stanbul ve civar›ndaki çay›rlara Istabl-› Âmire taraf›ndan yap›lan masra-f›n toplam› 393.830’t›r21 ve bu tutardan hareketle genel çay›rlar masraf›n›n %3.5’luk bir k›sm›n› Üsküdar-Göksu-Beykoz çay›rlar›n›n oluflturdu¤unu söyle-mek mümkündür. Ayn› senede yani 1882’de çay›rlardan esebân-› flahâne ile ka-ras›¤›r hayvan›na bir ay yedirilen yafl otun d›fl›nda elde edilen otun miktar› ise1.653.000 k›yye’dir.22

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

408

Yap›lan masraflar›n nereden ödendi¤i sorusunun karfl›l›¤› Istabl-› Âmire’nin ba¤l›bulundu¤u birim yani Hazine-i Hassa’d›r. XIX. yüzy›l›n sonlar›nda Maliye Hazine-si’nin her y›l Hazine-i Hassa’ya ödemekle yükümlü oldu¤u tahsisât-› seniyyenin400.000 kuruflu ‹stanbul çay›rlar›n›n masraf›na ayr›lm›flt›r. Bu miktar›n geldi¤ikaynak da tesbit edilebilmektedir ki, ya fiehremâneti mürettebât›ndan23, ya da ek-seriyetle Çatalca Sanca¤› emvâl-i umûmiyesindendir.24 XIX. yüzy›l›n sonlar›nagelindi¤inde çay›rlarla ilgili yeni ve ilginç bir uygulama ile karfl›lafl›lmaktad›r.Tam olarak ne zamandan beri baflland›¤› flu an için bilinememekle birlikte hersene may›s ay›nda bir ay süreyle hanedan üyeleri, saray görevlileri, askerî ve

Bulgurlu Tepesi’nden Üsküdar ve ‹stanbul (Üsküdar Haritas›, s. 29)

X I X . Y Ü Z Y I L D A Ü S K Ü D A R Ç A Y I R L A R I ’ N I N A S I L F O N K S ‹ Y O N U Ü Z E R ‹ N E B ‹ R A R A fi T I R M A

409

mülki erkâna dönüm dönüm çay›rlar›n tahsis edildi¤i görülmektedir. Bu çal›fl-ma s›ras›nda her ay may›s ay›nda yap›lan tayinâtlar› gösteren birbiri pefli s›ra s›-ralanm›fl malî 1297-1307 y›llar›n› (milâdi 1881-1891) ihtiva eden on y›ll›k tayi-nât cetvellerine ulafl›ld›25. Buradan Üsküdar çay›rlar›n›n bir k›sm›n›n her senemay›s ay› için kimlere tahsis edildi¤i ortaya ç›kar›labilmektedir. Tahsisi yap›lankiflilerde çok büyük bir de¤ifliklik olmad›¤›ndan bir örnekleme yapma yoluna gi-dilecektir. Afla¤›daki tabloda Üsküdar Uzun çay›r›n›n tayinât olarak kimlere da-¤›t›ld›¤› görülmektedir.26

Tablo III. Uzun Çay›r’›n Tahsisât›

‹SM‹ Miktar› (dn)

1 Selimiye K›flla-y› hümâyûnu harik hayvanât›na 102 Selimiye K›flla-y› hümâyûnu Kumandan› Mirliva Sa’adetli fievket Pafla’ya 43 ‹smetli fiayeste Han›mefendiye 104 ‹smetli Bafl ‹kbal Han›m Hazretlerine 155 Devletli Valide Efendi Hazretlerine 306 Devletli ‹smetli Seniha Sultan Hazretlerine 257 Hassa Müfliri Devletli Rauf Pafla Hazretlerine 58 Yaver-i Ekrem Hazret-i fiehriyâri Ferik Sa’adetli Deli R›za Pafla Hazretlerine 59 Devletli Necabetli Vahdettin Efendi Hazretlerine 1610 Levaz›mât Reisi Ferik Sa’adetli Ali Pafla Hazretlerine 511 Yaver-i Ekrem Hazret-i fiehriyâri Devletli Fuad Pafla Hazretlerine 512 Hademe Mirlivas› Sa’adetli Mehmed Pafla’ya 413 Hazret-i Hüdâyi Dergâh› fieyhi Refladetlü Efendiye 214 Kas›m Pafla Mevlevihanesi fieyhi Refladetlü Efendiye 215 Band›rma Dergah› fieyhi Refladetlü Efendiye 216 Refladetlü fieyh Sad›k Efendiye 217 Sultanzâde Alaaddin Bey Efendiye 518 Süvari Zabtiyelerine 219 Koruculara 220 Istabl-› Amire Ketebelerine 1521 Raht-› Hümâyun Hazinesi Hademelerine 10

Toplam 176

Bu çay›r daha çok flehzâdelerden Sultan Vahdettin’e, Valide Sultan baflta olmaküzere hanedan mensubu baz› sultanlara, dergâh fleyhlerine ve birkaç askeri ku-mandanla yaverâna tâyinat olarak tahsis edilmifltir. Istabl-› Âmire kâtipleriyleraht hazinesi hademelerinin de bu çay›rdan toplam 25 dönümlük tâyinâtlar› bu-lunmaktad›r.

Çaml›ca’dan Üsküdar ve Bo¤aziçi’nin genel görünümü

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

412

Tablo IV: Kurba¤al›dere Çay›r› Tahsisât›

‹SM‹Miktar› (dn)

1 Serberber-i hazret-i flehriyâri 52 Serkilâri-i hazret-i flehriyâri 63 Kilâri-i sâni hazret-i flehriyâri 44 Serkitâbi-i hazret-i flehriyari 5

Toplam 20

Yukar›daki tabloda Kurba¤al›dere çay›r›n›n bir k›sm›n›n may›s ay› içinde kim-lere tahsis edildi¤i gösterilmifltir. Kurba¤al›dere çay›r› hat›rlanaca¤› üzere yuka-r›da adlar› geçen Haf›z Paresi, Sulu ve Dutlu çay›rlar›ndan meydana gelmiflti, buçay›rlar›n bir k›sm› berberbafl›, kilercibafl›, kitapc›bafl› gibi gedikli s›n›f›na dahilvazifelilere tahsis edilmifltir27. Baz› seneler ayn› kiflilere Kurba¤al›dere çay›r› ye-rine Silahdara¤a çay›r›ndan tâyinat verildi¤i görülmektedir.28 Bu durumda o se-ne Kurba¤al›dere’den tahsisat yap›lmamaktad›r.

Tablo V. Papaso¤lu Çay›r› Tahsisât›

‹SM‹ Miktar› (dn)1 Üsküdar Muhaf›z› Pafla Hazretlerine 22 Hububat Anbar› Ketebesine 23 Hububat Müdürü Efendi’ye 24 Erzak Anbar› Müdürü Hac› Hüseyin Efendi’ye 3

Toplam 9

Yukar›daki tabloda da görüldü¤ü üzere Üsküdar’daki Papaso¤lu çay›r› ise Üs-küdar muhaf›z›na, Erzak ve Hububat ambar› müdürleri gibi Hazine-i Hassa’yaba¤l› birim amirlerine ve onlar›n maiyetlerine tahsis edilmifltir.29

Göksu çay›r›na gelince 1300 (1884) senesi may›s›ndan itibaren takip edilebilen1307 (1891) y›l›na kadar, çay›r›n tamam› yani toplam 150 dönüm Cemile Sul-tan’a tahsis edilmifltir.30 Yap›lan tahsislerde ‹brahim A¤a çay›r›na ise rastlana-mam›flt›r. Netice itibariyle bu çal›flmada Üsküdar çay›rlar›n›n miktarlar› ve gerek padiflahve saray hayvanlar›n›n gerekse tayinat olarak saray görevlileriyle askerî ve idarîpersonelin hayvanlar›n›n ot ihtiyac›n› karfl›lanmas›ndaki rolü ortaya konmayaçal›fl›lm›flt›r. ‹fllenilen konu detay araflt›rmas› bak›m›ndan bir ilktir ve tebli¤ ça-l›flmas› s›n›rlar› içerisinde baz› sat›r bafllar›n›n oluflturulmas›na ve yine baz› me-selelerin ortaya ç›kart›lmas›na çal›fl›lm›flt›r. fiüphesiz bu konuda yap›lacak kap-saml› çal›flmalarla daha teferruatl› bilgilere ulafl›lacak ve pek çok soruya cevapbulunacakt›r.

X I X . Y Ü Z Y I L D A Ü S K Ü D A R Ç A Y I R L A R I ’ N I N A S I L F O N K S ‹ Y O N U Ü Z E R ‹ N E B ‹ R A R A fi T I R M A

413

D‹PNOTLAR

1 Tahsin Yaz›c›, “Üsküdar”, ‹slam Ansiklopedisi, XIII, 127.2 Bitki co¤rafyas› bak›m›ndan çay›r, hep yeflil duran, yumuflak otlar› çok bulunan, ara yerde çal›lara darastlanan bir bitki toplulu¤udur. Çay›r bitkilerinin çok yer tutmas›, bunlar›n biçilebilme de¤eri göster-mesi çay›r›n otlaktan ayr›ld›¤› hususlard›r. Çay›r, yetiflti¤i yerin iklim özelliklerine, yerine, bak›m›nagöre y›lda bir, ya da iki defa biçilebilir. Reflat ‹zb›rak, Co¤rafya Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul 1992, s. 68. 3 Osmanl› Devletindeki Istabl-› Âmire teflkilat› hakk›nda derli-toplu bilgi için bk. Uzunçarfl›l›, Osman-l› Saray Teflkilat›, T.T.K. yay›nlar›, Ankara, s. 488-510; Abdülkadir Özcan, “Istabl”, Diyanet Vakf› ‹slamAnsiklopedisi, XIX, 203-206.4 Arzu Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara 2000, s. 71.5 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi (BOA), Hazine-i Hassa Defteri, nr. 24271. 6 Mali 1296 (1880-1881) tarihli Hazine-i Hassa Defteri, nr. 24363. Bu defterde de görülece¤i üzere Sul-tan Abdülhamid’in saltanat›n›n ilk y›llar›nda saray teflkilat› yeniden düzenlenmesi esnas›nda Istabl-›Amire Müdürünün yolsuzlu¤undan dolay› k›sa bir süre çay›rlar›n otlar›n›n toplat›lma görevi Hububatambar› müdürlü¤üyle emlak-› hümayun muavinli¤ine verilmifltir. [BOA., Y.PRK.HH., nr. 7/6, Hazine-iHassa Naz›r› Agop Pafla’n›n 29 fievval 1297 (4 Ekim 1880) tarihli tezkiresi.] Daha sonra Istabl-› Amire›slah edilecek ve yeniden teflkilatland›r›larak eski vazifesini üstlenecektir.7 K›yye Osmanl› döneminde kullan›lan bir a¤›rl›k ölçüsüdür ve 1 k›yye=1,282 kilogram ve 1 k›yye=400 dirheme denk gelmektedir. Mesâhât ve Ekyâl ve Evzân-› Cedideye Dâir Kanunnâme, Dersaadet1285. 8 Y.PRK.HH., nr. 7/6, 21 Eylül 1296 (3 Ekim 1880) tarihli mazbata. Ayn› dönemde nakliyat s›ras›ndabir vagona yetmifl balya yerlefltirildi¤ini de yine ayn› belgeden ö¤renebiliyoruz. 9 Hazine-i Hassa Defter, nr. 24271.10 Hazine-i Hassa Defteri, nr. 21380. 11 Zira Haydarpafla-‹zmit demiryolunun yap›m› 1871’de bafllamaktad›r. Cemil Öztürk, “Tanzimat Dev-rinde bir Devletçilik Teflebbüsü:Haydarpafla-‹zmit Demiryolu”, Ça¤›n› Yakalayan Osmanl›! Osmanl›Devletinde Modern Haberleflme ve Ulaflt›rma Teknikleri (yay. haz. Ekmeleddin ‹hsano¤lu-Mustafa Ka-çar), ‹stanbul 1995, s. 276-277.12 Bu konuda tafsilat için bk. Terzi, a.g.e., s. 90-96.13 Semavi Eyice, “Haydarpafla”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi, XVII, 37. 14 BOA., A.AMD., nr. 8/33. Belgede, inflas› için düzenlenen keflif defterine göre, karakolhânenin 67.039kurufla mâl olaca¤› da ifade edilmektedir.15 Meselâ malî 1297 senesinde üç seneli¤ine ve senelik altm›fl lira bedel ile Kotrac› ‹brahim A¤a’ya il-tizama verilmifltir. YPRK.HH., nr. 17/62, leff 1.16 BOA., Y.MTV., nr. 273/127; DH.MKT., nr. 859/35. Ayn› dönemde ‹stanbul’da yükselen et fiyatlar›n›düflürebilmek amac›yla Sultan Abdülhamid’in uygulad›¤› di¤er bir yöntemse kasap dükkânlar›n›n he-men yanlar›na salafl barakalar kurdurtup düflük fiyatla et satt›rmakt›r. Bu sayede serbest rekabet orta-m›n›n yarat›lmas›na ve buna ba¤l› olarak fiyatlar›n indirilmesine önayak olmufltur. Tahsin Pafla’n›n Y›l-d›z Hat›ralar› Sultan Abdülhamid, ‹stanbul 1990, s. 192 ve oradan naklen Arzu Terzi, “Mütareke Döne-mi ‹stanbul’unda Rekabet Piyasas› (Amerikan-Frans›z Sat›fl Barakalar›n›n Aç›lmas›)”, ‹.Ü, Atatürk ‹lke-leri ve ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Yak›n Dönem Türkiye Araflt›rmalar›, sy. 6 (y›l 3/2004), s. 90. 17 M. Tayyip Gökbilgin, “Bo¤aziçi”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi,VI, 259.18 Ayr›ca de¤irmen için Valide Sultan’›n vakf›ndan Maliye Hazinesi’ne on befl bin kurufl ödenmifltir ‹ra-de-Dahiliye, 15/699. ‹radede tarih bulunmamakla birlikte belgenin arka cephesindeki tarih 8 Rebiülah›r1256 (9 Haziran 1840)’d›r. Bu s›rada Göksu çay›r›n›n korucusuna kayd-› hayat flart›yla ayl›k 250 kurufl-tan senelik üç bin kurufl maafl tahsis edilip bu para emtia gümrü¤ü mal›ndan her ay Maliye Hazine-si’nden ödenmesi kararlaflt›r›lm›flt›r. ‹rade-Dahiliye, nr. 19/924. Belgenin arka yüzündeki tarih 28 Cema-ziyelah›r 1256 (27 A¤ustos 1840)’d›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

414

19 Bu tahrir 1866 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir.Tahrir esnas›nda çay›rlar›n ölçüleriyle s›n›rlar›n›n ayr›l-mas› ve hududlar› tecavüz olunanlar›n asli s›n›rlar›na geri getirilmesi, emlâk-› hümâyûndan bulunanmahallere dikkatsizlikle flayed vak›flar taraf›ndan sened verilmifl ise onlar›n iptaliyle kay›dlar›n›n ter-kin edilmesi, al›nm›fl olan muaccelelerinin geri ödenmesi, üzerlerine bina yap›lm›flsa de¤erlerine uygunolarak muaccelelerinin Istabl-› Âmire’den ödenmesi ve uygun kiralar tayin edilerek bu kiralar›n mehd-i ulyâ-y› saâdetin (Sultan Abdülazizi’in annesi Pertevniyal Valide Sultan’›n) evkaf›na ilâvesine yönelikçal›flmalarda bulunulmufltur. A.MKT.MHM., nr. 355/40, 17 Nisan 1282 (29 Nisan 1866) tarihli tezkire.20 25 eylül 1298 (7 Ekim 1882) tarihli Istab-› Âmireye ba¤l› ‹stanbul ve civar›ndaki çay›rlar›n biçtiril-me, otlar›n nakil ve sair masraflar›n› ihtiva eden masraf döküm cetveli. Y.PRK.HH., nr. 10/3. 21 Ayn› y›l Istabl-› Âmire’ye ba¤l› çay›rlar için yap›lan masraf›n toplam› 406.675 kurufltur. Bu mebla¤-dan 12.830 kuruflluk bütün çay›rlar için yap›lan müteferrik masraflar ç›kar›ld›¤›nda 393.830 kurufla ula-fl›l›r.22 Y.PRK.HH., nr. 10/3. 23 Y.PRK.HH., nr. 7/6, Hazine-i Hassa Naz›r› Agop Pafla’n›n 29 fievval 1297 (4 Ekim 1880) tarihli tezki-resi.24 Hazine-i Hassa Naz›r› Ohannes Pafla’n›n 15 rebiülevvel 1326 tarihli tezkiresi: Y.MTV., nr. 308/92;Y.MTV., nr. 257/65.25 Hazine-i Hassa Defteri, nr. 8904.26 Hazine-i Hassa Defteri, nr. 8904, 1303 senesi cetveli, vr. 28a.27 Ayn› defter, 1301 senesi, vr. 20a.28 1297 senesi, vr 6b.29 1306 senesi vr. 39a.30 1300 senesi, vr.17b.